BİLGİ DAĞARCIĞI 29

YER ALTI JEOLOJİSİ ARAŞTIRMALA-RINDA VE MADEN ARAMALARINDA JE-OFİZİK YÖNTEMLER; JEOLOJİK PROB-LEME UYGUN JEOFİZİK ARAŞTIRMA YÖNTEMİ SEÇİMİ

Yahya ÇİFTÇİ

Günümüzde yer yüzeyinden itibaren yer kabuğunun derinliklerine doğru çok de-ğişik amaçlarla fiziksel veri toplanmaktadır. Kabuk kalınlığı araştırmalarından petrol/doğal gaz aramacılığına, kimberlit ya da derin yer-leşimli maden yataklarının saptanması/boyut-landırılmasına, yer altı suyu/akifer araştırma-larından sığ derinliklerdeki metalik/endüstriyel ham madde, hatta arkeolojik kalıntıların gö-rüntülenmesine kadar çok farklı amaçlarla je-ofiziksel veri toplanmakta ve yorumlanmakta-dır. Bu “jeolojik problem” çeşitliliği, jeofiziksel araştırma yöntemlerinin de hem çeşitlilik hem de duyarlılık açısından hızla gelişmesini sağ-lamıştır. Özellikle son yıllarda bilgisayar işlem-ci teknolojilerindeki olağanüstü gelişmeler, çok büyük hacimli verilerin toplanmasını ve hızla yorumlanabilmesini olanaklı kılmıştır. Bu yazı-nın amacı, yer bilimsel araştırmalarda jeolojik probleme en uygun jeofiziksel araştırma yön-teminin belirlenmesini ve birbirini destekleyen yöntemlerin birlikte yorumlanmasının çözüm-de ne denli önemli olduğunun altını bir kez daha çizmektir.

Öncelikle, başlıca jeofizik araştırma yöntemlerinin genel prensipleri çizelge 1’de özetlenmiştir. Bu tabloda ilgili yöntemin dayan-dığı fiziksel parametre, bu fiziksel parametre-nin birimi, ilgili fiziksel özelliği, anomali kaynağı ve yer yüzeyinden itibaren araştırma derinlik-leri hakkında kısa açıklamalar verilmiştir.

Çizelge 2, jeofizik araştırma yöntemle-rinin ana prensiplerini, yetersizlik/kısıt ve zor-luklarını özetlemektedir. Çizelge 3 ise, başlıca jeolojik problemlerin araştırılmasına yönelik

jeofiziksel yöntem/yöntemler belirlenirken göz önüne alınan faktörleri özetlemektedir.

Yer kabuğu heterojen ve anizotroptur. Bu heterojenite yer kabuğunun ilk oluşumun-dan itibaren jeolojik tarih boyunca geçirdiği jeotektonik evrimden kaynaklanır. Yer kabu-ğundaki maden yatakları ve endüstriyel ham maddeler de, yer kabuğunun oluşumundan tamamen farklı jeolojik koşullara bağlı olarak oluştuklarından, aynı zamanda yer kabu-ğunun anizotropi bölgeleridir. Bu anizotropi bölgeleri, ortalama yer kabuğuna göre farklı fiziksel özellikler sergileyeceğinden aynı za-manda jeofiziksel açıdan “anomali” bölgeleri olarak kendilerini ifade ederler.

Her maden yatağı, oluşum modeli zen-ginliğine rağmen “kendine özgü”dür, yani bir ya da birkaç parametre açısından “eşsiz”dir. Maden yatağı oluşum modelleri, bu “eşsiz” yataklar arasındaki benzerlikler üzerine kuru-ludur, araştırma ve yorumlama kolaylığı sağ-lamak üzere oluşturulurlar. Bu nedenle, aynı tip maden yatakları için belirli bir jeofiziksel araştırma yönteminin “kesinlikle olumlu yanıt vermesi” beklenmemelidir. Nitekim, aşağıda-ki tablolar incelendiğinde maden yataklarının belirgin ayırtman özellikleri olduğu gibi, baş-ka fiziksel parametrelerin de yer yer egemen olduğu anlaşılabilir. Bu nedenlerle, maden yatağı araştırmalarında herhangi bir paramet-reye (yoğunluk, elektrik iletkenliği, manyetik, süseptibilite vb.) göre seçilmiş tek bir jeofizik araştırma yöntemi çoğunlukla yeterli olmaz. Bu yöntemi destekleyen diğer bir ya da daha fazla jeofizik araştırma yöntemi ile birlikte de-ğerlendirilerek karar verilmesi çok daha ger-çeğe yakın yorumlar yapılmasını sağlar. Bu yorumlama sonrasında yürütülecek doğrudan jeolojik araştırmalar, ön jeolojik ve jeofizik mo-deli doğrulayabilir veya yanlışlayabilir. Doğ-rudan jeolojik veri arttıkça söz konusu jeoloji/jeofizik modeller yeniden gözden geçirilerek maden yatağının oluşum modeli olgunlaştırılır.

* Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Maden Etüt ve Arama Dairesi - ANKARA

BİLGİ DAĞARCIĞI30

Çiz

elge

1- J

eofiz

ik a

raştırm

a yö

ntem

lerin

in g

enel

öze

llikl

eri.

BİLGİ DAĞARCIĞI 31Ç

izel

ge 2

- Jeo

fizik

araştırm

a yö

ntem

lerin

in a

na p

rens

iple

ri, y

eter

sizl

ik v

e zo

rlukl

arı (

Kay

nak:

ww

w.m

icro

geo.

com

)

YÖN

TEM

AD

I VE

KOD

UYÖ

NTE

MİN

AN

A PR

ENSİ

PLER

İYÖ

NTE

MİN

YET

ERSİ

ZLİK

LERİ V

E ZO

RLU

KLAR

I

DC

REZ

İSTİ

VİTE

(M

-3)*

Yere

, iki

elek

trod

arac

ılığı

ile

(akı

m e

lekt

rodl

arı)

akım

ver

ilir.

Yüze

ydek

i vol

taj d

eğer

i (po

tans

iyel e

lekt

rodl

ar a

racı

lığı i

le)

ölçü

lere

k sö

z ko

nusu

ele

ktrik

akı

mının

yer

altı

ndak

i yön

ü ve

şid

deti

orta

ya k

onur

. Bu

veril

er, y

er a

ltınd

aki j

eolo

jik o

rtam

-la

rın to

plam

rez

istivi

tesi

(mev

cut a

kım

a ol

an to

plam

dire

nç

mikt

arı)

adı a

ltınd

a yo

rum

lana

rak

yer e

lekt

rik k

esitle

ri ve

/vey

a m

odel

leri

üret

ilir.

Yayg

ın o

lan

yoru

m, t

ek b

oyut

ludu

r (D

ES).

Bu v

erile

rden

ür

etile

n D

ES e

nine

kes

itlerin

in d

uyar

lılığı

, nok

ta a

ralığın

a bağlıdır.

Son

yılla

rda

iki b

oyut

lu y

er e

lekt

rik k

esitle

ri (ç

ok

kana

llı) g

ider

ek y

aygı

nlaş

mak

tadı

r.

DOĞ

AL P

OTA

NSİ

YEL

(SP)

(M-1

0)Ye

r yüz

eyin

de ik

i nok

ta a

rası

nda

doğa

l bir

geril

im fa

rkı v

ardı

r. Bu

ger

ilim f

arkı

, or

tamın

göz

enek

lerin

de d

olaş

an Y

AS’d

an

kayn

akla

nabi

leceği

gib

i, ye

r al

tında

ki je

oloj

ik or

tamın

por

o-zit

e değişim

lerin

den,

vey

a değişik

met

al y

a da

jeol

ojik

mal

-ze

men

in b

ulun

mas

ında

n, y

a da

pil e

tkisi

gös

tere

n m

etal

lerin

bu

lunm

asın

dan

kayn

akla

nabi

lir.

Göm

ülü

met

al o

bjel

erde

n ka

ynak

lana

n ke

skin

rez

istivi

-te

değ

işim

leri

ya d

a iki

-üç

boyu

tlu e

tkile

r not

edi

lmel

idir.

Ö

zellik

le y

ükse

k en

lem

lerd

eki t

ellü

rik g

ürül

tü a

yrıc

a ka

y-de

dilm

elid

ir.

İND

ÜKL

ENMİŞ

PO

LA-

RİZ

ASYO

N (I

P) (

M-1

6)Ye

re, z

aman

a bağlı ö

lçüm

yapa

bile

n bi

r pro

b ye

rleşt

irilir.

Akı

m

elek

trodl

arı i

le y

ere

belir

li bir

akım

ver

ilir v

e bu

akı

mın

zam

a-na

bağ

lı değişim

leri

kayd

edile

rek

yerin

IP E

TKİSİ (şa

rjabi

lite)

anal

iz ed

ilir. B

u et

kinin

etk

en fr

ekan

sı 1

ila 3

Hz

dola

yınd

adır.

Jeol

ojid

e ek

onom

ik ol

may

an m

iner

alle

r da

ha y

aygı

ndır.

Ö

zellik

le, s

ahte

altı

n ol

arak

ünl

enm

iş ol

an p

irit,

ekon

omik

ön

eme

sahi

p m

iner

alle

rin y

anın

da y

aygı

nca

bulu

nur. İle

t-ke

n al

anla

rda

elek

trom

anye

tik ç

iftle

nme

(cou

plin

g) b

üyük

bi

r so

rund

ur.

Bu y

önte

mi u

ygul

arke

n de

neyim

li m

aden

je

olog

ların

ın d

anış

man

lığı g

erek

ir.

JEO

LOJİ

K YA

PILA

R

İÇİN

ELE

KTR

OM

AN-

YETİ

K (M

-4)

Yer y

üzey

inde

güç

lü b

ir a

ltern

atif

elek

trom

anye

tik a

lan

yara

-tılır

ve b

u al

an je

oloj

ik ne

snel

erin

etra

fını s

arar

. Yer

yüz

eyin

-de

n ile

tken

lik d

eğer

i (gö

rünü

r rez

istivi

te il

e eş

leşt

irile

bilir

) ile

bi

rbiri

ne y

akın

jeol

ojik

obje

ler i

çin o

rtala

ma

iletk

enlik

değ

erle

ri öl

çülü

r ve

fark

lar h

arita

lanı

r.

Her

jeol

ojik

orta

mın

ele

ktrik

iletk

enlik

değ

eri f

arklı

olm

akla

bi

rlikt

e, h

omoj

en o

lmas

a da

bel

irli d

eğer

ara

lıkla

rı be

lir-

li je

oloj

ik or

tam

lar i

çin s

tand

art k

abul

edi

lebi

lir. D

eğişi

m

oran

ı bel

irli b

ir dü

zeyin

üze

rinde

old

uğun

da b

u ye

ni d

eğer

ar

alığının

baş

ka b

ir je

oloj

ik or

tamı t

emsil

ettiği

kab

ul e

di-

lir. B

u fa

rklılı

k, s

onda

j ver

ileri

ile d

e at

anab

ilir. B

öyle

likle

, de

rinlik

ver

isi d

e va

rsa,

bel

irli j

eolo

jik o

rtam

ların

yan

al v

e düşe

y yö

ndek

i değ

işim

leri

mod

elle

nebi

lir.

MET

AL D

EDEK

SİYO

-N

U İÇ

İN E

LEKT

RO

-M

ANYE

TİK

(M-5

)

Yer

yüze

yinde

dol

aştırıla

n bi

r bo

bin

arac

ılığı

yla g

üçlü

bir

elek

trom

anye

tik a

lan

yara

tılır.

Ele

ktro

man

yetik

ala

n değişim

-le

ri ka

yded

ilere

k bu

ala

nsal

geo

met

ri be

lirle

nir v

e m

odel

leni

r.

Uyg

ulam

a de

rinliğ

i kı

sıtlı

dır.

Çev

re g

ürül

tüsü

nden

çok

et

kilen

ir. Y

üzey

deki

obje

lerin

etk

ileri

ile h

edef

der

inlik

teki

ob

jele

rin e

tkile

rini b

irbiri

nden

ayı

rmak

zor

dur.

BİLGİ DAĞARCIĞI32YE

R R

ADAR

I (M

-12)

Bir v

erici

ile

yer a

ltına

ele

ktro

man

yetik

dal

ga g

önde

rilir.

Yer

al

tında

ilerle

yen

elek

trom

anye

tik d

alga

lar f

arklı

jeol

ojik

orta

m

sını

rların

dan

geri

yans

ır ve

bu

yans

ımal

ar k

ayde

dilir.

Dal

ga-

nın

seya

hat s

üres

i göz

önü

ne a

lınar

ak y

ansı

ma

yüze

yinin

ge

omet

risi y

orum

lanı

r.

Yüze

yde

kil, t

uzlu

su

ya d

a in

ce d

anel

i kırı

ntılı

ların

bul

un-

ması

elek

trom

anye

tik d

alga

nın

emilm

esin

e yo

l aça

r ve

da

lgal

ar hız

la s

önüm

leni

r, de

rine

ulaş

amaz

. Ver

iler y

üzey

-de

n en

ine

kesit

form

atın

da to

plan

ır (z

aman

/uza

klık)

ve h

at

doğr

ultu

su je

oloj

ik ya

pıya

dik

seçil

mem

iş ise

yan

ıltıcı s

in-

yalle

r kay

dedi

lebi

lir. Z

aman

eks

eni,

yakla

şık

bir h

ız fo

nk-

siyon

u ku

llanı

lara

k de

rinliğ

e dö

nüşt

ürül

ür. H

am v

eri,

üze-

rinde

öne

mli o

rand

a ve

ri işl

eme

yapı

lmad

an k

ulla

nıla

maz

.

KON

UM

BEL

İRLE

YİCİ-

LER

(M-1

3)Bi

r kız

ağa

mon

te e

dilm

iş alıcı v

e ve

ricid

en o

luşu

r. Ye

r rad

a-rın

a gö

re ç

ok d

aha

düşü

k fre

kans

ara

lığın

da v

e yü

zeyd

en

belir

li bi

r yük

sekli

kte,

par

alel

ve

kesiş

en h

atla

r üze

rinde

yer

al

tında

ki el

ektro

man

yetik

değ

işim

lerin

kay

dedi

lmes

i ve

gö-

mül

ü ne

snel

erde

n ka

ynak

lana

n et

kiler

in b

elirl

ener

ek, b

elirl

i de

rinlik

ler i

çin e

lekt

rom

anye

tik d

eğişi

m h

arita

ları

oluş

turu

lma-

sı e

sası

na d

ayan

ır.

Yer a

ltınd

aki g

ömül

ü ne

sne

yoğu

nluğ

u ço

k sa

yıda

den

e-m

e ya

pılm

asın

a ne

den

olab

ilir. P

last

ik (P

VC) y

a da

fiber

g-la

s ne

snel

ere

duya

rlı d

eğild

ir.

KUYU

JEO

FİZİĞİ (

M-

14)

Kuyu

için

de a

mac

a uy

gun

50’d

en fa

zla lo

g ür

etile

bilir

(aku

s-tik

, ele

ktrik

, rad

yom

etrik

, gra

vite,

man

yetik

, yoğ

unlu

k, p

oro-

ziye,

v.b.

).

En ö

nem

li so

run,

kuy

u cid

arının

bor

ulan

mad

an,

aşırı

sö

külm

e ol

mad

an, ö

lçüm

e uy

gun

hald

e bi

r sü

re tu

tula

-bi

lmes

i, al

etle

rin k

alib

rasy

onu

ve d

eney

imli

tekn

ik ek

ip

tara

fında

n uy

gula

nmas

ıdır.

Ope

rasy

on e

snas

ında

ki ol

a-sı

pro

b sı

kışm

aları n

eden

iyle

yüks

ek k

apas

iteli

kurta

rma

ekip

man

ının

haz

ır tu

tulm

ası g

erek

ir.

TER

MAL

GR

ADYE

NT

(M-1

5)G

ünlü

k sı

caklı

k değişim

ara

lığının

altı

ndak

i sıc

aklık

lara

ula

-şa

n bi

r ku

yu a

çılır

. Bir

boru

nun

içi s

u do

ldur

ular

ak k

uyuy

a ye

rleşt

irilir

ve

kuyu

kap

atılı

r. St

abiliz

asyo

n sağl

andığı

nda,

ka-

libre

edi

lmiş

bir p

rob

bu b

oru

içind

e ha

reke

t etti

riler

ek d

erin

lik/

sıca

klık

fonk

siyon

u he

sapl

anır.

Prob

un y

ükse

k sı

caklı

klara

(150

-200

o C) k

alib

re e

dilm

esi

gene

llikle

çok

zor

dur.

Su g

irişim

i, so

ndaj

sor

unla

rı, k

uyu

stab

ilizas

yonu

gib

i so

runl

ar y

aşan

abilir

. Ay

rıca,

jeo

lojik

m

edya

için

deki

konv

eksiy

on d

a so

run

olab

ilir.

GR

AVİT

E (M

-6)

Yer y

üzey

inde

ki ye

r çek

im a

lanı

, yer

altı

ndak

i yoğ

unlu

k de

-ğişim

lerin

e du

yarlı

dır.

Yana

l yö

ndek

i yoğu

nluk

değ

işim

leri

ölçü

lür v

e yo

rum

lanı

r. Bu

değ

işim

ler,

jeol

ojik

yapı

açı

sınd

an

mod

elle

nir.

Ham

ölçü

ler d

oğru

dan

kulla

nıla

maz

, çok

say

ıda

ve a

yrın

-tılı d

üzel

tme

işlem

lerin

in u

ygul

anm

ası g

erek

ir.

MAN

YETİ

K (M

-11)

Yer m

anye

tik a

lanı

, dem

ir m

iner

alle

rinin

bol

old

uğu

orta

mla

r-da

ikin

ci bi

r man

yetik

ala

nın

oluş

umun

u sağl

ar. Y

er a

ltınd

aki

her t

ürlü

jeol

ojik

orta

m, s

üsep

tibilit

e değe

rlerin

e bağlı o

lara

k bu

değ

işim

leri

yans

ıtır

anca

k, d

emir

min

eral

inin

bol

old

uğu

kesim

lerd

e bu

değ

işim

kol

aylık

la s

apta

naca

k ka

dar şid

det-

lidir.

Yer

man

yetik

ala

nınd

aki m

anye

tik fırtın

alar

, in

dükle

nen

ikinc

il m

anye

tik a

lanl

arda

hız

lı değişim

lere

ned

en o

labi

-lir.

Çev

rede

bul

unan

her

türlü

man

yetik

öze

llik g

öste

ren

cisim

den

etkil

enir.

Ölçü

mle

me

anı v

e lo

kasy

onu

ile il

gili

düze

ltmel

er u

ygul

anm

adan

ham

ver

i kul

lanı

lam

az.

Çiz

elge

2- d

evam

ı

BİLGİ DAĞARCIĞI 33Sİ

SMİK

YAN

SIM

A (M

-2)

Yer y

üzey

inde

ki (y

a da

kuy

u içi

ndek

i) bi

r ene

rji k

aynağı

ndan

ür

etile

n şo

k da

lgası y

er a

ltınd

a ya

yılır

. Aku

stik

özdi

renç

farkı

belir

li bi

r ora

nın

üzer

inde

ki je

oloj

ik yü

zeyle

rden

yan

sıya

n bu

da

lga,

yer

yüz

eyin

deki

bir j

eofo

n di

zisi t

arafın

dan

tekr

ar k

ay-

dedi

lir. A

lınan

bu

kayı

tların

ver

i işle

mi s

onuc

unda

söz

kon

usu

jeol

ojik

ara

yüze

ylerin

ve

bu a

ra y

üzey

ler a

rası

nda

kala

n je

o-lo

jik o

rtamın

uza

msa

l kon

umla

rı ve

fiziks

el ö

zellik

leri

belir

leni

r. Bu

yol

la y

er a

ltını

n ya

pısa

l ve

stra

tigra

fik m

odel

i yor

umla

nır.

Yüze

yden

itib

aren

ilk

birk

aç y

üz m

etre

lik d

erin

likle

r içi

n yü

ksek

çöz

me

gücü

ne s

ahip

sism

ik ke

sitle

r ür

etm

ek

zord

ur. B

u ke

sim, o

rtam

gür

ültü

sünd

en ç

ok e

tkile

nir.

Bu

nede

nle,

jeol

ojik

orta

mda

n ka

ynak

lanm

ayan

sin

yalle

rin,

saçı

lmal

arın

ve

katla

nmal

arın

ver

iden

ayı

klanm

ası b

üyük

bi

r dikk

at g

erek

tirir.

KUYU

İÇİ SİS

MİĞİ

(M-7

)Ö

zel o

lara

k aç

ılmış

iki a

det k

uyud

an b

irine

üç

bileşe

nli j

eo-

fon

dizis

i ind

irilir,

diğ

erin

e ise

ene

rji k

aynağı

indi

rilir.

İki k

uyu

aras

ında

kal

an fo

rmas

yonu

n P

ve S

dal

ga hız

ları

iki y

önde

de

kay

dedi

lere

k bu

jeol

ojik

orta

mın

sism

ik ke

siti e

lde

edilir

ve

yoru

mla

nır.

Kuyu

nun

eğim

li ol

mas

ı ve

bu

eğim

in b

ilinm

emes

i, bu

te

kniğ

i anl

amsı

z kı

labi

lir. K

uyud

a ta

kım

kes

ilmes

i, ku

yu

cidarının

sök

ülm

esi,

form

asyo

nun

yıka

nmas

ı gib

i sor

un-

lar v

eri k

alite

sini ö

nem

li öl

çüde

etk

iler.

Kuyu

lar a

rası

me-

safe

nin

fazla

old

uğu

duru

mla

rda,

iyi t

abak

alı y

ükse

k hı

z zo

nları,

asıl

ilgile

nile

n düşü

k hı

z zo

nlarını m

aske

leye

bilir.

SİSM

İK K

IRIL

MA

(M-1

)Bi

r ene

rji k

aynağı

ndan

üre

tilen şo

k da

lgal

arı y

er a

ltınd

a ile

rler

ve b

elirl

i jeo

lojik

yüz

eyle

rde

(orta

mın

yoğ

unluğu

değ

iştiğ

in-

den)

yay

ılma

hızı

değ

işir.

Bu a

ra y

üzey

den

itibar

en d

alga

nın

bir k

ısmı i

lerle

yere

k ya

yılm

aya

deva

m e

der,

bir k

ısmı d

a ge

-riy

e ya

nsır.

Böy

lelik

le s

öz k

onus

u ar

a yü

zeyin

der

inlik

bilg

isi

ile b

u yü

zeyin

üst

ünde

kal

an je

oloj

ik or

tamın

sism

ik hı

z bi

lgisi

ka

yded

ilir. Y

önte

m, d

erin

lik a

rttık

ça y

oğun

luğu

n da

arta

cağı

bi

r fizi

ksel

kab

ule

daya

nır.

Yüks

ek hız

lı bir

seviy

eden

son

raki

veya

bu

seviy

enin

için

-de

ki düşü

k hı

z zo

nlarının

sap

tanm

ası z

ordu

r.

KESM

E D

ALG

ASI

(S-W

AVE)

SİS

MİK

KI-

RIL

MA

(M-8

)

Bu y

önte

m, M

-1 y

önte

mi i

le a

ynı i

lkeye

day

anır

anca

k bu

ra-

da ö

lçüle

n, y

er y

üzey

ine

para

lel y

ayıla

n S

dalg

asıdır.

Bu

ne-

denl

e, h

em e

nerji

kay

nağı

hem

de

alıcıla

r, bu

düz

ene

uygu

n ol

arak

diza

yn e

dilir.

Yüks

ek hız

zon

u içi

ndek

i düş

ük hız

taba

kala

rı sa

ptan

a-m

az. B

u da

lgal

ar s

uda

yayı

lmad

ığı i

çin Y

AS a

raştırm

ala-

rında

kul

lanı

lam

az.

YÜZE

Y D

ALG

A AN

A-Lİ

Zİ (S

ASW

ya

da

MAS

W) (

M-9

)

Bie

ener

ji ka

ynağ

ı ile

üre

tilen

ener

ji, ok

yanu

s da

lgal

arın

a be

nzer

şek

ilde

yer y

üzey

inde

ilerle

r. Bi

rkaç

alıcı i

le b

u da

lga-

ların

faz

hızla

rı ve

frek

ansla

rı öl

çüle

rek

ener

ji dü

zeyle

ri sa

p-ta

nır.

Ölçü

m n

okta

sını

n al

tında

kal

an je

oloj

ik or

tamın

der

inliğ

i ile

mek

anik

özel

likle

ri. (

s- d

alga

hız

ları)

ölçü

mle

nir.

Eğer

iki

boyu

tlu v

eri e

lde

etm

ek g

erek

iyors

a ak

tif je

ofon

lar y

üzey

de

kayd

ırıla

rak

s- d

alga

hızı s

ismik

hız

kesit

i eld

e ed

ilir.

İlgile

nile

n de

rinliğ

e bağlı o

lara

k ya

nal y

önde

ki değişim

-le

re s

on d

erec

e du

yarlı

dır.

Hız

ların

seç

ilmes

inde

yap

ılar

göz

ardı

edi

ldiğ

inde

n yo

rum

lam

ada

bazı

boş

lukla

r ola

bilir.

Yü

ksek

hız

lı sin

yalle

rde

giriş

imle

r ola

bilir.

UZU

N S

ÜR

ELİ SİS

MİK

İZ

LEM

E (M

onito

ring)

(M

-17)

Süre

kli s

ismik

kayı

t ala

n sis

mik

istas

yonl

ar k

urul

ur. H

er tü

rlü

etkid

en k

ayna

klana

n sis

mik

izler

(dep

rem

, pat

latm

a, v

ibra

s-yo

n, v.

b.) a

naliz

edi

lir.

En ö

nem

li de

zava

ntaj

, küç

ük s

arsı

ntıla

rın k

açırı

lmad

an

kayd

edile

bile

ceği

yoğ

unlu

kta

istas

yon

ağı o

luşt

urm

a gü

ç-lüğü

ya

da b

u ist

asyo

nların

bak

ımla

rının

aks

amas

ıdır.

*M1-

17 k

odla

rı, M

icro

geo şi

rket

inin

iş p

aket

i kod

larıd

ır ve

ilgi

li w

eb s

ayfa

sınd

a ko

nu b

aşlık

ların

a ko

layc

a ul

aşım

sağ

lar.

Çiz

elge

2- d

evam

ı

BİLGİ DAĞARCIĞI34Ç

izel

ge 3

- Jeo

lojik

pro

blem

e uy

gun

jeof

izik

sel y

önte

min

bel

irlen

mes

i (K

ayna

k: w

ww

.mic

roge

o.co

m)

Jeol

ojik

Pro

blem

Prob

lem

in ta

nımı

Öne

rilen

jeof

izik

araş

tırm

a yö

ntem

iAç

ıkla

ma

Tem

el k

aya

derin

liği

Ana

kaya

nın

yüze

yden

der

inliğ

i ne

ka-

dardır?

Bu

ana

kaya

ya k

adar

ola

n zo

nun

elek

triks

el ö

zellik

leri

nele

rdir?

YAS

tab

la-

sı d

erin

liği n

edir?

Ayrış

ma

zonu

vey

a fa

y zo

nu k

alın

lığı n

e ka

dardır?

İyi

Yönt

em:

Jeol

ojik

yapı

ya

yöne

lik

elek

trom

anye

tik (M

-4);

DC

-Rez

istivi

te (M

-3)

En İy

i Yön

tem

: Sism

ik kı

rılm

a (M

-1)*

Des

tekle

yici y

önte

m: G

ravit

e (M

-6)

Plas

er

yata

klar

ve

ya

ayrış

ma

zonu

kalın

lığı

araş

tırm

aları

açı-

sınd

an ö

nem

lidir.

Elas

tik ö

zellik

ler

Elas

tiklik

sab

iti ya

da

Youn

g M

odül

ü, k

es-

me

mod

ülü,

bul

k m

odül

ü ve

Poi

sson

ora

nı-

nın

yerin

de d

eğer

i ned

ir? A

lüvy

on’u

n da

ya-

nımı n

edir?

Kay

anın

day

anım

ı ned

ir? Y

er

altın

daki

her

hang

i bir

taba

kanı

n S-

dalg

a ve

P-

dalg

a hı

zları

nedi

r? S

ıvılaşm

a te

hlik

esi

var m

ıdır?

İyi Y

önte

m: Y

üzey

dal

ga A

naliz

i (M

-9)

Dah

a İy

i Yön

tem

: P v

e S

dalg

a Kı

rılım

(M-2

)En

iyi y

önte

m: K

uyu

içi s

ismiğ

i (M

-7)

Porfi

ri si

stem

lerd

e ve

ya

ağsa

l da

mar

, kı

rık-

çatla

k-fa

y ko

ntro

llü

yata

klan

mal

arda

orta

mın

yoğ

un-

luğu

ile

kaya

nın

elas

tik ö

zellik

leri

aras

ında

ilişk

i var

dır.

Lito

lojik

Tan

ımla

ma

Yer a

ltınd

a ör

tülü

bul

unan

kay

acın

cin

si n

e-di

r? B

u ka

yaçl

ar y

anal

yön

de n

asıl

değişi

m

sunm

akta

dır?

Mad

en İşl

etm

esin

i ne

reye

ko

nuşl

andı

rmalıyım

?

İyi Y

önte

m: I

P (M

-16)

Dah

a İy

i Yön

tem

: Sism

ik ya

nsım

a (M

-2)

En İy

i Yön

tem

: Kuy

u Lo

glam

ası (

M-1

4)**

Des

tek

Yönt

emle

ri: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

) ve

Sism

ik kı

rılm

a (M

-1)

Mad

en y

atağ

ının

için

de b

ulun

du-

ğu k

aya

doğr

udan

bel

irlen

emi-

yors

a bu

sev

iyen

in, a

ltınd

a ya

da

üstü

nde

bulu

nan

litolo

jilerin

yan

al

kont

rolü

dol

aylı

bir k

ontro

l sağ

la-

yabi

lir.

Stra

tigra

fiJe

oloj

ik y

apı n

edir?

Tab

aka

eğim

i ne

yöne

-di

r? K

uyu

loka

syon

unu

nere

ye v

erm

eliy

im?

Form

asyo

n sı

nırla

rı ha

ngi d

erin

likle

rded

ir?

Fayl

arın

kon

umu

nedi

r? Kıv

rım y

apıla

rının

ko

num

ları

nedi

r? P

etro

l ner

ede

aran

malı-

dır?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)D

aha İy

i Yön

tem

: Sism

ik kı

rılm

a (M

-1)

En İy

i Yön

tem

: Sism

ik ya

nsım

a (M

-2)

Des

tek

Yönt

emi:

Yer R

adarı (

GPR

) (M

-12)

Öze

llikle

stra

tigra

fik k

ontro

llü m

a-de

n ya

takl

arının

araştırı

lmas

ında

be

lirli k

ılavu

z se

viye

lerin

in b

elirl

e-ni

p ha

rital

anm

asını k

olay

laştırı

r.

Yoğu

nluk

değ

işim

leri

Kaya

cın

yoğu

nluğ

u ne

dir?

Stra

tigra

fidek

i yoğu

nluk

değişi

mle

ri,

düşü

k/yü

ksek

yo

-ğu

nluk

lu k

esim

ler n

ered

edir?

Yoğ

unlu

k de

-ğişi

min

in d

ağılı

mı

nası

ldır?

Fay

ların

vey

a ka

panm

ış m

aden

gal

erile

riler

inin

hav

alan

-dı

rma

baca

ların

ın

konu

mla

rı ne

rede

dir?

Ç

ökm

e ya

pıla

rı ve

ya y

er a

ltı b

oşlu

klarını

nası

l sa

ptay

abilir

im?

Kuyu

daki

gaz

ner

e-de

dir?

İyi Y

önte

m: Y

er R

adarı (

M-1

2)D

aha İy

i Yön

tem

: Sism

ik kı

rılm

a (M

-1)

En İy

i Yön

tem

: Gra

vite

(M-6

)

Diss

emin

e ve

st

okw

ork

yapı

lı m

aden

yat

akla

rında

cev

herleşm

e ol

an/o

lmay

an k

esim

ler

ile c

evhe

r te

nörü

değ

işim

leri

kaya

cın

yoğu

n-luğu

nda

değişim

lere

yol

aça

r. Bu

değ işim

ler,

belir

li du

yarlı

lık a

ralık

-la

rı içi

n sa

ptan

abilir

ve

harit

alan

a-bi

lir.

BİLGİ DAĞARCIĞI 35Ye

r altı

sıc

aklığı

Sıca

klığın

der

inlik

le d

eğiş

imi

nedi

r? Y

er

altın

daki

ısı a

kısı

yüz

eyde

nas

ıl dağı

lıyor

? Je

oter

mal

kay

nak

nere

dedi

r? K

uyuy

u ve

en

erji s

antra

lını n

erey

e pl

anla

malıyım

?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)En

İyi Y

önte

m: T

erm

al G

rady

ent (

M-1

5)G

erek

jeo

term

al a

maç

lı ar

aştır

-m

alar

da g

erek

se g

enç

volk

anik

sa

hala

rdak

i hi

drot

erm

al a

ktiv

ite-

nin

bulu

nduğ

u zo

nların

bel

irlen

-m

esin

de ö

nem

lidir.

Perm

eabi

lite

değişi

mle

ri

Kaya

cın

perm

eabi

litesi

ned

ir? Y

er a

ltı s

u-yu

nun

hare

ket y

önü

(hid

rolik

eği

mi)

nedi

r?

YAS

üret

im k

uyus

unu

nere

ye a

çmalıyım

? YA

S ür

etim

i aç

ısın

dan

verim

li se

viye

ler

hang

ilerid

ir?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)En

İyi Y

önte

m: K

uyu

Logu

Yön

tem

leri

(M-

14)**

*

Mad

en işl

etm

eler

inde

YAS

so-

runl

arının

bo

yutla

ndırı

lmas

ında

, deşa

rj pa

ram

etre

lerin

in b

elirl

en-

mes

inde

öne

mli o

labi

lir.

Kazı

labi

lirlik

Ana

kaya

nın

daya

nımı

nedi

r? R

iper

lem

e ya

da

dina

mit

kulla

nmam

ger

eken

kes

imle

r ne

resi

dir?

İyi Y

önte

m: Y

er R

adarı (

M-1

2)D

aha İy

i Yön

tem

: Kuy

u içi

sism

iği (

M-6

)En

İyi Y

önte

m: S

ismik

Kırıl

ma

(M-1

)D

este

k yö

ntem

i: Si

smik

yansım

a (M

-2)

Açık

oca

k iş

letm

eciliğ

inde

dek

a-pa

j ya

da k

azı i

le ü

retile

cek

cev-

her

zonu

nun

belir

lenm

esi ö

nem

-lid

ir.

Fayl

arFa

y va

r mıdır?

Var

sa n

ered

edir?

Atım

yön

ü ne

dir?

Fay

zon

u ge

nişl

iği n

e ka

dardır?

Bu

fay

hang

isid

ir?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)D

aha İy

i Yön

tem

: Sism

ik ya

nsım

a (M

-2)

En İy

i Yön

tem

: Sism

ik Kı

rılm

a (M

-1)

Yapı

kon

trollü

mad

en y

atak

ların

-da

cev

herli

zon

u et

kile

yen,

kes

en

ve ö

tele

yen

fay

yapı

ların

ın v

e ge

-om

etril

erin

in b

elirl

enm

esi a

çısı

n-da

n ön

emlid

ir.

Mağ

aral

ar, Y

er a

ltı

Boşl

ukla

rı

Mağ

ara

nere

dedi

r? E

njek

siyo

n do

lgu

yı-

kanm

ış m

ıdır?

Yer

altı

boş

luğu

nu n

asıl s

ap-

tarım

? Bi

nala

r ned

en ç

öküy

or?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)D

aha İy

i Yön

tem

: Kuy

u içi

sism

iği (

M-7

)En

İyi Y

önte

m: Y

er R

adarı (

M-1

2)D

este

k Yö

ntem

leri:

SP

(M-1

0) v

e G

ravit

e (M

-6)

Kars

tik o

luşu

mlu

mad

en y

atak

-la

rında

kar

stlaşm

a bö

lgel

eri

ile

kars

tların

dol

gulu

/boş

olm

a du

-ru

mla

rının

bel

irlen

mes

i açı

sınd

an

önem

lidir.

Mas

if Sü

lfit

Araş

tırm

aları

Mad

en y

atağ

ının

kon

umu

nedi

r? S

onda

j he

defle

ri ne

rele

rded

ir ve

bun

ların

önc

elik

sı

rası

ned

ir? M

aden

yat

ağının

boy

utla

rı ve

şe

kli n

edir?

Bird

en k

esile

n ce

vher

göv

desi

ne

rede

dir?

İ yi Y

önte

m: M

anye

tik (M

-11)

Dah

a İy

i Yön

tem

: DC

Rez

istivi

te (M

-3)

En İy

i Yön

tem

: Jeo

lojik

yap

ıya

yöne

lik e

lekt

-ro

man

yetik

(M-4

)D

este

k Yö

ntem

: Gra

vite

(M-6

)

Öze

llikle

örtü

lü a

lanl

arda

yür

ütü-

len

pros

peks

iyon

lard

a za

man

ve

ekon

omi

sağl

ar,

jeol

ojik

yap

ının

ve

cev

herleşm

enin

mod

elle

nme-

si d

aha

kısa

sür

ede

ve d

aha

sağ-

lıklı

olar

ak y

apıla

bilir.

Dis

sem

ine

Sülfit

ler

Mad

en y

atağ

ı ne

rede

dir?

Piri

tçe

zeng

in

kesi

mle

r ne

rede

dir?

Ver

imsi

z zo

nların

ko-

num

ları

nedi

r? S

ülfit

çe e

n ze

ngin

kes

imle

r ne

rede

dir?

Bu

mad

en y

atağ

ı ek

onoı

mik

m

idir?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)En

İyi Y

önte

m: I

P (M

-16)

Des

tek

Yönt

emle

r: G

ravit

e (M

-6) v

e M

anye

-tik

(M-1

1)

Min

eral

izas

yon

zonl

arının

ha

ri-ta

lanm

ası

ve d

oğru

son

daj

he-

defle

rinin

bel

irlen

mes

ini

olan

aklı

kıla

bilir.

Çiz

elge

3- d

evam

ı

BİLGİ DAĞARCIĞI36

(*je

ofi z

ik a

raştırm

a yö

ntem

leri

çize

lge

1 ve

2’d

e öz

etle

nmiş

tir. (

http

://w

ww.

mic

roge

o.co

m; Y

ukarıd

a ve

rilen

çiz

elge

lerd

eki je

ofi z

ik y

önte

mle

rin ta

nım

ve

açık

lam

aları i

lgili

inte

rnet

site

sind

en s

adel

eştir

ilere

k alın

mış

tır.)

**B

ir m

aden

yat

ağı p

rosp

eksi

yonu

nda

cevh

er g

övde

sini

n je

oloj

ik m

odel

inin

oluşt

urul

ması i

çin

gene

llikl

e te

k yö

ntem

yet

erli

olm

az. B

unun

için

, der

inlik

boy

utun

da

bilg

i ver

en, b

irden

fazl

a ve

birb

irini

des

tekl

eyen

jeofi

zik

araştırm

a yö

ntem

inin

uyg

ulan

ması ö

neril

ir.

***K

uyu

logu

: Mad

en y

atağı a

raştırm

aların

da ü

zerin

de fa

zla

duru

lmay

an b

ir je

ofi z

ikse

l araştırm

a yö

ntem

idir.

Bu

yönt

emde

kul

lanı

lan

prob

un ö

zelliği

ne b

ağlı

ola-

rak

met

rede

n bi

rkaç

cm

ara

lığın

a ka

dar y

er a

ltını

n fi z

ikse

l değ

işim

leri

çok

hass

as b

ir şe

kild

e be

lirle

nebi

lir. K

uyu

başı

nda

karo

tlar ü

zerin

de y

ürüt

ülen

tanı

mla

ma

çalış

mal

arı,

karo

t ver

imin

in d

üşük

lüğü

ve/

veya

tanı

mla

mayı y

apan

jeol

oğun

mes

leks

el b

iriki

min

in y

eter

li ol

mam

ası g

ibi n

eden

lerle

değ

işke

ndir

ve a

ynı b

ölge

için

bi

le b

elirl

i bir

stan

dardı s

ağla

yam

ayab

ilir.

Oys

a ku

yu lo

gu ö

lçüm

ü, u

lusl

arar

ası s

tand

artla

rda

olm

ak ü

zere

her

hang

i bir fi z

ikse

l değ

işim

i (el

ektri

k ile

tken

liği,

poro

-zi

te, y

oğun

luk,

sis

mik

hız

, rad

yoak

tif ışım

a ka

pasi

tesi

, özd

irenç

, vb.

) yük

sek

çözü

nürlü

klü

olar

ak k

ayde

tme

işle

mid

ir ve

kar

ot k

aybı

ola

n ar

alık

ların

da

kayı

t altı

na

alın

masını s

ağla

r. B

u yö

nüyl

e ku

yu lo

gu, b

u no

ktad

aki j

eolo

jik fo

rmas

yonl

arın

der

ine

doğr

u fi z

ikse

l kim

lik b

elge

lerid

ir. S

öz k

onus

u sa

yısa

l kayıtl

arın

sak

lanm

ası,

payl

aşımı v

e ko

rela

syon

ları

da ç

ok d

aha

kola

y, s

ağlık

lıdır

ve g

üven

ilird

ir. K

arot

ların

zam

an iç

inde

kor

ozyo

nu, n

akliy

e ve

dep

olam

a sı

rası

ndak

i def

orm

asyo

n ve

ya k

ayıp

ları

bu s

ayıs

al v

erile

r içi

n ge

çerli

değ

ildir.

Söz

kon

usu

sayı

sal v

erile

r ulu

slar

ara

sı y

orum

lara

da

açık

tır v

e yo

rum

fark

lılık

ları,

ver

i kal

itesi

ne v

e sı

klığın

a bağlı o

laca

ktır)

.

Eski

Mad

enci

lik y

apı-

ları

Eski

mad

en n

ered

edir?

Hav

alan

dırm

a ba

-ca

ların

ın k

onum

ları

nere

lerd

edir?

Tas

man

po

tans

iyel

i ola

n al

anla

r vey

a de

vam

ede

n ta

sman

lar

nere

lerd

edir?

Ü

retim

od

aları

(kat

lar)

nere

dedi

r? T

opuk

lar

nere

dedi

r? İş

m

akin

ası n

eden

bird

en b

irkaç

met

re ç

öktü

?

İyi Y

önte

m: G

ravit

e (M

-6)

Dah

a İy

i Yön

tem

: Yer

Rad

arı (

M-1

2)En

İyi Y

önte

m: S

ismik

Yansım

a (M

-2)

Yera

ltı k

azı

harit

alarının

kat

kat

or

taya

kon

mas

ı bu

kes

imle

rde

pota

nsiy

el ç

ökm

e al

anla

rının

be-

lirle

nmes

inde

etk

ili bi

r ver

i sağ

lar.

Dol

gu a

lanl

arının

sı-

nırla

rı

Atık

hav

uzla

rı ne

rede

dir?

Dol

gu a

lanı

sınır-

ları

nere

dedi

r? S

ızın

tılar

ne

yöne

gid

iyor

? D

olgu

da b

üyük

met

alik

nes

nele

r var

mı v

e ne

rede

dir?

Kon

trol e

debi

lmek

için

ne

kada

r ka

zı y

apılm

alı?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)D

aha İy

i Yön

tem

: Man

yetik

(M-1

1)En

İy

i Yö

ntem

: M

etal

Sa

ptam

a Am

açlı

Elek

trom

anye

tik (M

-5)

Kapa

nmış

mad

en iş

letm

eler

inde

çe

vre

kont

rolü

açı

sınd

an e

tkili

ve

hızlı ç

alış

may

ı sağ

lar.

Rad

yom

etrik

M

aden

Ya

takl

arı

Ura

nyum

yat

ağının

kon

umu

nedi

r? R

ad-

yom

etrik

min

eral

lerin

bul

unduğu

boş

lukl

ar

nere

lerd

edir?

Mad

en y

atağ

ını k

ontro

l ede

n fa

yların

kon

umu

nedi

r?

İyi Y

önte

m: D

C-R

ezist

ivite

(M-3

)D

aha İy

i Yön

tem

: Sism

ik Kı

rılm

a (M

-1)

En İy

i Yön

tem

: Kuy

u Lo

gu Y

önte

mle

ri (M

-14

)

Kuyu

logu

yön

tem

leri

(Gam

a-ra

y,

Rez

istiv

ite, v

b.) d

oğru

dan

rady

o-m

etrik

min

eral

e yö

nelik

etk

ili bi

r ça

lışm

a yö

ntem

idir.

Çiz

elge

3- d

evam

ı

BİLGİ DAĞARCIĞI 37

Yukarıdaki jeofiziksel yöntemlere son yıllarda hızla yaygınlaşan spektrometrik loglama yöntemi de eklenmelidir. Kuyu logu yönteminden farklı olarak bu yöntem karot-lar üzerinde yürütülür ve karotun spektro-metrik olarak birkaç cm’de bir çözünürlükte taranmasına dayanır. Bu yöntem kompleks fillosilikat alterasyonu üyelerinin ayırtlan-masında (fillosilikat, amfibol, karbonat, sül-fat, demir-oksit ve termal infra-red donanı-mı eklendiğinde kuvars, feldspat, granat, olivin ve piroksen) kullanılmakta olup özel-likle porfiri sistemlerdeki alterasyon kuşak-larının kuyu başında hızla belirlenmesini ve sayısal korelasyonu sağlamaktadır (Holi-day ve Cooke, 2007). (Şekil 1).

DEĞİNİLEN BELGELER

Holliday, J. R. ve Cooke, D. R., 2007. Ad-vances in Geological Models and Exploration Methods for Copper ± Gold Porphyry Deposits, In "Proce-edings of Exploration 07: Fifth De-cennial International Conference on Mineral Exploration" edited by B. Mil-kereit, 2007, p. 791-809

http://www.microgeo.com

Şekil 1- Karotlar üzerinde, sandıktan çıkarmadan ve temas etmeden kaydedilen spektrometre logu örneği (karbonat miktarı griden kırmızıya doğru artar, Holiday ve Cooke, 2007).

Uzunluk (mm)