1

nci Enginn, Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), Dergh Yaynlar,

stanbul:2006, 943 s.

Dr. zlem Nemutlu*

nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (18391923) adl kitab, ubat 2006da Dergh Yaynlar arasnda yaymland. Yazarn yine ayn yaynevinde neredilen ve 2001 bask tarihli Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat (stanbul: 2001, 456 s.) isimli incelemesi, edebiyat tarihimizin Cumhuriyetin ilanndan gnmze kadarki dnemini olduka zengin bir malzemeyle ele alyordu. Nitekim bu kitabn geniletilmi sekizinci basks da Eyll 2007de yapld. Tantmaya alacamz son almasnda ise, ada Trk edebiyatnn balangcndan 1923e kadar uzanan dnemindeki edeb gelimeler, yine btn teferruatyla ve olabildiince zengin malzeme nda dikkate deer tespitlerle irdelenmektedir. Enginnn byle bir almay hazrlamaktaki temel gayesi, hem kendi birikimlerini derli toplu bir ekilde ortaya koymak hem de niversitelerde temel kaynaklar olarak okutulan A. Hamdi Tanpnarn 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi ve Kenan Akyzn Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri vb. gibi eserlerin yan sra, Trkoloji sahasnda son zamanlarda yaplan almalar da dikkate alarak bir edebiyat tarihi yazmaktr. Bunun dnda yazar, Giri blmnde edebiyat tarihindeki adlandrma problemlerine de temas etmektedir. Bu balamda Enginne gre modern Trk edebiyatnn balang evresinin adlandrmasnda Tanzimat teriminin kullanlmasnda bir saknca yoktur. nk, Ahmet Mithat, R. Mahmut Ekrem gibi modern Trk edebiyatnn ilk yazarlarnn baz metinlerinde Tanzimatn getirdii sz gelimi kanun ve nizam fikrinin eitli ekillerde tezahrlerini grebilmek mmkndr.

Yazar, almasnda nsz ve Giriten sonra, Yeni Trk edebiyatnn yeni trleri getirdii gerekesiyle trlerden yola karak Nesir, Hikye-Roman, iir, Tiyatro ve Tenkit ana balklarndan oluan bir tasnifi benimsemitir. Enginnn genel olarak bu tarz incelemelerde tercih edilen belli isimlerle anlan edebiyat anlaylar ve gruplar yerine trlerden hareket etmesi son derece isabetli bir seimdir. Nitekim R. Wellek de, edebiyat tarihinin bir nevi trler tarihesi olarak hazrlanabilecei fikrindedir1.

* Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat Anabilim Dal. 1 Bkz. Rene Wellek-Austn Varren, Edebiyat Teorisi, (ev.: .Faruk Huyugzel), zmir:1993, ss. 201-212.

2

almann sonunda kaynaka ve hayli ayrntl bir ekilde hazrlanm indeks blmleri bulunmaktadr.

Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyetede yukarda belirttiimiz trlerde verilen eserler ve yazarlarn tantlmasnda kronolojik sra esas alnmtr. Nesir blmnn en dikkate deer yn, modern Trk edebiyatnn ve bilhassa modern nesrin douunda inkr edilemeyecek bir neme sahip olan gazete ve dergiye olduka geni bir yer ayrlm olmasdr. Enginn, ilk blmde bizdeki ilk gazete ve dergiler hakknda genel bir bilgi verdikten sonra balangtan Cumhuriyet dnemine kadar Trk gazeteciliinin ve dergiciliinin bir panoramasn izer. Burada hareket noktas, Mnif Paa ve inasiden balayarak Yahya Kemal ve Ahmet Haime gelinceye kadarki belli bal yazarlarn gazete ve dergilerdeki faaliyetlerine deinmek, bylece sz konusu yazarlarn gazete ve dergi yazarlklarnn hem kendi edeb faaliyetleri hem de devirlerindeki edebiyat hareketleri zerindeki tesirlerine vurgu yapmaktr. Bu blmn dier dikkate deer bir yn ise, yazarlarn, devrin siyas, sosyal ve bilhassa edeb gelimelerinde ok etkili olmu gazete ve dergi yazlarndan karakteristik alntlar yaplm olmasdr.

Enginn, bir ara tr olarak nitelendirilebilecek olan mensur iir ve Sinan Paadan balayarak bu trn modern Trk edebiyatndaki nde gelen temsilcilerinden bahsettikten sonra dildeki gelimeyi yanstmalar ve ierikleri bakmndan edebiyat ve kltr tarihi asndan tadklar nem gerekesiyle hatra-mektup ve tarih trndeki eserleri, ayr balklar altnda deerlendirmitir. Yazarn burada seyahat yazlarn da hatra trndeki yazlar kapsamnda ele almas, sz konusu trlerle ilgili almalarda dikkat edilmesi gereken bir husustur.

Eserde en hacimli ksm, Roman balkl blm oluturmaktadr. Bu blmde ilk olarak modern Trk edebiyatnn ilk hikye ve roman rnekleri ele alnmakta, sonra da kronolojik sra takip edilerek Cumhuriyet dnemine kadar eser veren hikye ve roman yazarlar ve onlarn verdikleri eserlerin muhteva ve kurgu zellikleri zerinde durulmaktadr. Yazarn nszde de belirttii gibi, burada Trk romannn yeni bir tr olarak okuyuculara tantlmasnda ve gelitirilmesinde ok byk rolleri olduu gerekesiyle romanla ilgili tartmalar, Ahmet Mithat Efendi ve Halit Ziya Uaklgilin sanat ve edebiyat grleri ve eserleri ekseninde yrtlmektedir. Roman blmnde dikkatimizi eken hususlardan biri Enginnn, edebiyat tarihi sahasnda son zamanlarda yaplan almalardan faydalanmasnn bir neticesi olarak Zafer Hanm, Paabeyzde mer li gibi muhtemelen isimleri bu tarz almalarda ilk kez anlan roman ve hikye yazarlarna da yer vermesidir. Bu balamda, Kayahan zgln mer linin 1889 tarihli Trkmen Kz adl eserinin bizde ilk ky roman olabilecei eklindeki tespitini de zikretmesi, Trk edebiyat tarihi asndan nem arz etmektedir. Sz konusu blmde dikkatimizi eken dier bir husus ise, roman ve hikye rnekleri ele alnrken eserlerin zetlerinin yan sra her biri bir makaleye konu olabilecek orijinal tespitlerde bulunulmas ve almay edebiyat tarihlerinin kuruluundan kurtaracak mukayeseli tahlil almalarna gidilmesidir. Bunda kukusuz, yazarn yine nszde bizzat ifade ettii gibi, almasnda zikrettii veya ele ald eserleri, btn akademik hayat boyunca eitli vesilelerle deerlendirmelere tabi tutmu olmasnn pay byktr.

3

nci Enginnn kitabnda roman ve hikyeden sonra en ok zerinde durulan tr iirdir. Yazar, bu tr ele ald blmde, ncelikle 19. yzylda ve daha sonraki yllarda eitli ekillerde etkisini gstermeye devam eden Divan ve Halk airleri ve eserlerini ana hatlaryla deerlendirmekte, ardndan da Tanzimat Sonras iir, Servet-i Fnun, II. Merutiyet Dnemi ve Asrn Kapsnda Doanlar eklinde olmak zere drt temel balk amaktadr. Enginn, tpk roman ve hikyede olduu gibi ilk rneklerini eviriler vastasyla tandmz yeni iiri deerlendirirken siyas ve sosyal iir ve ferd duygularn iiri olmak zere iki temel eilimden, bir baka ifadeyle realist ve romantik mahiyetli olmak zere iki izgiden bahsetmektedir. almada, bu iki temel eilimi, bilhassa ilk bata Muallim Naci tarafndan verilen yeni iire tepki mahiyetindeki rnekler de dahil olmak zere, Cumhuriyetin ilanna kadar takip edebilmek mmkndr. Bu balamda Trk iirinin tema ve slp bakmlarndan gsterdii gelime, somut rneklerle deerlendirmelere tabi tutulmu olmaktadr.

Eserin son iki blm Tiyatro ve Tenkide ayrlmtr. Enginn, Tiyatro bahsinde ilk olarak tiyatronun Batdaki seyrinden bahsettikten sonra tiyatro metinlerinin edebiyat tarihleri ierisinde yeterince deerlendirilmemesi, Trk tiyatrosunun kayna ve modern Trk tiyatrosunda grlen eilimler, bu trde gzlemlenen gelimelerin roman, hikye ve iir trlerindekilerle mukayesesi gibi Trk tiyatro edebiyatnn bugn de tartlmaya devam eden temel meseleleri zerinde ana hatlaryla durmaktadr. Burada modern rnlerin kaleme alnmasnda dorudan doruya Batl rneklerden veya geleneksel Trk tiyatrosunun rneklerinden faydalanma prensibine gre, tpk roman ve hikyede olduu gibi iki eilim ve bu eilimlerin temsilcileri ve zellikleri, Tanzimattan sonraki yazarlar ve eserleri ele alnrken de gz nnde bulundurulmutur. Yazar, tiyatro eserlerini ve yazarlar, Tanzimat Dnemi Oyunlar ve Yazarlar ve II. Merutiyet Sonrasnda Oyunlar olmak zere iki grupta deerlendirilmitir. Byle bir tasnife gitmede kukusuz stibdat dneminde sahne faaliyetlerinin kstlanmas ve Enginnn ok yerinde bir tespitiyle Servet-i Fnuncularn aksiyondan ok tefekkre dayanan bir estetik gr benimsemelerinin ve bunun neticesi olarak da tiyatrodan ziyade roman, iir ve hikyeye ynelmeleri belirleyici olmutur.

Her iki blmn sonunda devrin sahne eserleriyle ilgili tespit edilen temel zellikler, tiyatro edebiyatmzn yan sra sahne tarihimiz asndan da nemlidir. Bunun dnda yazarn, eserleri ve yazarlar ele alrken tiyatro eserlerinde tema, kurgu ve dil ve slpa gzlemlenen etkilenmeleri (Hanerli Hanm, Namk Kemal, Abdlhak Hamit etkisi, Molier etkisi vs. gibi) ve bu etkilenmelerin dnemlere gre ald mahiyeti, eitli alardan irdelemesi dikkate deer bir baka husustur. Burada unu da ilave etmekte fayda var ki, Enginn, akademik almalar ierisinde tiyatro incelemelerine byk bir arlk vermi olmasnn bir sonucu olarak, bu almasnda da tiyatro eserlerinin deerlendirmelerinde izlenecek yntemlere ve dikkat edilecek hususlara dair nemli bilgiler vermektedir.

Kitabn son blm olan Tenkit ksm ise, yine kronoloji fikri gz nnde bulundurulmakla birlikte, Enginnn nszde de belirttii gibi, edebiyat tarihimizde etkili olan tartmalar esas alnarak yazlmtr. Yazara gre bu tartmalar, dil ve edebiyat bahislerinde olmak zere iki temel mecrada cereyan etmitir. almann bu blmnde, 1864te Rznme-i

4

Ceride-i Havadis ile Tasvir-i Efkr gazeteleri arasnda balayan tartmalardan II. Merutiyet dnemindeki Yeni Lisan Hareketine kadarki srede nde gelen aydnlarmzn dille ilgili eitli meselelerde (iml, harf deiiklii, sadeleme, konuma ve yaz dilinin birletirilmesi vs.) ileri srdkleri teklifleri grebilmemiz mmkndr. Edebiyat bahsinde ele alnan ilk mesele ise, yeni bir edebiyatn teekkl iin art olan eskinin, yani Divan Edebiyatn reddedilmesi hususundaki tartmalardr. Yazar, eskinin karsnda yeninin inas iin giriilen mcadelelerden ve bunlara getirilen itirazlardan balayarak, edebiyat tarihimizde etkili olan Hayaliyn-Hakikiyn, Klsikler Meselesi, Abes-Muktebes, Dekadanlk, Fecr-i ti tartmalar, Edebiyatta Fayda gibi meselelerde tannm birok edebiyatmzn balatt veya katld tartmalar ana hatlaryla ele almtr. Bu tartmalar bir bakma, tenkit trndeki gelimelere dair de fikir vermektedir.

Sonu olarak nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), adl bu almas, sz konusu dnemlerle ilgili aratrma yapacak olanlarn bavuracaklar en temel kaynaklardan biridir. almann en dikkate deer yn, bata da belirttiimiz gibi, Trk edebiyat tarihi sahasnda son yaplan almalar gz nnde bulundurularak, son derece zengin bir malzeme ile zaman zaman da tahlillere gitmek ve artlar elverdii mddete ayrntlara inmek suretiyle hazrlanm olmasdr. Bu hususta dipnotlarn zenginlii en nemli delildir. Yazar bu dipnotlarn bir ksmnda, ele ald konularla ilgili zengin bir kaynaka sunmu, yeri geldike bu kaynaklarla ilgili hkm verme veya meselelerle ilgili kanaatlerini bildirme yoluna da gitmitir ki, bunlar, gen aratrmaclar iin olduka byk nem arz etmektedir. Dier taraftan, yazarn sk sk edebiyat tarihimizde ele alnmayan hususlara iaret etmesi, bylece yeni almalarda takip edilecek yntemlere ve ele alnmas gereken meselelere dair fikirler beyan etmesi, kanaatimizce bu almay dier edebiyat tarihlerinden ayran ve deerli klan bir baka zelliktir.

http://www.ege-edebiyat.org