YEREL SÖZ VARLIĞININ ŞİİRLERDE YAŞATILMASI ÇABASI: … Gülsüm Kırbaş arda... · Kurumu öncülüğünde birçok çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmaların en kapsamlısı

Öz

Yerel söz varlığı, gelişen teknoloji ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla standart dilin

baskısında kalmakta ve hızla unutulmaktadır. Ağızlara has sözcüklerin unutulmaması adına Türk Dil

Kurumu öncülüğünde birçok çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmaların en kapsamlısı “Türkiye’deki Halk

Ağızları Derleme Sözlüğü” adlı çalışmadır. Kurum çalışmaları dışında dilciler, halk bilimciler ve çeşitli

araştırmacılar yoluyla metin derlemeleri yapılmaktadır. Bu derlemelerdeki ağız özelliği gösteren

sözcüklerle Derleme Sözlüğüne katkıda bulunulmaktadır. Yerel söz varlığı metin derlemeleri dışında

son yıllarda akılda kalıcılığı en kolay edebi türlerden biri olan şiirlerle de yaşatılmaya çalışılmaktadır.

Şiirler, sözcük öğretiminde Divan edebiyatından beri kullanılagelmektedir. Bu çalışmada Bozkırî

mahlaslı şair Adnan Sivri’nin Bozkır yöresine has sözcükleri şiirlerinde nasıl kullandığı incelenecek ve

şairin bu sözcüklerin unutulmaması adına şiirlerini nasıl kaleme aldığı ortaya konacaktır.

•

Abstract

Local vocabulary is being under pressure and rapidly forgotten due to the developing technology

and expansion of mass communication. There have been a lot of studies made under the guidance of

Turkish Language Association in order to make the vocabularies pertaining to dialect not forgotten.

The most comprehensive study about this attempt is the study named as “Editing Dictionary of Public

Dialects in Turkey”. Except from institutional studies, the text editing has being made by linguists,

folklorists and several researchers. The vocabularies showing dialectical features in the editings

contribute to the editing dictionary. Local vocabulary has been also tried to be alive with the poems

which are the easiest literary genre with regard to being remembered easily except from text editings.

Poems have been used in vocabulary teaching since Divan literature. In this study, it will be

investigated how the poet Adnan Sivri whose pseudonym is Bozkırî used the vocabularies belonging to

Bozkır territory in his poems, and it will also be revealed how the poet wrote up his poems in order to

make these vocabularies unforgotten.

•

* Araştırma Görevlisi, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,

[email protected]. ** Araştırma Görevlisi, Bülent Ecevit Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,

[email protected].

YEREL SÖZ VARLIĞININ ŞİİRLERDE YAŞATILMASI ÇABASI:

ADNAN SİVRİ (BOZKIRÎ) ÖRNEĞİ AN ATTEMPT OF MAKING LOCAL VOCABULARY ALIVE IN

POEMS: AN EXAMPLE OF ADNAN SİVRİ (BOZKIRÎ)

Gülsüm KIRBAŞ*

Arda KARADAVUT **

694 AN ATTEMPT OF MAKING LOCAL VOCABULARY ALIVE IN POEMS: AN EXAMPLE OF ADNAN

SİVRİ (BOZKIRÎ)

ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR

GİRİŞ

Türkçe, yayıldığı coğrafya itibariyle birçok lehçeye ve ağza sahip olan bir dildir.

Lehçe ve ağızlardaki zengin söz varlığı teknolojik imkânların ve kitle iletişim araçlarının

gelişmesi, şehirleşmenin artması gibi sebeplerle standart dilin baskısı altında kalmakta ve

hızla unutulmaktadır.

Ağızlardaki yerel söz varlığının unutulmaması adına Türk Dil Kurumu

öncülüğünde birçok çalışma yapılmaktadır. Akademisyenler, araştırmacılar çeşitli

yörelerden metin derlemeleri veya röportajlar yaparak ağız çalışmalarına katkıda

bulunmaktadırlar. Anadolu ve Rumeli ağızları üzerine derleme ve inceleme çalışmalarını

yapmaya yabancı Türkologlar 1860’lı yıllarda başlamışlardır. Türkiyedeki bilimsel ağız

çalışmaları, Cumhuriyet’in ilanından sonra hız kazanmış ve 1940’lı yıllardan itibaren

Ahmet Caferoğlu önderliğinde devam etmiştir. (Gülensoy, 1999: 16; Korkmaz, 2000: 7).

Caferoğlu’ndan sonra Zeynep Korkmaz’ın Anadolu ağızları üzerine çeşitli çalışmaları

bulunmaktadır. “Korkmaz’ın çalışmaları daha metodik ve geliştirilmiş sistemle

yapılmıştır” (Adıgüzel, 2013: 389). Ahmet B. Ercilasun, Tuncer Gülensoy, Hamza

Zülfikar, Efrasiyap Gemalmaz ve adını zikredemediğimiz birçok bilim adamı ağız

araştırmaları üzerine eserler vermiş ve bu konuyla ilgili yüzlerce yüksek lisans, doktora

çalışmaları yaptırmıştır.

Akademik çalışmaların dışında televizyon sektöründe çeşitli yöre dizileri

çekilmekte ve bu dizilerde yerel söz varlığı yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Yöre

müzikleriyle sanatını icra eden müzisyenler yoluyla yerel sözcükler yaşatılmaya

çalışılmaktadır.

Ekonomik kaygılar, yaşam mücadelesi ve diğer sebepler Anadolu insanını farklı

farklı şehirlere hatta ülkelere savurmuş ve birbirinden uzaklaştırmıştır. Zamanla kitle

iletişim araçlarının artması ve sosyal medyanın çok hızlı gelişmesiyle gündelik yaşamın

stresinden ve samimiyetsizliğinden kaçan insanlar Facebook, Twitter vb. sosyal ağlarda

kendinden, köyünden bir şeyler bulmak, çocukluk arkadaşlarıyla irtibata geçmek

amacıyla kümelenmiştir. Ağızların yok olmasının sebeplerinden biri olan kitle iletişim

araçları, zamanla yerel sözcüklerin yeniden canlandırılması için kullanılan bir vasıta

hâline gelmiştir. Sözcüklerin yaşatılması için sosyal ağlarda gruplar kurulmuş ve aynı

yöreye mensup insanlar ortak kültürel miraslarını burada paylaşmaya başlamıştır.

Yerel söz varlığı metin derlemeleri dışında son yıllarda akılda kalıcılığı en kolay

edebî türlerden biri olan şiirlerle de yaşatılmaya çalışılmaktadır. Şiirler, sözcük

öğretiminde Divan edebiyatından beri kullanılagelmektedir. Bozkırî mahlaslı Adnan

Sivri de Bozkır yöresine ait yerel sözcükleri yaşatmak amacıyla sosyal medyayı kullanan

bir şairdir. Adnan Sivri, şiirleri vasıtasıyla yöresini, yöresine özgü âdetleri, yiyecek ve

içecekleri, giysileri, çocuk oyunları ve oyuncaklarını tanıtmıştır.

695 YEREL SÖZ VARLIĞININ ŞİİRLERDE YAŞATILMASI ÇABASI: ADNAN SİVRİ (BOZKIRÎ) ÖRNEĞİ


Adnan Sivri, bazı şiirlerinde manzum sözlük geleneğini kullanmış ve sözcüklerin

anlamını bu şekilde vermiştir. Manzum sözlükler Divan edebiyatının yaygın kelime

öğretme yöntemlerinden biridir. “Manzum sözlük ve gramere dair ilk örnekler Arap

dilciler tarafından Arapçanın öğretimi için verilmeye başlamıştır.” (Ölker, 2009: 874).

Anadolu sahasında da manzum sözlükler ilk olarak Arapçayı öğretme amaçlı yazılmıştır.

Zamanla bu sözlüklerin yazılma amaçları genişlemiş ve bu sözlüklerde birtakım edebi

sanatların, bahir ve vezinlerin öğretilmesinin yanı sıra şairliğe meyilli olanların

yeteneklerinin ortaya çıkarılması da istenmiştir (Öz, 1999: 5).

Şair Adnan Sivri’nin özellikle “Bizim Elden” başlığıyla kaleme aldığı ve on kısma

ayırdığı şiirleri manzum sözlük türündedir. Sivri, bu şiirlerinde Bozkır ve çevresinin yerel

söz varlığını kullanmıştır. Ağız sözcüklerini büyük harflerle vermiş, Türkçenin aslî

seslerinden olan “nazal n” sesini /ng/ şeklinde göstermiştir.

Bu çalışmada Bozkırî’nin “Bizim Elden” başlıklı şiir dizisindeki yerel sözcükler

türüne göre isim, sıfat ve fiil olmak üzere üç başlıkta tasnif edilmiş ve örneklendirilmiştir.

Örnek sözcükler geçtiği dörtlüklerle birlikte verilmiştir.

1. İsimler

Süt ile yoğurda ürün denirdi

Gabçığı soyulur dane yenirdi

Salkımı bilmeyen cingil sanırdı

Bin yıllık kültürün sahibiyiz biz

(Bizim Elden, beşinci kısım)

Ürün: Süt ve süt ürünlerinin genel adı.

Gabçık1: Tahıl tanelerinin kabuğu, kapçık.

Cingil: Küçük üzüm salkımı, üzüm salkımındaki küçük salkımcıklar.

Ahırı kürürdük toplardık sadır

Keçinin pisliği; gili adıdır

1 TDK’nin Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğünde bu sözcüğün derlendiği yöreler arasında Konya yer almamaktadır.


SİVRİ (BOZKIRÎ)


Teyinin çaldığı ağız tadıdır



Sadır: Gübre.

Gili2: Keçi pisliği

Teyin: Sincap.

Havılcan kaynattım çayını içtim

Gasdandan dedim ki “kendimden geçtim”

Kendirden uçurtma yaptım da uçtum



Havılcan: Zencefile benzeyen bir bitki.

Gasdan: Sahte bir şekilde, yalandan.

Değirmende usta taşı dişerken

Yorak diye kenar unu deşerken

Tavsur çektirmiş de çekiç düşerken


(Bizim Elden, altıncı kısım)

Yorak: Un değirmenlerinde, üstteki taşın çevreye fırlattığı un.

Tavsur: Fotoğraf.

2 TDK’de bu sözcüğün tanımı “Yere çukurlar açılarak, hayvan tüyünden yapılmış topla oynanan oyun.” şeklinde verilmiştir.”



Üzümü çiğnedim curbası kaldı

İşliği soyunmuş urbası kaldı

Avdanı unuttuk türbesi kaldı



Curba: Üzüm posası.

İşlik: Gömlek.

Bülüçler gidiyor çayın yönüne

Bastırık bastırdım suyun önüne

Sınığı saklamış kolun yerine


(Bizim Elden, yedinci kısım)

Bülüç: Piliç.

Bastırık: Suyun önüne çalı çırpıyla kurulan bent.

Sınık: Kırık, çıkık.

Çokaya toplamış tarlada taşı

Pelteyi bulamış öglenin aşı

Faslağa gittiği dağların başı


(Bizim Elden, sekizinci kısım)

Çoka: Tarla ve bağlardaki taş yığını.

Pelte: Un ile suyun karışımından meydana gelen bir tür yemek.

Faslak: Büyük odun parçası.


SİVRİ (BOZKIRÎ)


Çelkiye sürüyü doldurmuş gitmiş

Çelgisi başında ağrısı bitmiş

Dolağı boynunda kaybolup yitmiş


(Bizim Elden, dokuzuncu kısım)

Çelki: Üstü açık, çalılarla ve taşlarla çevrilmiş ağıl.

Çelgi: Alna bağlanan yazma, yemeni.

Dolak: Baş örtüsü, tülbent, yazma.

İlkiye takılmış gelin dürüsü

Merg topladı içi çizik yarası

Güçlü suyla çıkar kirin karası


(Bizim Elden, onuncu kısım)

İlki: Küçük çalılık, yeni süren çalı ya da ağaç filizleri.

Dürü: Düğün hediyesi.

Merg: İltihap.

Göklük denir bizde yeşil bitkiye

Zevda olur sevda vurgun tutkuya

İşongsun sözcüğü işe katkıya





Göklük: Yeşillik, çimenlik, çayırlık.

Zevda: Sevda.

2. Sıfatlar

Elleri kirtişli cirgeli gözü

Tokucak paklamaz çığrıkmış yüzü

Ziybindaşda gibi kaydırır bizi


(Bizim Elden, dördüncü kısım)

Kirtiş3: Pürüz, girinti çıkıntı.

Cirgeli: Çapak.

Badal bayra bir ev yıllarım geçti

Ne muzmuradım vardı ömrümü içti

Gara gaspernekce iftira seçti



Badal bayra: Dağınık.

Vahlı vacat işle uğraşıp durduk

Helik hülük çakıl duvarı ördük

Ağaçtan kuşağa hatılı derdik




SİVRİ (BOZKIRÎ)



Vahlı vacat: Olur olmaz.

Gubuz idi kalbi fesattı özü

Sanık eder hayli ebiler sözü

Gaydelenir gezer çekilmez nazı


(Bizim Elden, yedinci kısım)

Gubuz: Kendini beğenmiş, kıskanç, yalancı.

Ne hevrü diyor çabuk olana

Sıyrıklı demiş yalana dolana

Zagadak geçti hardan solana



Hevrü: Çabuk.

İncedalang boyu fidana yakın

Tekavüte çıkmış genç iken bakın

Zidalanma derler sarmayın sakın



İncedalang: İnce ve uzun boylu (kimse).



Gelberi çekiyor susamı hardan

Söykendi üstüme düşmedi yardan

Önegi adam amma kurtardım zordan



Önegi: İnatçı, aksi.

Mafraklar toplanır burma denirdi

Eğirmeç eğirir çufra dokurdu

Gülüşler içtendi hakır hakır4dı



Hakır hakır: İçten.

İzayına kaşır gicişmiş eli

Yalakaydı huyu kızarmaz keli

Sıtlık çalar eser zemheri yeli


(Bizim Elden, sekizinci

kısım)

Gicişmiş: Kaşınmış (olan).

Yalaka: Geveze, boşboğaz, laf taşıyarak arabozan.

4 TDK’nin sitesindeki Türkiye Türkçesi Ağızları sözlüğünde bu sözcüğün anlamı yoktur. Biz, sözcüğe dörtlükten yola çıkarak anlam verdik.


SİVRİ (BOZKIRÎ)


3. Fiiller

Gubardı karşımda hümerdi bana

Muşunu kırarım dedim de ona

Mucukmuş boyu da gösterdim sana



Gubar-: Gururlanmak, böbürlenmek.

Hümer-: Karşı koymak, sırtarmak.

Üstüne oturdum büngeşdi ayak

Elbise çurçuluk ne oldu duyak

Belengledi birden gelince dayak



Büngeş5- : İncinmek, damar damar üstüne gelmek.

Belengle- : Şaşkınlıkla karışık korku duymak, irkilmek, ürkmek, uykudan

sıçrayarak korku ile uyanmak, afallamak, şaşırmak.

Sırıncıdım bağda yalnız kalınca

Gandakları aştım yoldaş bulunca

Uğunmuşum başa darbe alınca






Uğun- : Ağlaya ağlaya bayılmak, kendini yitirmek.

Bahçeyi gönenler susuz kalmasın

Sütleri tembihler soğuk çalmasın

Dikkat et gönleri kimse almasın



Gönenle6-: Tarlayı sulamak.

Çal-: Yoğurt yapmak için suyu mayalamak.

Merdivene çıktım paya basarak

Pavkuruyor tilki gözün kısarak

Saptırmayı vurdum sesi keserek



Pavkur-: Çok öfkelenmek.

Çirpitmiş şekeri bana getirdi

İndeyin dedim de geri götürdü



SİVRİ (BOZKIRÎ)


Çirpitti çamuru üstüm batırdı



Çirpit- : Sıçratmak.

“Ay” ile başlardık hitapta söze

Zıñarmış kenara batıyor göze

Yapağı gırkardık koymazdık güze



Zıñar-: Karşı gelmek, buyruğa uymamak.

Gırk-: Kesmek.

Başara hastalık sararır yaprak

Tepserir su uçar kurur da toprak

Sığırcık kuşudur bağırır cıyrık



Tepser-: Kurumaya yüz tutmak.

Ütlemiş yaprağı yolda asmadan

Boglamış hepsini sapın kesmeden

Börtlemiş kazanda önce basmadan





Ütle-: Ayıklamak, seçmek.

Bogla-: Sarmak, bohçalamak.

Börtle-: Az haşlamak.

Harımda bitiyor nohudun hası

Yüksünmüş işleri tutuyor yası

Yemeği bozulmuş tadı da sası


(Bizim Elden, dokuzuncu kısım)

Yüksün-: Bozulmak.

Sonuç

Çeşitli sebeplerden dolayı yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan yerel

sözcükleri şiirleriyle yaşatmayı amaçlamış olan Adnan Sivri, şiirlerini sosyal medyada

paylaşmıştır. Sivri’nin şiirlerinde sözcük türlerine göre isim, sıfat ve fiil şeklinde

sınıflandırdığımız pek çok yerel sözcük bulunmaktadır. Sivri’nin ilk dönem şiirlerinde

yerel sözcüklerin daha az olduğu son dönemlerde ise yerel sözcüklere daha çok ağırlık

verdiği görülmektedir. Şair şiirleri vasıtasıyla yöresini, yöresine özgü âdetleri, yiyecek ve

içecekleri, giysileri, çocuk oyunları ve oyuncaklarını tanıtmış; Bozkır’ın köylerinin

adlarını da belirtmiştir. Sivri, son dönem şiirlerinde yerel sözcükleri büyük harflerle

yazmış ve Divan edebiyatı geleneği olan manzum sözlük geleneğini de kullanmıştır.

İlk dönem şiirlerinde daha az yerel sözcüğe yer vermesi, sonradan yerel sözcükleri

büyük harfle belirtip manzum sözlük geleneğinden yararlanması Sivri’nin bu sözcükleri

bilinçli bir şekilde kullandığını göstermektedir. Divan edebiyatında çocukların aruz

eğitimine katkıda bulunmak amacıyla kullanılan manzum sözlük geleneği sözcükleri

akılda tutmayı kolaylaştırması bakımından önemlidir. Sivri de tüm şiirlerinde olmasa da

bazı şiirlerinde manzum sözlük geleneğini kullanarak bilinçli bir çaba içinde olduğunu

göstermiştir. Gazipaşa ağzı üzerine yapılan çalışmalar hakkında Küçükballı şunları

kaydeder: “Çalışmalarda yöre ağzında fonolojik değere sahip kapalı /e/ (ė) ve nazal /n/

(ñ) seslerinin gösterilememesi ve derlenen malzemenin belirgin bir şekilde standart dilin

etkisiyle yazıya geçirilmiş olması en önemli eksikliklerdendir.” (Küçükballı, 2015: 314)


SİVRİ (BOZKIRÎ)


Sivri’nin, Türkçenin aslî seslerinden olan “nazal n” sesini /ng/ şeklinde göstermesi de

oldukça önemlidir.

Ülkemizde ağızların modern zamana yenik düşmesini önlemek amacıyla birçok

çalışma yapılmaktadır. Adnan Sivri, bu sözcüklerin modern zamana yenik düşmesini

önlemek için çağın en yaygın iletişim araçlarından biri olan sosyal medyayı kullanmıştır.

Biz de sosyal medyadaki bu şiirlerinden bazılarını burada inceleyerek yerel sözcüklerin

yaşatılmasına bir nebze de olsa katkıda bulunmayı amaçladık. Bu tarz çalışmaların

artmasıyla Türkçe için çok değerli olan bu söz varlıklarının yaşatılması sağlanabilecektir.



KAYNAKÇA

ADIGÜZEL, Ahmet (2013), “Dünyada ve Türkiye Türkçesinde Ağız Çalışmaları ve Yöntemler”,

Turkish Studies, Cilt 8, Yıl 2013, 387-401.

GÜLENSOY, Tuncer (1999), “Ağız Araştırmalarının Bugünkü Durumu”, Ağız Araştırmaları Bilgi

Şöleni (9 Mayıs 1997), Ankara: TDK Yay.: 16-21.

KORKMAZ, Zeynep (2000), “Türkiye’de Ağız Sözlükleri”, Türk Dili, S. 583, Ankara: TDK Yay.: 7-14.

KÜÇÜKBALLI, Fatih Numan (2015), “ ‘Gazipaşa Dillere Destan’ Adlı Eserden ‘Derleme Sözlüğü’ne

Katkılar”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 37, Yıl 2014 309-370.

ÖLKER, Perihan (2009), “Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği ve Mahmûdiyye”, Turkish

Studies, 873-888.

ÖZ, Yusuf, (1999). Tuhfe-i ġâhidî ġerhleri, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.

Elektronik Kaynaklar

https://www.facebook.com/adnansivri?fref=ts (Erişim tarihi: 25.03.2016)

www.tdk.gov.tr (Erişim tarihi 26.03.2016)


SİVRİ (BOZKIRÎ)


Documents

YEREL SÖZ VARLIĞININ ŞİİRLERDE YAŞATILMASI ÇABASI: … Gülsüm Kırbaş arda... · Kurumu öncülüğünde birçok çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmaların en kapsamlısı