50

yÂøLkþ{Lk ÞtºkkuLke yku¤¾ yLku íkuLkk WÃkÞkuøkku

51

«uhf :©e çke. yu{. Ãkxu÷ ©e ykh. ykh. Ãkxu÷hezh (íkk÷e{), S.Mke.E.ykh.xe. Mkr[ð, S.Mke.E.ykh.xe.økktÄeLkøkh økktÄeLkøkh

{køkoËþof :zku. MktsÞ çke. rºkðuËe ©e r{rnh h. ¼èheMk[o yuMkkurMkyux, zkÞhuõxh, yu.ykE.ze.yu{.ykE.S.Mke.E.ykh.xe., økktÄeLkøkh y{ËkðkË

fLðeLkh :Mkw{uļkE Ãkkxe÷ Mkw©e ðtËLkkçkuLk [kinký©e rÃkÞw»k¼kE hk{xufu yu.ykE.ze.yu{.ykE.,S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh y{ËkðkË

÷u¾Lk :©e røkrhþrøkrh yuLk. økkuMkkE ©e økku®ð˼kE fu. ík¤ÃkËkzku. Lk{úíkkçkuLk çke. WÃkkæÞkÞ ©e fkþeLkkÚk S. òÄðÄ{uoLÿ su. [kðzk

r[ºkktfLk :©e ÷k÷S¼kE su. ftòheÞk ©e ¼hík çke. Mkuz÷k©e Þkuøkuþ yu[. [kiÄhe ©e rËLkuþ ðe. Ãkxu÷©e fu. çke. fwtzheÞk

xkEx÷ rzÍkELk :Ä{uoLÿ su. [kðzk

xkEÃk Mkuxªøk :«ËeÃkfw{kh ze. ÔÞkMk

{wÿý :

«MíkkðLkk

íkhwýkuLku ‘{khe þk¤k Mk÷k{ík þk¤k’ rðþuLke Mk{s«ð]r¥kyku, rðrðÄ fkiþÕÞku, {qÕÞku, r[ºkku ðøkuhu suðe«ð]r¥kyku îkhk íku{Lkk SðLk{kt ykðíke Mk{MÞkykuLku íkuykuòýe þfu Au, Mk{S þfu Au yLku íkuLkku n÷ ÷kðe þfu Au.íkhwýku Mð¼kðu MkknrMkf nkuÞ Au. íkuyku ykðe Mk{MÞkykuÚkezhíkk LkÚke, íkuyku {¬{ {wfkçk÷ku fhe þfu Au, rLkýoÞku÷E ÃkkuíkkLkku yLku þk¤kLkku çk[kð fhe þfu Au.

yk ÃkwMíkf îkhk íkuyku fwËhíke ykÃkr¥kyku suðe fu¼qftÃk, Ãkqh, MkwLkk{e, ðkðkÍkuzwt, yk¼ Vkxðwt, fhkt fu çkhVLkeð»kko, ðes¤e Úkðe, rn{þe÷k ¾Mkðe, ¼qM¾÷Lk íkÚkkyríkð]rü yLku yLkkð]rü (Ëwfk¤) ðøk uh u suðeykÃkr¥kyku{ktÚke ÃkkuíkkLku yLku þk¤kLku Wøkkhe þfu Au.

yk WÃkhktík yk ÃkwMíkf{kt {kLkðMkSoík ykÃkr¥kykufu suLkk {kxu ykÃkýu MðÞt sðkçkËkh Aeyu íkuLku rLkðkheþfeyu Aeyu. suðe fu ykøk, ðknLk yfM{kík, huÕðuyfM{kík, ½hu÷wt yfM{kík ðøkuhuLke MkkðÄkLke hk¾eyu íkkuxk¤e þfeyu Aeyu. íku ytøkuLke r[ºkku îkhk rðMík]ík {krníkeykÃkðk{kt ykðe Au. WÃkhLke çktLku fwËhíke yLku {kLkðMkSoíkykÃkr¥kyku{kt «kÚkr{f Mkkhðkh, 108Lke Mkuðk fuðe heíku÷uðe íku Ãký òýu Au Mk{su Au íkÚkk ÃkkuíkkLku yLku þk¤kLkuMk÷k{ík hk¾e þfu Au.

yk ÃkwMíkf{kt yksLkk ¼krð Lkkøkrhfku {kxuykçkkunðk ÃkrhðíkoLk (õ÷kE{ux [uLs)Lkkt fwËhíke yLku{kLkðMkSoík fkhýku yLku íkuLkk þ{Lk{kt ykÃkýe ¼qr{fkytøkuLke SðLkkuÃkÞkuøke ðkík fhðk{kt ykðe Au suLkk îkhkykÃkýwt SðLk ðÄw Mk÷k{ík hne þfu Au.

zku. xe. yuMk. òu»kerLkÞk{f

S.Mke.E.ykh.xe., økktÄeLkøkh

©e yu. çke. Ãkxu÷rLkÞk{f

S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh

©e ytswçkuLk þ{ko (ykE.yu.yuMk.)r«LMkeÃk÷ Mku¢uxhe

S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh

52

yk ÃkwMíkf rðþu

çkk¤ËkuMíkku !

SðLk{kt ykðíke fwËhíke ykÃkr¥kyku fu {kLkðMkŠsík ykÃkr¥kykuLkku ykÃk Mkki Ãkrh[Þ {u¤ðeíkuLkku rLk¼oÞíkk, Ãkqhe íkkfkík, ykðzík yLku fkiþÕÞkuÚke Mkk{Lkku fhe þfðk çkk¤ðÞ yLku ík{khefûkkyuÚke Mkûk{ yLku Mkßs Úkkyku íkuðk þw¼kþÞÚke yk ÃkwMíkfLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.

yk ÃkwMíkf{kt ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk, ykÃkr¥kykuLkk «fkh, ykÃkr¥kykuLkku Ãkrh[Þ, ykÃkr¥kÃkqðuo, ykÃkr¥k ËhBÞkLk yLku ykÃkr¥k çkkËLkk fkÞkuo/«ð]r¥kLke þõÞ rðøkíkðkh {krníke Mkr[ºkykÃkðk{kt ykðe Au. rðrðÄ «ð]r¥kyku fhðk{kt ykÃkLku ykLktË ykðþu yLku ík{u Ãkkuíku, ík{kheþk¤k, ½h, fwxwtçk, Ãkrhðkh, Mk{ks MkðoLku ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk{kt MknÞkuøke Úkðk{kt {ËËYÃk Úkþu.

53

yLkw¢{rýfk

¢{ yuf{ Ãk]c

1. ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLkku Ãkrh[Þ 01

2. fwËhíke ykÃkr¥kyku 062.1 ¼qftÃk 062.2 Ãkqh 132.3 MkwLkk{e 162.4 ðkðkÍkuzwt 182.5 yk¼ Vkxðwt 232.6 fhktð]rü / çkhVð»kko 242.7 ðes¤e Ãkzðe / ºkkxfðe 252.8 rn{þe÷k ¾Mkðe 262.9 ¼qM¾÷Lk 272.10 Ëwfk¤ 29

3. {kLkðMkSoík ykÃkr¥kyku 293.1 ykøk 293.2 ðknLk yfM{kík 323.3 huÕðu yfM{kík 363.4 ½hu÷wt yfM{kík 37

4. «kÚkr{f Mkkhðkh 38

5. ykçkkunðk ÃkrhðíkoLk (õ÷kE{ux [uLs) 40

6. Mkt˼o Mkqr[ 44

53

yLkw¢{rýfk

¢{ yuf{ Ãk]c

1. ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLkku Ãkrh[Þ 01

2. fwËhíke ykÃkr¥kyku 062.1 ¼qftÃk 062.2 Ãkqh 132.3 MkwLkk{e 162.4 ðkðkÍkuzwt 182.5 yk¼ Vkxðwt 232.6 fhktð]rü / çkhVð»kko 242.7 ðes¤e Ãkzðe / ºkkxfðe 252.8 rn{þe÷k ¾Mkðe 262.9 ¼qM¾÷Lk 272.10 Ëwfk¤ 29

3. {kLkðMkSoík ykÃkr¥kyku 293.1 ykøk 293.2 ðknLk yfM{kík 323.3 huÕðu yfM{kík 363.4 ½hu÷wt yfM{kík 37

4. «kÚkr{f Mkkhðkh 38

5. ykçkkunðk ÃkrhðíkoLk (õ÷kE{ux [uLs) 40

6. Mkt˼o Mkqr[ 44

54

1

1. ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLkku Ãkrh[Þ

ykÃkr¥kLke MktfÕÃkLkkMktfxLke yuðe ½xLkk suLkkÚke su íku rðMíkkhLkwt sLkSðLk yMíkÔÞMík ÚkE òÞ íkÚkk

{kuxk ÃkkÞu òLknkrLk, r{÷fík yLku ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÚkkÞ. yk MktfxLkku Mkk{Lkku fhðkMÚkkrLkf yMkhøkúMík Mk{wËkÞLke ÃkkuíkkLke ûk{íkk Lk nkuÞ.

ykÃkr¥kLkkt «fkhkuykÃkr¥kLkkt fw÷ 2 (çku) «fkh Au :1. fwËhíke ykÃkr¥k.2. {kLkðMkŠsík ykÃkr¥k.

fwËhíke ykÃkr¥k

ykøkkne fheþfkÞ íkuðeykÃkr¥kyku

ykøkkne Lkfhe þfkÞ íkuðe

ykÃkr¥kyku

ÃkqhðkðkÍkuzwt

Ëwfk¤MkwLkk{e

¼qftÃkßðk¤k{w¾e

støk÷Lke ykøk(ËkðkLk¤)

2

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk

fkuEÃký ykÃkr¥k Ãknu÷kt, ykÃkr¥k ËhBÞkLk yLku ykÃkr¥k ÃkAe íkuLkk îkhk Úkíkk LkwfMkkLkyLku yMkhkuLku ½xkzðk {kxu fhðk{kt ykðíkwt ÔÞðMÚkkÃkLk yux÷u ‘ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk’.

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk þk {kxu?

1. Mkt¼rðík ykÃkr¥kykuÚke çk[ðk {kxuLkwt ykÞkusLk fhðk {kxu2. ykÃkr¥k ËhBÞkLkLkk òu¾{Lke yMkh{kt ½xkzku fhðk {kxu3. ykÃkr¥k çkkËLkk ykÃkr¥k ÃkerzíkkuLkk ÃkwLk:ðMkLk {kxu4. ykÃkr¥kLke yMkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðk sLk Mk{wËkÞLku òøk]ík fhe Mkßs fhðk {kxu

fwËhíke ykÃkr¥kfwËhíke heíku ykfÂM{f çkLkíke fkuE yuðe ½xLkk fu suLkkÚke {kLkðSðLk, SðMk]rü

yLku ÃkÞkoðhý Ãkh Úkíke yMkh fu LkwfMkkLkLku ‘fwËhíke ykÃkr¥k’ fnu Au.

{kLkðMkŠsíkykÃkr¥k

ðknLk yfM{kík ykøk

çkkuBçkrðMVkux ykiãkurøkf yfM{kík

nwÕ÷z ÞwØ

3

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLkwt hk»xÙeÞ {k¤¾w

øk]n {tºkk÷Þ(Lkðe rËÕne)

hk»xÙeÞ ykÃkr¥kÔÞðMÚkkÃkLk Mk¥kk{tz¤

(rËÕne)

hk»xÙeÞ ykÃkr¥kÔÞðMÚkkÃkLk MktMÚkk

(rËÕne)

rsÕ÷k ykÃkr¥kÔÞðMÚkkÃkLk Mk¥kk{tz¤(rsÕ÷k Mkuðk MkËLk)

hkßÞ ykÃkr¥kÔÞðMÚkkÃkLk Mk¥kk{tz¤

(økktÄeLkøkh)

4

ykÃkr¥k Ãknu÷kt• òøk]rík rþrçkhku Þkusðe• Mk t¼rðík yMkhøk úMík

MÚk¤kuLke {kusýe fu Mkðuofhðku

• ykÃkr¥kÚke ÚkLkkh òu¾{½xkzðk þwt þwt ÚkE þfu?fhe þfkÞ?

• ykÃkr¥kLkk Mkk{Lkk {kxusYhe íkk÷e{ {u¤ððe,Mkßsíkk fu¤ððe

• Mk÷k{ík MÚk¤k uLkeòýfkhe nktMk÷ fhðe

• Mktfx Mk{ÞLkk yz[ýrðLkkLkk Mkh¤ rLkøko{Lk(çknkh sðkLkku) {køko fuhMíkku Lk¬e fhðku LkfþkyLku Mkq[Lkk «ríkfku fuMkq[Lk çkkuzo íkiÞkh fhðk

• MknkÞf Mk{wËkÞLkk MktÃkfonuíkw yøkíÞLkk VkuLk LktçkhnkÚkðøkk hk¾ðk

• òu¾{Lk w t rð&÷u»kýfhðw.

ykÃkr¥k çkkË• ykÃkr¥kÚke yMkhøkúMík

{kLkð Mk{wËkÞ,SðMk]rü yLku MÚk¤kuLke{kusýe íkÚkk Mkðu oLkefk{økehe fhðe

• yMkhøkúMíkk uLk w t ÍzÃkeÃkwLk:MÚkkÃkLk fhðw

• Mkk{krsf MknkLkw¼qríkyLku {Lkkuði¿kkrLkf –¼kðLkkí{f Mðh[LkkMkkÄðk{kt MknkÞf çkLkðwt

• LkkýkfeÞ íkÚkk SðLksYhe «kÚkr{f Mkð÷íkkuÃkqhe Ãkkzðe

• MkVkE íkÚkk ònuhykhk uøÞLke íkf uËkhehk¾ðe.

ykÃkr¥k ËhBÞkLk• øk¼hkÞk fu zh hkÏÞk

rðLkk MðMÚkíkk ò¤ððe• yVðkykuÚke Ë qh hne

yVðkyku Vu÷kððe Lknª• Mðçk[kðLke MkkÚku çkeòLkku

Ãký çk[kð fhðku• çk[kð hkník ˤ fu

xwfzeLku þõÞ íkux÷e ÍzÃkeykÃkr¥kLke òý fhðe

• çk[kð hkníkfkÞo ÃkqhÍzÃkuþY ÚkkÞ íkuðk þõÞ ík{k{«ÞíLkku fhðk.

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLkk Ãkøk÷kt

5

ykÃkýu ykx÷wt íkku fheyu s

þk¤k fûkkyu ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík fkÞohík nkuE íkku ykðLkkh ykÃkr¥k ytøku«Úk{Úke òøk]rík fu¤ðkÞ, ykÃkr¥k Mk{Þu Mðçk[kð yLku yLÞLkku çk[kð fhe òu¾{ fuLkwfMkkLkLku ykuAwt fhðk ykðe yuf Mkr{ríkLke h[Lkk fhðe sYhe Au.

þk¤k ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík (yk[kÞo)

Mk÷k{íkeLkku yrÄfkh(h{íkøk{ík rþûkf)

òøk]rík fu¤ðýe yLkuMktËuþkÔÞðnkh xwfze

ÔÞðMÚkkÃkf fu f{kLzh(WÃkk[kÞo)

«kÚkr{f Mkkhðkh xwfze

þkuÄ yLku çk[kð xwfze

MÚk¤ktíkh xwfze

ðknLkÔÞðnkh ÔÞðMÚkkÃkLk xwfze

ykøk Mkwhûkk xwfze

6

2. fwËhíke ykÃkr¥kyku

2.1 ¼qftÃk (ÄhíkeftÃk)

¼qftÃkLke Ãkrh¼k»kk¼q yÚkkoíkT s{eLk fu ÄhíkeftÃk yÚkkoíkT Äúwsðwt fu ftÃkðwt

yk{, ¼qftÃkLkku Mkkð Mkk{kLÞ yÚko Au fu s{eLk (Ähíke)Lkwt Äúwsðwt fu ftÃkðwt.

¼qftÃk (ÄhíkeftÃk) ÚkðkLkwt fkhýÃk]ÚðeLkwt Ãkuxk¤ ºký ¼køkLkwt çkLku÷wt

Au. MkkiÚke fuLÿ{kt su÷ yÚkðk ÃkuMx suðkuÃkËkÚko íku WÃkhLkwt Mk¾ík ÃkkuÃkzkLkwt Ãkz suLku¢Mx fnu Au íkÚkk MkkiÚke WÃkh s{eLk. ykMk¾ík ÃkkuÃkzkLkwt Ãkz fw÷ ykX xwfzk{ktðnU[kÞu÷ku Au. ykðk çku ÃkkuÃkzk ßÞkhuyufçkeò MkkÚku ½»koý{kt ykðu Au yÚkðkyufçkeò WÃkh Mkhfu Au íÞkhu íku{ktÚke WíÃkLLk ÚkELku yufrºkík Úkíke Qòo Mk{Þktíkhu ËçkkýW¼wt fhu Au íku s{eLkLkk ¼køk{kt Wæðo íkÚkk Mk{ktíkh fttÃkLkku Vu÷kðu Au su Ähíke WÃkh WÚk÷ÃkkÚk÷fhe Lkðe ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt MksoLk fhu Au.

¼qftÃk Mkt¼rðík ûkuºkku• rn{k÷ÞLkkuu WÃk«Ëuþ ¼qr{økík heíku «{ký{kt ½ýku Mkr¢Þ Au suLkk fkhýu yk

rðMíkkh ËwrLkÞkLkku MkkiÚke ¼qftÃk «¼krðík «Ëuþ Au.• ykMkk{• fktøkzk

7

¼qftÃkLkwt òu¾{ Ëþkoðíkku ¼khíkLkku Lkfþku.

• rçknkh• LkuÃkk¤• {nkhk»xÙ hkßÞ - ÷kíkwh• økwshkík

8

¼qftÃkLkwt òu¾{ Ëþkoðíkku økwshkíkLkku Lkfþku.

9

¼qftÃk ÔÞðMÚkkÃkLkLkkt Ãkøk÷kt

÷kufòøk]rík

ykÃkr¥kÔÞðMÚkkÃkLkÃkqðoíkiÞkhe

rðfkMk ÞkusLkk

òu¾{ rð&÷u»ký• þk¤k• økk{

Mk÷k{ík MÚk¤ktíkhLke «uÂõxMk• þk¤k• økk{

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk ÞkusLkk• økk{• þk¤k• çkk¤fku

íkk÷e{ku• þk¤k• çkk¤fku

fwxwtçkLkwt Mk÷k{ík MÚk¤Lk¬e fhðwt

(fE søÞkyu ¼uøkk Úkðwt)

10

¼qftÃk ÔÞðMÚkkÃkLkLkkt Ãkøk÷kt

¼qftÃk Ãknu÷kt• fwxwtçkLkwt Mk÷k{ík MÚk¤ Lk¬e fhðwt (fE søÞkyu ¼uøkk Úkðwt).• {fkLkkuLkwt çkktÄfk{ ¼qftÃk«qV fhðwt.• ¼qftÃk Ãkqðuo {fkLkkuLkk ðe{k Wíkhkððk.• ¼qftÃk Mk{Þu þwt fhðwt – þwt Lk fhðwt íkuLke rLk»ýkík ÃkkMkuÚke íkk÷e{ ÷uðe.• {kufzÙe÷ ÞkuòÞ íku{kt Mkk{u÷ Úkðwt.• yVðkykuÚke Ëqh hnuðwt.• xe.ðe., huzeÞku, AkÃkk suðk Mk{qn {kæÞ{Lkk MktÃkfo{kt hnuðwt.• «kÚkr{f Mkkhðkh Ãkuxe íkiÞkh hk¾ðe.

¼qftÃk ËhBÞkLk• zhðwt Lknª, yVðkÚke Ëqh hnuðwt.• {kÚkw Zktfðwt yLku ÍzÃkÚke ¾wÕ÷k {uËkLk{kt Ëkuze sðwt.• E{khíkkuÚke Ëqh ¾wÕ÷k {uËkLk{kt síkk hnuðwt.• r÷^xLkku WÃkÞkuøk Lk fhíkkt MkezeLkku WÃkÞkuøk fhðku.• nkhçktÄ heíku ÍzÃkÚke [k÷eLku Ĭk{w¬e fÞko rðLkk Mk÷k{ík MÚk¤u ÃknkU[ðwt.• ftxÙku÷ Y{Lku, hkník çk[kð ˤLku òý fhðe su{ fu, VkÞhrçkúøkuz, 108

yuBçÞw÷LMk, f÷uõxh ykurVMk (rsÕ÷k Mkuðk MkËLk).

¼qftÃk ÃkAe• su íku MíkhLkk ftxÙku÷ Y{ MkkÚku MktÃkfo{kt hnuðwt.• çk[kð hkník ˤ – huMõÞw xe{Lke fk{økehe{kt MknÞkuøk ykÃkðku.• ònuh MðkMÚÞ – ykhkuøÞLke fk¤S ÷uðe.

11

• MkVkE yr¼ÞkLk ykht¼ðwt.• SðLk sYhe [esðMíkwykuLke Mkh¤ «kró {kxuLkkt «ÞíLkku fhðk.• ÃkwLk:MÚkkÃkLk, hkník Akðýe, hkník rþrçkhku þY fhðe.

ykzk Ãkze òð. ÃkkuíkkLku Zktfe ÷ku. ¾wÕ÷k {uËkLk{kt ÃknkU[e òð.

çkk tÄfk{Lke árüyu {sçkqík nkuÞ ík uðeE{khíkku{kt nkuð íkku ¼qftÃkLke Äúwòhe MkwÄe íÞkt shnku. ÃkAe ¾wÕ÷e Mk÷k{ík søÞkyu ÃknkU[e sðwt.

òu ík{u fkuE sqLkk–Lkçk¤k {fkLk{kt nkuð íkkuyrík íkeðú yLku Mkwhrûkík Zçku çknkh Lkef¤e òð.

r÷^x/yu÷eðuxhLkku WÃkÞkuøk Lk fhku. ¾wÕ÷e søÞkyu ÃknkU[ðk {kxu MkezeLkku WÃkÞkuøkfhku.

¼qftÃk ËhBÞkLk fhðkLke «ð]r¥k

12

Ãkkðh ÷kELkku, Úkkt¼÷kyku, rËðk÷ku, VkuÕMkrMk®÷øk, Ãkze òÞ íkuðk ðkMkýku/ fwtzkyku íkÚkkÃkzðkLke fu Mkhfe sðkLke þõÞíkk nkuÞ íkuðe yLÞðMíkwykuÚke Ëqh òð.

fk[Lke çkkheykuðk¤e E{khíkku{ktÚke sÕËeçknkh Ëqh ÚkE òð.

òu ík{u ÃknkzLkk MkeÄk [Zký Ãkh nkuð íkku s{eLkÄMke ÃkzðkLkk fu ÃkÚÚkhku økçkzðkLkk rfMMkk{ktíÞktÚke Ëqh ¼køkku.

ðknLk [÷kðíke ð¾íku hkuzLke çkkswyu ¾wÕ÷k{ktyxfe òð yLku ¾wÕ÷e søÞk{kt çkuMke hnku.

nzçkzknx Lk fhku, þktrík hk¾ku yLku ykð~ÞffkÞoðkne fhku.

rLkfkMk îkh {kxu Ĭk{w¬e Lk fhk u,MkwÔÞðÂMÚkík Zçku þktríkÃkqðof çknkh Lkef¤ku.

13

2.2 Ãkqh

ÃkqhLke MktfÕÃkLkk yLku Ãkqh fu{ ykðu Au? yLku ÃkqhLkkt fkhýkuÃk]Úðe ÃkhLkk ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk ÚkkÞ Au íku{ktÚke ðkˤk MkòoÞ Au su Auðxu ðhMkkË

íkhefu ðhMkeLku Vhe Ãk]Úðe Ãkh Ãkkýe {kuf÷u Au. yk s¤[¢{kt MÚkkrLkf Míkhu yMktíkw÷Lk MkòoÞíÞkhu ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík MkòoÞ Au.

Mkíkík íku{ s ¼khu ðhMkkËLkk fkhýu LkËe, Lkk¤k, s¤kþÞku ÃkkýeÚke A÷fkE sELkuðuøkÃkqðof ykðíkk ÃkkýeLkk «ðknLku Ãkqh fnu Au.

ÃkqhLkkt «fkh• LkËeLkwt Ãkqh• çktÄ íkqxe sðkLku fkhýu ykðíkwt Ãkqh – {åAw zu{ ({kuhçke) íkqxðkÚke ÚkÞu÷e íkkhkS• çkhV Ãkeøk¤ðkÚke ykðíkwt Ãkqh• yríkþÞ ðhMkkËÚke ykðíkwt Ãkqh• ðkðkÍkuzk MkkÚku ykðíkwt Ãkqh

Ãk]Úðe ÃkhLkk ÃkkýeLkwtçkk»Ãke¼ðLk ÚkkÞ Au,íku{ktÚke ðkˤkt MkòoÞAu, su Auðxu ðhMkkËíkhefu ðhMkeLku VheÃk]Úðe Ãkh Ãkkýe {kuf÷uAu. yk s¤[¢{ktMÚkkrLkf MíkhuyMktíkw÷Lk MkòoÞ íÞkhuÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkMkòoÞ Au.

14

ÃkqhLke yMkh• ÃkqhLkk «ðkn{kt ðå[u ykðíkk çktÄkuLku yMkh ÚkkÞ Au.• ÃkqhLkk «ðknÚke çkktÄu÷k rfLkkhkLku yMkh ÚkkÞ Au.• ÃkqhLkk «ðknÚke LkËeLkk {w¾«ËuþLku yMkh ÚkkÞ Au.• ÃkqhLkk «ðknÚke yLÞ çkktÄfk{Lku yMkh ÚkkÞ Au.• ÃkqhLkk «ðknÚke rðrðÄ {k¤¾kykuLku yMkh ÚkkÞ Au.

Ãkqh Ãknu÷ktLke Mk÷k{íke• Ãkqh Mkt¼rðík fu «¼krðík ûkuºkLku yku¤¾e Mk÷k{ík Ÿ[kýðk¤k MÚk¤kuLke ÞkËe íkiÞkh

fhðe.• ÃkqhLke ykøkkne hurzÞku, xe.ðe.Lkk {kæÞ{Úke òýíkk hnuðw.• Mk÷k{íkeLkkt MkkÄLkku suðk fu Ëkuhzwt, hçkhLke nðk ¼hu÷ xâwçk, xkÞh, ÷kfze,

çkuxhe, ÃkeðkLkwt Ãkkýe, fkuhku LkkMíkku nkÚkðøkk hk¾ðk.

15

• íkhðkLke íkk÷e{ ÷uðe (íkhíkkt þe¾e ÷uðw).• çkkux [÷kðíkk þe¾ðwt.

Ãkqh ËhBÞkLkLke fk¤S• zhðwt Lknª, yVðkÚke Ëqh hne Mk÷k{ík MÚk¤u ÃknkU[e sðwt.• ðes ÃkwhðXk fu Sðtík ðkÞhLkk MktÃkfo{kt Lk ykððwt.• huMõÞw xe{ – çk[kð hkník ˤLkk MktÃkfo{kt hnuðwt.• ðrnðxe íktºk îkhk {¤íke Mkq[LkkLku yLkwMkhðwt.• Ÿ[kýðk¤e søÞkyu síkk hnuðwt.

Ãkqh ÃkAeLke fk{økehe• íkhíkkt ykðzíkwt nkuÞ íkku zqçkíkkLku çk[kððk.• LkËeLkk fktXkðk¤k rðMíkkh{kt sðwt Lknª.• õ÷kuheLkÞwõík Ãkkýe / Wfk¤u÷wt Ãkkýe Ãkeðwt.• øktËfe Ëqh fhðe, øktËk Ãkkýe{kt ËðkLkku Atxfkð fhðku.• hkník çk[kð ˤLku LkwfMkkLkLke Mkk[e {krníke ykÃkðe.• ¼ÞsLkf {fkLk{kt «ðuþðwt Lknª.

16

2.3 MkwLkk{e

MkwLkk{e yux÷u þwt?MkwLkk{e yu ÷ktçke ðuð÷uLÚk – íkhtøk

÷tçkkE yLku Mk{Þ MkkÚkuLkk {kuòtLke ©uýe Au.‘MkwLkk{e’ òÃkkLkeÍ ¼k»kkLkku þçË Au. suLkkuytøkúuS yÚko Au nkçkohðuð yÚkkoíkT çktËhLkwt Mk{wÿe{kuswt. òÃkLkeÍ r[ºkr÷rÃk {wsçk íku{kt çku r[ºkkuAu. yuf Au ‘Mkw’ yÚkkoíkT çktËh ßÞkhu çkeswt r[ºkAu ‘Lkk{e’ yÚkkoíkT {kuswt, yk{, ‘MkwLkk{e’yux÷u çktËh ÃkhLkwt Mk{wÿe {kuswt.

MkwLkk{e ykððkLkkt fkhýkuËrhÞkLkk Ãkuxk¤{kt Úkíke {kuxe n÷[÷Lku fkhýu ËrhÞkE {kuòt ¾qçk Ÿ[kEyu yLku ÍzÃkÚke

rfLkkhk íkhV økrík fhu Au. íkuLku fkhýu MkwLkk{e ykðu Au.• ÄhíkeftÃkLkkt fkhýu Ãký MkwwLkk{e ykðe þfu Au.• ßðk¤k{w¾e rðMVkuxLkk fkhýu Ãký MkwLkk{e ykðe þfu Au.• ¼q«ÃkkíkLku fkhýu Ãký MkwLkk{e ykðe Mkfu Au.• WÕfk«ÃkkíkLku fkhýu Ãký MkwLkk{e ykðe þfu Au.

MkwLkk{e {kuòt yLÞ ËrhÞkE {kuòtÚke fuðe heíku swËk Ãkzu Au?ßÞkhu Mk{wÿLkwt ík¤ yufkyuf rðf]ík çkLku yLku Wæðo rËþk{kt ÃkkýeLku WAk¤u Au íÞkhu MkwLkk{e

{kuòt ÃkuËk ÚkkÞ Au.MÚk¤ktíkrhík s¤Lku ÷eÄu su {kuòt ÃkuËk ÚkkÞ Au íku{kt økwÁíðkf»koýLke {kuxe yMkh ÚkkÞ Au

Ãkrhýk{u Ãkkýe ÃkkuíkkLkwt Mk{íkw÷Lk Ãkhík {u¤ððk «ÞíLk fhu Au suÚke {kuxk «{ký{kt ¼qík¤{ktrn÷[k÷ ÚkkÞ Au yLku rðþk¤ {kuòt WíÃkLLk ÚkkÞ Au íku MkwLkk{e íkhefu yku¤¾kÞ Au y÷økÃkzu Au.

17

MkwLkk{eLkkt Mkt¼rðík ûkuºkku• ËrhÞkrfLkkhku• ¼qftÃk «¼krðík ûkuºkku fu ßÞkt ËrhÞkrfLkkhku LkSf nkuÞ

WËknhý íkhefu òÃkkLk, økwshkík –fåALkku ËrhÞkrfLkkhku, {nkhk»xÙ-{wtçkE

MkwLkk{e Ãknu÷ktLke Mk÷k{íke• MkwLkk{e Mkt¼rðík rðMíkkhLku yku¤¾ðk.• MÚkkrLkf íktºk îkhk íMkwLkk{e yk©ÞMÚkkLk íkhefu rLkÞík Mk÷k{ík MÚk¤kuLku òýku.• ykøkkneLku rðrðÄ {kæÞ{Úke Mkkt¼¤íkk hnku.

MkwLkk{e ÃkAeLke fk¤S• ðes fhtx íkÚkk ykøk nkuLkkhíkku rLkðkhý, Ãkkðh MkÃ÷kÞ yLku økuMkLkkt òuzký çktÄ

fhðk.• ßÞkt MkwÄe Mkq[Lkk Lk {¤u íÞkt MkwÄe Mk÷k{ík MÚk¤ Akuzðwt Lknª.

18

2.4 ðkðkÍkuzwt

ðkðkÍkuzwt yux÷u þwt?ðkðkÍkuzwt yu ðíkwo¤kfkh ½w{íkwt yLku ¼khu ðuøkÚke Vwtfkíkwt nðkLkwt íkkuVkLk Au. ðkðkÍkuzwt

Mk{wÿku Ãkh WíÃkLLk Úkíkwt íkkuVkLk Au. õÞkhuf MkqÞoLke økh{eÚke Mk{wÿe MkÃkkxe ÃkhLke nðk ¾qçks økh{ ÚkE Ÿ[u sE íkuLke søÞk ÷uðk [khu íkhVÚke Xtze nðk ÄMke ykðu Au. økh{ nðkŸ[u [Ze ¼khu ðhMkkËLkk MðYÃk{kt VuhðkÞ Au. yk Mk{Þu Xtze nðkLkwt Ëçkký Mk{wÿ MkÃkkxeÃkh [khu çkkswÚke [k÷w s nkuÞ Au. nðkLkk ËçkkýÚke yk íkkuVkLk ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkhkuÃkh ÃknkU[u Au su ðkðkÍkuzwt fnuðkÞ Au.

ðkðkÍkuzwt fu{ ykðu Au?• «[tz økh{eLkwt {kuswt ðkðkÍkuzwt Mksoðk sðkçkËkh Ãkrhçk¤ Au.• ÃkkýeLkwt W»ýíkk{kLk 26 MkuÕMkeÞMkÚke ðÄw nkuÞ, ÃkðLkLke ÍzÃk 117 rf.{e.

«rík f÷kf nkuÞ íÞkhu ðkðkÍkuzkLke þõÞíkk hnu Au.

19

ðkðkÍkuzk Ãknu÷ktLke fk¤S• ËrhÞkfktXkLkkt yøkrhÞk yLku {kAe{khkuyu ËrhÞkfktXkÚke Ëqh hnuðwt.• ykøkkneykuÚke Mkíkík {krníkøkkh hnuðk hurzÞku, xe.ðe., {kuçkkE÷Lkk MktÃkfo{kt

hnuðwt.• ½hLkkt çkkhe – çkkhýk çktÄ hk¾ðk.• VkLkMk, xku[o, ÃkeðkLkwt Ãkkýe, ¾kðkLke ðMíkwyku, LkkMíkku, {kuçkkE÷, Ëðkyku suðe

íkkífkr÷f sYrhÞkíkLke ðMíkwyku ¼uøke fhðe.• «kýeykuLku Mk÷k{ík MÚk¤u ÷E sðk.

ðkðkÍkuzk ËhBÞkLk hk¾ðkLke fk¤S• ½hLke çknkh Lk Lkef¤ðwt.• ðes«ðkn, økuMkLkwt òuzký çktÄ fhðk.• ÃkkýeLkk MkúkuíkÚke Ëqh hnuðwt.• ðes¤eLkkt Úkkt¼÷k, ð]ûkku, AkÃkhkt ÃkkMku Q¼k Lk hnuðwt.• zh hkÏÞk rMkðkÞ yVðkÚke Ëqh hnuðwt.

ðkðkÍkuzk çkkËLkwt hkníkfkÞo• ðkðkÍkuzkLku fkhýu ÃkqhLke þõÞíkkLku æÞkLk{kt ÷E yòÛÞk Ãkkýe{ktÚke ÃkMkkh

Lk Úkðwt.• EòøkúMíkku {kxu «kÚkr{f MkkhðkhLke ÔÞðMÚkk fhðe.• ¼ÞsLkf yLku yrík LkwfMkkLk Ãkk{u÷k {fkLk{kt «ðuþ Lk fhðku.• ¾wÕ÷k, Aqxk Ãkzu÷k ðkÞhkuÚke Ëqh hnuðwt.

20

SðLk sYhe [esðMíkwLkwt r[ºk. ðkðkÍkuzk Ãknu÷kt ðkðkÍkuzk çkkË

¾wÕ÷k Ãkzu÷kt ðkÞhkuLku yzfðw Lknª. ðkðkÍkuzk Ãknu÷kt ðkðkÍkuzk çkkË

ðøkeofhýLke «ð]r¥k : ynª ykÃku÷k r[ºkku Lke[uLkk ÷¾kýLke MkkÚku ykÃku÷k ¾kLkk{kt ¾hkLke√ rLkþkLke fhku.

21

½hLkkt MkÇÞku ðkðkÍkuzkLke ykøkkne, xe.ðe., hurzÞku, {kuçkkE÷Úke òýíkk nkuÞ íkuðwt r[ºk.ðkðkÍkuzk Ãknu÷kt ðkðkÍkuzk çkkË

«kýeykuLku Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzíkk nkuÞ íkuðwt r[ºk.ðkðkÍkuzk Ãknu÷kt ðkðkÍkuzk çkkË

22

Eò Ãkk{LkkhLku íkkífkr÷f Mkkhðkh nuíkw Ëðk¾kLkkLkwt r[ºk

øktËk ¼hkÞu÷kt Ãkkýe{kt ËðkLkk AtxfkðLkwt r[ºk

23

2.5 yk¼ / ðkˤ Vkxðwt

rMkr{ík MÚk¤u, ykuAk Mk{Þ{kt, ðÄw ðhMkkË Ãkzu íkuLku ‘yk¼ Vkxðwt’ fnuðkÞ.

yk¼ VkxðkÚke Úkíkw LkwfMkkLk• òLk {k÷Lke ¾wðkhe ÚkkÞ Au.• ¼kiríkf MktÃkr¥kykuLku {kuxk «{ký{kt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.• {køko yLku ðknLkÔÞðnkhLku ÔÞkÃkf LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.

yk¼ Vkxâk çkkËLkwt çk[kð – hkníkfkÞo• huMõÞw xe{ yLku íkuLkk çk[kðLkk MkkÄLkkuLke {ËËÚke çk[kð hkníkfkÞo þY fhðw.• yMkhøkúMík rðMíkkh yLku òLk – {k÷Lkku yLku íkuLku ÚkÞu÷k LkwfMkkLkLkku Mkðuo fhðku.• yMkhøkúMíkkuLkwt {kLkrMkf MðkMÚÞ s¤ðkE hnu íkuðk «ÞíLkku fhðk.• yMkhøkúMíkkuLku sYhe ykŠÚkf, Mkk{krsf MknkÞ Ãkqhe Ãkkzðe.• ÃkwLkðoMkLkLke ÔÞðMÚkk fhðe.

(Mkúkuík : MkkÄLkk rðf÷e, y{ËkðkË)

24

2.6 fhktð]rü / çkhVð»kko

fhkt Ãkzðk fu çkhVð»kko yux÷u þwt?ðkˤ{ktÚke ðhMkkËLkk MÚkkLku çkhVLkkt LkkLkkt xwfzk fu suLku fhkt íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu

Au íkuLkwt s{eLk Ãkh Ãkzðwt íkuLku fhkt Ãkzðk yÚkðk çkhVð»kko ÚkE fnuðkÞ.

fhktð]rü Mk{Þu hk¾ðkLke Mkkð[uíke• ½hLke çknkh Lkef¤ðwt Lknª.• ¾wÕ÷e søÞk{kt Lk hnuðwt.• ðesfLkuõþLk, økuMkfLkuõþLk çktÄ hk¾ðk.• økh{ fÃkzkt, hòE, Äkçk¤kLkku WÃkÞkuøk fhðku.

«ð]r¥kçkhVð»kko fu fhktð]r»xLkk ykÃkLkk yLkw¼ðku ðøkoLke Mk{ûk hsw fhku.

25

2.7 ðes¤e Ãkzðe / ºkkxfðe

[ku{kMkkLke Éíkw{kt fu [k÷w ðhMkkËu ykfkþ{ktÚke «[tz íkus rfhýku Ãk]Úðe Ãkh yÚkðkÃk]ÚðeÚke çknw LkSfLkk ytíkhu ÄMke ykðu íku r¢ÞkLku ðes¤e Ãkzðe yÚkðk ðes¤e ºkkxfe íku{fnuðkÞ.

ðes¤e Ãkzu íÞkhu æÞkLk{kt hk¾ðkLke çkkçkíkku• òu ík{Lku sýkÞ fu ðes¤e Mkíkík ÚkE hne Au ykðk Mktòuøkku{kt õÞkhuÞ ½hLke

çknkh fu ¾wÕ÷k MÚk¤u sðw Lknª.• s¤kþÞku fu Ãkkýeðk¤k MÚk¤uÚke ðes¤e ÃkzðkLke ½xLkk ËhBÞkLk ÃkMkkh Lk Úkðw.• ðesfLkuõþLk, økuMkfLkuõþLk íkkífkr÷f heíku çktÄ fhðk.• {fkLk, ykurVMk, þk¤k, E{khíkkuLku ðesyÚkeOøkLke MkwrðÄkÚke Mkßs hk¾ðk.

«ð]r¥kík{u yLkw¼ðu÷ yÚkðk ík{khk æÞkLk{kt ykðu÷ ðes¤e ÃkzðkLke ½xLkkLku ík{khk

þçËku{kt ÷¾ku.

26

2.8 rn{þe÷k ¾Mkðe

rn{þe÷k þwt Au?rn{ yux÷u çkhV yLku þe÷k yux÷u {kuxku Ãknkz. yk{ rn{þe÷k yÚkkoík çkhVLkku

{kuxku Ãknkz.

rn{þe÷k þk {kxu ¾Mku Au?• økh{eLkwt «{ký ðÄðkÚke.• ø÷kuçk÷ ðku‹{økLke yMkhÚke.

rn{þe÷kyku ¾Mku íkku þwt þwt ÚkkÞ?• {køko ðknLkÔÞðnkh ¾kuht¼kÞ.• òLk{k÷Lku LkwfMkkLk ÚkkÞ.

27

2.9 ¼qM¾÷Lk

¼qM¾÷Lk fkuLku fnuðkÞ?¼q yÚkkoíkT s{eLk yLku M¾÷Lk yÚkkoíkT ðuøkÃkqðof ÄMke sðwt fu Ãkzðwt íkuLku ¼qM¾÷Lk

fnuðkÞ.WËknhý íkhefu fuËkhLkkÚk{kt ÚkÞu÷k M¾÷LkLke ½xLkk EMkðe MkLk 2014.

¼qM¾÷LkLke sLkSðLk Ãkh Úkíke yMkhku• {køko ðknLkÔÞðnkh yxfe òÞ.• òLk-{k÷Lku ÔÞkÃkf LkwfMkkLk ÚkkÞ.• MkSð-rLkSoðLke ËxkE sðkLke «r¢Þk ÚkkÞ.

28

2.10 Ëwfk¤

Ëwfk¤ yux÷u þwt? yLku íkuLkk «fkhkuLke Mk{syríkþÞ ¼khu ðhMkkË (yríkð]rü)Lku fkhýu yLku rçk÷fw÷ ðhMkkËLkk y¼kð

(yLkkð]rü)Lku fkhýu Mkòoíke rðfx ÃkrhÂMÚkrík fu Mk{økú SðMk]rüLku rðÃkheík yMkh fhu Au. yk½xLkkLku ¢{þ: ÷e÷ku Ëwfk¤ íku{ s Mkqfku Ëwfk¤ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.

«ð]r¥kík{u yLkw¼ðu÷ / Mkkt¼¤u÷ çktLku

«fkhLkk Ëwfk¤Lke [[ko ðøko Mk{ûk fhðe.

29

3. {kLkðMkSoík ykÃkr¥kyku

3.1 ykøk

ykøk n{uþkt ºký (3) çkkçkíkku yufXe ÚkðkÚke yLku MktÃkfo{kt ykððkÚke s WƼðuAu. yk ºký ðMíkw / çkkçkíkku yk {wsçk Au.

1. ÃkËkÚko : ßð÷Lkþe÷ – Mk¤øke þfu íkuðku.2. ykuÂõMksLk : nðk{kt hnu÷ku «ký ðkÞw.3. ÞkuøÞ íkkÃk{kLk : ÃkËkÚkoLku ykuÂõMksLkLke nkshe{kt Mk¤økðk sYhe íkkÃk{kLk.òu yk ºkýuÞ ðMíkw / çkkçkík{ktÚke fkuE yuf fu çku Ëqh fhðk{kt ykðu íkku ykøkLkku WƼð

Lk ÚkkÞ yÚkðk ykøkLku fkçkw{kt ÷E þfkÞ.

yÂøLkþ{Lk ÞtºkkuLke yku¤¾ yLku íkuLkk WÃkÞkuøkku

yÂøLkþ{Lk Þtºk

30

yÂøLkþ{Lk ÞtºkLkku [kxo

ykøk Ãknu÷ktLke ÃkqðoíkiÞkhe• ykøk WËT¼ðe þfu íkuðe {wÏÞ ºký

çkkçkíkkuLku yku¤¾e yuf{ufLku MktÃkforðneLkçkLkkððe.1. ÃkËkÚko2. ykuÂõMksLk (nðk)3. íkkÃk{kLk.

• ½h, þk¤k, E{khíkk uLk w t Mk{Þktíkhu[fkMkýe, [ufr÷Mx çkLkkððw.

• VkÞhrçkúøk uz Mk¥kkðk¤kLke {krníkenkÚkðøke hk¾ðe.

¢{ktf htøk «fkh Mk¾ík «ðkne ßð÷Lkþe÷ðkÞw

ðesWÃkfhýku

¾kã íku÷yLku

Mkk{økúe1 2 3 4 5 6 7 8

ðÃkhkþ ðÃkhkþ ðÃkhkþ ðÃkhkþ ðÃkhkþnk/Lkk nk/Lkk nk/Lkk nk/Lkk nk/Lkk

1 ÷k÷ Ãkkýe √ × × × ×nk Lkk Lkk Lkk Lkk

2 Ãke¤ku Veý √ √ × × ×nk nk Lkk Lkk Lkk

3 ðkˤe Mkqfku Ãkkðzh √ √ √ √nk nk nk nk Lkk

4 fk¤ku ðkÞw × √ × √ √Lkk nk Lkk nk nk

31

• ykøkLke ½xLkk Ãkqðuo íku{kt MknkÞYÃk huMõÞw xe{, MktçktrÄík ík{k{ ÔÞÂõík, MktMÚkkLkkyøkíÞLkkt VkuLk LktçkhkuLke ÞkËe íkiÞkh hk¾ðe.

• ÔÞÂõíkLku ykøk ÷køku íÞkhu Q¼k hnku, Lke[u Ãkzku, yk¤kuxku rðþu Mkq[Lkk ykÃkðe.• yÂøLkþ{Lk Þtºk ðMkkððk.• yÂøLkþ{Lk ÞtºkLkk rðfÕÃk{kt ykøkLkk «fkh {wsçkLkk MÚkkrLkf MktMkkÄLkkuLke ÞkËe

yLku {krníke hk¾ðe.• {k¤¾kfeÞ yLku rçkLk{k¤¾kfeÞ òu¾{kuLke {krníke yufrºkík fhðe.

ykøk ËhBÞkLkLke Mkkð[uíke• ðes WÃkfhýku yLku ðes ðÃkhkþLke çkÄe Mðe[ çktÄ fhku.• yÂøLkþ{Lk ÞtºkkuLkku ykøk {wsçk ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhku.• ykøk «¼krðík rðMíkkh{ktÚke þõÞ nkuÞ íkku (1) ÃkËkÚko (2) ykuÂõMksLk yLku

(3) íkkÃk{kLk ºkýuÞ{ktÚke yuf{ufLku y÷øk fhðk þõÞ «ÞíLkku fhðk.• ykøkÚke çk[ðk Mkh¤ Mk÷k{ík çknkh sðkLkku {køko ÃkMktË fhe ÍzÃkÚke ykøk

«¼krðík MÚk¤Úke Ëqh Úkðw.• MÚkkrLkf VkÞh rçkúøkuzLku òý fhðe.

32

3.2 ðknLk yfM{kík

ðknLkku îkhk ÃkhMÃkh ðknLkku ðå[u Mkòoíkk yfM{kíkLku ðknLk yfM{kík fnu Au.

rðrðÄ {køko ÃkhLkk rðrðÄ ðknLkku ðå[u Mkòoíkk yuÂõMkzLxLkk rðÄrðÄ «fkh yk{wsçk Au.

1. hkuz ÃkhLkk yfM{kík – hkuz yfM{kík2. hu÷ yfM{kík3. s¤ yfM{kík – snks, nkuze yfM{kík4. nðkE yfM{kík – nðkEsnks – rð{kLk, nur÷fkuÃxh Ëw½oxLkk

hkuz – ðknLk yfM{kíkLkkt fkhýku• çkurVfhkE¼ÞwO zÙkEðªøk – ðknLk [÷kððwt.• ðÄw ÍzÃku – yríkþÞ ÍzÃku ðknLk ntfkhðwt / [÷kððwt (íkeðú økríkyu)• Lkþku fheLku / LkþkÞwõík ÚkE ðknLk [÷kððwt.• ÚkkføkúMík ÂMÚkrík{kt / WòøkhkLke ÂMÚkrík{kt ðknLk [÷kððwt.• rçkLk yLkw¼ð fu ðknLk [÷kððkLke yý ykðzíkLku fkhýu.• xÙkrVfLkkt rLkÞ{kuLke yðøkýLkk fhðkÚke.• rËþk rLkËuoþLk çkkuzoLku æÞkLku Lk ÷uðkÚke.• çkBÃkLke MkkEÍ rLkÞík MkkEÍÚke ðÄw nkuðkÚke.• ðknLk{kt Þktrºkf ¾k{e MkòoðkÚke Ëk.ík. çkúuf VuE÷ ÚkðkÚke, Ãkkðh Mxuhªøk ÷kuf

ÚkðkÚke.• [k÷w ðknLku {kuçkkE÷ Ãkh ðkík[eík fhðkÚke.• [k÷w ðknLku ÃkuMkuLsh MkkÚkuLke ðkík[eík{kt æÞkLk hk¾e çkuæÞkLk ÚkðkÚke.• ðknLk[k÷fLkwt çkuæÞkLkÃkýwt.

33

hkuz yfM{kík – ðknLk yfM{kík ÃkqðuoLke Mkkð[uíkeðknLk [÷kððkLkwt þY fhíkk Ãknu÷kt ðknLkLke [fkMkýe fhðe òuEyu.

Ëk.ík., (1) ðknLkLkk xkÞh xâwçk Mkkhe ÂMÚkrík{kt Au fu Lknª?(2) ðknLkLkk xkÞhLke xâwçk{kt ÞkuøÞ nðk Au fu Lknª?(3) ðknLkLke çkuxhe{kt sYhe Ãkkýe Au fu Lknª?(4) ðknLkLke ÷kEx, EøLkeþLk, nkuLko [k÷w nk÷ík{kt Au fu Lknª?(5) ðknLkLkk yuÂLsLk ykuE÷, çkúuf ykuE÷ rLkÞík «{ký{kt Au fu Lknª?(6) ðknLkLke çkúuf fkÞohík Au fu Lknª?(7) ðknLk{kt yLÞ fkuE Þktrºkf ¾k{e íkku LkÚke Lku?(8) ðÄkhkLke çkuxhe, Ëkuhzwt, Mkktf¤, xwÕMk (ÃkkLkk–Ãk¬z) ðknLk{kt hk¾ðk.

WÃkhkuõík rLkŠËü ík{k{ çkkçkíkkuLke ðknLk [÷kðíkk Ãkqðuo ðknLk[k÷fu [kufMkkEÃkqðof[fkMkýe fhðe òuEyu fu suÚke ðknLk yfM{kík ðknLkLke ¾k{eLku fkhýu Lk MkòoÞ.

34

ðknLk [÷kðíkk / ntfkhíkk ËhBÞkLk hk¾ðkLke fk¤S

• ðknLk[k÷fu LkþkÞwõík ÃkËkÚkkuoLkk MkuðLkÚke Ëqh hnuðwt.• [k÷w ðknLku ðknLk[k÷fu {kuçkkE÷ Ãkh ðkík[eík xk¤ðe.• [k÷w ðknLku ðknLk[k÷f

Ãk uMk uLsh MkkÚk uLkeðkík[eík{kt ykuík«kuík ÚkEçkuæÞkLk ÚkðkÚke ðknLkyfM{kík ÚkE þfu Au.

• ðknLk ÞkuøÞ ÍzÃku (økrík)yLku xÙkrVf rLkŠËü ÍzÃku[÷kððwt / ntfkhðwt.

• ðknLk[k÷fLke {LkkuÂMÚkrík MktÃkqýo MðMÚk nkuðe sYhe Au yÚkkoíkT ðknLk[k÷f fkuEÃký®[íkk fu xuLþLk (íkýkð) Mkrník ðknLk ntfkhíkku Lk nkuðku òuEyu.

• ðknLk[k÷f ðknLk [÷kððk{kt fwþ¤ yLku íkk÷e{çkØ nkuðku òuEyu.• ðknLk[k÷f þkherhf heíku Ãký MktÃkqýo MðMÚk nkuðku òuEyu su{ fu, íku Úkkfu÷ku Lk nkuÞ,

íkuLku Wòøkhku Lk nkuÞ, íkuLku fkuE þkherhf ¾kuz¾ktÃký fu rðf÷ktøkíkk Lk nkuÞ íku sYhe Au.• hkrºk ËhBÞkLk ðknLkLke ÷kEx{kt zeÃkhLkku sYhe WÃkÞkuøk fhðku.• ðknLk[k÷fu rçkLksYhe yLku Wíkkð¤eÞku ykuðhxuf Lk fhðku.• rËþk rLkŠËü ÷kEx MkkEz ÷kEx yLku nkÚk çkíkkðe ð¤ktf ÷uðku.• rçkLksYhe ykfÂM{f çkúuf Lk {khðe.

35

hkuz / ðknLk yfM{kík ËhBÞkLk hk¾ðkLke fk¤SyÚkðk

hkuz / ðknLk yfM{kík ÚkkÞ íÞkhu fhðkLkkt fkÞkuo• yfM{kíkLkk MÚk¤Lku fkuzoLk fhðwt.• yfM{kíkLkku ¼kuøk çkLkLkkh ÔÞÂõíkLku «kÚkr{f Mkkhðkh yLku çk[kðLke ÔÞðMÚkk

fhðe.• xÙkrVf rLkÞ{Lk ò¤ððwt.• 108 ðkLk, yuBçÞw÷LMkðkLk, Ãkku÷eMk ðøkuhuLku yfM{kíkLke òý fhe {ËË {ktøkðe.• yfM{kíkLkk MÚk¤u ÷kufkuLkkt xku¤kt Lk ò{u íkuLke fk¤S hk¾ðe.• yfM{kíkLkku ¼kuøk çkLku÷ ÔÞÂõíkLku nqtV yLku ®n{ík ykÃkðe.• yuÂõMkx Yx – rLkøk{Lk {køko – Mkh¤íkkÚke xÙkrVf çknkh sE þfkÞ íkuðku hMíkku

fu Yx íkiÞkh fhðku.• yfM{kíkLkku ¼kuøk çkLkLkkhLkk fwxwtçkesLk / MðsLkkuLku yfM{kíkLke òý fhðe.

hkuz / ðknLk yfM{kík çkkËLkk Ãkøk÷kt ÷uðkLke fk¤S• xÙkrVf rLkÞ{Lk (xÙkrVf ¾wÕ÷ku fhðk{kt) ò¤ððk{kt {ËËYÃk Úkðwt.• hkuz Ãkh yfM{kík çkLke [qõÞku Au íkuLke òý fhíkkt EÂLzfuxh {wfðk.

Ëk.ík., (1) hurzÞ{ rºkfkuýkfkh Ãkèe. (2) zk¤e – ÃkktËzk yfM{kík MÚk¤LkeykMkÃkkMk [kuíkhV {qfðk. (3) ÃkíÚkh {qfe yfM{kíkLkk MÚk¤Lku fkuzoLk fhe þfkÞ.(4) Ëkuhzwt, Ãkèe îkhk yfM{kíkLkk MÚk¤Lku fkuzoLk fhe þfkÞ.

• ¢uLk fu sYhe MkwrðÄk «ËkLk fhLkkhLku yfM{kíkLkk MÚk¤Lke / yfM{kíkLke òýfhðe.

• {køko ÃkwLk: ðknLk ÔÞðnkh {kxu ÞkuøÞ çkLke þfu íkuðk ÍzÃke «ÞíLkku fhðk.• Ãkku÷eMkLku yfM{kík yLku íkuLkk MÚk¤Lke òý fhðe.

36

3.3 huÕðu yfM{kík

huÕðu yfM{kík

huÕðu yÚkkoíkT xÙuLkLkwt íkuLkk Ãkkxk – xÙuf ÃkhÚke Wíkhe sðwt, økçkze Ãkzðwt, yuf s xÙuf –Ãkkxk Ãkh Mkk{Mkk{u çku xÙuLk – huÕðuLkwt yÚkzkðwt ðøkuhu ½xLkk huÕðu yfM{kík fnuðkÞ Au.

fuðe fk¤S ÷uðkÚke huÕðu yfM{kík rLkðkhe þfkÞ?• yuÂLsLk zÙkEðh fwþ¤ yLku íkk÷e{çkØ, yLkw¼ðe nkuÞ.• rMkøLk÷ ÞkÚkkÚko Mk{Þu rLkÞík yÃkkÞu÷ nkuÞ.• xÙuf – ÃkkxkLke Mk{Þktíkhu [fkMkýe, yð÷kufLk yLku Mk{khfk{ Úkíkw nkuÞ.• yuÂLsLk zÙkEðh – MxuþLk {kMíkh – rMkøLk÷{uLkLkwt yuf{uf MkkÚkuLkwt Mk[kux yLku

Mk{ÞMkhLkwt «íÞkÞLk nkuÞ. ykËkLk «ËkLk (fkuBÞwrLkfuþLk) ÞÚkkÚko nkuÞ.• yuÂLsLkLkwt «íÞuf {wMkkVhe Ãkqðuo Ãkheûký ÚkÞu÷w nkuÞ.

37

3.4 ½hu÷wt yfM{kík

Mkk{kLÞ heíku {kLkðMkns ¼q÷ fu çkuËhfkheLku fu rLk»fk¤SLku ÷eÄu yÚkðk su íku ðMíkwLkeWÃkÞkurøkíkkLke y¿kkLkíkkLku fkhýu ½hku{kt Mkòoíkk yfM{kíkLku ½hu÷wt yfM{kík fnuðkÞ Au.WËknhý íkhefu

• fwfhLkwt Vkxðw• «kÞ{MkLkwt Vkxðw• þkuxoMkŠfx Úkðku• økuMk ÷efus Úkðku• økuMkLke çkkux÷Lkku rðMVkux (ç÷kMx) Úkðku• fkuz{kt rLk»fk¤SLku ÷eÄu Úkíkku yfM{kík• ½hu÷wt ÃkkýeLke xktfeLkk Zktfý ¾wÕ÷k hk¾ðkÚke LkkLkk çkk¤fLkwt Ãkkýe{kt zqçkðkLke ½xLkk

/ yfM{kík

fwfh VkxðkLke ½xLkk. ¾wÕ÷k Zktfýkðk¤e ÃkkýeLke xktfe.

38

4. «kÚkr{f Mkkhðkh

«kÚkr{f Mkkhðkh VMxo yuEz yux÷u þwt?fkuEÃký «fkhLke ykÃkr¥kÚke fu fkuEÃký

«fkhLkk yfM{kíkLkku ¼kuøk çkLkLkkh ÔÞÂõíkËðk¾kLkk fu nkuÂMÃkx÷ ÃknkU[u / {kuf÷íkk Ãknu÷ktíkuLkk SðLk çk[kð {kxu fwþ¤ íkçkeçk fu yLkw¼ðeÔÞÂõík îkhk yÃkkíke MkkhðkhLku «kÚkr{f Mkkhðkhfnuðk{kt ykðu Au.

«kÚkr{f Mkkhðkh þk {kxu?• ykÃkr¥k fu yfM{kík ½rxík ÔÞÂõíkLkk

SðLkLkku çk[kð ÚkE þfu.• ykÃkr¥k fu yfM{kík ÚkÞu÷e ÔÞÂõíkLkk

ËËo{kt hkník {¤e þfu.• ykÃkr¥k fu yfM{kík ÚkÞu÷e ÔÞÂõíkLkwt {kLkrMkf MðkMÚÞ yLku íktËwhMík Úkðk{kt

MknkÞYÃk. Ëk.ík., ykÃkr¥k fu yfM{kíkLkku ¼kuøk çkLkLkkhLku ÞkuøÞ Mk{Þu ÔÞÂõíkLku«kuíMkknLk, nqtV yLku ¼kðLkkí{f ðkíkkðhý {¤e hnu íkku ÃkkuíkkLke ðuËLkk, Ëw:¾LkuMknLk fhðk {kxu MknkÞYÃk çkLku Au.

• ÃkkuÍexeð ®Úkfªøk yLku {kuxeðuþLk {kxu nfkhkí{f rð[kh yLku «uhýk «kuíMkknLk {¤u.

«kÚkr{f MkkhðkhLke ÃkØríkykuyfM{kík fu ykÃkr¥kLkk «{ký yLku «fkh {wsçk

ykÃkðk{kt ykðíke «kÚkr{f MkkhðkhLke ÃkØríkyku ÃkýswËk swËk «fkhLke Au. suðe fu,

• Ãkkxk çkktÄðkLke ÃkØrík ½kLkk «fkh {wsçk• {qŠAík ÔÞÂõíkLku yÃkkíke Mkkhðkh

fwþ¤ íkçkeçk fu yLkw¼ðe ÔÞÂõík îkhkMke.Ãke.ykh. (fkŠzÞkuÃkÕ{LkheheyuMkuMkeyuþLkLke «r¢Þk)

39

«kÚkr{f MkkhðkhLkkt MkkÄLkkuLkwt r[ºk

yfM{kíkÚke çku¼kLk ÚkÞu÷e ÔÞÂõíkLku ykÃkðkLke ïMkLkr¢ÞkLke MkkhðkhLkwt rLkËþoLk r[ºk

«kÚkr{f MkkhðkhLkkt MkkÄLkkusu MkkÄLkkuÚke ykÃkr¥k fu yfM{kík ÚkLkkh ÔÞÂõíkLku «kÚkr{f Mkkhðkh ykÃkðk{kt ykðu

Au íkuLku «kÚkr{f MkkhðkhLkkt MkkÄLkku fnu Au.

40

5. ykçkkunðk ÃkrhðíkoLk (õ÷kE{ux [uLs)

ÃkrhðíkoLk yux÷u çkË÷kð fu VuhVkh Úkðku. yk{, ykçkkunðk ÃkrhðíkoLk õ÷kE{ux[uLs yux÷u ykçkkunðk{kt ykðíkwt ÃkrhðíkoLk. yk ÃkrhðíkoLk fwËhíke ykÃkr¥kyku yLku{kLkðMkŠsík ykÃkr¥kykuLkk fkhýu Ãký ÚkE þfu Au.

Ãk]Úðe WÃkhLke ½ýe fwËhíke MktÃkr¥kyku{kt «kËurþf ykçkkunðk{kt Úkíkk VuhVkhkuLkkfkhýu ykðíke su{ fu çkhV ykåAkrËík rðMíkkhku{kt yÚkðk VuhVkhku, Ãkqh, Ëwfk¤, sirðfVuhVkhku, ËrhÞkE Sðku{kt ykðíkk VuhVkhku yLku ÃkkýeLkkt rðMíkkhku yÚkðk íkku ¼eLkes{eLkkuLkkt rðMíkkhku ðøkuhu{kt Úkíkku ykhtr¼f ðÄkhku fu ½xkzku.

ykçkkunðk ÃkrhðíkoLkLkkt sðkçkËkh Ãkrhçk¤kuykçkkunðk ÃkrhðíkoLk fwËhíke Ãkrhçk¤ku yLku {kLkðMkŠsík «ð]r¥kykuLku fkhýu ykðu Au.

ykçkkunðk ÃkrhðíkoLkLkkt fkhýku• MkqÞoLke «ð]r¥k{kt Úkíkk VuhVkhku• yðfkþe Ãkrhçk¤ku• Ãk]ÚðeLke MkqÞo ykMkÃkkMkLkk Ãkrh¼ú{ý{kt VuhVkhku• r{÷kLk õ÷kurð[ MkkEf÷• WÕfkyku MkkÚku ðkíkkðhý{kt Úkíkk ½»koý• Ãk]Úðe{kt Úkíkk ¼qr{økík VuhVkhku

ykçkkunðk ÃkrhðíkoLkLkkt sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku1. fwËhíke Ãkrhçk¤ku / fkhýku

• ßðk¤k{w¾e Mkr¢Þ ÚkðkÚke• Ãkðoíkku yLku ¾eýkuLkwt MksoLk (¼qr{økík VuhVkhÚke)

41

• ¾eýku{kt Úkíkk VuhVkhku• MÚkkrLkf yLku sirðf VuhVkhku

2. {kLkðMkŠsík Ãkrhçk¤ku / fkhýku• s{eLkkuLkku yuftËhu ðÃkhkþ fuðe «ð]r¥kyku yLku fkhýkuLkk ykÄkhu ÚkkÞ Au.• ykiãkurøkf VuhVkhku yLku íkuLkk rð[khku{kt ÚkE hÌkwt Au.• ½hLke yLku hnuýktf{kt fkuE [ku¬Mk rðMíkkhku{kt ykðíkk MkiØktríkf VuhVkhku.• ÔÞÂõík yLku QòoLkk ðÃkhkþ{kt «{ký ðøkuhu.

økúeLknkWMk VuhVkhðkíkkðhý{kt Ãk]ÚðeÚke nòhku {kE÷

Ëqh hnu÷k MkqÞoLke Qòo økúný fhðkLke«r¢ÞkLku økúeLknkWMk EVuõx fnu Au.

MkqÞoLkkt rfhýku ðkíkkðhý{kt «ðuþeßÞkhu Ãk]Úðe Ãkh ÃknkU[u Au íÞkhu íku{ktÚke 1/3 Qòo ø÷uþeÞhku, {nkMkkøkhku ÃkhÚkeÃkhkðŠíkík ÚkELku ðkíkkðhý{kt ÃkkAe Vhu AuíÞkhu 2/3 Qòo Ãk]Úðe Ãkkuíku økúný fhe ÷uAu. yk «r¢ÞkLku fkhýu s{eLk, {nkMkkøkhkuyLku ðkíkkðhýLku økh{ fhu Au. Ãk]ÚðeWÃkhLkk yk W»ýíkk{kLkLke yMkhLkk fkhýufux÷ef Qòo ðkíkkðhý{kt Mktøkúrník ÚkkÞ Au yLku íku økh{ hnu Au. yk «r¢ÞkLku økúeLknkWMkEVuõx fnu Au. ðkíkkðhýLkwt yk çknkhLkwt Ãkz ÃkkýeLke ðhk¤, fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, {eÚkuLk,LkkExÙkusLk yLku ykuÍkuLk ðøkuhuLkwt çkLku÷wt Au. su{ktÚke 98 xfk WÃkhLkku rnMMkku ÃkkýeLke ðhk¤Ähkðu Au çkkfeLkk rnMMkk{kt yLÞ ðkÞwyku Mk{kE òÞ Au.

42

ykçkkunðk ÃkrhðíkoLk – õ÷kE{ux [uLsLke {kLkðSðLk, ÃkÞkoðhý, SðMk]rü ÃkhLkeyMkhku

• ÃkÞkoðhýLkk yÂMíkíð {kxuLke {ÞkoËkyku Ãkqhe ½xLkk yLku {kxu ÚkE hne Au.• ykLkk fkhýu ykÃkr¥kyku{kt ðÄkhku ÚkE þfu Au.• {kLkðeLkk MðkMÚÞ Ãkh rðÃkheík yMkhku ÚkE hne Au.• rfLkkhkLkkt «Ëuþku yLku s{eLkku{kt Äkuðký ÚkE hÌkwt Au.• yufrºkf ½xLkkyku ÚkE hne Au suLkk fkhýu {kLkð{]íÞw yLku yMkk{kLÞ ðÄkhku

ÚkE hÌkku Au.• rn{kåAkrËík ø÷uþeÞhku Ãkeøk¤eLku Mkktfze ÚkE hne Au.• {nkMkkøkhkuLke ÃkkýeLke MkÃkkxe{kt ðÄkhku ÚkE hÌkku Au.• ¼khu ðhMkkË, Ëwfk¤ ðøkuhuLkk fkhýu ÃkkýeLkkt Mkt[Þku xkt[k ÚkE hÌkk Au.• ¾uíkeðkze, V÷, Vq÷kuLkkt çkøke[k / ðkzeykuLku rðÃkheík yMkhku ÚkE hne Au.

43

• ÃkkýeLke íktøke, ËrhÞkLkkt s¤Míkh{kt ðÄkhku ÚkE hÌkku Au.• Ãkkýe Mkt[kr÷ík QòoLkk WíÃkkËLk{kt ½xkzku ÚkE hÌkku Au.• Éíkwyku{kt çkË÷kð, W»ý WLkk¤k{kt ðhMkkË, [ku{kMkk{kt økh{e ðøkuhu.• {kuxk ÃkkÞu MÚk¤ktíkh ÚkE hÌkw Au.• økheçke{kt ðÄkhku ÚkE hÌkku Au.• sirðf çktÄkhý{kt VuhVkh ÚkE hÌkk Au.

ykçkkunðk ÃkrhðíkoLkLke yMkhkuLkk þ{Lk{kt ykÃkýe ¼qr{fk• fkçkoLkLkk WíÃkkËLk yLku WíMksoLk{kt ½xkzku fhðku.• ÃkÞkoðhýLkwt Mktíkw÷Lk ò¤ððk {kxuLkk þõÞ íkux÷k «ÞíLkku fhðk.• fwËhík MkkÚku çkkÚk ¼ezâk rMkðkÞ fu fwËhík MkkÚku [uzk fÞko rMkðkÞ fwËhík MkkÚku

Mktíkw÷Lk MkkÄeLku rðfkMk fhðku.• ¾Lkes çk¤íkýLkk ðÃkhkþ{kt ½xkzku fhðku.• fkuEÃký MÚk¤u fu «r¢ÞkLkk ¼køk YÃku WíÃkÒk Úkíkk fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLku WíMksoLk

ÚkÞk çkkË ðÃkhkþ{ktÚke Ëqh fhðkLkk WÃkkÞku fhðk.• fkçkoLk zkÞkuõMkkEz rMkðkÞLkk yLÞ økúeLknkWMk økuMkLkk WíÃkkËLk{kt ½xkzku fhðku.• LkuþLk÷ yuõþLk Ã÷kLkLkku y{÷ fhðku.• MkqÞo QòoLkk ðÃkhkþ{kt ðÄkhku fhðku.• ÃkwLk: ðÃkhkþ{kt ÷E þfkÞ íkuðe Qòo MktðuËLk yLku rðfkMk Ãkh yMkh• Qòo þÂõíkLkk ðÃkhkþLke ûk{íkk{kt ðÄkhku fhðku.• f]r»kLkku rðfkMk fhðku yLku ¾uzqíkkuLku MknkÞ fhðe.• ðLkLkku rðfkMk fhðku.• ykÃkr¥kLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk fhðwt.• s¤Lke «kró, ðÃkhkþ yLku Mktøkún{kt ðÄkhku fhðku.• ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkhkuLkk rðfkMk fkÞo¢{ku fhðk.• ykhkuøÞ ûkuºkLkkt fkÞo¢{ku Þkusðk.

44

6. Mkt˼o Mkqr[

Mkt˼o ÃkwMíkfkuLke {krníke

• rðï çkUf• {kufzÙe÷ {køkoËŠþfk, MkuEV Mfq÷, økwshkík þk¤k Mk÷k{íkeLke Ãknu÷,

S.yuMk.ze.yu{.yu.• rþûkfkuLke íkk÷e{ {kxuLke {køkoËŠþfk, S.yuMk.ze.yu{.yu.• MkuEV Mfq÷, økwshkík þk¤k Mk÷k{íkeLkkt Ãkøk÷kt, S.yuMk.ze.yu{.yu.• ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk, ÷u¾Lk MktÃkkËLk : søkËeþ økZðe, {krníke fr{þLkh, økwshkík

hkßÞ, økktÄeLkøkh• ykVíkrLkðkhý, yku÷ RÂLzÞk rzÍkMxh r{rxøkuþLk RÂLMxxâqx, y{ËkðkË

ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLkLke rðrðÄ MktMÚkkyku

• yku÷ RÂLzÞk rzÍkMxh r{rxøkuþLk RÂLMxxâqx, y{ËkðkË• rðï çkUf• MktÞwõík hk»xÙ rðfkMk fkÞo¢{ (Þw.yuLk.ze.Ãke.)• ÞwrLkMkuV• rsÕ÷k ykVík ÔÞðMÚkkÃkLk ÞkusLkk – økúkBÞ Míkhu• íkk÷wfk ykVík ÔÞðMÚkkÃkLk ÞkusLkk – íkk÷wfk Míkhu• þnuhe ykVík ÔÞðMÚkkÃkLk ÞkusLkk – þnuh Míkhu• økwshkík Mxux ðkEÕz yuheÞk Lkuxðfo• Mxux rzÍkMxh huMõÞw Lkuxðfo• EÂLzÞk rzÍkMxh huMõÞw Lkuxðfo• økwshkík hkßÞ ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk Mk¥kk{tz¤

45

þk¤kLkkt rðãkÚkeoykuLku WÃkÞkuøke ÚkkÞ íkuðe ðuçkMkkExLke {krníke1. Admission News www.admissionnews.com/

2. Brainpop www.brainpop.com

3. Dimdima www.dimdima.com/

4. edHelper.com www.edHelper.com

5. eSiksha www.esiksha.com/

6. India Education Stat www.indiaeducationstat.com/

7. India Education www.indiaeducation.net/

8. Indiaedu www.bestindiaedu.com/

9. Kids Web India www.kidswebindia.com/

10. National Portal of India http://india.gov.in/topics/education

11. Pitara http://www.pitara.com/

12. Room 108 www.netrover.com/~kingskid/108.html

13. Vidya Online http://www.vidyaonline.net/

14. Vikaspedia http://vikaspedia.in/education/career-guidance/useful-websites-for-students

15. Youngbuzz www.youngbuzz.com/

þk¤kLkkt rþûkfkuLku WÃkÞkuøke ÚkkÞ íkuðe ðuçkMkkExLke {krníke1. Department of School Education & Literacy http://mhrd.gov.in/teacher-

education-overview2. GOI Web Directory http://goidirectory.nic.in/index.php

3. Gujarat State Disaster Management Authority Websites links http://gsdma.org/

4. Indian Education Websites links http://studentsusefulwebsites.blogspot.in/

5. Ministry of Human Resource Development http://mhrd.gov.in/e-contents

6. National Portal of India http://india.gov.in/topics/education/elementary-education

46

47

{khe Mk÷k{íke {kxuLke Mkk{økúe

Mkk{økúe r[ºk WÃkÞkuøk

50

yÂøLkþ{Lk ÞtºkkuLke yku¤¾ yLku íkuLkk WÃkÞkuøkku

51

«uhf :©e çke. yu{. Ãkxu÷ ©e ykh. ykh. Ãkxu÷hezh (íkk÷e{), S.Mke.E.ykh.xe. Mkr[ð, S.Mke.E.ykh.xe.økktÄeLkøkh økktÄeLkøkh

{køkoËþof :zku. MktsÞ çke. rºkðuËe ©e r{rnh h. ¼èheMk[o yuMkkurMkyux, zkÞhuõxh, yu.ykE.ze.yu{.ykE.S.Mke.E.ykh.xe., økktÄeLkøkh y{ËkðkË

fLðeLkh :Mkw{uļkE Ãkkxe÷ Mkw©e ðtËLkkçkuLk [kinký©e rÃkÞw»k¼kE hk{xufu yu.ykE.ze.yu{.ykE.,S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh y{ËkðkË

÷u¾Lk :©e røkrhþrøkrh yuLk. økkuMkkE ©e økku®ð˼kE fu. ík¤ÃkËkzku. Lk{úíkkçkuLk çke. WÃkkæÞkÞ ©e fkþeLkkÚk S. òÄðÄ{uoLÿ su. [kðzk

r[ºkktfLk :©e ÷k÷S¼kE su. ftòheÞk ©e ¼hík çke. Mkuz÷k©e Þkuøkuþ yu[. [kiÄhe ©e rËLkuþ ðe. Ãkxu÷©e fu. çke. fwtzheÞk

xkEx÷ rzÍkELk :Ä{uoLÿ su. [kðzk

xkEÃk Mkuxªøk :«ËeÃkfw{kh ze. ÔÞkMk

{wÿý :

«MíkkðLkk

íkhwýkuLku ‘{khe þk¤k Mk÷k{ík þk¤k’ rðþuLke Mk{s«ð]r¥kyku, rðrðÄ fkiþÕÞku, {qÕÞku, r[ºkku ðøkuhu suðe«ð]r¥kyku îkhk íku{Lkk SðLk{kt ykðíke Mk{MÞkykuLku íkuykuòýe þfu Au, Mk{S þfu Au yLku íkuLkku n÷ ÷kðe þfu Au.íkhwýku Mð¼kðu MkknrMkf nkuÞ Au. íkuyku ykðe Mk{MÞkykuÚkezhíkk LkÚke, íkuyku {¬{ {wfkçk÷ku fhe þfu Au, rLkýoÞku÷E ÃkkuíkkLkku yLku þk¤kLkku çk[kð fhe þfu Au.

yk ÃkwMíkf îkhk íkuyku fwËhíke ykÃkr¥kyku suðe fu¼qftÃk, Ãkqh, MkwLkk{e, ðkðkÍkuzwt, yk¼ Vkxðwt, fhkt fu çkhVLkeð»kko, ðes¤e Úkðe, rn{þe÷k ¾Mkðe, ¼qM¾÷Lk íkÚkkyríkð]rü yLku yLkkð]rü (Ëwfk¤) ðøk uh u suðeykÃkr¥kyku{ktÚke ÃkkuíkkLku yLku þk¤kLku Wøkkhe þfu Au.

yk WÃkhktík yk ÃkwMíkf{kt {kLkðMkSoík ykÃkr¥kykufu suLkk {kxu ykÃkýu MðÞt sðkçkËkh Aeyu íkuLku rLkðkheþfeyu Aeyu. suðe fu ykøk, ðknLk yfM{kík, huÕðuyfM{kík, ½hu÷wt yfM{kík ðøkuhuLke MkkðÄkLke hk¾eyu íkkuxk¤e þfeyu Aeyu. íku ytøkuLke r[ºkku îkhk rðMík]ík {krníkeykÃkðk{kt ykðe Au. WÃkhLke çktLku fwËhíke yLku {kLkðMkSoíkykÃkr¥kyku{kt «kÚkr{f Mkkhðkh, 108Lke Mkuðk fuðe heíku÷uðe íku Ãký òýu Au Mk{su Au íkÚkk ÃkkuíkkLku yLku þk¤kLkuMk÷k{ík hk¾e þfu Au.

yk ÃkwMíkf{kt yksLkk ¼krð Lkkøkrhfku {kxuykçkkunðk ÃkrhðíkoLk (õ÷kE{ux [uLs)Lkkt fwËhíke yLku{kLkðMkSoík fkhýku yLku íkuLkk þ{Lk{kt ykÃkýe ¼qr{fkytøkuLke SðLkkuÃkÞkuøke ðkík fhðk{kt ykðe Au suLkk îkhkykÃkýwt SðLk ðÄw Mk÷k{ík hne þfu Au.

zku. xe. yuMk. òu»kerLkÞk{f

S.Mke.E.ykh.xe., økktÄeLkøkh

©e yu. çke. Ãkxu÷rLkÞk{f

S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh

©e ytswçkuLk þ{ko (ykE.yu.yuMk.)r«LMkeÃk÷ Mku¢uxhe

S.yuMk.ze.yu{.yu., økktÄeLkøkh

52

yk ÃkwMíkf rðþu

çkk¤ËkuMíkku !

SðLk{kt ykðíke fwËhíke ykÃkr¥kyku fu {kLkðMkŠsík ykÃkr¥kykuLkku ykÃk Mkki Ãkrh[Þ {u¤ðeíkuLkku rLk¼oÞíkk, Ãkqhe íkkfkík, ykðzík yLku fkiþÕÞkuÚke Mkk{Lkku fhe þfðk çkk¤ðÞ yLku ík{khefûkkyuÚke Mkûk{ yLku Mkßs Úkkyku íkuðk þw¼kþÞÚke yk ÃkwMíkfLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.

yk ÃkwMíkf{kt ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk, ykÃkr¥kykuLkk «fkh, ykÃkr¥kykuLkku Ãkrh[Þ, ykÃkr¥kÃkqðuo, ykÃkr¥k ËhBÞkLk yLku ykÃkr¥k çkkËLkk fkÞkuo/«ð]r¥kLke þõÞ rðøkíkðkh {krníke Mkr[ºkykÃkðk{kt ykðe Au. rðrðÄ «ð]r¥kyku fhðk{kt ykÃkLku ykLktË ykðþu yLku ík{u Ãkkuíku, ík{kheþk¤k, ½h, fwxwtçk, Ãkrhðkh, Mk{ks MkðoLku ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk{kt MknÞkuøke Úkðk{kt {ËËYÃk Úkþu.