D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 92 (1, 2)

EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: 10 Sayı: 26 (Kış 2006) -------

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİRBAKlŞ

175

H. Kamil BiÇİCİ (*)

·Özet

Ülkemizde mezar taşı hakkında günümüzde çeşitli araştırmalar yapılmakta ve geç- . mişte yapılan çalışmalarda yayın/anmaktadır. Bu çalışmalar yeterli olmadığı gibi, hala yurdumuzun bir çok yerinde ilgiyi bekleyen, ineelenmeyen ve bilinmeyen .sayısız mezar taşları bulunmaktadır. Bilinenfarklı yöre/erin mezar taşları, kendi bölgeleirinin ve yapıl­dığı bölgelerin geleneksel karakteristik özelliğini taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler: Mezar taşı, araştırma, gelenek, bölge, süsleme

Turkey Gravestones In According to Articles Published and Researches

Abstract

In our country, different investigations and researches have been made on the sub­ject of Turkish grave stones articles published have been in various periodical papers nowadays and in past. But it was not sufficient and it is so yet. There are quite much gra­ve stones which are stili unknown. Also, in order to set the subject on a .solid base , the historical development has been studied here without entering into the depth of the mat­ter. It is known that erecting gravestones are a very old tradition stretching back into pe­riods preceding writing.

Key Words: Gravestone, research, tradition,area, decoration

*) Dr., Gazi Ünv. Fen-Ed. Fak. San. Tar. Böl. (e-posta: hurkamil@gazi.edu.tr)

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 93 (1, 1)

176 /Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

Mezar taşlanyla ilgili bilgilere geçmeden önce yurdumuzun çeşitli bölgelerindeki me­zarlıklar ve mezar taşlarından bir kısımnın, kaderine terkedildiğinden bahsetmek gere­kir. Ülkemizdeki eski mezarlıkJar, cami veya türbe hazireteri yüzyılların getirdiği ağır tah­rihatlarla karşı karşıyadır. Bunlar doğa, insanlar ve hayvanlar tarafından meydana getiril­miş tahribatlardır. Oralarda yer alan yosunlanmış, karanmş mezar taşlannın ivedilikle te­mizlenmesi, kınk ve eksik taşiann tamir edilmesi, yıkık taşlann dikilmesi artık bir zorun­luluk olmuştur. Bu tahribatın daha da artmaması için ilgili bakanlıklayerel yönetimlerin karşılıklı olarak, yardımiaşarak bu sorunu çözmeleri gerekmektedir. Unutmayalınıki bun­lar bizim kendi kültürümüz ve gelecek nesillere bırakacak paha biçilmez mirasırnızdır.

Anadolu'da ortaya çıkanlan en eski mezar taşlann İznik'te olduğu ileri sürülmekte­dirl. Bu parçalar XL yy.a aittir. Daha sonra XII ile XIV. yy. arası mezar taşlannı barİn­dıran Ahlat ve Van Gölü çevresindeki bazı merkezler gelmektedir. Sivas, Tokat, Konya, Akşehir, Malatya ve Diyarbakır gibi yerleşim merkezlerinde birbirlerinden ilginç mezar taşlan bulunmaktadır2. Marmara Bölgesinde Bursa, Edirne ve İstanbul olmak üzere Bey­likler Dönemi ve Erken Osmanlı, özelliklerini bünyesinde banndıran ince, uzun sandu­kalar, üzederi sivri ya da yuvarlak kemerierin bulunduğu şahideli mezar taşları, Orta Anadolu mezar taşlarından oldukça yüksektir. Çoğunlukla İç Anadolu Bölgesinde görü­len insan, hayvan ve kuş motiflerini kapsayan figüratifbezemeler, umumiyede klasik dö­nem ve sonrası Osmanlı mezar taşlannda karşımıza çıkmaz. Anadolu'nun diğer bölgele­'tinde bulunan şahideler genellikle Ahlat mezar taşlarına oranla daha küçük boyutludur. Geç dönem Osmanlı mezar taşlannda barok ve rokokonun özellikleri göze çarpmakta­dır.Taşlann yüzeyi dönemin özelliği olarak bitkisel ve nesneli motiflerle bezelidir.

Çeşitli Araştırmalara Göre Bölgelerin Mezar Taşları : Akdeniz Bölgesinde yer alan Antalya' da çeşitli tipte mezar taşı örnekleri sıralanmak­

tadır. Bunlardan Antalya Müzesi'nde bulunan örnekler sandukalı ve şahideli tiptedir. Müzedeki örneklerin tarihleri XV ile XX. yy. arasındadır. Şahideli mezar taşlannın göv­deleri, dikdörtgen prizma, kare prizma, silindirik, sekizgen kesit veren biçimdedir. Süs­lemeler bitkisel ve geometriktir. Bitkisel bezerneler genellikle stilize edilmiş ve simetrik çiçek, dal, akantus yaprakları, serviler, !ale, sümbül, hurma ağacı, asma dal ve yaprakla­n şeklindedir3.

Doğu Anadolu Bölgesinin mezar taşları genel olarak şahideli, şahidesiz, sanduka ve lahit formludur4. Mezar taşının ölçüsü, cinsi, biçimleri ve süsleme özellikleri ile Orta ve Batı Anadolu mezar taşlanndan oldukça farklıdır. Bunun yanında yöresel özellikleri de içinde barındıran örnekler de sunmaktadır. Bu örneklerden Ahlat mezar taşlan yapılış formu bakımından şahideli, şahidesiz sanduka ve tümülüs tarzında, mazgal pencereli anıt mezar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ölen kişi ve yakınlannın sosyal durumlarını

1) Metin ~aseki, Plastik Açıdan Tllrk Mezar Taşları, İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, Yay. No:6l, Istanbul 1984, s.8.

2) Haseki, a.g.e., s.8. 3) Naci Eren, "Antalya Müzesinde Bulunan Eski Türk Mezar Taşları", Türk Etnografya Dergisi, sayı:

XVII, Ankara 1982, s.l15-134. 4) Burada lahit terimi taşın biçimi için kullanılmıştır.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 93 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ -------- 177

yansıtan metin ve şiirlerinin bulunduğu Ahlat mezar taşlan kitabelerinde kesin olarak ra­kam ile yazılmış tarihe rastlanılmaz. Tarihler yazı ile belirtilmiştir. Ayrıca taşlar üzerin­de, bunları nakşeden sanatçıların isimleri de vardır.Harabe şehir kabristanı, Taht-ı Süley­man Kabristanı, Kırklar Mezarlığı, Merkez Kabristanı, Meydanlık Kabristanı, Kale Me­zarlığı olmak üzere 6 mezarlığa sahiptir5. Mezar taşları 3 tipte karşımıza çıkmaktadır. Bunlar çatma lahit, şahidesiz prizma biçimli sandukalar, şahidelerdir. Süsleme olarak ge­ometrik ağlar, rumiler, palmetler, kıvrıkdallar, kandiller, şamdanlar, yıldız ağları işlen­miştir. Ayrıca 2 Koç heykeli şeklinde mezar taşıdamüze ve Kırklar mezarlığında yer al­maktadır6. Bölgenin diğer önemli mezar taşı alanlannın bulunduğu yerler arasında Er­zincan (Çayırlı), Erzurum, Hakkari, Van ( Çelebibağ ve Gevaş) sayılabilir. Erzincan Ça­yırlı 'da lahit, koç, insan başı şekilli, heykel görünümlü ve şahideli mezar taşlan ilgi çek­mektedir. Süslemelerde ay yıldız, at, tüfek, kılıç, testi, geometrik şekiller ile insan başı biçiminde motifler ele alınmıştır. İnsan başı şeklinde olan örneklerden birinin başında sarığı, kaşları ve kalın bıyığı bulunmakta ve böylece dikkat çekmektedir. Buna benzer yapılmış 3 tane örnek daha mevcuttur. Bunlardan biri 19.yy. sonu, diğerleri Cumhuriyet sonrasıdır7. Bölgenin eski ve önemli merkezlerinden olan Erzurum'daki mezar taşı ör­nekleri gri tüften malzemeyle yapılmış, sanduka ve şahideli olmak üzere iki tiptir. Tari­hi bilinen en eski sanduka XIII.yy.a aittir. Bunlar Karamağaralı'nın belirttiğine göre ge­nel olarak ; "Dikdörtgen prizma biçiminde bloklardır. Üst kısımlan keskin köşeli veya hafif silindirik olarak şekillendirilmiştir. Sandukalann çoğunda yazı yoktur. Çifte Mina­reli Medrese Müzesi'nde bulunan sandukaların bir şahide gibi şekiilendirilmiş olan baş ve ayak taşlanndaki yüzlerde kabartma olarak işlenmiş kandil veya şamdan motifleri bu­lunmaktadır"8. Şahideli mezar taşlarında ise, kandil, rozet, kama ve kılıca rastlanılmak­tadır9. Hakkari'de mezar taşları daha çok Kırmızı Kümbet, Melik Esed, Kalealtı mezar­lıklanndadır. Taşlar bitkisel ve geometrik süsleme konuludur. Çiçek bordürleri, yaprak­lı dallar, dilimli gülbezekler, geometrik çeşitli şekiller, rumi, palmet, rozet, çarkıfelek, la­le tasvirleri ele alınmıştır. Tipolojik olarak sandukasız baş ve ayak ucu şahideleri şeklin­dedir. Çoğunluğu sivri kemer, bazıları da kaş kemer, formundaki şahidelerden oluşmak­tadırlO. Van Erciş Çelebi Bağ'daki kalker malzemeden yapılmış olan mezar taşlan deği­şik sayıda köşeli yıldız formları ile yıldız kollanndan oluşan geometrik kurgulu rozet,

5) Haseki, a.g.e., s.8. 6) Beyhan Karamağaral ı,, "Ahlat Mezartaşları", Ön Asya, sayı:59-60, 1970, s.2-3; Beyhan Kararnağa­

ralı, Ahlat Mezartaşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s.44-85; Beyhan Kar!:~ffiağ;u:~ı. "Ahlat Mezar Taşları" Türkler, c. VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002 , s.208-217; Ozlem üz­can, Ahlat Anadolu Selçuklu MezarAnıttarının Çizgisel Anaiizi, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilim­ler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek.Lisans Tezi), Eskişehir 1993, s.29-92.

7) Haldun Özkan, "Erzincan Çayırlı ve Çevresinde Heykel Biçimli Mezar Taşlarından Birkaç Örnek", VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Toplantısı, Sanat Tarihi Sempozyumu (8-/0 Nisan 2002), Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002, s.611-620.

8) Karamağaralı, a.g.e., Ankara 1992, s.28. 9) Zeki Başar, Erzurum'da Eski Mezarlıklar,Ankara 1973, s.12. 10) Mehmet Top, "Hakkari'de Osmanlı Devri Mezar Taşları", Xlli.Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8

Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.III, ll.kısım, Ankara 2002a, s.1291-1308; Mehmet Top, "Hakkari'de Tarihi Mezarlıklar ve Mezar Taşları", VJ.Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Top­lantısı ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-/0 Nisan 2002) Bildiriler, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002b, s.745-758.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 94 (1, 1)

178/ Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

madalyonlar, girift kompozisyonlu ve koyun şeklindedir"ll. Sandukalann birkaç basa­mak üstüne konulan yazı ve süsleme içermeyen sade örnekler yanında, filiz kıvnmlan, kufi yazılada süslü, çok güzel örneklerle birlikte, sütuna benzeyen düz ve sade örnekler­de vardır. Şahidelerin iç tarafında çok defa üstte mukarnaslı bir alınlık bulunmaktadır. Bunun altındaki mezar kİtabesi ile çevrelenmiş saha, bir kandille saplan geometrik ör­güler meydana getiren ve XIV. asır karakterlerinden geç rumi kıvnmları ile doldurulmuş­tur. Genel olarak dikdörtgen prizma biçiminde olan lahider yüksek yapılmış kapak taş­lan ve yan kenarlar geometrik ağlarla veya bitkisel motiflerle süslenmiştir"12. Van Ge­vaş'da prizmatik sandukalar ve şahideler Halime Hatun kümbeti yanındaki mezarlıkta bulunmaktadır. Taşiann üzeri rumi, geometrik ağ, kandil, mum, damla taşı ve rozet mo­tifleriyle bezelidir B.

Ege Bölgesinde bu bölgenin özelliği olarak mezar taşlannın yüzeylerinde mimari ve özellikle cami, türbe, ev ve şehir manzarası kompozisyonlanna rastlanılmaktadır. Bu tür mimari tasvirler Balıkesir, İzmir, Tire, Menemen, Bergama, Manisa, Gölmarmara, Akhi­sar, Kula, Turgutlu, Gördes, Alaşehir gibi yerlerde oldukça sık karşımıza çıkmaktadırl4. Balıkesir'de yer alan en eski örnekler şahideli ve açık lahit formlu, şahideli ve prizma­tik sanduka formlu olanlar ile şahideli olanlar şeklinde adlandırılabilir. "XVII. yy. mezar taşlan baş şahideli olanlar ile şahideli ve açık lahit formlu iki grup halinde dizilebilir. XVIII. yy. mezar taşlannda sanklı serpuş ve kare gövdeli formlu şahide geleneği devam etmektedir. Serpuş üzerinde gül, lale ve servi motifi çokça kullanılmaktadır. Süsleme

· olarak şualı güneş tasviri, cami tasviri, çiçekli ve çiçeksiz vazo, gül, salkımlı üzüm mo­tifleri, buketli çiçek, kandil, servi, hurma ağacı, meyva tasvirleri işlenmiştir. Cami tas­virli örnekler Havran, Balıkesir Merkez, Bigadic, Edremit, ve Burhaniye yöresinde gö­rülmektedir. Mimari tasviriiiere 'Edincik, Manyas, Gönen, Bandırma ve Erdek'te rastla­nılmamıştır"l5. XX.yy. mezar taşlannda XIX.yy.daki süslemelerin etkisi sürmektedirl6. İzmir' de mezar taşı örneklerinin çoğu mezarlık ve hazİrelerden nakledilen taşlannda bu­lunduğu İzmir Müzesi'ne dahil olan Agora'dadır. Hacı Mahmut Car:p.i, Ali Ağa Cami, Emir Sultan Türbesi, Yağhane Şemsi Paşa Bektaşi hazİrelerinde bulunan örneklerde ay­rıca dikkate değerdir. Bunlardan en zengin koleksiyana sahip olan İzmir Agora'da lahit-

i i) Abdüsselam Uluçam, "Erciş-Çelebibağ Tarihi Mezarlığı'ndaki Mezar Şahideleri Hakkında", Geç-mişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve insan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 18-20 Aralık 1998, İs­tanbul 1999, s.l14-127; Abdüsselam Uluçam, Eski Erciş-Çelebibağ Mezarlığı ve Mezartaşları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s.57; Abdüsselam Uluçam,, "Van Gölü Havzası'nda­ki Tarihi Mezarlıklar ve Mezar Taşları", Türkler, c. VIII, YTY, Ankara 2002, s.218-232.

12) Karamağaralı, a.g.e., s.31. 13) Karamağaralı, a.g.e., s.32; M.T. Tarhan, Veli Sevin, M.B. Aşan, "Van Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı

Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1988", VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Antalya, 18-23 Mayıs· 1989, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s.I9A2.

14) Gül Tunçel, Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, An­kara 1989; Necmi Ülker, "Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezartaşları", Osmanlı, c.IX, YTY, Ankara 1999, 5.230-237.

15) Abdülkadir Tüfekçioğlu, "Balıkesir ve Yöresinde 2001 Yılı Araştırmaları, Mezar Taşları", VI. Or­taçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Toplantısı ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-/0 Nisan 2002) Bildiriler, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002, s.759-774.

16) Necmi Ülker, "Balıkesir Şeyh Lütfuilah Camii Haziresi Mezar Kitabeleri (XVIII- XX. Yüzyıl), Vl­JI.Araştırma Sonuçları Toplantısı, 28 Mayıs-I Haziran 1990, Ankara 1991, s.457 -476.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 94 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKiYE _______ _ MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ 179

li ve şahideli, gövdeleri dikdörtgen, silindirik, dikdörtgen prizmal şeklinde olan örnek­ler sıralanmıştır. Hacı Mahmut Cami hazİresindeki örneklerin çoğu başka yerlerden ge­tirilmiş şahideli ve lahitli tipte, dikdörtgen gövdelidirl7. Ali Ağa Cami hazİresindekiler lahitli ve şahideli örnekler olup, silindirik ve dikdörtgen gövde formludur. Şemsi Paşa Bektaşi hazİresindeki örnekler XIX-XX. yy. arasındadır. Sanduka, lahitli ve çoğu şahi­deli tiptedir. Mezar taşiann gövdeleri silindirik, dikdörtgen ve kare biçimlidirl8. Berga­ma ve civannda, Bergama Müzesi'ndel9, Harputlu Mescit Caminde20, Konak ve Dikili mezarlıklannda figürlü, mimari özellikli, bitkisel, rumi ve palmet süslemeli mezar taşla­n göze çarpmaktadır2 ı. Foça' daki Eski Foça mezarlığında bulunan mezar taşlan dikdört­gen gövdeli, şahideli tiptedir. En eski mezar taşı 1521 tarihlidir. Süsleme olarak mimari, gülbezek, lale, çiçek, yapraklar, akantus, kase içinde meyvalar, geometrik şekiller, servi­ler, sütun ce gibi unsurlar ele alınmıştır22. Menemen' de mezar taşı örneklerine Mahkeme Cami haziresinde rastlanılmıştır. Buradaki örneklerin çoğu da çevredeki diğer camiler­den buraya nakledilmiştir. Örnekler şahideli ve dikdörtgen gövdeli biçimdedir.Taşlann bir kısmı başlıklıdır. Süsleme olarak Ege Bölgesindeki diğer mezar taşı örnekleriyle ay­

nı özellikleri yansıtmaktadır. Bitki~el, geometrik, nesneli ve mimari özellikli bezerne unsurlan taşımaktadır23 (Fot.l). İz­mir Narlıdere'de insan şeklini hatırlatan mezar taşlan yer al­maktadır. Mezarlıktaki şahidelere çoğunlukla baş, boyun ve vücut şekli verilmeye çalışılmış olup, başlar fes, tozak, tak­ke, dulakçılık ile süslenmiş, bellere kuşak ve kemer motifle­ri yerleştirilmiştir24.Tire'de Beylikler ve Osmanlı dönemine ait lahitler ve lahit parçalan, şahideler müze, cami ve türbe hazİrelerinde durmaktadır. Gövdeleri dikdörtgen, silindirik ve dikdörtgen prizmal biçimdedir. Erken tarihli örnekleri ge­nellikle sade ve küçük boyutludur. Geç örneklerde ise; bitki­sel, barok ve rokoko özellikli, bunun yanında mimari tasvir­li örnekleri de dikkat çekicidir. Zincirle asılmış kandil, ge­ometrik şekiller, bitkisel ve nesneli özellikleri banndıran süs­lemeler; vazodan çıkan gül, karanfil, kase içinde üzüm, nar,

Fot.I: Menemen Mahkeme elma tasvirleri,ışınsal çubuklar, rumiler, hatayiler, akantuslar, Cami Haziresi. rozetler, serviler, keçi figürleri, palmiyeler ve kuş şeklinde

17) Necmi Ülker, "İzmir Hacı Mahmud Cami Hazİresindeki Mezar Kİtabeleri (XVIII-XIX.yüzyıl)", V.Araştırma Sonuçları Toplantısı 6-1 O Nisan 1987, Ankara 1988, s.l1-42.

18) Necmi Ülker, "İzmir Yağhanelerdeki Bektaşi Mezar Kitabeleıi (XIX ve XX yüzyıl)'", IV Araştımuı Sonuçları Toplantısı, 26-30 Mayıs 1986, Ankara 1987, s.l-38.

19) Tunçel, a.g.e., s.2,10,175,177,219. 20) Tunçel, a.g.e., s.2,9,10,35, 37,39,140,141,219,221,242. 21) Karamağaralı, a.g.e., s.23. 22) Necmi Ülker, "Eski Foça Mezar Kİtabeleri (XVI ve XX. Yüzyıl)'" Vll.Araştırma Sonuçlan Toplan­

tısı Antalya, 18-23 Mayıs 1989, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s.1-18;; Necmi lJlker. a.g.m. Ankara 1999, s.230-237.

23) Tunçel, a.g.e., s. 2,9,10,1 1,17,19,49,51,59,1,63,68,70,96,99,112,113,117,ll8,1 19,1:10.126,127. 132,134,142,143,14,145,146,147,181,190,192,193, 194, 1%,198,200,201,202.203,204. 219. 220. 221,236, 237, 238.

24) Karamağaralı, a.g.e., s.23-24.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 95 (1, 1)

180 i Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

konu olmuştur. Bu örneklerin çoğu Tire müzesindedir25 (Fot.2-3). Tire'ye yakın mesafede olan Ödemiş'e bağlı Bir­gi' de, Karaoğlu Cami hazİresindeki mezar taşı örnekleri şa­hideli ve dikdörtgen gövde formludur. Erkeklere ait taşlar ço­ğunlukla başlıklıdır. Kadınlara ait mezar taşlannın çoğu üç­gen bir almhkla son bulmakta ve bunlann yüzeyi süslüdür. Vazo ve kaseden çıkan çiçek ile yapraklar, alınlıklan ve kö­şelerdeki boşluklann içine yerleştirilmiştir. Aynca cami ve ev gibi mimari tasvirlerinde olduğu gözden kaçmamaktadır26.

Bölgenin önemli yerleşim merkezlerinden ve 1940 önce­si çok zengin mezar taşı örneklerine sahip olan Manisa'da, geçmişteki bilinçsizce tahripler yüzünden günümüzde fa'zla mezar taşı kalmamıştır. Örneklerin çoğu Manisa Müzesi27, Yiğitbaş Cami, Hüsrev Ağa Cami (Fot.4) ve Nişancı Paşa

Fot.2: Tire Müzesi. Cami hazirelerindedir. Lahitli örnekler az, şahideli mezar taş-lan eldeki örneklerin tamamına yakını oluşturmaktadır. Er­kek mezar taşlannın çoğu başlıklıdır. Dikdörtgen ve silin­dicik gövdeli formdadır. Süslemeler; bitkisel, geometrik, nesneli ve mimari konulardan oluşmaktadır. Manisa ilçele­rinden özellikle Akhisar, Turgutlu, Alaşehir, Gölmannara, Soma, Kırkağaç, Kula ve Gördes'te Osmanlı dönemine ait çeşitli mezar taşı örnekleri mevcuttur. Bunlardan Akhi­sar'daki mezar taşlan özellikle Paşa ve Ulu Cami hazirele­rinde28 yer alan örneklerdir. Hazİrelerdeki taşlar başka yer­lerden buraya nakledilerek di­kilmiştir. Cami, türbe ve ev ko­nulu mimari tasvirler; başlıklar; kadın başı şeklinde taçlandınl-

Fot.3: Tire Müzesi. mış çiçekler, barok etkili S ve C kıvnmı yapan dallar, akantus­

lar, gülbezekler, yapraklar, laleler, yıldız çiçekleri, çeşitli

meyvalar bitkisel konuyu; rozetler, bakiava dilimleri, daire­ler ve silmeler geometrik; tabak, kase, çeşitli tipte vazolar nesnel bezemeyi meydana getirmişlerdir. Aynca buradaki ör­neklerin çoğu XVIII-XX. yy. örnekleri olmasına rağmen kı­nk halde XV-XVI. yy. olabileceği düşünülen nımili, hatayi Fot.4: Manisa Hüsrev Ağa

Cami Haziresi.

25) Necmi Ülker, 'Tire Müzesindeki İslami Kitabeler", lll. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 20-24 Ma­yıs 1985, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986, s.S-34.

26) Hakkı Önkal •.. " Birgi Karaoğlu Cami Haziresindeki Mezar Taşları", Prof. Dr. Yılmaz Önge Arma­ğanı, Selçuk U niversitesi, Selçuklu Araştırmalar Merkezi, Konya 1993, s.129-138.

27) Tunçel, a.g.e., s.9,lO,ll, 20,21,22,23,25,27,31,33,39, 41,90,93,94, 129, 130,131, 132,176, 177,187, 188,190,217,219, 220,228,231,239,248.

28) Tunçe1, a.g.e., s.2,l0, 103,104,105,106,111,137, 138,163,164, 165, 166,168,220,221,243.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 95 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ --------

bezerne konulu mezar taş­ları az olmakla birlikte mevcuttur. Alaşehir'de

Şeyh Sinan Cami29 (Fot.5-6) ve Kesik Minare Cami hazİrelerinde çeşitli şahideli örnekler bulun­maktadır. Şeyh Sinan Ca­minde lahit parçaları dı­

181

şında lahitli örneklerle Fot.6: Alaşehir Şeyh Sinan Cami

Fot.S: Manisa Hüsrev Ağa Cami Haziresi.

karşılaşılmamış olup, geri avlusu. kalan örnekler şahideli ve dik­dörtgen gövde biçimlidir. Bitki­sel, geometrik, nesneli, mimari süsleme konulu olup, bunlardan Şeyh Sinan Camindeki lahit veya şadırvanla ilgili yan parçalar ola­bileceği düşünülen mimari beze­me ağırlıklı örnekler oldukça il­ginçtir. Gölmarmara'da Türbe Cami haziresi ve Eski Cami'nin arka bahçesindeki alan üzerinde mezar taşı örnekleri sıralanmak­tadır. Ayrıca, Yeni Caminin bah­çesinde bir adet örnek de yerde durmaktadır. Gölmarmara'daki örneklerde bitkisel, nesnel ve mi­

Fot.7: Gölmarmara Eski mari süsleme özellikli tasvirler il- Fot.8: Gölmarmara Cami Haziresi.

gi çekmektedir (Fot.7-8). Cami Haziresi. Eski

Ülkemizin halılarıyla ünlü bir şehri olan Gördes, mezar taşlan yönünden Ege'nin en zengin yerlerinden biridir. 2004 yılında tamamlamış olduğumuz "Manisa Gördes'te Bu­lunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları" konulu doktora çalışmamızda Gör­des'te Ağalar, Büyük, Garipler, Hüseyni Baba Mezarlıklanndan üçyüzotuzsekiz mezar taşı, Belediye'ye ait Soğuk Hava Deposu önünde bulunan mezar taşlanhdan beş mezar taşı incelenerek, tezin katalogunda yer almıştır30 (Fot.9-12). Mezar taşlannda tarihi bili­nen bütün örnekler XVIII.yy.başı ile XX.yy. ilk çeyreği arasındadır. Üçyüzkırküç örnek­ten yetmişsekiz tanesi XVIII. yy., yüzdoksanbeş tanesi XIX.yy., otuziki tanesi XX.yy. ilk çeyreği, kırk tanesinin de tarihi bilinmemekle birlikte benzer malzeme, form ve bezerne özelliklerine göre tarihlendirilip, XVIII-XIX.yy. arasındaki bir zaman diliminde olabile­ceği düşünülmektedir. Mezar taşlarının yedi tanesi taş, geri kalanı da mermer malzeme­den yapılmıştır. Mezar taşlarının büyükten küçüğe doğru yükseklikleri 190 cm. ile 31

29) Tunçel, a.g.e., s.2, 10, 106, 108, 170,171,173,174,175,219,220.

30) H.Kamil Biçici, Manisa Gördes~e Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları, (Yayınlan­mamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Sos.Bil.Ens., Ankara 2004.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 96 (1, 1)

182 1 Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

cm., genişlikleri 54 cm. ile 15 cm., kalınlıklan ise 38 ile 3 cm. arasında değişmektedir. Gördes'te bulunan mezar taşlan şahideli tiptedir. Örnek­lerin çoğu dikdörtgen gövdeli, bir kısmı da dikdörtgen prizmal gövdeli­dir. Ellidört mezar taşında ayak taşı bulunmaktadır. Seksenyedi mezar ta­şında ikisi kadın başlığı (Fot.l1) ol­mak üzere kavuk, sank, fes, külalı tü­rü başlık bulunmaktadır. Genel ola­rak ele aldığımız bütün mezar taşla­nndan üçyüzonsekiz tanesi kitabeli­dir. Yirmibeş tanesi kitabesizdir. Üç­yüzbir örneğin kitabe dizilişi diago­nal, onyedi tanesi yataydır. Baş ve ayak taşlannın üçyüz tanesi sağlam, bunlardan elliiki tanesi toprak üstün- zarlık.

Fot.9: Gördes, Büyük dedir. Kırkdokuz örnek kınk, eksik veya aşınmış durumdadır. Mezarlık. Üçyüzkırküç mezar taşından seksenbeş tanesi erkek mezan, iki-

yüzellisekiz tanesi kadınlara ait mezarlardır. Taşlar üzerindeki açıklamalar yeterli olmadığından bu gruplama da

çocuk mezar taşlan düşünce düzeyinde ele alınmıştır. Şahidelerin yapım tekniği olarak oyma ve kazıma karşımıza çıkmaktadır. Süs­leme tekniği olarak oyma, kazıma ve boyama tekniği uygulanmıştır.Kazıma tekniği daha çok ayak taşlannda karşımıza çıkmaktadır. Taşın üzerine çizilerek yapılan süsleme ol­dukça şematik ve yüzeyseldir. Boyama tekni­ğinde, doğal boyalada daha çok taşın kİtabe­si renklendirilmiştir. Az örnekte de tepelikte­ki süslemenin üzeri boyanmıştır. Kİtabelerin ve süslemelerin çoğu kabartma görünümünde yapılmıştır. Süsleme konusu olarak bitkisel, nesneli, geometrik bezerne unsurlan ve yazı kullanılmıştır. Bitkisel tasvirlerde en çok akantus, servi, gül, lale, kır çiçekleri, bazen tek, bazen çiçek demetleri şeklinde, bazen de mimari ve geometrik unsurlarla beraber kul­lanılmıştır. Nesneli bezemelerde değişik tipte vazolar, saksı, meyve kaseleri ve içinde yer alan meyveler, çiçekler, inci ve gerdanlık di­

Fot.ll: Gördes Büyük zisi, geometrik süslemelerden çarkıfelek, Mezarlık.

Fot.12: Gördes Büyük Mezarlık.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 96 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ --------

burma, ışın çubuğu, hilal, saç ör­güsü, zikzak, testere dişi, yıldız, yürek motifi diğer örneklerde ol­duğu gibi taşın tepeliğinde, alınlı­ğında, alınlıkla kitabeyi çeviren yatay kuşak veya kitabeyi ters U şeklinde saran kuşak içerisinde, kitabenin üst yan köşelerinde ve ayak taşlarında karşımıza çık­

maktadır. Genellikle tabiattan alı­nan bitkisel süslemeler çoğunluk­la natüralist bir yaklaşımla taşın yüzeyine işlenmiştir. Mimari kompozisyonlu mezar taşlan ta­şın alınlık kısmında yer almakta­dır. Kompozisyon içinde akantus, serviler, çiçekler, vazo, meyve kasesi ve diğer bitkisel unsurlada

183

birlikte tasvir edilmiştir (Fot.lO). Fot.14: Kırkağaç Sarı Hoca Fot.13: Kayacık Eski Me- Cami, türbe ve evlerin yer aldığı Cami Haziresi.

zarlık. mimari tasvirler (Fot.9) 1709 ile 1877 tarihleri arasındaki 168 yıllık bir zaman dilimini kapsamaktadır. Yüzbir mezar taşında mimari tasvirler gö­ze çarpmaktadır. On mezar taşında sadece alem ve cami kubbesinin küçük bir kısmı ve­rilerek caminin bir ünitesiyle cami vurgulanmak istenmiştir. Taşçı işaretli mezar taşlan (Fot.l2) ondokuz örnekte bulunmaktadır. Üç tanesi Hüseyni Baba, altı tanesi Garipler, on tanesi Büyük Mezarlıkta yer almaktadır. Kitabesi bulunmayan mezar taşlannın yüze­yinde işlenen şekillerin insanı ve kadın cinsini akla getirmektedir. Diğer bölgelerdeki mezarlık alanlannda bu tür işaretlerle karşılaşılarnarnış olması dolayısıyla, Gördes'e öz­gü olabileceğini düşünülen işaretler mezar taşı alanında önem arz etrnektedir3I.

Gördes yakınlannda küçük yerleşim birimi olan Kayacığın Eski mezarlığında bulu­nan örnekler oldukça azdır. Buradaki örneklerin bir kısmı da mezarlık duvarının üstün­de, betona gömülü vaziyette yer almışlardır. Örnekler şahideli ve dikdörtgen gövdelidir. Bitkisel bezerne yoğun olmakla birlikte; nesneli, mimari ve geometrik süslernelerde gö­rülmektedir (Fot.l3).

Manisa'nın Kırkağaç ilçesindeki eski mezarlıklarda ve San Hoca Cami haziresinde mezar taşı örnekleri dizilidir. San Hoca Cami'sindeki örneklerin çoğu başka yerlerden getirilmiştir. Malzeme rnermer ve çoğunlukla taştır. Rastladığımız örneklerin hepsi şahi­deli ve dikdörtgen gövdeli tiptedir. Erkek mezar taşlan genelde başlıklıdır. Bitkisel, ge­ometrik, sembolik, nesneli ve mimari konular ile yapılmış bezerneler taşlarda görülmek­tedir (Fot.l4-15). Özellikle XIX.yy. son çeyreği ile XX. yy. başı olan kadın taşlannda gerdanlık dizisinin çok sevilen bir motif olduğu anlaşılmaktadır. Kula'da Kurşunlu Ca­mi haziresi (Fot.l6-17) ve ilçe mezarlığında Osmanlı dönemi mezar taşlan ilgi çekrnek­tedir. Mezarlıktaki Osmanlı dönemine ait örneklerin hepsi başka yerlerden getirilerek

31) Biçici, a.g.e., s.817-827,913-914.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 97 (1, 1)

184 /Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

yakın tarihli mezarların yanına

dizilmiştir. Ayrıca mezarlıktaki

örneklerden bazılannın yazısı si­linip, tekrar kullanılma yoluna gi­dilmiş olduğu gözlenmiştir. Taş­

lar bakımsız, düzerisiz ve oldukça kötü durumda bulunmaktadır. Şa­hideli örnekler dikdörtgen ve az bir kısmı siliİıdirik gövdelidir. Bitkisel, nesneli, mimari süsleme unsurlan taşlarda ilgi çekmekte­dir. Soma Daryaka Köyü'nde So­ma'nın Daryaka Köyünün mezar­lığında şahideli, dikdörtgen göv­de formlu, bitkisel, mimari, nes­nel bezemeıi örnekler göze çarp­maktadır (Fot. 18-19) . Mani­

Fot.IS: Kırkağaç Sarı Hoca sa'nın ilçelerinden biri olan Tur-Cami Hazires i. gutlu' da eskiden çevredeki ilgili

yerlerden toplanılan mezar taşlan ve parçalan mezarlıkta Fot.l6: Kula Kurşun/u Ca-muhafaza edilirken, kaldırılarak Belediye'ye ait başka bir mi Haziresi. yerde muhafaza altına alınmıştır. Buradaki taşlarda şahideli, dikdörtgen gövdeli ve bir kısmı başlıklıdır. Bitkisel bezerne çoğunluk olmak üzere, nesneli, mimari, geometrik süs­lemeler tasvir edilmiştir (Fot.20-21).

Güneydoğu Anadolu Bölgesi diğer bölgelere nazaran mezar taşlan gerek süsleme proğrarnı, gerek malzeme bakırnından daha basit ve sadedir.

Malzeme olarak genel­Iikle yöresel malzemeler kullanılmıştır. Süsleme olarak bitkisel ve ge­ometrik unsurların mezar taşlannda yer aldığı göz­lenmektedir. Bölgenin eski ve önemli yerleşim yerlerinden Bitlis'te rast­lanan mezar taşların ço­ğu iki şahideden meyda­na gelmektedir. Prizma­tik görünümlü olan bazı sandukalar sade biçimli­dir. Sivri kemerli nişler, kandil, hançer ve kılıç

Fot.17: Kula Kurşun/u Cami Hazire- motifleri dikkat çekmek- Fot.l8: Soma Daryaka Kö-si. yü, Mezarlık.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 97 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ --------

tedir32_ Mezar taşlarının yer aldığı alanlar şunlar­dır: Güroymak Mezarlık­ları, Gölbaşı Kümbet Mezarlığı, Aşağı Kolbaşı

Köyü Kırmızı Şehitlik

Mezarlığı, Güroymak'ta ilçeye bağlı Tahtalı, Ka­vunlu, Kaleli, Günkırı,

Yarnaçköy, Çallı ve Yu­karı Kolbaşı köylerinde­ki mezarlıklar ile Tat­van' a bağlı Küçüksu, Dalda, Tokaçlı, Dibekli köylerinde tarihleri ve süslemeleri ile dikkat çe­ken mezarlıklar vardır33. Norşin (Güroymak)'taki Fot.20: Turgutlu, depo.

taşlar küçük ve sade ele Fot.l9: Soma Daryaka Kö- alınmıştır. Mührü Süley-

yü, Mezarlık. man, geometrik örgü, zencerek, zikzak ve kandil tasviri süslemeyi oluştur­maktadır34_ Diyarbakır'da Yeni kapı dışındaki me­zarlıkta Osmanlı dönemine ait (1765, 1771 ve 1772 tarihli) başlıklı ve taştan üç mezar tespit edilmiştir35_ Taşlarda herhangi bir bezemeye rastlanılmamıştır. Bunların dışında Pazar mevkiinde Bıyıklı Mehmed Paşa'nın adını taşma caminin haziresinde paşanın lahdinde işlemeli motifler sıralanmıştır36_ Murtaza Paşa Caminin haziresinde yer alan kümbette, 1710 tarihli mezar taşının dışa bakan kİtabesinde çiçek Fot.20: Turgutlu, depo. motifleri ile içe bakan kısmı sadece lale motifleri ile

185

süslenmiştir. Diğer mezar taşlarında da çiçekler ve geometrik unsurlar tasvir edilmiş­tir37_Eski Malatya'da mezar taşlarının eski örnekleri Kırklar mezarlığındadır. Burada 3 32) Kadir Pektaş, "Bitlis İl Merkezinde Türbe ve Mezarlıklar, Mezar Taşlan (1997)", XVI. Araştırma

Sonuçları Toplantısı, /.c., Ankara, 25-28 Mayıs 1998, Ankara 1999, s.l05-124; K.Pektaş, "Bitlis Mezar Taşları (1998)", XVII Araştırma Sonuçları Toplantısı, /.c., Ankara, 25-28 Mayıs /998, An­kara 2000, s.l5-28.

33) Kadir Pektaş, Bitlis Tarihi Mezarlık/arı, Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.6. 34) Abdüsselam Uluçam, "Van Gölü Havzası'ndaki Tarihi Mezarlıklar ve Mezar Taşları", Tiirkler,

c. VIII, YTY, Ankara 2002, s.222-223. 35) Mehdi İlhan, "Diyarbakır Mezar Kitabeleri", İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenek/eri,

TTK. Yayınları, Ankara 1996, C.!, s.l79-180. 36) İlhan, a.g.m, s. 182. 37) İlhan, a.g.m, s.l86-193.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 98 (1, 1)

1861 Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

tip mezar taşı mevcuttur. Bunlardan bir kısmı dikdörtgen prizma şeklinde, yekpare bü­yük bloklu formdadır. Başka bir kısmının Anadolu'nun her tarafında karşımıza çıkabilen ve mezar yazıtım içeren, başka bir özelliği olmayan, sivri kemerli küçük boyutlu mezar taşlan olduğu anlaşılmaktadır . Genelde dikdörtgen prizma şeklinde 4 bloktan oluşan, ortası açık sandık biçiminde lahidi tiptedir. Yüzlerinde madalyonlar içinde burç sembol­lerinden olan balık, oğlak ve boğa betimlenmiştir38. Malatya Arapkir Onar Dede Kö­yü'nde kireçtaşı malzeme kullanılarak yapılan mezar taşlannda güneş, balta, sekiz köşe­li üç yıldız, mührü Süleyman, baston, soy ve boy damgalan işlenmiştir39. Şanlıurfa'da Sanduka ve şahideli mezar taşlan daha çok Bedüzzaman, Çitkubbe, Harrankapı, Halilül­rahman Cami, Hekimdede Cami, Eyyüb Peygamber Cami, Mevlidhalil Cami, Ulu Cami ve Yusuf Paşa Cami hazirelerindedir. Bu taşlardan 2 tanesi Eyyubi dönemi, diğerleri Os~ manlı dönemine aittir. Buradaki taşlar işleme, motif ve tasvir bakımından oldukça sade­dir. Sadece sandukanın etrafında bazı niş ve işlemelere, bazı çizgilere rastlanılmaktadırW.

İç Anadolu Mezar taşları, bölgenin çeşitli yerlerinde sade veya figürlü, sandukalı ve­ya şahideli, mermer veya yöreye özgü taş malzemeden yapılan birbirinden farklı örnek­leriyle dikkat çekmektedir. Süsleme olarak yazı, bitkisel, geometrik bezernenin yanında günlük yaşamla ilgili salınelerin yer aldığı figürlü bezemel er betimlenmiştir. Afyon çev­resinde bulunan mezar taşlanndan biri düz, "dikdörtgen prizma şeklinde, diğeri aynı bi­çimde fakat baş ve ayak tarafları birer çıkıntı ile belirtilmiş olmak üzere mezar taşlarını 2 grupta toplamak mümkündür. Süslemelerde av ve mücadele sahneleri, geyik, aslan ve tavşan tasvirleri i! e, ejder-rozet, yılan-kuş motifleri, çift tavus kuşu tasvirleri görülür''41. Amasya'da mezar taşı örnekleri çeşitlihazireve mezarlıklada birlikte Amasya Müzesin­dedir .. Mezar taşları; sandukalar ( şahidesiz prizmatik, şahideli prizmatik, üst kısmı yanın silindir veya sırt kısmı bulunan yarım silindirli şeklinde kademelİ), şahideli, üstü açık dikdörtgen sandukalar (şahide formu prizmal gövdeli ve kavuklu olanlar; şahide formu düşey dikdörtgen plaka halinde gövdeli ve tepelikli olanlar), yekpare şahide lahit mezar­lar, tek halde bulunan şahideler biçimindedir. Süsleme olarak; bitkisel, geometrik, figür­lü süsleme (aslan), nesneli süsleme sayılabilir42. Ankara'da sandukalı ve şahideli mezar taşı tipleri bulunmaktadır. Süsleme yönünden Konya'dakilerden daha az süslüdür. San­dukah mezar taşlarında bitkisel, rumi ve hata yi bezemelidir43. Beypazarı 'ndaki örnekler Beypazarı Müzesi'ndedir. Bu örneklerin bazılan parça halinde, bazılan eksik, bazıları da sağlam haldedir. Mezar taşlan şahideli, dikdörtgen gövde formludur. Erkek mezar taşla­rının çoğu başlıklıdır. Süsleme olarak barok karakterli, tepelikli çiçekler, yapraklar, sti­lize dallar betimlenmiştiı-44. Eskişehir Seyidgazi'deki örnekler sanduka tipi olarak daha

38) Karamağaralı, a.g.e., s.29. 39) İsmail Kaygusuz, Onar Dede Mezarlığı ve Adı Bilinmeyen Bir Türk Kolonizatörü Şeyh Hasan

Onar, Arkeoloji Sanat Yayınları, İstanbul 1983, s.12-16. 40) Mahmut Karakaş, Şanlıurfa Mezar Taşları, Şurkav Yayınları, Şanlıurfa 19%, s.9. 41) Karamağaralı, a.g.e., s.7-8. 42) Aydoğdu,Ankara 1997, s.217-268. 43) Karamağaralı, a.g.e., s.7. 44) Gül Tunçel, "Beypazarı Müzesi'ndeki Mezartaşları", Ortaçağ'da Anadolu, Prof. Dr. Aynur Duru­

kan'a Armağan, Ankara 2002, s.441-456.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 98 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ -------- 187

çok göze çarpmaktadır. Bunların üzerinde geyik-aslan mücadelesi, tavşan-kurt, kuş, ge­ometrik şekiller, ay, yıldız fıgür ve motifleri tasvir edilmiştir45. Anadolu'nun figürlü ör­neklere sahip Ermenek'te fıgürlü mezar taşı yapma geleneği burada XVIII-XIX.yy.a ka­dar devam etmiştir. Buradaki mezar taşlarının bazılarında şahideye baş şekli yapılmış ve saçlar belirtilmiş, bazı taşların ön yüzlerinde boynu ifade eden kısma gerdanlık dizisi yerleştirilmiştir46. Kayseri'de Selçuklu ve Beylikler dönemine ait mezar taşları Kayseri Müzesinde ve Han Kümbetindedir. Bunlar sanrlukah ve şahideli tiptedir. Bunların üzer­lerine rumiler, palmetler, kıvrık dallar, geometrik bezerneler işlenmiştir47. Diğer dönem mezar taşları ise; Seyyid B urhaneddin, Ermeni Maşatlığı, Kıroğlu, Şehir ve Garipler me­zarlığındadır. Burada lahitli ve şahideli mezarlar dizilidir. Buralardaki mezar taşlarında mührü Süleyman, çarkıfelek, madalyonlar, bitkisel süslemeler vardır48. Lahit tipinde olanlar dikkate değerdir. "Daha çok l8.yy.a ait ve kabartmalı olan mezar taşları Büyük Süvegenler, Güzelce ve Elbaşı gibi köylerde yer almaktadır. Kahve tepsisi, kahve fincan­ları, cezve, kahvenin konacağı güğüm, kahvenin dövüleceği dibek, kahve saklamak için kutu ile ya yık, halı tezgahı, muhtelif tüfek ve fışeklikler, bayrak, şahin, hayat ağacı ile dalında bir kuş, perde, perdenin içinde tepsi içinde 4 zarf, kahve kavurma tavası, ibrik, süvarİ, at, kalkan, yay, ney gibi motifler dikkat çekmektedir"49. Kırşehir'de şahideli me­zar taşları ilginç örnekler sunmaktadır. Bunların süslemeleri fıgürlü ve rumilidir. Ahi Ev­ren Zaviyesi haziresinde bulunan 131 O tarihli mezar taşı parçası figürlü olarak durmak­tadır. Kompozisyonda; "stilize edilmiş iki bitkinin arasına ayakta duran sarıklı bir erkek tasviri yerleştirilmiştir. Birer saptan iki tarafa uzanan tomurcuklar ile süslü bu bitkilerin uçları birer nar şeklinde daha iri ve yuvarlak tomurcuk ile bitmektedir. Başka bir taşta da karşılıklı duran bir çift aslan görülmektedir"50. Üçüncü taşa ise; ortada bir madalyon ha­linde rumiler ile tasvirlidir. Madalyonun altında dişi bir arslan tasviri resmedilmiştir5 1 . Ayrıca, tasvirli kabartmalar ile çeşitli hayvan motifleri52, hayat ağacı, haşhaş, rozet mo­tifleri mezar taşlannda konu edilmiştir. İç Anadolu Bölgesinin önemli mezar taşı örnek­lerinin yer aldığı Konya'daki mezar taşları yapılış zamanları Selçuklulardan başlayarak Osmanlıların geç dönemine değin kesitler sunmaktadır. Selçuklular ve Beylikler döne­mindeki mezar taşları sanduka, lahit ve şahideli olarak yapılmıştır. Osmanlı devrindeki­ler lahitli ve şahidelidir. Şahideli mezar taşlarının bir kısmı mevlevi başlıklı olup, Kon­ya'nın çeşitli müzelerindedir53. !!.Kılıç Arslan Türbesi, Kara Arslan Türbesi, Sırçalı

45) Karamağaralı, a.g.m., Ankara 1971, s.75-76; Karamağaralı, a.g.e., Ankara 1992, s.9. 46) Karamağaralı, a.g.e., s.6. 47) Mehmet Çayırdağ, "Kayseri 'de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitabe ve Mezartaşları",

Tarih Dergisi, sayı: XXXIV, istanbul 1981, s.495-532. 48) Aslı Sağıroğlu Arslan," Kayseri'de Eski Mezarlıklar", VI.Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları

Toplantısı, Smuıt Tarihi Sempozyumu, 8-10 Nisan 2002, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002, s.75-94. 49) Karamağaral ı, a.g.e., s. 12-13. 50) Semavi Eyice, "Kırşehir'de H.709/1310 Tarihli Tasvirli Bir Türk Mezar Taşı", Reşit Rahmeti Arat

için, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,l9, Ankara 1966, s.213, 215. 51) Eyice, a.g.m., s.216. 52) Gönül Öney, "Anadolu'da Selçuklu Geleneğinde Kuşlu, Çiftbaşlı, Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Me­

zar Taşları", Vakıflar Dergisi, sayı: VIII, Ankara 1969, s.283-291 (ing.292-307). 53) Naci Bakırcı, "Konya Müzelerinde Bulunan Mevlevi Mezar Taşları", Ortaçağ'da Anadolu, Prof.

Dr. Aynur Durukan'a Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Ankara 2002, s.65-74.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 99 (1, 1)

188 1 Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Medrese, Mevlana Türbesi, Sahip Ata Türbesi'nde çinili lahitler ve sandukalar sıralı­dır54. Sandukaların yüzeyleri Selçuki yazılada kuşatılmıştır. Süsleme XIII.yy.ın son çey­reğinde daha çok rumi ve geometrik süsleme olarak taşlarda görülmeye başlamış, XIV.yy.da ise; sandukaların boyutları ufalmış, silindirik biçimde olanlar ortaya çıkmış, hatayilerde, rumilerle birlikte ele alınmış, figürlü, bitkisel ve nesneli bezemelerde görül­müştür55. Osmanlı dönemine ait taşlarda ise; çiçekli dolgular, gülbezekler, çeşitli serpuş­lar, barok kıvnmlı dallar, serviler, hurma, sembolik işaretler ve damgalarda ilgi çekmek­tedir56. Anadolu 'nun en dikkat çekici fgürlü örneklere sahip Akşehir'de yer alan mezar taşlarının bir kısmı lahitli olmak üzere, sandukalı ve daha çok şahideli tiptedir. Sanrluka­lı olanlar dikdörtgen prizmal, yekpare mermer bloktandır. Bu taşiann bazılannın yan yüzlerinde girift kompozisyonlar mevcuttur. Bunlar bitkisel, rumi, palmet, hatayİ kom­pozisyonludur. Şahideli örneklerin çoğu üçgen alınlıklı, dikdörtgen gövde formlu, az b1r kısmı da başlıklı ve dikdörtgen prizmal gövde biçimindedir57. Akşehir Müzesinde Nas­reddin Hoca mezarlığından getirilen mezar taşları sıralanmaktadır. Bunların hepsi Kon­ya'dakilerden daha geç döneme aittir. Mezar taşlarında hatayi, kandil, şamdan, çeşitli fi­gürlü kompozisyonlar, bitkisel süslemeler konu edilmiştif58. Sivas'ta sanduka ve şahide tip li bazıları figürlü mezar taşları ilginç örnekler sunmaktadır59. "Üç şehitler diye adlan­dmlan yerdeki sandukalar, yekpare bloktan kesilmiş dikdörtgen bir kaide ile 5 kenarlı bir prizma olan üst kısımdan müteşekkildir. Süsleme olarak rumi, hatayi, burmalı sütunce60 rozet betimlenmiştir. Şahideli mezar taşlarında ise; mukarnaslı mihrap kompozisyonlan, kuş, çarkıfelek, niş, yıldız, geometrik şekiller, rozet, su motifleri ele alınmıştır"61. To­kat'ta aslan, haşhaş, çeşitli meyvalar, çarkıfelek, kuş, hayat ağacı, horoz, rozet, kandil tasvirleri sandukalı mezarlarda dikkat çekmektedir62.

Karadeniz Bölgesi 'n deki Samsun, Sinop, Trabzon gibi yerleşim merkezlerinde me­zar taşları ilgili yapılan çalışmalarda, şahidelerin süsleme programının İstanbul'a özgü benzerlikler görülmekle birlikte, İstanbul'daki örneklerden sade ve biraz küçük boyutlu olduğu anlaşılmaktadır.Şahideli, sandukalı, lahitli örneklerin yanında koç,koyun şeklin­de mezar taşlan da yer yer karşımıza çıkmaktadır. Artvin Yöresinde Yusufeli Alanbaşı Köyü'nde üstü açık 3 sandukalı mezar bulunmaktadır. Taşiann birinin yüzeyinde büyük-

54) ~aadet Taşkın, "Anadolu Selçuklularında Çinili Lahitle(, Sanat Tarihi Yıllığı, 1970-1971, İstanbul Vniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü, Istanbul 1971, s.237-258.

55) Karamağaralı, a.g.e., s.3; Seyfi Başkan, Karamanoğullan Dönemi Konya Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s.70-78. ·

56) Mehmet Önder, "Konya Mezar Taşlarında Şekil ve Süsler", Türk Etnografya Dergisi, sayı: XIII, An­kara 1970, s.5-ll; Seyfi Başkan, "Konya Selçuklu Çağı Mezartaşları", Ankara Sanat, Haziran, Sa­yı:218 Ankara 1984a, s. 10-11; Seyfi Başkan, "Konya Selçuklu Çağı Mezartaşları ", Ankara Sanat, Temmuz, Sayı:219, Ankara 1984b, s.12-l3; Seyfi Başkan, "Başlangıcından)4.Yüzyıl S_onuna Ka­dar Anadolu Mezartaşları ve Karamanoğulları Devri Konya Mezartaşları Uzerine Bir Inceleme", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:67, Ağustos,1990, s.203-215.

57) Rıfkı Melül Meriç, "AkşehirTürbe ve Mezarları", Türkiyat Mecmuası, c. V, İstanbul1936, s.141-212. 58) Yusuf Benli, Akşehir'de Bulunan Süslemeli Türk Mezar Taşları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilim­

ler Enstitüsü,. Arkeoloji Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1992, s.I0-251; S.Unver,Ankara 1978, s.l5-22.

59) Karamağaralı, a.g.m., s.76-80. 60) Öney, a.g.m., s.283-291. 61) Karamağaralı, a.g.e., s.9. 62) Öney, a.g.m., 1969, s.283-291; Karamağaralı, a.g.m., s.S0-100.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 99 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ -------- 189

lü, küçüklü işlenmiş iki dairesel motif, onun altında da üçgen alınlıklı mihraba benzer ikiz bir şekil görülmektediı-63. Şavşat'ta 4 Adet koç-koyun biçiminde mezar taşlarına rastlanılmıştır. Ayrıca bazı mezar taşlannda servi, niş, madalyon, bitkisel unsurlar göze çarpmaktadır. Tip olarak üstü açık sanduka yapısı, baş, ayak ve yan taşlarının metal per­çinlerle birbirine kenetlenmesi ile elde edilmiştir. Ayak taşlannda süsleme olarak hep servi kullanılmıştıı-64. Borçka-Murgul-Arhavi-Hopa-Ardanuç ilçelerinde şahideli ve la­hitli olan mezar taşlarının baş ve ayaktaşı formları birbirine benzerdir. Erkek mezar taş­lannın başlıkları kavuklu, fesli, bazı kadınlar ait taşlarda çeşitli bitkisel unsurlardan olu­şan taçlandırma veya tepelik olduğu anlaşılmaktadır65. Bolu Göynük'te Akşemsettin Türbesi haziresinde yer alan mezar taşları ise; XV-XX yy. arasındadır. Taşların biçimle­ri dikey yerleştirilmiş ya bir gövde ya da bir gövde üzerine 6turtulmuş bir başlıktan olu­şan dikili taş biçimindedir. Dikdörtgen gövdeli taşların bazılannın üzeri üçgen bir alın­lıkla, bazılarının ise yarı yuvarlak bir taçla son bulmaktadır. Süslemeler; bitkisel, ge­ometrik, nesneli ve yazılı bezemelerden oluşmaktadır. Bitkisel süslemeler; dal, yaprak, rumi, lale, gül, nergis, mimoza, palmet, hurma, hurma ağacı, incirdir. Geometrik süsle­meler ise; burma zencirek, çarkıfelektir. Nesneliler; kandil, şamdan, tabak, tabak, takı, vazo ve perdediı-66. Samsun'da mezar taşlan örnekleri Samsun Arkeoloji Müzesi ile Kökçüoğlu mezarlığındadır. Örnekler silindirik ve dikdörtgen gövde forrnludur. Tip ola­rak lahitli ve şahidelidir. Süsleme olarak kandil, barok karakterli defne dalı, yapraklar, saksıdan çıkan yapraklı dal gibi unsurlar sayılabilir67. Sinop'ta lahitli, sandukalı ve da­ha çok şahideli tipte mezar taşları daha çok müzede yer almaktadır. Şahideli olan taşlar­da silindirik, dikdörtgen gövdeli, dikdörtgen prizmal, üçgen alınlıklı ve dikdörtgene ya­kın gövde biçimlidir. Erkek mezar taşları daha çok başlıklıdır. Kadın mezar taşları ise, meyve sepeti şeklinde taçlandırılmış, kıvrık dallar, güller, rozetler, geometrik şekiller, gülbezeki er, akantuslar, vazolar, çeşitli meyvalar ve çelenk şeklinde süslemelerle bezen­miştiı-68. Rize Hemşin'de koç heykeli şeklinde ve şahideli mezar taşı örneklerine rastla­nılmaktadır. Erkek mezar taşları genelde başlıklı, kadınlarınki ise daha çok bitkisel be­zemelidir. Şahideli taşlar silindirik, dikdörtgen, dikdörtgen prizmal gövdelidir. Akantus­lar, kıvrık yapraklı dallar, çiçekli dallar şeklindedir69. Trabzon'da Küçük İmaret, Beşte-

63) Osman Aytekin,, "Artvin İli ve İlçelerindeki Tarihi Mezarlıklar ve MezarTaşlan Yüzey Araştırma­sı, 2000,22-26 Mayıs 2000, /8. Araştırma Sonuçlart Toplantısı, İzmir, Kültür Bakanlığı Yayınlan, !.c. Ankara 2001, s.75-86.

64) Aytekin, a.g.m., Ankara 2001, s.75-86. 65) Osman Aytekin, "Artvin İli ve İl çelerindeki Tarihi Mezarlıklar ve Mezar Taşlan Yüzey Araştırma­

sı", 28 Mayıs- l Haziran 2001,/9. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, Kültür Bakanlığı Ya­yınları, I. c. Ankara 2002, s.l O 1- ll 6.

66) Hatice Örcün Barış ta, , "Göynük Akşemsettin Türbesi Hazİresindeki Bitkisel Bezemeli Kadın Me­zar Taşları", VI.Orıaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Toplantısı, Sanat Tarihi Sempozyumu 8-10 Nisan 2002, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002a, s. 123-136; Hatice Örcün Barışta, "Göynük Ak­şemsettin Türbesi Hazİresindeki Mezar Taşları", 9. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 28 Mayıs-OJ Haziran 2001, Kültür Bakanlığı Yayınları, !.c. Ankara 2002b, s.ll7-l24.

67) İhsan Terzi, "Samsun'daki Mezarlıklar ve Kökçüoğlu Mezarlığındaki Tasvirli Bazı Mezar Taşları", /9 Mayıs Ünv. ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:9, Samsun 1997, s.205-2!6.

68) Jean Lois Bacque-Grammont, Nicolas Vatin, "Steles Funeraires De Sinop", Stelae Turcicae VI, Anatolia Moderna (Yeni Anadolu) IIJ, Paris 1992, s.105-207.

69) Veysel Atacan, Rize Hemşin Yöresi Osmanlı Mezar Taşları ve Kitabeleri, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayın No: 17, Ankara 2001, s.S-3 1.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 100 (1, 1)

190 1 Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMi DERCİSİ

pe mezarlıklan, Tavanlı Cami haziresi, Gülbahar Hatun Cami haziresi ve Ayasofya Mü­zesi'nde mezar taşı örnekleri sıralanmaktadır. Lahitli, sandukalı ve şahideli tipte olan taşlar, silindicik veya dikdörtgen gövde tiplidir. Kurdelayla bağlanmış akantus yaprakla­rı, kıvnk dallar, çeşitli meyvalar, çelenk gibi diziimiş akantuslar, gül demetleri, vazodan çıkan çiçekler, S ve C kıvnmı yapan barak etkili çiçekli ve yapraklı dallar, rozetler, ma­dalyonlar, top, gülle gibi motiflerle süslemelidir70.

Marmara Bölgesi Türkiye'nin en yoğun mezar taşı örneklerinin bulunduğu bir böl­gedir. İstanbul başta olmak üzere, Bursa ve Edirne'de, bulunduğu dönem özelliklerini yansıtan hemen her çeşit biçim ve süslemeli örnekler mezarlıklarda, hazirelerde, türbe­lerde, müzelerde sergilenmektedir. Bursa'nın çeşitli mezarlıklannda, hazirelerinde, Türk-İslam Eserleri ve Muradiye Müzesi'ndeki mezar taşlan şahideli, sanrlukah ve la­hitli 'tiptendir7l. Lahitli mezar taşlannın "baş ve ayak taraflan şahidelidir. Şahidelerin üstleri sivri kemerlidir. Bursa'da dikdörtgen prizma biçiminde yüksek lahitlerde yapıl­mıştır. Şahideli mezar taşlannın yükseklikleri Orta ve Batı Anadolu'nun diğer bölgeleri­ne göre daha fazla uzundur. Taç kısımlan ile şahidelerin yüzlerinin ve yan kısımlannın süslemeli oluşu ile dikkat çekmektedir"72. İznik'te en eski örnekler Selçuklu dönemine aittir. Bunlardan biri kısa yüksek, prizmatik bir sandukadır. Köşeleri çıkınıılı olan ön kıs­mı bir şahide biçimindedir. Yazısı kufidir. Diğer Selçuklu mezar taşının yan kenarlann­da kıvnk dallı süsleme tasvir edilmiştir73. Osmanlı dönemine ait taşlarda ise; sivri ke­merli veya dilimli, mukarnaslı, taç kısmı rumi veya hatayilerle süslü kandil, rozet daha çok ilgi çekmektedir. Edirne'de mezar taşlan eskiden çoğunlukla İstanbul yolu, Uzun Kaldırım, Sarıca Paşa, Gazi Mihal, Sezai ve Kasım Paşa74 mezarlıklanndaymış ve za­man içinde bir kısmı yok olmakla birlikte bir kısmı da müzeye getirilmiş. Mezar taşlan lahidli, sandukalı ve şahidelidir. Gövde bakımından da; silindirik, dikdörtgen, dikdört­gen prizmal tiptedir. Genelde taç kısmı mihraplı, yanlan sütunceli taşlar Bursa'yı anım­satan bir tarzdadır. Diğer bir tipte ise; mezar taşı tamamen sandukadan ibaret olan, baş ve ayak ucunda şahidesi bulunmayan, taşın üzerinde ölüm kitabesi bulunan taşlardır. Ay­nca yeniçeri başlıklı mezar taşlan da ilginçtir. Bunlarda bağlı bulundukları askeri birli­ğin numaraları, sembolleri taşa işlenmiştir75. Bitkisel ve özellikle natürmort konulu kompozisyonlar ile nesneli kompozisyonlu taşlar oldukça çoğunluktadır76. Rumiler, ha­tayiler, çeşitli geometrik şekiller, rozetler, güller, karanfiller gibi çeşitli öğelerde yer al­maktadır. İstanbul'da şehirdeki mezariıkiann büyük bir kısmı yok edilip, yol geçirilme­sine ve binalar yapılmasına 77 rağmen yine de eşsiz mezar taşı örnekleri ile dikkat çek-

70) Murat Yüksel, Trabzon'da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, 1-5 cilt, Trabzon Belediyesi Yayınla-n, Trabzon 2000, c.1, s.375, 383; Yüksd, a.g.e., c.2, s.473-48l.

71) Demet Karaçağ, Bursa'daki 14-15. Yüzyıl Mezartaşları, Ankara 1994, s.157-173. 72) Karamağaralı, a.g.e., s.22. 73) Karamağaralı, a.g.e., s.21-22. 74) Hikmet Turhan Dağlıoğlu, "Edirne Mezarlan", Türk Tarih Arleoloji Etnografya Dergisi, c.3, İstan­

bui 1936, s.159-192. 75) Karamağaralı, a.g.e., s.27; Cebe Özer, Ankara 1995, s.47-58. 76) Cebe Özer, Edirne'de Osmanlı.Dönemi Natürmart Süslemeli Mezar Taşları, Gazi Üniversitesi, Sos­

yal Bilimler Enstitüsü Resim Iş Eğitimi Bölümü (Basılmamış Yüksek LisansTezi), Ankara 1993, s.123-13 ı.

77) Semavi Eyice, "~ezarlıklanmız", Türk Yurdu, sayı:242, Mart, 1955, s.685-694; Mesut Koman, "İs­tanbul'un Bazı Onemli Eski Kabirleri", Türkiye Turing Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı:49/328,

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 100 (1, 2)

YAZILI ARAŞTIRMALAR IŞIGINDA TÜRKİYE MEZAR TAŞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ -------- 191

mektedir. Karacaahmet, Eyüp, Topkapı, Zeytinburnu mezarlıklan ve eski Osmanlı cami­Ierinin hazireleri mezar taşı yönünden hala oldukça zengindir. Gülersoy'un ifadesiyle;" 18. ve özellikle 19 yy. mezar taşlan, geçmiş örneklerinden kesin olarak ayrılan, gösteriş­Ii, özenli, pahalı parçalar oldu. Evlere, konaklara, saraylara, mobilyaya, elbiselere, mü­cevherlere giren Batı etkileri barok ve rokoko üsluplan, aynı yaşamın bir parçası olan mezariıkiara da yansıdı ve egemen oldu"78 diye belirtilmektedir.

M.M.Tayanç'ın yıllar önce İstanbul mezarlıklan ve çeşitli hazİrelerinde yapmış ol­duğu araştırmalar ve gözlemlerde Osmanlı mezar taşlarını süsleme özelliklerine göre 3 kısıma ayırmıştır. Bunlardan ilki Selçuk ve Bursa mezar taşlarını hatırlatan, baş taşının alın kısmında rumi motifler, bitkisel bezemeler, ayak taşının bir veya iki yüzünde de ay­nı tür stilizeye uğramış bezerneler biçimindedir. Araştırınacıya göre; "Bu devrede reel çi­çek, ağaç ve meyve motifleri yok denecek kadar azdır. Sanatkar hayalinde yaşatıp, özle­diği cennetin bahçe ve çiçeklerini gerçekten çok uzaklaşarak adete bir nevi impresiyo­nizm ile bunlan karma kanşık bir halde birbirine sanp kucaklaştırrnış ve belki bununla hayalen kanşık tesirleri, hayat yolunun kanşıklığını ve bütün bunlara rağmen manevi ha­yata nasıl ulaşacağını ihsas etmek istemiştir .. 79 demekte ve d~vamında yapmış olduğu tespitleri şu şekilde sıralamıştır: "Birinci devredeki mezar taşlannın büyük bir kısmında sanduka yoktur. Olanlannda da birkaç göbek resmi bulunur. Fakat büyük hususiyet gös­termez. Kenar süsleri de çok nadir ve basittir. Ancak onaltıncı asrın ilk yansı sona yak­laşırken bunlar birdenbire çoğalır ve çeşitlenir. Birinci devrede taşa çok derin kazılan motifler son derecede güzel ve göz alıcı bir kabartmalar serisidir. Bilhassa güneşin ışık ve gölge oyunlan, bu motiflere büyük bir canlılık verir. Bu çizgi ışık, gölge hüner tablo­su insana, bir ebediyet yolunun üzerinde bulunduğunu hemen unutturur ve Türk sanat­kan geride kalan canlı ya ebedi hayatın güzelliğini sanki izletir, imrendirir"80. İkinci dev­re yani 1550-1750 arası olan dönemdir. Bu dönemde mezar taşlanndaki süslemelerde stilize edilmiş ve sembolik anlam taşıyan motifler giderek kaybolmuş, daha sonra yerle­rini naturalİst anlayışla yapılmış çiçek bezemelerine terk etmiştir. "Bu devrede baş ve ayak taşlan bütünlüğüne değil değil, yer yer süslenir. Baş taşının alınlığına büyük bir de­ğer verilir, kabartmalar daha sade, daha az derin ve daha çok incedir. Artık sembolik hay­van motifleri görülmez. Sanatkar her gördüğü çiçeği büyük bir kudretle ve bu kudretten daha büyük zarafetle taşa çizer ve işler. Sandukalar ve bunların göbek resimleri kenar süsleri, sonu gelmez bir çeşitler kafilesi halinde dizilir. Sanatkar o güzelim ve ebedi Türk yonca ve bezelye yapraklarını o kadar nazlı kıvrılır ve oynayışlarla bir birlerine sarar ki.Bu devrede bilhassa ayak taşının iç kısmında, bazen bütün taş boyunca, son derecede güzel ve artistik vazo ve testilerden fışkırıp saran çeşitli çiçek demetleri bulunur. Sandu­kaların ön, yan ve arka taşlarının köşelerinde de ufak çiçek ve demet serpintileri göze çarpar"81. İstanbul' da son devir mezar taşları özellikleri ise; batılılaşma etkisiyle başla-

1975, s.28-35; Çelik Gü1ersoy, "İstanbul Tarihinin Mezar Taşları", 1TOKB, Sayı:49/328, 1975, s.2-6; Besim Çeçener, "Üsküdar Mezarlıkları, Türbeleri ve Hazireleri", 7TOKB, Sayı:49/328, 1975, s.18-22; Semavi Eyice, "Mezarlıklar ve Hazireler", İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gele­nek/eri, TTKYayınları Ankara 1996, s.123-134.

78) Gülersoy, a.g.m., s.2. 79) M.M. Tayanç, "Türk Süsü Sanatında Mezar Taşları", Tarih Hazinesi, S.?, 15-28 Şubat 1951, s.334-337. 80) Tayanç, a.g.m., s.334-337. 81) Tayanç, a.g.m., s.334-337.

D01777c10s26y2006.pdf 25.02.2010 17:21:11 Page 101 (1, 1)

192 /Dr. H. Kamil BİÇİCİ--------EKEV AKADEMi DERCİSİ

yan barok, rokoko ve arnpir usluplann tesiriyle XVIII-XX. yy. arasındaki mezar taşla­nndaki süslemeler stilize olmuş, taşkınlaşmış, daha çok hayali gibi ele alınmıştır. Mezar taşlannda en çok sevilen natürmort konulu kompozisyonlar olmuştur.

İstanbul' da mezar taşı üzerine kesin bir tipolojiye varmak zordur. Hemen hemen her tipten örnekler mezarlıklarda sıralanmaktadır. Süsleme olarak en çok bitkisel, geometrik ve nesneli bezerneler görülür. " Bazı mezar taşlanndaki semboller ve resimler birer ma­na ifade ederler. Yeniçeri ve deniz askerlerinin bölük ayrılığını gösteren şekiller mezar­lannda da göze çarpar. Bundan başka bazı tarikat adamlan ile pek çoklannın mezarla­nndaki şekillerde mühimdir. Mezarlarda rastlanan resimler, balık, bayrak, hançer, çen­gel, anahtar, kandil ile bazı hendesi şekiller ve tura ile ayyıldızdan, bir de tarikat alamet­lerinden ibarettir"82. Ayrıca İstanbul'un eski mezarlıklannda Osmanlı döneminin ünlü hattadannın yazmış olduğu mezar taşı yazılar dikkat çekmektedir. Osmanlı kaHgrafisi­nin çeşitli örneklerinden sülüs, nesih, celi sülüs, celi talik ve daha başka örneklerde kar­şımıza çıkmaktadır. Bu konuda en zengin örnekler özellikle Eyüp mezarlıklannda göze çarpmaktadır83. İstanbul yakınlannda ve Karadeniz kıyısında yer alan Şile'deki örnek­ler daha çok Şile müzesindedir. Müzedeki mezar taşlan şahideli tiptedir. Erkek mezar taşlan genellikle başlıklı, kadın mezar taşlan az olmakla birlikte bitkisel, nesneli beze­melidir, bazı taşların üst kısımlan bulunmamaktadır84.

Sonuç · Çeşitli zamanlarda bazı araştırmacılarca incelenen ve günümüzde çalışmalan artarak

devam eden mezar taşlan, Türk Sanatı içerisinde önem arzetmekle birlikte, yurdumuzun bir çok yerinde ilgi bekleyen, incelenmemiş sayısız mezar taşları mevcuttur. Şüphesiz araştırılan mezar taşlan belirtmeye çalıştığımız yerlerle sınırlı değildir, daha da fazladır. Yukanda vermeye çalıştığımız bilgiler, daha çok yayınlanmış çalışmalann derlenmesine ve ilave bilgilerle derlenen mezar taşı bilgilerinin yerleri, durumları, malzemesi, süsle­mesi, tipi gibi verilerin sunulmasına dayanmaktadır. Konu ile ilgili çalışma yapanlar Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde yer alan mezarlıklar, cami, mescir, türbe hazireleri ve şehrin içinde veya dışında kendi haline bırakılmış, binalar arasında kalmış mezar taş­larını tespit ederek, kimi zaman fotoğraf, slayt ve dijital çekerek, mülajlannı ve öl­çülerini alarak araştırmalar yapmışlar ve yapmaktadırlar. Mezar taşı örnekleri bölgelere göre artınca, bunları taşın özelliklerine göre gruplandırmak gerekmektedir. Böylece el­deki bilgilerin yalnızca bezerne açısından değil, her yönüyle ne kadar zengin bilgiler (folklor, etnografik, sanat, tarih, dil, edebiyat, sosyal yaşam) verebildiği ortaya çıkmak­tadır. Ayrıca doktora tezimizin Gördes olması dolayısıyla da, özellikle Ege ve Marmara Bölgelerindeki konuya ait bilgiler, çeşitli zamanlarda yapmış bulunduğumuz gözlem ve araştırmalar neticesi ile ifade edilmiştir.

82) Hikmet Turhan Dağlıoğlu, "İstanbul Mezarlan, II", Yeni Türk Mecmuası, no:29, c.l, s.l843, 1935. 83) Süleyman Berk, Eyüpsultan Sınırları İçerisinde Hattat Mustafa Rakım Efendi'ye Ait Mezartaşı Ki­

tabeleri" , Tarihi, .Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler 28-30 Mayıs /999, Eyüp Belediyesi, Istanbul 2000, s.242-249.

84) ~ean Lois Bacque-Grammont, Nicolas Vatin, "Le Musee De Plein Air De Şi! e", Stelae Turcicae lll, htanbul 1987, s.45-6I.