Ytl I Year: 2017 Sayt I Number: 45

iZMiR Yllda iki Defa ~1kar- Haziran

DE UiFD XLV/ 2017, ss. 7-40.

TURK MODERNLE~MESiNiN ARKA YVZU: DiNi GRUPLARIN GUNDELiK HAYATTA DI~A KAPALI

YAPI~MASI VE "TAKTiK''SEL YAKLA~IMI

Hilmi TOR:KYIIMAz•

oz Biitiin dinler miintesiple.rinden en iist diizeyde tek bir iimmet/topluluk olmalanru istemesine ragmen, dinle.rin siires; i<;inde farkh sebeplerle mezhep, fuka, tarikat gibi alt grupla~malara ayo~n.klan biliomektedir. Bu gruplann ortaya <;lkmasmda sosyal, siyasi, ekonomik ve kiiltiirel etkenlerin yanmda, inans;, ibadet, te~kilat, yonetim vb. konulardaki tartl~ma ve ihtilaflaon etkili oldugu goriilmektedir. Her ne sebeple olw:sa olsun toplumda bir tak:un dini gruplann oldugu ve bu gruplann da birey ve to plum iize.rinde bir taklm etkilerinin oldugu bir gers;ektir. Bireylerin dini algtlama ve ya~ama bi<;imleri, zihniyet diinyalao bir anda olu~mayip belli bir siirecin neticesinde ~ekillenerek ortaya <;tkrru~tl.r. Dini gruplaon yaptla~malao, tavu ve tutumlao da bir anda ortaya 9-kmarru~ belli bir tarihsel siire<; i<;:inde ~ekillenmi~tir. Bu anlamda nastl ki bireyler i<;:inde ya~adigt toplumun siyasi, ekonomik, kiiltiirel ~ardanndan etkilenirse, clini gruplar da bu ~ardardan etkilenmekte bunlara gore yap.tlanmaktad.tr. Onun i<;in bu <;:ah~mada strf dini gruplar kapsanunda yer alan tarikat/ cemaat tipi olu~umlaon cumhuriyet doneminden itibaren, dt~a kapah/i<;:e doniik yaptla~malao ele al.t.nrru~ sozkonusu yaptla~malaon sebep ve sonu<;lao analiz edilmeye <;:ah~iliru~tlr. Anahtar Kelimeler: islarni Harekeder, Dini Gruplar, Tarikat, Cemaat, Tiirk Modernle~mesi.

Ogr. Gar. Dr., Dokuz Eyliil Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi, Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogreanenligi Boliimii

Makalenin HakemJere Gonderili§ Tarihi : 28/02/2017

Makaleain Hakemlerden Geli§ Tarihi : 02/06/2017

8 Hilmi TORKYIUviAZ

THE BACK FACE OF TURKISH MODERNIZATION: REUGIOUS GROUPS' STRUCTURATION IN DAILY UFE AND THE "TACTICAL"

APPROACH ABSTRACT

Although all religions demand their believers to be a single community at the highest level, it is well known that religions differentiate into subgroups such as denominations, sects, and cults throghout time. In the emergence of these groups, along social, political, economic and cultural factors, controversial circumstances and key disputes in belief, worship, organization, and management are also seen. Whatever the reason, it is a fact that there are some religious groups in the society and these have some influence on the individual and society. The way individuals perceive and live religion and their mindset do not form instandy but over a certain period of time. The structures, attitudes and conducts of religious groups have shaped likewise not in an instance but throghout a historical process. In this sense, just as individuals are influenced by the political, economic and cultural conditions,of the society, religious groups are also affected and structure themselves accordingly. For this reason, in the present study societies considered to be religious groups since the foundation of the Turkish Republic were analyzed according to the internal and external structures and the underlying reasons and results of their structuralisations were ananlysed. Keywords: islamic Movements, Religious Groups, Communities, Sect, Turkish Modernisation.

I. Giri§

Dini grup ya da cemaat, en genel anlarruyla bireylerin tabi olduklan dinlerini daha iyi ya~amak ve ya~atmak arnacryla/iddias1yla olu~turduklan gruplan ifade etmektedir. Bu baglamda sosyal gruplann ozel bir tiiriinii olu§turan dini gruplar, din sosyolojisinde, bir dinin hangi sosyal gruplarda ortaya <;lkttgt ve siire~ ic;inde hangi sosyal gruplann ortaya ~lkmasma sebep oldugu konusuna bagh olarak ele ahnmaktadu:. 1

Dini gruplar da diger sosyal gruplar gibi yaplian, i~levleri, grupla~ma prensipleri, biiyiikliikleri, iiyelerinden beklenilen roller,

Hans Freyer, Din Soryolqln (<;:ev. Tw:gut Kalpsiiz), Dogu Ban Yaymlan, Ankara, 2013,s.64

Tiirk Modemlepm.rinin At·ka Yii=di 9

amac;:lar1, siireleri vb.. niteliklerine bagll olarak bir c;ok tipolojide slll1flanabilir. 2 Bu baglamda din sosyolojisi literariirii incelencliginde ve Tiirkiye ozelinde konuya bakllrugmda birc;ok stOJflamaya rastlamak miimki.i.ndiir. Fakat en genel hatlan ile ele allndlgmda "tabii clini gruplar, ve "su:f dini gruplar" olmak iizere iki tipolojiden bahseclilebilir. 3

Bu c;:all~mada biitiin bu gruplan kapsayan bir analiz yaplimas1 c;all~marun s1n1rllgt sebebiyle miimki.i.n degildir. Bu baklmdan soz konusu c;all~ma, "su:f dini gruplar»m ic;:erisinden sadece tarikat/ cemaat tipi hareketleri baz alarak, bu gruplarm cli§a kapall/ic;e doniik yap!lanmalannm sebep ve sonuc;lanw giindelik hayat iizerinden analiz etmeye yonelik bir c;:all§madu:.

Dini hareketler sosyal, siyasi ve tarihsel arka plandan bagtills12 olarak analiz eclilemez ve anla~uamaz. Dola}71Siyla bahse konu olan dini hareketlerin durumunu ozellikle ru~a kapall/ic;e doniik yaplSlnl iyi analiz edebilmek ic;:in giindelik hayat iizerinden ele almak, mikro incelemelere tabi tutmak, bu baglamda sosyal, siyasi ve tarihsel arka plana bakmak son derece onemlidir.

Her ne kadar "giindelik, kelimesi bir "rutin'\ "her giin olan ~ey,leri akla getirse de, giindelik ya§am Lefebvre'nin de ifade ettigi gibi, sadece bir rutini degil aksine bu rutinin arkasmdaki yap1}71 i~aret etmektedir.4 Dola}7ls1yla "ortalama/ su:adan insanlarm, ve bu insanlarm olu~turdugu clini gruplarm rutin giindelik hayat pratiklerinde, onlarm ya§am oriintiilerini, diinya algtlarin!, zihniyet yapuarlnl, hayat tasavvurlar1n1, farkhla§malar1n1 ac;Ikc;:a izlemek miimkiindiir. Bu baklmdan giindelik hayatt incelemek demek, gorU.niirdeki yoksullugun altmdaki gizli zenginligi ortaya c;:Ikarmak, kaballgm altmdaki inceligi ortaya koymak, olaganllgm olaganiistiiliigiine ula~mak anlamma gelmektedir. 5

2 E. Mine Tan, TopltmJ Bilimine Girif, s. Ankara Universitesi Egitim Fakiiltesi ' Yaymlan, Sevin~ Matbaast, Ankara 1981, s. 53; Mahmut Tezcan, SoiJ•oloj!J•e Girif, Aru Yaymlan, Ankara 2011, s. 79.

3 Dover Giioay, Di11 So!]olqjisi, iosan Yaywlan, 7. Basla, ist 2006, s. 261; Adem Efe, DiniGmplarSo[Jolqjisi, Donem Yaymlan, istanbul, 2013, s. 35-36.

4 Henri Lefebvre, Everyda.J• Lje in the Modem World (Translated by Sacha Robinovitch), Harper and Row, Publishers, New York, Evanston, San Francisco, London, 1971, s. 37.

s, Lefebvre, 1971, s. 37.

10 Hilmi TORKYILMAZ

Giindelik hayat, Hermann Broch'un ifadesiyle, modernligin arka yiiziidiir ve zamarun ruhudur.6 Onun i<;in giindelik hayatm her bir ya~am oriint:iisi.i ve goriint:iisii Lefebvre'nin ifadesi ile "uzaym ke~fi." kadar onemlidir.7 Bu anlamda burada, giindelik hayat temelinde konuyu ele almak, sadece toplumsal hayatm s1radan ve iyi bilinen bir yiizii olarak problemi incelemek degil, ayru zamanda giindelik hayattaki yarattciligt, · potansiyelleri ve gizli direni~i ortaya s;J.kartmak anlanuna gelmektedir.

II. Sosyal, Siyasi ve Tarihsel Arka Plan

Tarikat tabanh dini hareketlerin tarihsel kokenlerinin s:ok eskilere dayand.tgt bilinmektedir. Anadolu Seh;uklular1 ve Ka.ramanoglu donemlerinde yaylima irnlci.ru bulan bu ha.reketlerin durumlanna genel ola.rak balald.tgtnda, Osmanhla.rm bunla.ra kar~1 izledigi siyasetle orantth ola.rak ini~li <;:lkl~ll bir seyir izlemi~tir. Devletin destegini alan grupla.r gi.is;lenerek yayllmi~la.r, takibata ugrayanla.r ise ya ba~ka tarikatla.rm i<;inde gizlenmi~ler ya da yok olup gitrni~lerdir.8

Osmanll Devlet'inin miras1 iizerine kurulan Cumhuriyet donemine gelindiginde, Osmanll'nltl son donemlerine kada.r varllgtru devam ettiren tarikatla.rm Cumhuriyet doneminde de va.rllk gostermesi normal bir durumdur. Cumhuriyet heniiz ilan edilmeden once, 1920'lerde istanbul'da, 658 sufi. tekkesinin 305'inin Nak~ibendilik'e ait oldugu gorillmektedir. Bu durum, Osmanll'dan Cumhuriyet'e devredilen islami grup olarak Nak~ibendi ta.rikattrun en biiyiik ve en etkili ha.reket oldugunu bize gostermektedir.9 DolayJ.siyla buradan ha.reketle Modern Tiirkiye'deki islami ha.reketlerin ana dama.r1ru Nak~ibendilik tarikattrun olu~turdugu soylenebilir.

Y uka.rlda da ifade edildigi gibi islami ha.reketleri/ gruplan ve bunla.riD d.t~a kapall/i<;e doniik yap1la~mala.r1ru iyi analiz edebilmek i<;in, Tiirk modernle~me pa.radigmas1 ve bunun giindelik hayata yansrmalanmo

7

Nakleden Henri Lefebvre, Eve1)'dqy Life in tbe Modem World, 1971, s. 25.

Lefebvre, 1971, s. 25.

Yusuf Ki.is:iikdag, "Osmanh Doneminde Konya'mn Tasavvufi. Hayao.na Klsa Bir BakJ~", Ko'!J'O .febrinin Fiifki ve Ekonomik Y apm Makale/er I, Sel<;ttklu Belediyesi Yay., Konya 2004, s. 137.

Hakan Yavuz, Modemlqen Miis/iimanlar, Kitabevi Yay., ist 2005, s. 188.

Tiirk Modemlepmsimir Arka Yiiifi 11

goz oniinde tutulmas1 gerek.mekteclir. Ozellikle 1923-1950 arasmdaki otoriter modernle~me ve bu siirec;:te ha.J.kJ.n giin.delik hayatl.nl dolaylSlyla dini hayatl.nl donii~tiirmeye yonelik olarak ''laiklik" adma islami kesime yapllan baskllan anlamadan islami hareketlerin ortaya <;00~1 ve bugUclru durumu kavranamaz. 10 Onun i<;in islarni har~ketlerin yaplla$masmda, cumhuriyetin ilk yillanndaki uygulamalarl ve merkezden uzak tutulan, 6tekile$tirilerek dl~lanan kesimin ic;:inde bulundugu durumu dikkate almak gerekmekteclir.

Tiirk modernle$me paradigmasl11ill "devlet eliyle" uygulanmas11 1

ve bu uygulama esnasmda yere~ kiiltiirel dinim.ikl.erin clikkate ahnmamas1 birc;:ok sorunu da beraberinde getirmi$tir. Zira Cumhuriyet donemi her ne kadar Osmanlmm devami niteliginde olsa da kurucu elit, toplumun tarihsel koklerini bir kenara buakarak, yeni bir toplum ve ya~am tarZI in~a etme yoluna gitmi~tir. Bu amac;:la; tekke ve zaviyelerin kapatllmas1, kllik ve layafet degi~ikligi, yeni alfabeye gec;:i~ Ye Kur'an egiti.mini engellemeye yonelik uygulamalar vb. . . giri$imlerle giindelik hayat ve geleneksel din anla}'l~l donii~tiiriilmeye c;:ah~llrm$tlr. Bunun neticesinde farkll ya~am tarzlan belki goriiniirde ifade edilmemi~ fakat toplumun derinliklerinde yayilmasma devam etmi~tir. Aynca bu uygulamalar; toplumun dini ya$am bic;:imlerinden birisi olan tarikat, cemaat gibi yapllarm, kendilerini normal ko$ullarda iiretememeleri ve ic;:e kapanmalan gibi farkll sorunlan da ortaya c;:lkarffil$t:lr.12

Bu bilgiler ekseninde baklldlgmda Cumhuriyet'in kurulu~undan giiniimiize kadar olan siirec;:te, devlet giiciinii elinde bulunduranlann uygulamalarma ve sisteme yonelik olarak islamc1 muhalefetin miimkiin olmaruguu goren Islami kesimde birblrini takip eden veya paralel giden iki tiir davraru~ hakim olmu~tur. Birincisi, kapllann ac;:lk olmadl~ donemlerde dl$a ac;:llarak kapllan zorlamak degil, ic;:e kapanarak fakat giindelik hayattaki dini ve geleneksel ogeleri, degerleri, kal!plan bir ~ekilde muhafaza etmek ve siirdiirmek, ikincisi de kapllar aralandl~ zaman bu ·

10 Niliifer Gale, ''islami Harekeder ve Postmodemizm", 1. isla111 Diifiincesi Se111pozymmt BildirilerTarl7f"'alar, Beyan Yay. ist. 1995, s. 109-110.

II Caner Taslaman, Kiirese//epJJe Siirecinde Tiirkiye'de islam, istanbul Yaytnevi, istanbul 2011, s. 15; Hasan Sen, Ke11Ja/ist Modemlefme ue isla11m Gelenek, Kaclirn Yaywlan, Ankara, 2012, s. 36-37.

12 Ahmet iosel, TiirkJ)e Topi111JJIIIIIIIJ Bmrahmt, Birikim Yay., ist., 1990, s. 21.

12 Hilmi TORKY!LM.AZ

arahldardan miimkiin a lan en iist di.izeyde yararlanmak13 ve miimkiin oldugu olc;:ude dl~a ac;:Ilmak.

Bu baglamda tarihsel siirec;: giindelik hayat temelinde incelencliginde, ozellikle tek parti doneminin hakim oldugu 19~5-19 so aras1 donemde; dini hareketlerin/ gruplarm d!~ar1ya tamamen kapah oldugu, dini ve geleneksel ogeleri, degerleri, kahplar1 bir ~ekilde muhafaza etmek ve siirdiirmek amacmda olduklar1 soylenebilir.

Bu giin siyasal, sosyal, killtiirel ve ekonomik alanlarda gorii.r1iir hale gelen islami hareketlerin temel parametreleri, hilafeti.n kald!rJ.lmasmdan ba§layarak halkm giyim-ku§arruna, diline ve kutsal sembollerine kadar uzanan Kemalist reformlarm dini kurumlan ortadan kald!rarak yerine FranslZ tipi jakoben laikligin ihdas edilcligi ve bu laikligin adeta "yeni bir din" gibi uyguland!gt donemlerde ~ekillenmi~ ve ilk temelleri attlml§t1r.14 Zira 1950 ylima kadar fiili olarak tek parti ~eklinde devam eden CHP iktidan donemi boyunca illkenin laikle~mesi konusunda "militan laiklik" anlayt~l beninlsenmi~, uygulamada cidcli ad!mlar atilml~ ve islami kesime hic;:bir odiin verilmemi§tir. 15

Giindelik hayatl donii~tiirmeye yonelik bu giri~imler kaq1smda tarikatlar, sessiz ama illegal olarak faaliyetlerini -dar c;:erc;:evede bile olsa­siirdiirmeyi tercih etmi§lerdir. Ozellikle Batl bolgelerinde 16 tarikat ~eyhleri, faaliyetlerini "ortmek" ve devlet millkiyeti.ndeki carnileri sufi aktivizminin yeni merkezleri olarak kullanmak ic;:in Diyanet i~Ieri

13 Bruhanettin Druan, "Cumhuriyet Dooemi islamcli.tgt, ideoloji.k Konumlan Donii§iimii ve Evreleri", Modem Tiirkfye'de S!Jasi Diifiillce: lr!amalrk, C. 6, (Edt.T. Bora ve M. Gilltekingil), ileti§im Yay., istanbul2004, s. 132.

14 Necmi Uzun, Tiirkfye'de isla111t1 Horeket Gelifimi, ilifkileri, A)'nlrklan ve DiJiliifiimii, Aob.m Onv. Sosyal Bilimler Ens. Bastlmarru§ YL Tezi, Ankara, 2011, s. 240.

15 Cern Erogul, Demokrat Parti: Torihi ve ideolqjisi, imge Kitabevi Yaymlan, Ankara, 1990, s. 81.

16 Dogu ve Giineydogu bolgeleriode ise var olan a§i.retlerin kapah yaptlan, buralarda tarikatlarm medrese egitimlerini siirdiirmelerioe imldin saglanu~tlr Halidiye ~eyhlerinin 6zellikle dogu ve giineydogu bolgelerinde illegal olarak faaliyeclerini siirdiirdiikleri medreselerde egitim alan ogreociler imam vaiz olarak gorev yaprru~lar ve bu durum tarikatlarm gii<;:lerini korumalannda 6nemli bir rol oynarru§nr. (Hulusi ~entiirk, Tiirkb•e'de is/ami 0/Nptmlar t•e Sboaset: isla/Jiczllk, 2. Bas Ia, <;1ra Yay., ist. 2011, s. 167-168.)

Tiirle Modemlepmsinin Arlen Yiizji 13

Ba§ka.o.hgt biinyesi.nde carni imamhgt ve vaizlik gibi gorevler alarak kendilerini Cumhw:iyet'in yeni gerc;:eklerine uydw:mu§lard.u:. Boylece tarikatlar carnilere stguuru§ ve kendileri.ni carni cemaati olarak maskelemi§lerdir. 17 Bu siirec;:te carnilerin, bir anhunda tekke binaian olarak i§lev gordi.igu soylenebilir.

Bu donemde ortaya konan Kemalist devlet politi.kalan, biitiin di.nsel egitimi ortadan kaldu:ma ile kendi ayclm din adamlarl!ll olu§tw:ma arasmda gidip gelirken, bu hareketler/ gruplar geleneksel di.nsel egitimi korumak ve devam etti.rmek ic;:in bu camilerde alternatif gayr-1 resmi bir egitimi ortaya koymu§lard.u:. islarni hareketlerin bu dw:umu seki.iler bir toplum ve siyasal sistem olu§tw:mayl hedefleyen Kemalist reformlara kar§l "pasif bir sivil direni§"18 olarak gori.ilebilir.

Ozellikle tek parti doneminde uygulanan katl laisizm ve islarni kesime yapuan baskl politikalar1, c;:ok partili siyasi hayata gec;:me s1rasl.Oda degi§iklige ugraffil§tlr. 1947'den itibaren, uygulanan laisizm siyasetinin dl§l.Oa c;:lkllmaya ba§lanm.l§, c;:ok partili siyasi hayatln §artlm ic;:inde sec;:menle yakm ili§ki ic;:erisine giren siyasi partiler yeni bir din siyaseti iiretme geregi hissetmi§lerdir. Bu siirec;:, halktan gelen baskllarm da yogunla§mas1yla, DP iktidan ile birlikte luzlanrru§tlr. 19

1950 ve soruasmda c;:ok partili sisteme gec;:ildigi ic;:in, islami hareketler tiim di.inyadaki yiikseli§ine paralel olarak Tiirkiye'de de yi.ikselmeye ba§lam!§tlr. Bu donem, islami hareketler ac;:1smdan kapuarm aralandlgt zamaru ifade etmektedir. DolaytSl)rla bu aral!klardan mi.imkiin olan en i.ist diizeyde yararlanmaya c;:ah§ttklart gori.ilmektedir. Tek parti donemindeki baskllarm sonucu yer alt1na i.nen bu gruplar, sessiz olarak faaliyet gostererek mevcut uygulamalara pasif bir direni§ gosterdikleri yc::raltlndan c;:tkrru§lar, goriiniir olmu§lard.u:. Fakat ilk olarak girdikleri gibi c;:J.kmam!§lar, eski klasik tarikat yaplla§masmdan farklt bir ozellikte, degi§erek ve donii§erek yeni dini cemaatler §eklinde ortaya c;:tkrru§lardu:. Bu yeni dini cemaatler tam bir tarikat §ek.linde olmamakla birlikte, onlarla

17 Yavuz, 2005, s. 190.

18 Yavuz, a.g.e, s. 200. 19 H. Aliyar Demirci, "27 "Mayisc;:J..lann Din Si}•aseti", Tiirk!J•e Giinliif/i DeTgisi, S. 45,

Mart-Nisan 1997, s. 147.

14

temelde bazJ. baglant:J.lan olan, yap.tlan itibariyle bir ols;iide onlan andtran grupla.rdlr. 20 .

Tiirkdogan'a gore bu cemaatle§me, toplumsal geli§imin bir yansunas1 oldugundan yapay degil, §a.rtlann olu§turdugu bir · olgudur. Cemaatle§me bir anlamda tari.kat yap1stru.n giiniin §artlanna uy~ ola.rak bir donii§iimiinii (transformasyonu) ifade etmektedir. Zira cemaaf liderleri, daha ziyade volk-islam'm kadrosu iizerinde yiikselen islami aydJ.n kesimin planll, rasyonel orgiitlenmesiyle, c;agm gereklerine uygun aulunla.r k.azandtrabilmi§lerdir. 21 Onun i<;in bu donem; tarikatlann, zamanm ruhuna uygun olarak tarikattan cemaate dogru sessiz bir donii§iim ge<;irdigi zamaru ifade etmektedir.

~ok pa.rtili sistemin bir geregi olarak bu donemdeki liberalle§me ve demokratikle§me politikalar1 ile tekrar ortaya <;lkan bu hareketler, siyasi partilerin desteklerini aradlklar1 gruplar niteligi k.azanmi§lar22 ve bu ortamda kendilerine yeni "fi.rsat alanlan" a<;ffil§la.rdtr.

islami hareketlerin/ cemaat ve tarikatlarm, 1925-60 y.tllan arasmda ge<;irdigi sessiz donii§iimden ve bir ol<;iide dl§a ac;.tlma soruas1 ger<;ekle§tirdigi en biiyiik donii§iim 1980 ve ozellikle 90'11 y.tllara tekabiil etmektedir.1980'lerde ve ozellikle 1990'larda biitiin diinyada oldugu gibi Tiirkiye'de de devletin geleneksel baba(paternal) irnaj1 a§mmaya ve sorgulanmaya ba§lanml§tlr. Devlet, Hegel'in formiile ettigi transandantal yiiziinii kaybetmi§, bunun yerine farkliliklara goz yuman bir devlet olma yoluna gitmi§tir.23 Biitiin diinyadaki geli§melere paralel olarak Tiirkiye'de toplumsal ve siyasal degi§imi, gii<;lii devlet geleneginden bagunsiZla§tlrmanm fa.rkh yollarma yonelik aray1§lar biiyiik bir ilgi

20 Onver Giinay, A. Vehbi Ecer, Topkmual DeiJf!IJe, TtJJavUJif, Tarikatlar ve Tiirk!J•e, Erciyes Oniversitesi Yay., Kayseri 1999, s. 247.

21 Orban Tiirkdogan, "Tiirk Toplwnunda Yeni Di.ni Hareketler ve Cemaatla~ma", AJ1kara Oniv. ilah!J•at Fakiilte.ri Dergisi, Ozel SayJ, Cwnhuriyetin 75. Ytldoniirniine Armagan, Ankara Oniversitesi BaSlOlevi, Ankara, 1999, s. 65-90.

22 Uzun, 2011, s. 107. 23 Omer <;aha, Sivil Kadm: Tiirklje'de Sivil Toplfflll ve Kadm, Vadi Yay., Ankara, 1996, s.

136.

Tiirk 1\tlodem/epm.rinin Arka Yiiiji 15

gormii~tiir.24 Bunun bir yansrmast olarak 1980 sonrasmda devletin resmi ideolojisi olan Kemali.zmde de bir yumu~ama meydan gelmi~, 1980 oncesi kapah kat1 bir dogma haline donii~en devletc;ilik, neredeyse terk edil.mi~tir.25 Bunun neticesinde Tiirkiye'de merkezi otorite ve onu kontiol eden mekanizma zaytflamt~, devletin denededigi kamusal alan daralmaya ba~lamt~tl.r. i~te boyle bir ortamda sivil toplum kurulu~lart ortaya c;tkrru§ ve devletin kiic;illmesiyle ortaya c;tkan bo~luk bu sivil toplum kurulu~lart ile doldurulmu~tur.26

Soz konusu bo~lugu doldurma anlanunda 80'li yillardan sonra sivil toplum kavrarru yiikselen deger olarak rniitedeyyin kesimin ana temalartndan birisi olmu~tur. Devletin iizerine in~a edildigi, sekiilarist, Batlct resmi ideolojiye kar~1 olan tepki, sivil toplum vurgulu soylemlerin onemsenmesini saglarru~t1r27 Zaten 1980'li yillar, tiim diinyada one c;.tkan. sivil toplum28 ve liberali.zm kavramlan etrafi.nda §ekillenen bir donemdir.29

Bu geli~menin ve nispeten serbestligin bir yans1mas1 olarak dini gruplar deyim yerindeyse padama yaparak ortaya c;:lknu~lar ve her alanda faaliyette bulunmaya ba~lamt~larchr. 30 Ekonomik, siyasal ve egititll alanlannda ortaya c;tkan ve geni~leyen yeni fusat alanlm iyi degerlendirmeleri neticesinde cemaader, topluma ve diinyaya ac;:tlmt~lar

24 Ergun Ozbudun, Fuat Keyman, "Ti.irkiye'de Kiilti.irel Ki.ireselle~me", Bir Kiire Bin Kiirese/lepJJe (Ed: Peter L. Berger, Samuel P. Huntington), Kitabevi Yay., Ist. 2003, s. 320-321.

25 <;:aha, 1996, s. 137

26 Ozbudun, Keyman, 2003, s. 320-321.

27 Nuray ~ert, "Ti.irkiye islamciligma Tarihsel Bir BaJa~" •. Modem Tiirkl)e'de S!Jasi Diifiince: Islamcrltk, (Edt. T. Bora ve M. Gilltekingil), C. 6, lleti~ Yay., Ist. 2004, s. 418

28 1980'li yillarda modernle~me, ulusal kimlik, ulusal dayaru~ma gibi konulardan ~ok hava kirliligi, sagl.lk, turizm, ~evre, insan haklan, dini haklar, etnik haklar ve kadln haklan gibi spesifik konular konu~ulur tarn~ hale gelmi~rir. Bu kavram.laon ~ogu devlet kat1nda degil, toplum kat1nda ve toplumsal gruplar e~ligiode giindeme gelmi~lerdir. (<;:aha,1996, s. 138)

29 Mert, 2004, s. 418.

30 Orner <;:aha, "Ana Temalanyla 1980 Sonras1 islami Uyaru~", Modem Tiirkfye'de S!Jasi DiiJiince: js/amcrltk, C. 6, i.leti~ Yay., istanbul. 2004, s. 478-479.

16 Hilmi TORKYILMAZ

ve sosyal ~ir hareket haline gelmi~erdir. 31 Boylece bir~ok alanda faaliyet gostermeye ba~laran ve kendine giiven duyan i slami harekeler, siyasal tarih.imi.ze 28 ~ubat (28 ~ubat 1997) post modern askeri darbesi olarak ge~en ve askeriyenin siyasal alaru yeniden tanzim etme ~abas1.1llrl hakim oldugu donemde yeni bir la.rllma ya~anu~tt.r. Bu siire~te islami kesimin temsilcisi olarak goriilen Refah Partisine ve bu siyasal gorii~e . gii<; kazand.trchgt du~iinillen imam Hatip okullan, Kur'an Kurslart, tarikat, cemaat gibi kurumlann uzerinde artm1~ olan basktl.ar, bu gruplann tekrar i<;e kapanmas1 sonucunu dogurmu~tur. Fakat bu siire~ de onlara yeni bir tecriibe kazand.trnu~, soz konusu cemaatleri mucadele ara~lart yoniinden farkh arayt~lara sevk etmi~tir.

28 ~ubat'm islami kesim iizerindeki basktl.an ve magduriyetleri heniiz devam ettigi sttalarda AK Parti'nin "muhafazalci.r demokrat" kimligi ile k:urulmast; islami kesime ve dini gruplara yeni bir takun fusatlar sunmu~tur. Ak Parti hareketinin bir ses:kinci, halktan kopuk ki~ilerden de@ halkm i~inden ki~ilerden olu~mas1 ve se~menle yakm ili~ki ic;inde olarak, halkm isteklerini temel alan bir parti politikas1n1 siirdiirmesi dini ozgiirluk anlarrunda ge~mi~te hayal bile edilemeyen bir taktm geli~meleri ortaya <;lkarnu~tt.r. Okullarda Kur'an-1 Kerim de dahil olmak iizere dini egitimin sec;meli dersler araciligtyla serbest bttalalmast, imam hatiplerin say1s1.11ID artmast ve oniindeki her tiirlu engelin kald.trllmas1, dini gruplarm din egitimi alanmda ozgiir bir §ekilde hareket etmeleri, kamusal alanda ba~ortiisii serbestligi vb. onemli geli~meler ya~annu~tt.r.

Ak Parti i<;erisinde muhafazalci.r kesimlerden ve dini gruplardan hemen hemen her gruptan ki§ilerin parti ic;inde yer almas1 ve parti politikalar1.1llrl muhafazalci.r, liberal ozgiirliik<;ii bir c;izgide devam etmesi dini hareketler i<;in yeni fusatlan ortaya <;lkanru§tt.r. Dini gruplar 90'h yillardan itibaren devam ettirdikleri sivil toplum §eklindeki faaliyetlerini/ miicadelelerini 28 ~ubat'm tecriibesi ile beraber bu donemde artt.rarak devam ettirmi~lerdir. Bunun yarunda soz konusu gruplar, din egitimi vermelerinin oniinde de herhangi bir engel kalmadtgtndan egitim faaliyetlerini de ozgiir bir ~ekilde yiiriitmii~lerdir.

31 Mert, 2004, s. 418.

Tiir/e Modemlepmsinin Arka Yii:di 17

Bu ya~ananlann neticesinde islami hareketler/ cemaatler, daha toplumsal ve kiiltiirel bir yonelimi benimsemi~32 yeni ekonomik fusatlarla giderek kendi. yaymevleri, hayu: kurulu~lar1, egitim aglar1 olan sivil toplum yonelimli bir Islami hareket haline gelmi~lerd.ir.33 Bu a~amadan soma dini gruplar, dini egitimin yarunda, in~aattan turizme, egitimden basm yaym ve pazarlamaya kadar bir c;:ok alanda faaliyet gostermeye hatta bu alanlan kontrol etmeye ba§larru~lard!r.

Dini gruplann sosyo-kiiltiirel ve tarihsel arka planlarmt klsaca bu ~ekilde ortaya koyduktan sonra, bundan sonraki boliimde dini gruplann genelde modernle~me ozelde ise Tiirk Modernle~me siirecine kar~1 geli~tirdikleri d.ireni~ bic;:imlerini ve direnirken de nasli bir degi~im,

donii~iim ve yaplia~maya gittiklerini en onemli giindelik hayat kiiltiirii ile pratikleri kuramclianndan birisi olan Michel de Certeau'nun34 "taktik" kavrarru araciligtyla analiz etmeye ve bu siire~te soz konusu gruplarm ru~a kapall/ic;:e doni.ik yaplSlru c;:oziimlemeye c;:ab~acagtz.

III. Giindelik Hayat Kavrarm

Giindelik hayat ara~tl.rmalan, insanlarm giinli.ik ili~kileninde toplumsal c;:evreler ile kurdugu sosyal ve simgesel baglan incelemek amaayla sosyal bilimlerin ilgi odagtna 1960'lardan sonra girmi~tir.35

Ancak soz konusu alanla ilgili <;:all§malarm yogunla~mast, moderniteye kar~t onemli bir taklm ku§kularm ortaya c,:t.kmast ve modernite ele~tirilerinin yogunluk kazanmas1 ile paralellik gosterdigi goriilmektedir. 36

'Giindelik" kelimesi, esasen bir rutine i~aret etmektedir. Y ani 'gundelik" derken her giin olan akla gelmektedir.37 DolayiSl)rla kavram bu yoniiyle bir sttadan.hga, tekrarlannralara ve degi~mez olana gonderme yapmaktad!r. Bu anlamda "giindelik" kavrarru, yeme, ic;:me, barmma,

32 Niliifer Gale, Sekiiler ve Dinse/.· Apnan Sundar, Metis Yay. ist. 2012, s. 89

33 Yavuz, 2005, s. 189-203; ~entfuk, 2011, s. 634.

34 John Fiske, Popiiler Kiiltiirii Anlamak, (<:;ev: Siileyman irvan), Ark Yaymlan, Ankara, 1999, s. 46.

35 Tonny Bennet, Diane Watson, Understanding Every Lift, The Open University, Blackwe~~ Publishing, Cambridge, USA, 2002, s. X.

36 Andy Bennet, Kiiltiir ve Giindelik Hqyat, Phoneix Yay.,.Ankara 2013, s. 13-16

37 Levent Cantek, C/fiiJhrmyetin Blflrt/, (:a§: Giindelik Yafa111a Dair Talfr{llJalar (1945-1950), ileti§im Yay., ist. 2008, s. 14.

18

giivenlik, iiretme, neslin devamuu saglama gibi basit insani ihtiyac;lar · yarunda ve · insanoglunun varhguu devam ettirmek ic;in yaptlgt etkinliklerin, ritiiellerin ve toplumsal i~boliirnii.niin aras1na dagiliru~ c;ok geni~ bir alaru ic;ine almaktad!r.

Zira Guy Debord'un belirttigi gibi tiim projeler · giindelik · ya~amdan fi~kmr ve gerc;ek ba~ansuu, cisimle~tirmesini de yine giindelik hayat iizerinden yiiriitiir. Bundan dolayJ. giindelik hayat her ~eyin

· 6lc;egidir.38 Bu anlamda Debord'dan harekede giindelik hayat1n belirleyici ve tayin edici bir ozelliginin oldugunu dolaylSlyla dini gruplarm da yaplla~mas1nda etkili olan faktorlerin izini siirebilecegimiz onemli bir alan oldugunu soyleyebiliriz.

En onemli giindelik hayat kuramc.tlanndan olan de Certeau, giindelik hayatl, c;ogul ve c;eki~meli bir alan olarak tanUnlamaktad!r. 0, giindelik hayattaki bireyleri de hakim/ egemen bir diizene pasif ~ekilde boyun egenler olarak degil aksine aktif olarak hakim diizene direnen en az1ndan kar~1 c;lkan ki~iler olarak gormektedir.39 <;ii.nkii de Certeau, giindelik ya~am ic;erisinde "s1radan/ ortalama insan"1n "taktik"ler geli~tire.:ek, toplumsal alarun tiimii.ne yayiliru~ ve egemen hale gelmi~ iktidar tekniklerine kar~1 "direni~"ler geli~tirerek hayat1n1 idame ettirdigini iddia etmektedir. Buradan harekede de Certeau, giindelik hayatl "strateji" ve "taktik" kavramsalla~t1rmas1 c;erc;evesinde anlamam12 gerektigini ifade etmektedir.

"Strateji" ve "Taktik " kavramuu birbirinin kar~1t1 olarak ac;lklayan de Certeau soz konusu kavramlarl ~oyle ac;lklamaktad!r: Stratejiler, bir toplumda me~ruiyeti kabul edilen bir "iktidar yeri"nin (devlet, devlet yonetimi, yoneticiler vb .. ,) millkiyetinden giic; alan davraru~lard!r. Y ani sttatejiler giic; ili~kileriyle ortaya c;lkar ve zamana bagh olan, gec;ici olan ili~kileri sabider, tarumlar. 40 Egemen suufin yani

38 Guy Debord, "Perspectives for Conscious Alterations in Everyday Life", Ben Highmore (der.) The Euerd'!)' Life &ader, London: Routledge, 2003, s. 239.

39 :Michel de Certeau, Gtl11deh"k H'!)•ahJJ !Vlft I, (<;ev. L. A.rslan Ozcan), Dost Kitabevi Yay. Ankara, 2009, s. 47-48.

4° Fe.rhat Kentel, "Modemite Giindelik Hayat ve Yeni Sosyal Hareketler" Aft iist Dergi!i, 3 Eyliil2011, s. 20.

Tiirle Modem/epmsinin Arka Yii:di 19

gii<;liilerin stratejisi, giindelik ya~amJn parametrelerini olu~turan mekaruan ve metalart denetim alttnda tutmaya s;ah~tr.41

Michel de Certeau strateji kavra.mJ.O..Ul kar~1t1 olarak "taktik" kavrarruru ~u ~ekilde ifade etmektedir: "Stratejilere ktyasla, bir miilkiyetin var olmamastyla nitelenen hesaph eyleme taktik adtru veriyorum ... Taktik, mekan olarak sadece otekinin melclruru kullarur. Bu nedenle yabanct bir giiciin yasalartyla duzenlenmi~ haliyle kendisine dayattlan alanda oyununu kurmak zorundadtr. Geri s;ekilme, ongorme ve kendini toparlama konumunda, kendisine mesafeli durmak i<;in kullanabilecegi bir yontem yoktur. . . Du~mantn gorii~ a<;tst is;inde ve du~man tarafindan denedenen uzam i<;inde gerc;ekle~ebilen bir hareketti.r. DolaJ71Slyla taktik, ne butiinciil bir projeye sahip olabilir ne de rakibini goriiniir, nesnelle~ti.rebilir ve ayn bir uzamda toparJamak olanagma sahipti.r. Hamle iistiine hamle yapar. FtrSadan degerlendirir ve bunlara baghdtr. Kazan<;lanru depolayabilecegi, miilklerini <;ogaltabilecegi ve <;tkl~lan ongorebilecegi bir usse sahip degildir. Kazandlklanru saklayamaz. Bu melcinstzhk ona hareketlilik de saglar."42

Taktikler, zamanm kullantm.1n1 ustahkla gen;ekle~ti.rerek erk oyuolar1m im.lcinstzla~tlrlrla.r. Bunun sonucunda da taktikler hemen hemen butiin olarak giindelik hayattn i<;erisine stzarlar. Her yer takti.klerin siirprizleri ile doludur. 43

Michel de Certeau basktya ugrayan bireylerin, iktidar tekniklerine kar~1 dogrudan bir mucadele bis;imine girmeyerek, bu otoriter ve hiyerar§ik, fa§ist, dikey toplumsal ili~ki kodlaruu "i<;eriden donu~tiirmekte" olduklar1n1 iddia etme.ktedir. Stradan insanlar -zaytflar­giindelik ya~am is;erisinde onlara dayattlan eylem kahplaruun hede.flerini sapttnrlar. Onlan ba~ka bir ama<; is;in kullarup, kendilerine ozgii bir uslup ve tarz i<;erisinde yeniden i§lerler. i~te bu noktada de Certeau bu durumu "gizli bir iiretim, gizli bir yarattcthk" olarak tarumlamaktadtr. Bu ayru zamanda tiiketi.m bis;iminde olan bir iiretimdir. 44

41 Fiske, 1999, s. 46.

42 Certeau, 2009, s. 113. 43 A.g.e., s. 117. 44 A.g.e., s. 45.

20

De Certeau'ya gore bile yapmak zay:tfin sanattdtt. Giindelik ya~am · bir~ok fusatt ve kurnazhk bi<;irnlerini banncW:maktacW:. Giindelik ya~am, "diizenbazhk yapmak, dolap s;evirmek yani i~ini kendince yiiriitmek i<;in herkese binlerce yol yordam sunar"45 Fiske'in yorumuna gore giindelik ya§am; gii<;lillerin hantal, yarattcillktan yoksun, a~m orgiitlenmi§,. zayillann ise yarat1c1, c;evik ve esnek olduklan bir durumdur.46 Bu baglamda de Certeau'nun temel vurgusu giindelik hayattn, varolu~ miicadelesinin verildigi temelde bir "direni~ alan1"47 oldugudur. Bu farkhhgm ve heterojenligin, bir ba~ka yoniiyle de "oteki"ligin direni~idir. Egemen slrllfin herkesi oznele~ti.rdigi bir kiiltiirel tektiple~ti.rmeye kar~1 verilen bir ozgiirle~me miicadelesidir. 48

Giindelik hayatla ilgili bir ba~ka onemli kuramcuardan Lefebvre de, "zorlama" ve "uyarlama" kavramlanndan bahsetmektedir. Lefebvre, giic;liilerin stratejisi (zorlama) ile zaylflar1n taktikleri (uyarlama) arasmdaki kar~ilikhga i~aret etmek ic;in "zorlama" ile "uyarlama" arasmdaki aynm1 kullarurken, de Certeau ile ayru dogrultuda dii~iirunektedir: "Ko~ullara ayak uydurabilen zorlamalann iistesinden gelir ... Uyarlama zorlamalan oziimser, onlan donii~tiiriir, onlan hirer iiriin haline getirir."49

Yukartda klsaca vermeye s:al!~ttguruz sosyo kiiltiirel arka plan goz oniinde bulunduruldugunda islami hareketlerin, Tiirk modernle~me paradigmasma paralel olarak bu giine kadar ge<;irmi§ oldugu evreler ve hikim olan anlayt~lar; kendi varolu§sal durumlar1n1 devam etti.rmek is;in, -de Certeau'nun ifadesi ile soylersek- devletin stratejilerine kar~1

geli~tirdikleri farkh taktiklerin bir sonucu ve "oteki"ligin direni~i oldugu soylenebilir.

Bu bilgiler ekseninde baklld!gmda "halk kiiltiirii" ile egemen

struflar tara&ndan dayattlan killtiir farkh oldugu zamanlarda, halkm

45 A.g.e., s. 44. 46 Fiske, 1999, s. 46.

47 Keotel, 2011, s. 20. 48 Beo Highmore, Eve1)'dqy• Life and Qiltural Theoo•, London ve New York: Routledge,

2002, s. 147-148. 49 Fiske, 1999, s. 47.

Tiirk Modem/epJJesinin Arka Yiiifi 21

bunlan kabullenme bi9imleri de farkhhk gostermektedir. 50 Onun lc;Ill

c;alt~marun bu boliimiinde, ''balk kiiltiirii"nii temsil eden d.ini gruplann,

devletin "strateji"lerine kar~1 nasJ..! bir "tak:tik" izledikleri, hangi alanlarda

dl~a kapalt/ic;e doniik bir yapl olu~turdukla.n, bunlann sebep ve sonuc;lan

analiz eclilmeye c;alt~J..!acaktlr.

IV. "Oteki", Diren~ ve Dt~a Kapah Alanlar

Sosyo-kiiltiirel, tarihsel arka planda da goriildugu gibi clini grup ve cemaader, ic;inde ya~acWdan toplumsal, siyasal, kiiltiirel, ekonomik c;evreden etkilenmi~ler ve yeni ~ardara uymak: ic;in yeni yaplla~malara gitmi~lerdir. Bu yeni yaplla~malar sttasmda baZ1 alanlarda kendilerini dl~a kapatuu~lardlr. Bu degi~im ve don~iimii soz konusu gruplann soylem ve pratiklerinden izlemek miimkiindiir.

1. inan~la 1Igili Konular

Dini gruplar, inane; esaslan ve konulan temelinde ya~anan tartl~ma ve ihtilaflann, grupla~ma sebepleri aras1nda 6nemli faktorlerde,n oldugu bilinmektedir. Ozellikle Allah'm slfadan, tabiatt, insanlarla olan ili~kileri ba~ta olmak iizere kader, yarat:ili~, klyamet, peygamberlik, melelder vb. pek c;ok konu dii~iince aynhklan ve tartl~malar belirleyici olmu~tur.51 Fakat bu c;alt~mada ele aldlguruz tarikat/ cemaat tabanh gruplar temelinde dii~iindugumiizde bu gruplann klasik geleneksel islami ana govdeden ayn bir inans:lan oldugunu soylemek zordur. Onun is:in burada teolojik anlamdaki imarun esaslan kast edilmemektedir. Zira tarikat gruplan, ana dini kideden aynlanlan degil, yogun bir clini hayat ya~amayt arzulayan gruplan ifade etinektedir. 52 Bu anlamda hem en hemen hepsinin Kur'an ve siinnet temelinde hareket ettigi ve geleneksel islam! temsil etme iddiasmda oldugu soylenebilir.

Aynca bahsedilen konularda dl~a kapall yonleri bulunmamalda birlikte, grup liderleri hakklnda karizmatik ki~ilikle ilgili inanc;lan, kendi

5° Carlo Ginzburg, Pr;nir ve Kmtlar: Bir 16. Yiii)•zf Dej,irmencisinin Evrem;Metis Yaymlao, 6. Baslo, istanbul2016, s. 20.

51 Celaleddin <;elik, "Dini Gruplar Sosyolojisi", Di11 Sosyolojisi, (Ed. Mehmet Bayyigit), Palet Yaymlan, Konya, 2013, s. 282-283.

52 Glinay, 2006, s. 306.

22 Hilmi TDRKYILMAZ

gruplanrun hakikatin tek ve yegane temsilcisi ya da en dogru yolda oldugu yoniindeki inanc;lan vb. bu baglamda ele ahnabilir.

$iiphesiz biitiin dini gruplar karizmatik ozelliklere sahip bir lider etrafi.nda ~ekillenirler. Gruplann ba~mda bulunan liderler baz.tlannda . manevi ve orgiitsel lider olarak kabul edilirken bazllannda ise sadec~ orgiitsel lider olarak kabul edilmektedir. Her ne ~ekilde olursa olsun, bu liderler iiyelerinin goziinde belli bir karizmaya sahip ki~ilikleri temsil etmektedir.

Weber'in literariire kazand.trdl@ karizmatik lider, kendisinde ilahi bir giic; oldugnna inarulan ki~iyi ifade etmektedir. Karizmatik liderlerin oldugu yerdeki ili~kiler ve itaat tiirii de farkWa~maktad.tr. Bu anlamda dini gruplarda itaatin ~elili belirleyici bir unsur olarak kar~l!IllZa <;Ikmak!;ad.tr. Bu gruplardaki karizmatik otoriteye itaat yasal otoriteye olan itaatten farkhd.tr. Bu tiir bir itaatte hukuki ve rasyonel etkenler degil, duygulara, tecriibeye ve heyecana dayah etkenler belirleyici olmaktad.tr. 53 DolaylSlyla Karizmatik otoritenin hakirn oldugu grup veya hareketler, dogai olarak iiyelerinin lidere kaptslZ ~artslZ teslimiyetle bagh olmalanru gerektirdigi gibi, hareketin kendisi, ilke ve politikalan hakkmda sorgu, ~iiphe veya tereddiitlerin de ortadan kalkmas1n1 gerekli lalmaktad.tr. Hatta zaman zaman bu tiir gruplarda karizmatik liderin "mehdi" . ~eklinde farkh kimliklerle ortaya c;Ikt1@ da goriilmektedir.

Tasavvufi gelenekte tarikat onderi ~eyhler ideal dini ki~ilik olarak tartl~llmaz bir yere sahiptir. 54 Ancak miir~itlerin bu konumlan kimi zaman tartl~ma konusu olmu~tur. Ozellikle tarikat ru~1 c;evreler tarafi.ndan ~eyhlere, sorgulamaks1zm teslim olmanm getirecegi bir takun mahzurlar sebebiyle ciddi ele~tiriler yoneltilmi§tir. "Gassal elinde meyyit olmak" ilkesi ile one <;Ikan sorgulamaks!Zm teslim olma ilkesi en fazla ele§tirilen hususlardand.tr. Zaman zaman ortaya c;Ikan bir takun stta dl§l uygulamalar ve bazl tarikat onderlerinin belki kendi i<;inde bir deger ta§lyan ancak zahiri ac;1dan baklld.lgmda uygun goriilemeyecek ifade ve davraru§lannm bu endi§e ve ele§tirilerin artmasma sebep oldugu ifade edilebilir. Ancak

53 N!a.x Weber, Sosyoloji Ya?Jian, (f;.ev. Taha Parla), Hi.i.rriyet Vakfi. Yayulian, istanbul, 1987, s. 217-220; f;.elik, 2013, s. 281.

54 Sel<;uk Eraydm, Tasav/Jiifve Tarikatlar, TFAVYayulian, ist., 1997, s. 118.

Tiirle ModemlepJJesillill Atka Yiiifi 23

tarikat s;evrelerinde ~eyhlerin tarikat ic;erisindeki konumunun, sistemin kendi biitiinliigii is;erisinde bir anlarru bulundugu, en temelde teslimiyet olmakslZm ~eyhin rehberliginin etkili olamayacagt, tarikat:ln ongordiigu manevi egitimin saghkl..t bir ~ekilde gers;ekle§tirilemeyecegi ifade edilmektedir. 55

Bunun yanmda hemen hemen her grup kendi iiyelerinin Hakk'm ve hakikatin en dogru hatta yegane temsilcilerin.in kendi gruplan oldugu, ileride biitiin insanhgm bunun farlona varacagt vb.. soylemleri zaman zaman dile getirmektedirler. Fakat gruplar a+asl ileti§im (temas) teorisine gore,56 soz konusu soylemlerin, gruplarm is;e kapandlgl, bir grubun diger grup iiyeleri ile temas kurmadigt veya kuramad.tgt durumlarda daha sert oldugu; iiyelerin arasmdaki temasm ve get;irgenliklerin oldugu zamanlarda ise gruplarm di§a a<;:1larak bu tarz soylemlerin daha az olacagt soylenebilir.

Bu anlamda tasavvuf ve tarikatlar tarihi incelediginde ''Biitiin yollar Allah'a gotiiriir", "Allah'a giden yollar (tarikler) yaratlklarm nefesleri adedincedir" gibi anla)ll~lann oldugu goriilmektedir. Bu anlayJ.§ tarikatlarm birbirlerine kar§I ho~goriilii davranmasma sebep olmu~tu.r. Fakat tasavvuf tarihinin biitiinii incelendiginde bunun tersi olan tutum ve davraru~lar da goriilmii~tiir.57

K1saca soylemek gerekirse gruplarm ic;e kapandigt, ozgiir ortamm olmadigt durumlarda bu tarz soylemler is:ten i~e dillendirilmeye devam edecekti.r. F4kat daha rahat ve di§a a<;1k bir ortamda bu soylem ve

55 Mustafa Kara, Tasavvl!f ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., ist., 1999, s. 221. 56 Gruplar aras1 ileti§im teorisi §U temele dayanmaktad.lr: Toplumsal gruplar arasmda

temas eksikligi gruplar arastndaki suw:Jan belirginle§tirir ve 'oteki' ile ilgili olumsuz yargtlan peki§tirir. Eger c;e§itli gruplardan olu§an insanlar arastndalci etkile§imsizlik , ve ayn§ma onyargt}'l bes!iyorsa, bunun tam tersi olarak, birbirini olumsuz olarak algtlayan grup iiyeleri arastndaki ileti§im, onyargtntn azalmasma neden olabilir. Zira farkl! toplumsal gruplardan bireyler birbirleriyle temas h.-w:dukc;a, onyargtntn temelinde yatan hatal! genellemeler fark edilir, farkl1l!klartn yaru sl!a benzer!ikler ke§fedilir, "oteki" grubun asltnda saruldlgt kadar "kotii" ve "homojen" olmadJ& gorilliir. .Klsacas1, bireyler birbirinin goziinde "sadece insan" olarak goriilmeye ba§lar. Ba§ka bir ifade ile bireyler birbirlerinin goziinde, belli bir grubun iiyesi olmaktan ziyade insani ozellikleriyle on plana c;Jkarlar. (Thomas F. Pettigrew, "Inter-group Contact Theory'', Am mal Review ofP!Jchology, 49, s. 65-85, 1998.)

57 Mustafa Kara, Tiirk TaiavvlljTarihiAraf1u711alan, Dergah Yay., ist. 2005, s. 224.

24 Hilmi TORKYILMAz

inanr;lann grubun fa.rkh iiyeleri ta.rafindan degerlendirme siizgecinden ger;irilecegini soylemek miimkiindiir.

2-ibadet/Ritiiellerle llgili Konular

Tarikatlann slkl dinda.rhk ve ziihd egilimlerine uygun ola.rak · resmi/kitabi din otoritelerinin ve anlayt~la.rllll11 iizerine (fa.rkh ola.rak) nafile ibadetlere, sema, vird ve zikirlere sahiptirler. Yine bireysel a.rlllllla ve nefis terbiyesi baglarrunda, ozel ritiiel sembol ve klyafetlerle oteki grupla.rdan fa.rkhla~t:Ikl.an goriilmektedir. islam dii~iincesi ir;er.isinde tasavvufi olu~umla.r, daha r;ok ke~fe, feyze ve ilhama agtrhk vermesiyle selefi ve kelimi anlayt~tan aynltrla.r. Ote yandan tasavvufi gelenegin bat:t.ni yorumla.ra meyyal karakterde olu~u ve zaman zaman merkezi teolojik anlayt~l zorlayan esnekligi, tasavvufi ak1m ve ta.rikatlar.tn Siinniliginin ve ~eriata uygunlugunun ta.rti~Ilmasina yol ar;nu~tJ.r.58 ·

Dolayts1yla soz konusu gruplann ke~fe ve ilhama agtrhk vermeleri d!~a kapah olduklan onemli noktalardan biri oldugu soylenebilir. Bu anlamdaki soylem ve uygulamalann grubu bagladlgmdan ha.reket edilerek dl~anya r;ok fazla yansJIDad!gtn! soyleyebiliriz.

Baz1 grupla.rm kendilerine ait klyafet, sembol ve simgelerinin bulundugu bilinmektedir. Her bir grup kendi fa.rkhhkla.r1n1 ortaya koymak ir;in baz1 ozel sembollerden ya.ra.rland@., grup iiyelerinin de bu simge ve sembolleri ir;selle~tirdigi boylece giindelik hayatta grubu temsil ettigi dii~iiniildiigunde bireylerin kendini ifade etme imkan1 verildigt ortamla.rda grubun iiyelerinin d!~a a<;ilacakla.rml soylemek miimkiindiir.

3-Sosyal ili~kiler (Ticaret, Evilik vb .. . )

Toplumsal grupla.r fa.rkh kriterler esas ahna.rak birr;ok ar;1dan suu.fland!clml~la.rdlr. Fakat bu s1lllflamala.rda en fazla kullanilan olr;iitlerden birisi, bireylerin kendi a.rasmdaki ili~ki ve ileti~im bir;imleri gelmektedir. Bu baglamda burada C. H. Cooley'in birincil ve ikincil grupla.r ay!liDl ve F. Tonnies'in me~hur cemaat (gemeinschaft) ve cemiyet/ to plum (Gesellschaft) aY!JIDl hatJ.rlanabilir. 59

58 Giinay, 2006, s. 306; <;elik, 2013, s. 290-291.

59 Amirao Kurtkan Bilgiseven., Gmel SoJ]•olqji, Divan Yaymlao, ist. 1982, s. 258-259; E. Mine Tao, 1981, s. 53-54.

Tiirk Modemlep11esinin Arka Yiitii 25

Bu c;ah§mada ele aldtguruz clini gruplann ili§ki bic;imine balaldtgt.o.da Cooley'in birincil gruplar dedi@, Tonnies'in de cemaat adtru verdi@ gruplardaki ili§ki bic;imini andtrmaktadtr. Bu gruplardaki ili§ki bic;iminin yak:tn, oze~ yogun bir §ekilde seyrettigi bilinmektedir. Dolay:tstyla bu yalan ve samimi birliktelikler bireyselliklerin ortak bir potada eridigi, bireyin benliginin en azmdan belli amac;lar ac;tsmdan grubun ortak amac;lar1 ile biitiinle§tigi bir grup kimligi iiretmektedir. Boylece ''biz" bilinci giic;lenmekte, grupla ozde§le§me artmaktadlr. Bu anlamda cemaaderin onemli ozelligi ''baghhk" ve "adanrru§ltk" duygusunun varltgtdtr. Samimi ili§kilerin oldugu bu yapllarda ic;e doniik (ic;ten ic;e) ve dt§a kapah bir ya§am bic;imi kendini gostermektedir.

Biitiin sosyal gruplar gibi clini . gruplar da iiyelerini bir arda tutabilmek i<;in bir taktm hedef, deger ve norm etrafmda birle§tirirler. Grup ic;i samimi ili§ikler bu deger ve hedefler bir dayant§ma, hiyerar§i ve go~ev dagilimm da beraberinde getirir. Bu durum, bir yandan gruba ait olma bilinci ve kimlik iiretirken diger yandan grubun siirekliligini saglamaktadlr. Bu birlikteligi devam ettirmek ic,:in grubun iiyeleri benze: ktyafederi, sembol ve simgeleri (ciibbe, sarrk, ~ar§af, takke, tespih vb.) kullanmakta hatta benzer tiiketim bic;imine sahip olmaktadtrlar.

Bu baglamda iizerinde durulmas1 gereken onernli bir nokta da grup ic;i evlilikler konusudur. Grup i<;i birlikteligi devam ettirmek ic;in her bir grupta grup ic;i evlilikler onerilir ve te§vik edilir. Bu ti.i.r evlilikler her iki tarafin da ayru grubun bilinc;, hedef ve normlarma sahip olmast grubun devamhltgt ve iiyenin gruba devamb.hgt ac;lSlnda son derece onemli goriilmektedir. Boyle durumlard~ ise, gruplar aras1 ileti§im (temas) teorisine gore, grup iiyelerinin, grup dt§l insanlarla olan ili§kilerinin zaytfladtgt, hayatt sadece kendi gruplanrun deger ve normlanna gore degerlendirdikleri soylenebilir.

Bu sosyal ili§kilerin yanmda dini gruplann, ozellikle 90'lt y:tllardan sonra, de Certau'nun ifadesi ile "taktik"sel davranarak sivil toplum kurulu§lar1 araciligtyla varltk gostermeleri ve daha geni§ kidelere ula~mak i<;in bir taktm faaliyedere girmeleri hem dini gruplann hem de grup iiyelerinin ili§ki bic;imlerinde bir taklm farkWa~malar1 getirdigi goriilmektedir.

· A ynca Modern diinyada pek c;ok dini hizmetin yiiriitiilmesinde pararun her gec;en giin daha da belirleyici olmast sebebiyle 90'lt yillann sonunda; ozellikle 2000'li ylllardan sonra tarikat ve cemaaderin her

26 Hilmi TORK:Yll.J.VIAZ

birinin, ortaya c;Ik.an fusat alaolanm degerlenclirerek saghk k:urulu~lanndan egitime, hac ve turizm ~irketlerinden medya ve ileti~ime kadar birc;:ok alanda varhk gostermeye ba~lad.tklan; hatta bu alanlao kontrol eder hale geldikleri goriilmekteclir. :i~te bu evrilme a~amasmda piyasada tutunmak ve sosyal medya yoluyla daha geni~ kesime hitap· edebilmek ic;:in soylemlerinde, taVJ.rlarmda ve ili~ki bic;:imler.inde "taktik." geregi farkhla~malara gittikleri soylenebilir.

Aynca dini cemaatlerin pek c;:ok sektore el atmas1 sebebiyle, din ve ekonom.inin ic;: ic;:e gec;:tigi, cemaatlerin para ile ha~u: ne~ir oldugu goriilmekteclir. "Cemaat" mantlgt ile "ekonomi" mant1gtnlfi farkh olmas1 ve cemaatlerin altematif bir sistem iiretmekten ziyade kapitalizmin kurallarma gore hareket eder hale gelmesi, dini cemaatlerin zenginle~tikc;:e bazt dini hassasiyetlerini, grubu bir arada tutan baz1 deger, hedef ve normlar1n1 kaybetmeleri en azmdan bunlardan baz1 noktalarda taviz vermeleri sonucunu beraberinde getirdigi soylenebilir.

Buradan hareketle tarikat tabanll cemaatlerin, tarikat killtiirii ve diinya gorii~iinde onemli taVJ.r degi~ikliklerine gittikler.ini soyleyebiliriz. Onceden sufilik, di.inya hayat1na onem vermeme, onu reddetme, ondan kac;:t~ gibi dururnlarla karakterize edilirken, gelinen noktada cemaatlerin, diinyevi fusatlarm cazibesine dogru meylettigi ve diinya ile uzla~tlgt

goriilmekteclir.

4-Mahremiyet

"Gizlilige, aile hayatlna, yabancmm bakt~lanna, kadmm sahasma, yasaklanan ~eye ili~kin" olan mahrem sozciigii, ayru zamanda "samimi, ic;:li d!~ herkes tarafindan bilinmemesi gereken, soylenmeyen, gizli ~ey" anlarnlanna gelmektedir. 60

:insanlarm giindelik hayat:trun onemli bir parc;:aSl olan mahremiyet olgusunun tanlml dinlere, killtiirlere, toplumun geni~ligine, a<;lk ve kapah olu~una hatta zamana bagh olarak degi~mektedir. Bu anlamda dii~i.ince tarihinde mahremiyetin tarumlanmas1 ve stmrlanmast noktasmda birc;:ok

60 Niliifer Gole, Modem MahreJJJ: Medm[)'el ve OrtiinJJJe, 11. Bas !a, Metis Yay. ist, 2011, s. 20.

Tiirk ModemlepJJesinin Arka Yiiifi 27

farkh yakla~l1D..ln ortaya ~ goriilmekted.i.r. 61 Dolayistyla kavram.m sJ.nJ.rlanru net hir ~elcilde <;izmek miimkiin degildir. Buna ragmen huradan mahremiyet konusu, Fischer ve Huhner'.1.n, "mekansal mahrerniyet, lci~i

mahremiyeti ve hilgi mahremiyeti" ~eklinde ozetledigi mahrerniyetin iic;: ana ozelligi goz oniinde hulundurularak incelenehilir. Buna gore mekansal mahrerniyet, ~inin yalan fiziksel alanrru; ki~i mah.rerniyeti hakstz miidahalelere kar~1 koymayt; hilgi mah.remiyeti ise ki~isel verilerin toplanma, saklanma ve dagrt:l.rD.1!111l nasli yapliacagrrun kontrol edilmesini gerektirir. 62

Burada dini gruplar temelinde konuyu ele alruguruzdan mekansal mahremiyet ve hilgi mahremiyeti noktas.1.ndan konuyu inceleyecegiz.

Mekansal mahremiyet anlammda halaldlgrnda soz konusu gruplarm, sosyo killtiirel arka planmda da ifade edildigi gihi 1924-19 50 aras1 kapliarm ac;:lk olmadlgr, carnilerin "tekke" i~levi gordugu donemde mekansal anlamda hir mah.remiyetten soz edilehilir. Zira o donemde yasaklar kar~1smda tarikat ~eyhleri faaliyetlerini "ortmek" ic;:in devlet miillciyetindeki carnileri sufi aktivizmin merkezleri olarak kullaruru~lar, 43

goriiniirde cami, olan hu mekanlar ayru zamanda gizli hir "tekke" i~levi gormii~tiir.

Neticede devlet yoneticileri tarafindan tekkelerin kapatl.l.rru~

olmas1, tarikatlan olumsuz yonde hir hayli etkilemekle birlikte, onlan yok etmerni~ veya edememi~lerdir. Hatta tekkelerin kapatllmasmdan hemen sonra hir tarikat ~eyhinin yazdlgr bir ~iir hize, hu kurumlarm nasli varllgrru devam ettirdi@.nin de ipuc;:lanru vermektedir. "(. . .) Seddolunmakla teka_ya, kaldmlmaz if"kr-i Hak I Ciimle mevcuilat zakir kainat detgahtu: " Tiim canlllan Allah'1 zikreden miiritler ve tiim evreni de tekke olarak goren hu anlayi~m, hiiyiik hir sosyal statii kayhma ugramas1, "valaf'' gihi arac;:lar ve kurumlm ellerinden almmas1yla gec;:im.lerini ve melcinl.anru kayhetmelerine yol ac;:masma ragmen hazen kahuguna c;:ekilerek, hazen

61 Yak-up Akyiiz, "Bao. Toplumunda Malu:emiyet AlgtsUlll1 Olu~umu, Degi§imi ve Etk.isi", Di11, Gele11ek ue AJ;/ak Baglammda Mabrm;!J,et Algtlat1 Sempozymmt (27-29 Mart 2015), Ordu Oniversitesi llahiyat Fakiiltesi Yayulia.o, Samsun 2016, s. 177-178.

62 Niyazi Taruhr, jnlemet Suflan ue Bir'!)'sel Mabrem!J,et, Liberte Yay., Ankara 2002, s. 43. 63 Bekta§ilik ve Mevlevilik gibi bir cami ile biitiinle§erek gizlice devam eden bir

tekkeye sahip olmayan tarikadar, varl!klanru ve geleneklerini Nak§ilik ile ayru ol~iide ve gii9ii bir bic;imde koruyamachklan goriilmektedir.

28 Hilmi TDRKYlLMAZ

yer altJ.na inerek am a bir ~ekilde varhldanru siirdiirerek 19 50' den sonra ortaya c;J..kttgt goriilmii~tiir. 64

Tarikatlann bu donii~iimiinii, de Certeau'nun ifadesi ile Tiirk . moderle~mesi stratejisi kar~lSlnda, giindelik hayatta tarikatlann ayakta kalmak ic;in geli~tirdikleri taktikler olarak degerlendirmek miimkilnd~. Zira de Certeau'ya gore "taktik", mekan olarak sadece otekinin melciruru kullarur. Bu nedenle yabanc1 bir giiciin yasalar1yla diizenlenmi~ haliyle kendisine dayatllan alanda oyununu kurmak zorundachr. Aynca sttadan insanlar-zayillar giindelik ya~am ic;erisinde onlara dayatllan eylem kal!planrun hedeflerini saptlrU:lar. Onlan ba~ka bir amac; ic;:in kullarup, kendilerine ozgii bir iislup ve tarz ic;erisinde yeniden in~a ederler. Yine de Certeau'ya gore giindelik hayat "direni~in alaru"chr ve bu direni~, kendi savunma mekanizmalanyla iirettiklerini ve bizzat modernle~menin getirdiklerini ic;:ic;e sokarak, onlarla etkile~erek gerc;ekle~ir. 65 Bu asadan baklld!gtnda tarikatlann bu sessiz donii~iimiinii, Tiirk modernle~tirme stratejisi kar~lSlnda, zaJif duruma dii~en tarikatlarm kendilerini sessiz bir ~ekilde yeniden iiretme durumu olarak degerlendirebiliriz.

Soz konusu durum tarikatlann oniine yeni firsat alaolan ac;rru§ttt. Zira bu camilere gelenler sadece o tarikatln miiritleri degil bunun yanmda miirit olmayan sttadan vatanda~lar da camii cemaati olarak gelmekteydi. Bu durum kendi miirit kitlelerinin d!~mda daha geni§ bir kitleye hitap etme fusatlnl dogurmu~tur. Bunun neticesinde ise hitap ettikleri bu iki farkll kesirni tutmak ic;in sohbetlerini tarikat egitiminin otesinde genel isl:Uni bilinc;lenmeye dogru donii~tiirmii~lerdir.66 Bu donii§iimiin gruplann ic;e kapal! yaplSlru bir nebze olsun d!§anya ac;tlgt soylenebilir.

Yine SO'li yillardan nisbi serbestligin bir sonucu olarak her birisinin klasik tarikatlardan farkhla§tlgt ve yeni bir goriiniim ald!gt tekkeden farkllla~ttgt dii§iiniildiigiinde bu gruplann yeni §ekliyle mekansal anlamda bir gizliginin olmad!gt bir nebze olsun d!§anya ac;lid!gt goriilmektedir.

64 ~Smail Kara, Ct11JJhm'fyet Tiirkiyesi~1de Bir 1\tiese/e 0/arak jsfam, Dergah Yaymlan, Istanbul, 2009, s. 270.

65 Certeau, 2009, s. 113

66 ~entiirk, 2011, s. 170.

Tiirk Modemlef/JJIJsimil Arka Yii'{ii 29

Tek parti doneminde bu gruplar tarafindan gizli sakl.l yaptl.an okumalar, 19 50 sonras10da saglanan ozgiirliik ortanuyla birlikte as:Ik kap1 politikas10a donii§mii§tfu:. Bunun neticesinde ise toplumun farklt kesimlerini bir araya getirebilen okuma halkalar1; ayru zaman:da dayaru§ma kiiltiiriinii de miimkiin oldugu olc;:iide geli§tirrni§ ve ozellikle dindar orta sl111fin yukanya dogru hareketli kesiminin ve gene! olarak c;:e§itli cemaat iiyelerinin sosyo-ekonomik ve siyasal aglar olu§turdugu yapllar haline gelmi§tir.67

Ozellikle 90'11 yillardan sonra sivil toplum §eklinde faaliyet gostermek yiikselen deger haline gelince bu 'anlamda daha fazla goruniir olduklan, sivil toplum olmarun faydalanndan yararlandlklar1 gozlenmektedir

Biitiin bunlara ragmen gelinen noktada, baz1 gruplarm resmi olarak faaliyet yiiriittiikleri kurumun yarunda gayr-1 resmi olarak faaliyet yiiriittiikleri veya egitim verdikleri ev, medrese vb... kurumJ.anru.n olduguna da zaman zaman §ahit olunmaktadlr. Bu anlamda baz1 mekansal mahremiyederin oldugu soylenebilir.

Bilgi mahremiyeti noktasmda ise gruba ait bir talrun bilgilerin saklanma, toplanma ve dagtt:ururun gizliligi ele al!Oabilir.

Bu baglamda sosyo kiiltfu:el arka planda ifade edilenler goz online almrugmda, dini gruplar10 cumhuriyetin ilarundan itibaren devlet ve sistemle goriiniirde bir <;aU§maya girmeden, ic;:inde bulunduklan §artlarm geregini yerine getirerek varhklar1n1 siirdiirdiikleri goriilmektedir. 80'li yillardan sonra ise yine §ardar geregi sivil toplum yolu ile miicadele ve faaliyet gosterdikleri ve boylece · toplumsal hayata ac;:lld!klar1 goriilmektedir. Bu durum tam da giindelik hayat bilimci de Certeau'nun c;:oziimlemesi ile ortii§mektedir.

Michel de Certeau basklya ugrayan bireylerin, iktidar tekniklerine kar§l dogrudan ~ir miicadele bic;:imine girmeyerek, bu otoriter ve hiyerar§ik, fa§ist, dikey toplumsal ili§ki kodlanru "ic;:eriden donii§tfu:mekte" cilduklarw iddia etmektedir. S1radan insanlar -zaylflar­giindelik ya§am i<;erisinde onlara dayaulan eylem kalrplanrun hedeflerini sapumlar. Onlan ba§ka bir amac;: is:in kullarup, kendilerine ozgii bir i.islup ve tarz ic;:erisinde yeniden i§lerler. i§te bu noktada de Certeau bu durumu

67 Yavuz, 2005, s. 224.

30 Hiliru TOR.KYll..J.VfAZ

"gizli bir iiretim, gizli bir yarancili.k'' olarak tarumlamaktadu:. Bu ayru zamanda tiiketim bic;:iminde olan bir iiretimdir. 68

Bu baglamda dini gruplar ve sivil toplum kurulu~lan

degerlendirildiginde, Modernle~me elideri taraftndan "modem" olarak · belirlenmi~ alanlar, anlamlar ve pratikler alarurun ba2t yonleri, "geleneksel" olarak adlandu:llan "ortalama/ s1radan" bireylerin olu~turdugu dini gruplar taraftndan giindelik hayatta kabul edildigi fakat kendilerine dayanlchgi ~ekliyle degil ic;:eriden donii~tiirmek suretiyle yeniden iiretilmi~ haliyle bunu i~levselle~tirmi~lerdir.

Dini gruplann sivil toplum kurulu~lar1 araciligtyla birc;:ok alanda faaliyet gostermi~ olmast, o yillarda yiikselen deger olarak, sivil toplum kurulu~lanru kendi hedefleri dogrultusunda, kendilerine ozgii iislup ve tarzda yeniden i~ledikleri soylenebilir. Zira dini gruplar eliyle kurulmu$ olan sivil toplum kurulu~larmm gerc;:ek anlamda sivil toplum kurulu$u ozelligi ta~ty:tp ta~JIDachgt konusu hep tarn~liagelmi~tir. Zira sivil toplum ac;tk, ~effaf ve hesap verilebilirlik iizerine kurulm~tur.

Her ne ~ekilde olursa olsun dini gruplann iizerinde basklrun oldugu donemde ozellikle daha temkinli hareket ettikleri dii~iiniildugunde bu donemde gruba ait bilgilerin iiyeler taraftndan grup ch~mda

konu~ulmast, tartl~Ilmast, miimkiin degildir. Fakat gruplarm sivil toplum kurulu~lar1 halinde faaliyet gostermeye ba~lachgt ve sosyal bir hareket olarak topluma ac;:llchklan donemde bu bilgilerin daha az gizlendigi soylenebilir.

5-Soylem

Dini gruplar ch~a a~chkc;a, modernitenin fi.rsadar101 daha fazla tiiketerek kamusal alandan daha fazla yararlanma yoluna gittikc;:e kendilerini ifade etme arac;lan ve kullanchklan dil, soylem de farkhla~maktadu:.

Ozellikle ilk donemlerde sozlii kiiltiiriin hakim oldugu dini gruplar sosyo-kiiltiirel ~ardann degi~mesi ve farkh alanlara a<;:tlmas1 ile bu soylemlerinde bir takJID degi~iklikler olmu~tur. Ornegin yeralt1nda olduklan donemde hic;:bir yazili kaynak bulmak miimkiin degildir.

68 Certeau, 2009, s. 45.

Tiirk Modemle;Jllesinin Arka Yiiifi 31

Tamamen sozlii kiiltiir hakirnd.ir, hatta daha once yazlli olan islami kaynaklar bile soz konusu ~artlar geregi ezberden, gizli gizli okunmu~ ve okutulmu~tur. DolaylSlyla boyle bi.r donemde soylem diizeyinde son derece is:e doniik olmas1 normal bi.r durumdur. ·

SO'li ytllardan sonra goriiniir olmaya ba§laymca iiyelerini geni~letmek ve daha fazla insana ula~mak is:in ister istemez bu soylemlerinde dt~arlda olan insanlara kaql bi.r yumu~ama oldugu soylenebili.r. Ornegin tekkelerin camiye stguuru§ olmas1 ve buralarm gizli bi.r tekke i~levi gormii§ olmasmda bunu izlemek miimkiindiir. Onceki donemlerde tekkeye sadece soz konusu grubun iiyeleri geli.rken art:Jk cliyanete bagll olarak faaliyet gosteren bu camilere stradan vatanda§lar da gelmekted.ir. i~te bu durum daha once sadece kendi tabanlarma yonelik olan soylemleri, aruk stradan vatanda~l da kapsayacak §ekilde yumu~adtg-t goriilmekted.ir. Geride de ifade edildigi gibi 1950 sonrasmda saglanan ozgiirliik ortam1yla bi.rlikte gruplarm toplanttlan adeta a<;lk kap1 politikasma donii§mii§tiir.

Yine ozellikle her grubun neredeyse kendine ozgii bi.r yaymevi olmasl ve internet ve sosyal medyanm yaygmla~mast da soylem diizeyincfe gruplan farkWa§ttrmaya ve daha ozenli olmaya sevketmi~ti.r. Arttk her grubun bi.r internet sayfas1 oldugu, kitap ve dergiler araclligtyla iiyelerine Wa§tlgt dii§iiniildugunde sozlii kiiltiire gore yazlli kiiltiiriin daha tutarh ve daha kapsaytCl oldugu soylenebili.r. Daha once sadece kencli tabanlarma hitap eden gruplar, bu aras:larla soylemlerini daha geni§ kitleleri is:ifle alacak ve farkhllklara daha fazla ho~gorii ile bakacak ~ekilde degi~ti.rdigi goriilmekted.ir. Ornegin daha once bi.r grubun "Ehli Siinnet ve'l Cemaat" kavramm1 kullantrken, kenclisini alevi olarak tarumlayan kesimi dt~ladtgt du§iiniilerek bu soylemlerini "sahih iti.kad sahibi" §elclinde degi§tirdigi goriilmekted.ir. 69

6-Egitim

Tasavvuf, bi.reylerin mistik, ahlaki ve ruhani dii.nyalarma hitap eden, bu diinyayt geli§tirerek "iyi insan" tipinin yeti§mesi i<;in s:areler arayan ve teknikler geli§ti.ren bi.r dii§iinme, duyma, davranma ve ya~ama

69 Hilmi Tiirkyilinaz, KOI!Ja'da Dini Hq;•at, Bastlrnarru~ Doktora Tezi, Necmeddin Erbakan Universitesi Sosyal Bilimler Eastitiisii, Koaya 2016, s. 247-248.

32 Hilmi TORKYILMAZ

bi9micfu. 70 Bu baglamda tarihsel olarak incelendiginde tarikatlar, egirim ba§ta olmak iizere, dolayh olarak iktisacli, siyas~ ilmi hatta askeri alanlara kadar niifuz etmi§ ve bu sahalarda soz sahibi olanlara yon vermi§,71 islam toplumlan iizerinde oldukc;a farkh fonksiyonlar icra etmi§lercfu.72

Bu fonksiyonlann ba~IDda da yaygiD egitim · fonksiyonu soylenebilir. Ozellikle Osmanh ornegi goz oniinde bulunduruldugunda orgiin egitimin medrese ve ilmiye suufirun eliyle, yaygiD egitimin de tekke ve tarikat mensuplanrun eliyle yiiriitiildiigi.i anla~Il.maktachr.73 Cumhuriyet donemine gelindiginde ise, sosyo kiiltiirel arka planda bahsedild1gi gibi, kurucu elitin aydUllanmae1 pozitivist bir mantJ.kla din egitimini yasaklama ile kendi din adamlanru yeti§tirme arasmda gidip geldigi g~riilmektecfu.

Bu donemdeki islarru "ulema islarm" ve" sufi islarm" §elclinde ikiye ayuan Duran'a gore Cumhuriyet doneminde, ulema islarm biiyiik olc;iide kaybolmasiDa ragmen, Sufi islarru yeralttna inmi§ olsa da mevcudiyetini devam ettirmi§tir.74 Dolayts1yla soz konusu devrede (1950'lere kadar) tamarruyla geleneksel ve muhafazalci.r kahplan ic;erisinde, tam anlarruyla bir halk Miisliimanhgt ~eklinde olan "din"; ta§radaki son Osmanl! medreselerinin bakiyesi olan ta§ra ulemas1 ve yeni rejime ragmen gizli gizli devam eden sUfi <;evrelere mensup, sufi §eyleri tarafindan olrnak iizere iki farkh ziimre tarafindan yeni nesillere aktanlmaya <;ah§J.lnu§tlr. 75

Her ne kadar "ulema islarru" SO'ye kadar olan dqnemde siyasi iradenin basklSl ile biiyiik olc;iide kaybolmu§ ise de sec;menle ileti§im kurmanm zorunlulugunu ifade eden c;ok partili siyasi hayata gec;ildigi SO'li yillardan sonra imam hatip okullarUlUl, ilahiyat fakiiltelerinin ve resrni Kur'an kurslanrun ac;:llmas1 ile resmi/kitabi din ogretiminde geli§meler luzla artm.l§tlr ve se«;meli din derslerinin oldugu bu giinlere gelinmi§tir.

10 Kara, 2005, s. 202. 71 A.g.e, s. 202.

72 Giinay, 2006, s. 308. 73 Hasan Kamil Ytlmaz, Ana Hat/any/a Ta.rav/Jiif ve Tarikatlar, iFAV, istanbul, 2000, s.

239.

74 Duran, 2004, s. 134. 75 Ahmet Ya~ar Ocak, Tiirk/efi Tiirki.J•e ve islaiJJ, ileri~ Yay., 5. Bask.l, ist. 2002, s. 93.

Tiirk Modemll!{llJe.rinin Arka Yiitfi 33

DolaylSlyla Osmanl.t'da oldugu gibi Curnhuriyet'ten giinfuniize de din iki farkh koldan gelrni§tir. Birincisi orgiin ve resrni egitirn yolu ile imam hatip okullanrun, ilahiyat fakiiltelerinin ve resmi Kur'an kurslan v.b .. kanal.t ile ogretilen din egitimi ve ogretirni. Bir digeri ise volk/halk islarru diyebilecegimiz tarikat/ cemaat gruplan eliyle .verilen gayr-1 resmi din egitirni ve ogretirni. Bu giin de bakl.ldlgmda hemen hemen her bir dini grubun Kur'an kurslanrun yarunda mahallelerde bulunan goniillii iiyelerinin evlerinde bir araya gele.rek dini sohbetler araciliglyla da din egitirn ve ogretirnine devam ettigi soylenebilir.

Bu baglamda din ozgiirlugu ve din egitimi alanmdaki tarihsel geli§melere bakarak, dinden korkan, sadece alttan gelen hallon baskllar1na boyun egerek minimum diizeyde odiinler veren bir devlet ve yonetici elitin oldugunu soyleyebiliriz. Bu baglamda devlet yoneticilerinin kamu politikalarllli da kamuoyu baslolanna dayanabildigi olc;iide din kar§ltl bir tutumla §ekillendirdikleri soyleoebilir.

Bunun yanmda dini gruplarm her biri mensuplanru yeti§tirmek, onlara kendi deger ve normlatllli ogretmek iizere uyguladlgt grup i~i egitimler de vardlr. Cemaatlerin temelini olu§turan tarikatlar, en ba§ta baghlanrun manevi geli§imlerini saglama)'l hedefleyen ve bunu kendi metotlarl dairesinde siirdiiren yapliardlr. Aocak her bir geleoegin kendi ic;iode oocelikleri, uyguladJ.klan metotlarda bir takun farkh.Wclan soz koousudur. Bu geleoek ve metotlar1n olu§umunda tarikat silsilesi ic;inde yer alan miir§itlerin karizmatik liderliginin merkezi bir rolii bulunmaktadlr. Kendi ya§adlgt dini tecriibeyi etrafindakilerle payla§an karizmatik dini liderler mensuplar1010 Oini hayatl iizerinde etkili olurlar. Sembolik ki§ilik olan §eyhe benzemenin bir egitim metodu olarak oncelikle uygulandlgt tarikatlarda bu etk:i daha belirgindir. DolayiSlyla miir§it mevkiindeki dini liderlerin tecriibeleri baghlarm din anlaYJ.§l iizerinde dogrudan etkili olmaktadlr. 76 Tarikat tabanll dini gruplarda da benzer egitim modelini gormek mfunkiindiir. Ozellikle §eyhe/karizmatik · lidere benzemek onu rol model almak son derece onernli goriilmektedir.

Aynca soz konusu gruplar ilk andan itibaren kendi kurumlanoda gorev alacak ki§ileri kendileri yeti§tirme yoluna gitmektedirler. Bu

76 Abdullah ince, "Cumhuriyet Sonrast Dini Gruplann insan Y eti~tirme Modell -Yahyalt'h Hact Hasan Efendi Ornegi-" , Intemationa/ joflma/ of Science Cflll11re and Sport (InifSCS),July 2015: Special Issue 3, s. 5.

34 Hilmi TORKYilMAZ

anlamda her bir grup milntesiplerini bir takun egitimlerden gec;i.rmek suretiyle kendi ~ ve kurulu~lannda gorevlendirmektedir. Dr~a kapah yapllar olduklarrndan, grubun kendi egitimlerinden ges:meyen bir kimsenin soz konusu gruplann kurumlarrnda din egitimi verme~ iizere · yer almas1 neredeyse imlcinsiZdtr. Sosyolojik as:1dan dii~iiililldugunde grubun kendine ait sembol, klyafet, deger ve normlar1n1, ritiiellerini is:selle~tirrni~ olan ki~ileri gorevlendirmesi normal bir durum olarak degerlendirilebilir.

Bunun yanrnda, her bir grup temelde Kur'aru Kerim olmakla birlikte grup is:i egitimde iizerlnde daha fazla durduklarr alanlar1n oldugu bilinmektedir. Bazuarr tefsir, bazliart hadis, bazlian filah agtrill egitim yapt:Iklan izlenmektedir. Fakat bu egitimlerde gruplann, bazr kitaplan ses:tikleri ve iiyelerine de bu kitaplann dt~Jnda kitaplan okumalanna pek fazla Slcak bakmad!klart soylenebilir.

V. Sonu~

Dini gruplar, insanlano inand!klan dinlerini daha iyi ya~amak ve ya~atmak iddiasryla olu~turduklarl gruplan ifade etmektedir. insanlarrn dii~ilnce ve ya~am tarzlannr, is:inde ya~ad!gt toplumun, yonetim, hukuk egitim vb .. sistemlerinden bagtmsiZ dii~iinmek miimk:iin degilse bireylerin olu~turdugu dini gruplarrn da yaplia~mas1 ve dii~ilnce yap1sJI11n ~ekillenmesinde is:inde bulundugu toplumun yonetim, hukuk egitim vb .. sistemlerinden bagtmsiZ dii~iinmek miimkiin degildir.

Onun is:in islami hareketler/ gruplar ve bunlarm d!~a kapah/is:e doniik yapua~malan, Tiirk modernle~me paradigmas1 ve bu modernle~menin gilndelik hayata yansimalart goz onilnde bulundurulmadan anla~Ilmas1 miimkiin degildir.

Bilindigi gibi laiklik ve pozitivizm Tiirk modernle~mesinin iki temel dayanak noktas1n1 olu~turmaktadtr. Cumhuriyetin kurucu kadrosu tarafindan pozitivizmin otoriter bir yonetim ideolojisine donii~tiirillmesi ve FransiZ tipi jakoben laikligin de "yeni bir din" gibi uygulanmaya s:ah~Ilmasr ile s:agda~la~maya engel oldugu gereks:esiyle gilndelik hayatln hemen her alanrndan islamm izi silinmeye s:ah~Ilml~, buna gore reformlar yapilml~tlr. Bu reformlar devleti ve ekonorniyi donii~tiiriirken killtiir, zihniyet ve toplumsal pratikler diizeyinde biiyiik s:alkant:Jlara sebep olmu~tur.

Tiirk Moder11/epmsinin Arka Yiiifi 35

Bu ~alkannlardan birisi de Osmanlmtn son donemlerine kadar varhguu bir §ekilde devam ettiren ve hallon giindelik hayattnda onemli bir etkisi olan dini gruplarda goriilmii§tiir. Osmanh devletinin miras1 fu:erine kurulan Cumhuriyet doneminde bunlarm devam etmesi normal bir durumdur. Fakat Cumhuriyetin ku.rucu kadwsu, reformlarla ortaya koydugu ve halka ogretmeye ~all§tlgt ya§am tarzuun yerini alabilecek her tiirlii ya§am tarzilll bogmak ve susturmak istemi§lerdir. Onun i~in tekke ve zaviyelerin kapanlmas1, k.J.ltk la.yafet fu:erindeki baskl, Kur'an egitimini engellemeye yonelik baskl vb . . . giri§imlerle bunu saglamaya ~all§ml§lard!r. Fakat bu basla. neticesinde belki ya§am tarzlar1 goriiniirde ifade edilmemi§ fakat gizli gizli ya§amaya ve yayllmaya devam etmi§tir. Ayru §ekilde tarikat/ cemaat tipi dini gruplann da kendilerini olagan §artlarda iiretememeleri ve d!§a kapanmalan sorununu ortaya ~ikarml§tlr. Ba§ka bir ifade ile bu bask!, dini ku.rumlann, ekonomik ve ki.iltiirel geli§melere paralel olarak iilkemize 6zgii bir §ekilde yeterli diizeyde kutumsalla§amamas1 sonucunu dogurmu§tur.

Soz konusu basin, Cumhuriyet"in ilk yillarmda ozellikle 1923-1946 arasmda katl, 19 SO'lerden 1980'lere kadar uzanan donemde gittik~e yumu§ayacak bir bi~irnde uygulanml§tl.r. 80'li yillardan sonra "sivil toplum" anlayi§UUU devlette hakim olmaya ba§lamas1yla bu baslo daha da yurn.u§aml§, 6zellikle 2003'ten sonra siyasi iradenin degi§mesi ile din egitimi ve ogreti.rni alanmda ozgiir bir ortam meydana gelmi§tir.

l§te dini hareketlerin §ekillenmesinde, bu gruplarm hazen rn.iirn.kiin oldugu ol~iide d!§a a~llmasl hazen de i~e donerek d!§a kapanmasmda siyasi, sosyal, kiiltiirel v~ ekonomik §artlarm onemli bir etkisinin oldugu goriilrn.ektedir. Bu §artlardan etkilenen alanlarm inan~, ibadet, sosyal ili§kileri, iiyelerin soylemleri, egitim vb. ba§hklarda sttalanabilir.

Soz konusu gruplarm ve iiyelerinin kendilerini rahat ifade edemedigi durumlarda giindelik hayatta Goffman'm ifadesi ile "sahnenin onii" ve" sahnenin arkas1"ndaki durumlara gore farkh davraru§lar i~ine girdigi soylenebilir. Ba§ka bir ifade ile bu dururn. gruplarm giindemine "takiyye", "tedbir" vb. kavramlarl soktugu soylenebilir.

$iiphesiz bu yaplla§rn.a bi~imleri bir anda ortaya 9krm§ degildir. Nasll ki bireylerin dini algtlama ve ya§ama bi~imleri, zihniyet diinyalan bir anda olu§mayip belli bir siirecin neticesinde §ekillenerek ortaya ~ysa, dini gruplann yaplla§rn.alan, taVir ve tuturn.lan da bir anda ortaya

36 Hilmi TORKYlLMAZ

<;lkmarru~ belli bir tarihsel siire<; i<;inde ~elrillenrni~tir. Dolayl.Slyla bu durumun sadece son 10-15 yt.ldak:i siyasi, ekonomik ve kiiltiirel geli~meler ile izah edilmesi konunun anla~tlmas1 noktasmdan eksik kalacaktir.

Genel anlamda dii~iiniildiigunde her toplumun oldugu gibi, her grubun veya her bireyin ba~kasma kaq1 korudugu, miidahil olmasma ~in vermedigi alanlar vardtt ve bu da normal bir durumdur. Fakat bu durum devletin ve toplumun dini hayat1na zarar verecek niteliklerde oJ.masllli · uygun gormek miimkiin degildir. Tarihimizde ya~anan baz1 olumsuz . ornekler de dii~iiniildiigunde di~a kapall yapuanmalarm devlet, toplum ve din i<;in her zaman risk olu~turdugu bir ger<;ektir. 0 halde bu kapaliliga sebep olan unsurlan bertaraf etmek, hem bu kurumlann ~effaf olmas1n1, ifrat ve tefritten ka<;mmasllli saglayacak, hem de bu kurumlarm denetlenebilir yapuar halini almas1 saglanacaktir. Ulkemizde din'"devlet­toplum ili~kilerini saghkll bir zemine oturtmak i<;in, konuyu bu baglamda yeniden ele almak ve gerekli yasal zemini buna gore yeniden diizenlemek gerekmektedir.

Tiirk Modemlef!11esi11i11 Arka Yiiiii 37

Kaynaks;a

Akyiiz, Yakup, "Bat1 Toplumunda Mah.remiyet AlgtslO.Ul Olu~umu, Degi~imi ve Etkisi", Din Gelmek ve Ahlak Baglamznda Mahrm!fyet Algt!an Sempotyllmtl (27-29 Mart 2015), Ordu Universitesi ilahlyat Fakilltesi Yaymlan, Samsun, 2016.

Bennet, Andy, Kiiltiir ve Giindelik Hqyat, Phoneix Yay., Ankara 2013.

Bennet, Tonny, Watson, Diane, Understanding Every Lzfe, The Open University, Blackwe~~ Publishing, Cambridge, USA, 2002.

Bilgiseven, .Amiran Kurtkan, GeJJel S O!JOloji, Divan Yaymlan, ist. 1982.

Cantek, Levent, Cttmhtmjetin Bt1/11g (:agz: Giindelik YafatJJa Dair Tarltfmalar (1945-1950), :i:leti9im Yay., ist. 2008.

Certeau, Michel de, Giindelik Hqyatm Kelft I, (<;ev. L. Arslan Ozcan), Dost K.itabevi Yay. Ankara, 2009.

<;aha, Orner, "Ana Temalanyla 1980 Soruas1 islami Uyaru~", Modern Tiirkzje'de Styasi Diifiince: isla?Jmlzk, C. 6, :i:leti~im Yay., istanbul. 2004.

<;aha, Orner, Sivil Kadm: Tiirktye'de Sivil ToplmJJ ve Kodm, Vadi Yay., Ankara, 1996.

<;elik, Celaleddin, "D ini Gruplar Sosyolojisi", Din Sosyolojisi, (Ed. Mehmet Bayyigit), Palet Yay. Konya, 2013 ..

D ebord, Guy, ''Perspectives for Conscious Alterations in Everyday Life", Ben Highmore (der.) The Everdqy Life Reader, London: Routledge, 2003.

Dernirc~ H. Aliyar, "27 ''May:tss;liann Din Siyaseti", Tiirktye Gii11liij,ii Detgisi, S. 45, Mart-Nisan 1997.

D uran, Burhanettin, "Cumhuriyet Donemi islamcill~ ideolojik Konumlan Donii~iimii ve Evreleri", Modern Tiirktye'de Styasi Diifiince: islamczlzk, C. 6, (Edt.T. Bora ve M. Giiltekingil), :i:leti~im Yay., istanbul 2004.

Efe, Adem, Din! Gruplar Sosyolojisi, Donem Yaymlarl, i stanbul, 2013.

Eraydm, Sels;uk, Tasavvuf ve Tarikatlar, iF A V Y aymlarl, istanbul, 1997.

Erogul, Cern, Demokrat Parti: Tatihi ve ideolojisi, :i:mge Kitabevi Yay:tnlan, Ankara, 1990.

38 Hilmi TORKYILMAZ

Fiske, J o~, Popiilet· Kiiltihii Anlamak, (<::ev: Siileyman irvan), Ark Yaymlan, ~a, 1999.

Frayer, Hans, Din Sosyolojisi (<::ev. Turgut Kalpsi.iz), Dogu Ban Yay. Ankara 2013.

Ginzburg, Carlo, PI!Jnir ve l.V11tlt11:· Bir 16. YiiiJ!zl Defjrmencisinin Evrtn~ Metis Yaymlan, 6. Bask!, istanbul 2016.

Gole, Niliifer, "Islami Hareketler ve Postmodernizm", 1. islam Diijii11cesi S el)ljJOiJIIJJJII Bildiriler TartzpJJala0 Beyan Yay. I st. 199 5.

Gole, Niliifer, Modem Mahrem: Medenfyet ve Ortiinme) 11. Bask!, Metis Yay. ist., 2011.

Gole, Nili.ifer, Sekiiler ve Dinse/.· Aflnan Sznzrlt11; Metis Yay. ist. 2012.

Giinay, Onver, Din Sosyolojisi, insan Yay., 7. Bask!, ist. 2006 ..

Giinay, Unver, Ecer, A. Vehbi, Toplmmal Defif'JJe) Tasawt!f; Tt11ikatlar ve Tiirkiye, Erciyes Universitesi Yay., Kayseri 1999.

Highmore, Ben, EveJ)'dtl)l Life and Cultural Theory, London ve New York: Routledge, 2002.

ince, Abdullah, "Cumhuriyet Sonras1 Dini Gruplann insan Y eti§tirme Modeli - Y ahyah'h Hact Hasan Efendi Ornegi-" , Intemational ]o11mal of Science Culture and Sport (Int]SCS), July 2015: Special Issue 3.

insel, Ahmet, Tiirkfye Toplmmmzm Bunalttm, Birikim Yay., ist., 1990 ..

Kara, Ismail, CumhmiJet Tiirkfyesi'nde Bir Mesele Olarak islam, Dergili Yaymlan, istanbul, 2009.

Kara, Mustafa, Tasawttj ve Ta!ikatlar Tarihi, Dergah Yay., ist., 1999.

Kara, Mustafa, Tiirle TasavVtifTmihiAraJflrJJJalarz, Dergah Yay., ist. 2005.

Ken tel, Ferhat, ''Modernite Gi.indelik Hayat ve Y eni Sosyal Hareketler" Alt iist Dergisi, 3 Eyliil2011.

Kiic;iikdag, Yusuf, "Osmanlt Doneminde Konya'run Tasavvufi Hayauna KJ.sa Bir Bala§", KOI!Ja $ehrtitin Fi;dki ve Ekonomik Y apzsz Makaleler I, Selc;uklu Belediyesi Yay., Konya 2004.

Tiirk ModenllepJ;esinin Arka Yiitfi 39

Lefebvre, Henri, Everydqy Life in the Modem World (Translated by Sacha Robinovitch), Harper and Row, Publishers, New York, Evanston, San Francisco, London, 1971.

Mert, Nuray, ''Tiirkiye islamct.hglna Tarihsel Bir Bala~", Modem Tiirfe!ye'de S!Jasi Diifiiltce: islamczlrk, (Edt. T. Bora ve M. Giiltekingil), C. 6, ileti~im Yay., ist. 2004.

Ocak, Ahmet Ya~ar, Tiirkle0 Tiirk!Je ve islam, ileti~im Yay., 5. Basla, ist. 2002.

Ozbudun, Ergun, Keyman, Fuat, ''Tiirkiye;de Kiiltiirel Kiireselle~me", Bir Kiire Bin Kiiresellepm (Ed: Peter L. Berger, Samuel P. Huntington), K.itabevi Yay., ist. 2003.

Pettigrew, Thomas F., ''Inter-group Contact Theory'', Ann11al Revien; of Ps)'chology, 49, s. 65-85, 1998.

~en, Hasan, Kemalist ModemlepJJe ve islamcz Gelenek, K.adim Y aymlan, Ankara, 2012.

Tan, E. 1v1.ine, Toplttm Bi!iJJJine Girif, s. Ankara Dnlvers.ites.i Eg.itim Fakiiltes.i Yaymla.n, Sevin<; Matbaas1, Ankara 1981, s. 53; Mahmut Tezcan, Sos,yoloj!Je Gi1i{, Aru Yaymlan, Ankara 2011.

Tanllir, N.iyaz.i, intemet Sttflan ve Birrysel J.\IIahmtJJfyet, Liberte Yaymlan, Ankara 2002.

Taslaman, Caner, Kiiresellepne Siirecinde Tiirk!Je'de islam, istanbul Yaymev.i, istanbul 2011.

Tiirkdogan, Orban, "Tiirk Toplumunda Y enl D.i.ni Hareketler ve Cemaatla~ma", Ankara Oniv. ilah!Jat Fakiiltesi Dergis~ Ozel Sa)'!, Cumhur.iyetin 75. Ylidoniimilne Armagan, Ankara Dn.ivers.ites.i Basrmevi, Ankara, 1999.

Tiirkyllmaz, Hilmi, Kon,ya'da Dini Ha,yat, Baslimam1~ Doktora Tez.i, Necmeddin Erbakan Dn.iversites.i Sosyal Bilimler Enstiriisu, Kenya 2016.

Uzun, Necm.i, Tiirkjye'de islamcz Hareket Gelip111~ ilifkileti Aynlzklan ve Diiniifiimii, Atlirm Un.ivers.ites.i Sosyal Bilirnler Enstitiisu Baslimami§ YL Tez.i, Ankara, 2011.

Weber, Max, Sosyoloji Ya:{!lan, (<;ev. Taha Parla), Hiirr.iyet Vakfi. Yaymlan, istanbul, 1987.

40

Yavuz, Ha~, Modemlefen Miisliimanlar, Kitabevi Yaymlan, Ist. 2005.

Y J.l.maz, Hasan Kamil, Ana Hatlar!Jia T asawrif ve Tarikatlar, :tF A V, Istanbul, 2000.