Yusuf Ziya İnan - Jöntürklerden İttihat ve Terakki Cemiyetine

7/30/2019 Yusuf Ziya nan - Jntrklerden ttihat ve Terakki Cemiyetine

1/174

lNfBIliEnENlTHft ve TRMK

CENYENEHazrlayan :

Av. YUSUF ZYA NAN

BAYRAMASIK YAYINEV

Fndklyan Han Kat 2, No: 23 Saka eme Sok. iekpazar

Eminn - stanbulTel.: 40 25 96 22 94 17

1978


2/174


3/174

BAYRAMIK YAYINEV

Tarih serisi no. 9

Genel yay n no. 11

Dizgi - tert ip : Ssl Matb aaclk Koli. ti.

Basic : Er-Tu Matbaas

Cil t : Kardeler Mceli i thanesi


4/174

Jntrklerden ttihat ve Terkki Cemiyetine

isimli bu yaptla yayn hayatna girerken nemli bir

boluu doldurduumuza inanyoruz. nk yakn tarihimize ait olaylar, gnmze dek, hi bir zaman ta

rafsz ve objektif yarglarla yarglanmam; daima

tek ynl ve tek bakl bir anlatm ye grlmtr.Bu yzden yakn tarihimiz hakknda ok sathi ve sa

dece meth senalarla dolu eserler okumaya mecbur

kalmz ve bu nedenle genlerimiz yakn tarihe ya

banc ve inanszdrlar. Nitekim gnmz olaylar

bu dncede ne kadar hakl olduumuzu yantlar.Biz gerek bir anlatma zlem duyduk. Olaylara

tarafsz bakan bir tarihi ararken bunun sosyal vekltr ynnden ok dolu olmasna zen gsterdik.

Veld ve ok sade bir slbu olan sayn Yusuf Ziya n an a bavurumuzun tek sebeb i onun tar afs z ve

gerek bir lm objektifl ie sahip kiil ii olmutur.

Size sunduumuz bu eser Trk tarihinde derin

izler brakan Jntrk hareketinin ne olduunu, nasl baladn, hangi ihtiyaca cevap verdiini, han

gi kaynaklardan kaynaklandn, balang ve son'u

arasndaki tarihi elikiyi gstermeye dikkat etmi

ve Trk tarihinin kaderindeki bu garip olayn mahi

yeti zerinde bizleri d nd rrken insanlarn okiyi niyetlerine ramen bazan topluma ar zarar ver

S U N U


5/174

diklerini ve ktlk edebileceklerini de gznne ser

mitir.Jntrkler, yazarmzn deyimi ile sylemek ge

rekirse ok iyi, ok namuslu, ok vatanperver, ok heyecanl insanlar olmalarna ve her an Devletin b

tnln dnm bulunmalarna ramen, bu ni

yetle balayan eylemleri neticede lkeye sadece za

rar getirmi; Devleti kurtaralm parolasiyle yaplan

klar. Devleti sratle ykmtr.

slhat hareketleri inkiraza dnm; kurtulu irpnlar da ykl salamtr ki insanlk tarihinde byle bir ikinci olay gsterilemez.

Deerli yazar ve aratrmac sayn Yusuf Ziya

nann (Jntrklerden ttihat ve Terakki Cemiyetine)

isimli bu eserini Trk ktphanesine kazandrrken

mill bir hizmette bulunduumuza inanyoruz.

10.4.1978

Bayromk Yaynevi

stanbul


6/174

Mukaddes yaynevi, ahsma mracaat edip Jn-trkler iin bir kitap yazmam isteyince, nemseme

dim, ancak kitab yazabileceimi syledim. Fakat ki

tab yazmaya balaynca ne byk bir sorumluijk

yklendiimi anladm ve inann ki ok ardm. Ba

na kolay gibi grnen bu konu meerse o derecekark, eliik ve anlalmazd ki gnlerce dn

mek, aramak zorunda kalyor ve aratrmalarma de

vam ederken, yakn Trk tarihine ne kadar yabanc

olduumuzu, ok defa da yanl bilgilerle artlandmz farkediyordum.

Jn trk hareketi Osmanl tarihinin nemli bir

sosyal ve siyasi hareketidir ki sanrm beer tarihin

de bundan daha orij inal, daha tipik bir olay gste

rilemez. nk jntrk hareketi bir milletin kaderi

ni temelden deitiren bir akm olarak kalmyor, ku

rulu ve balang noktas ile sonular farkl neti

celer dourarak hem bir felaket, hem de yakn ge

lecee k tutan bir (ide) hviyetine brnrken olay izleyenlerde aknlk nedeni oluyor.

Jntrkler bize byk vatanperverler olarak tak

dim edilmiti. Bir Mithat paa gnllerimizde ya

yordu amma ayn paann ayyldzl bayrama ha

koydurduunu renmek iin bu kitab yazmam ge

N S Z


7/174

rekiyormu. Bir Ali Suavi'yi dnn ki hem Trk

ln banisidir, lem slamc geinir, hem de

lemin aleyhindedir; hem demokrasi ve hrriyet ha

varisidir. hem de hi lafet taraftan. Dnya tarihinde

ihti lal yapm byle elikilerle dolu bir ikinci ihti

lalci var mdr, bilemem amma bu ve bunun gibile

rin Trk ulusuna o devirde bir ey veremedikleri,

btn iyiniyetlerine ramen devletlerine ihanet ett ik

leri bir vakadr.

Her fikir ve eylem yerinde ve artlar msaitsedorudur. Bir eyin geerli l ii zamanyle ve ihtiya

mefhumu ile mukayyeddir. Jntrklerin devlet slahat ve inklp iin hazr olmadklar, kltr, muhit ve

ahsiyetleri it ibariyle inklp yapac ak nitelikte bu

lunmadklar o kadar aktr ki, bu insanlara devirleri iinde sadece acmak gerekir. Nitekim Osmanlsultanlar da bu samimi, heyecanl, atak ve bir ey

ler yapmak isteyen genlere ayn gzle bakm, on

larn hareketlerinden ok zarar grmelerine ramen hepsine devlet kaynaklarn ak tutm u ve ucuz

kahramanlklarn devam ettirmelerini adeta hazrla

mtr. Ortaya attklar fikirler kendi fikirleri deil-

dir> dndkleri reform hareketleri kendi bulularya da tecrbelerinin eseri olmamtr. Hareketlerin

de his daima akln nnde gitmi, ahsi kar ve ih

t iyalar tatmin olunduunda idealizm unutulmutur.

Savunduklar fikirler kopuk bir defterin yapraklarn

andryor ve bu dncelerdeki eliki bir inklba

imkan vermekten ok uzak. Ancak bir takm yeni mefhumlar ilemeleri, onlarn Trkiye'de yaylnas-

n hazrlam, Trk halknn ulus anlay bylece is-,

t ikbal iin ekil lenme imkann bulmutur ki Jntrk

lerin tek hizmeti budur.


8/174

tt ihad ve terakki frkas, Abdlhamide kar beliren bir muhalefetin umuma mal edilen bask gu

rubu olarak ortaya kmtr. Onlar da fazla bir ey

verememi, jntrk dncesini biraz daha kartr

m; bir ideoloji ku ram am akia ber aber ordu ile , si

yaseti, parti ile devleti birbirine kartrm, i ve d

siyasetlerinde gsterdikleri basiretsizlik sebebiyle

bir mparatorluu birka sene iinde ykarak btn

iyiniyetlerine ramen tarih nnde ihanet etmi ki

iler durumuna dmekten kurtulamamlardr. Btn iyiniyetlerine, ahlak ve fazilet sahibi olmalarna

ramen maalesef bunlarn verebildii tek ey iha

nettir. yle ki asrlar bu arl telafi ve tedavi ede

mez. Amma btn bunlara bakarak insann alnya-

zsndan kaam yaca n, mil letlerin ve devletlerin

de insan gibi kaderinin izgisinde yrdn an

lamak iin Jntrkleri, tt ihad ve terakki cemiyetimensuplarn tanm ak, onlarn talihs iz yaamlarn

renmek gerek. Bu kiilerin herbiri fevkalade birer insandr, fakat lkeye verebilecekleri hi bir ey

yoktu r. Her biri fer t o larak deerlidir, an cak bir .ara

da yaptklar sadece ktl ktr. Onlar tandka

Devlet adam ile ahsi meziyetlerin birbi rine zt, ol duunu, insanlarn iyi niyetli olmasnn millete hiz

met iin yetmediini anlyoruz. Ve reniyorum ki:

Hi bir fikir; art lan yoks a, ne kad ar mkemmel

olursa olsun, fayda salamaz. Hi bir dnce,: ne

kadar mkemmel ilenirse ilensin, topluma ters dyorsa hayrl olmaz. Her ey kendi art ve ihti

yacnda mkemmeldir, her ey kendi varlk; srrn

kendi ortamnda bulur. Mesela: Osmenli imparator

luunda Trklk akm, hrriyet ve merutiyet stemi yanltr nk Osmanl deyleti eitl i etnik

guru plardan, baka baKa topl uluk lardan, ayrr inan

:7


9/174

ve din lere bal insanlardan olum aktadr. Bu nlar

br fikir ve ideoloji erafndo birletiri lmeden mill i

yeti akmlarn ncs olmak ancak devleti para

lar. ihya etmezdi. Keza byle bir devlet dzeninde BSJohat hareketi diye Melisi mebusan toplayp yet

kileri bu meclise devr etmek de devlet oto ritesin i

sorsmoktan baka anlama gelemezdi. Onun, iindir

ki fntrkler hazrlksz baladklar bu atlmda, hem

boonsz olmular, hem de devletin inkirazn hz-

kmdrmlardr. Bu fikirler yle bir devlet iin ne kadar tehlikeli ise, tek millet halinde yaayan ve Ana-

do4udo birlik kuran bugnk devletimizde milliyeti-

fik ve hrriyet fikirlerini red etmek de ayn ekilde

tehlikeli ve zararldr. OsmanlIlarda slamclk akm

n red ne kadar zarar vermise bugn devlet polit i-

kcssu^a dini kartrmak da o derece zararl ve teh-

Ukeltdir.

nmzde bu kadar deerli bir tarihi tecrbe

vardr. Jntrk hareketini ve ttihatlar iyi tanma-hyz ve onlarn davranlarndan ibret olmalyz. Di

ni siyasete sokmann ne demek olduunu, ar akm-

lann bir devlete neye mal olduunu, ordu ve sivil

Hikilerinde siyasi oyunlardan kanmak gerektiini,

bir eyi iyi bilmeden, anlamadan, hedef ve gayesi

betH olmadan yaplan hareketlerin hi bir yarar sa-

Ofnadn, yab an c ideo lojiler in vey a doktr in ler in

-deerleri ne olursa olsun- hayr getirmediini an

lamak iin genlerimizin uzun uzun kitaplar okuma-lonna gerek yok. n m zde yakn tarih duruyor,lntrkleri, itt ihad ve terakki yelerini tanmak, on-

lon bffmek kfidir. Bunlar okuyunca da Trkiye cumhuriyetinin kuruluunda ittihad ve terakki yararna

neden yz verilmediini ve bu ekilde ok isabetli

bir yol tutulduunu anlam oluruz. Yolumuz ak.


10/174

yarnmz mutluluk ve umut doludur. Bu inanla ve

eksiklerimin ho grleceini dnerek siz okuva-

cularmla (OSMANLI DEVLETNDE NKILP V F

KR HAREKETLER) isimli kitabmzda tekrar kar

lamak ve yarenlik etmek umuduyla sayglarm sunarm.

3/Ocak/1978

Baheiievler - stanbul

Yusuf Ziya nan


11/174


12/174

BRNC KISIM

YEN OSMANLILAR(JNTRK) HAREKET


13/174


14/174

JN TRK DEYM:

OsmanlI imparatorluunun askeri malubiyetleri

ve ekonomik bunalma srklenmesi aydmlar ve dev

let ricali zerinde ok tesirini srdrrken Rical ve

aydmlar arosmda kurtulu areleri aranmaya bala

m ve devlet iinde byk slahat hareketlerinin ge

rei zerinde durulmakla kalnmam, bizzat Devlet

ricalinin nd erliinde eitl i reform lara giriilmiti.

Halife SELM li. n slahat hareketlerine SULTAN MAHMUT II. de devam etti. Osmanl sadrazamlar

nn yenilik hareketlerine teebbsleri de oluyordu.

1839 ferm an ile ba latlan TA NZM A T HAREKET

slahat hamlelerinin en nemlisi idi ve Devlet rica

linin nderliinde gerekletiri len bu hareket ne ya-

zkki inkiraz nleyecek, Osmanl devletinin batn

durduracak gte deildi. Aydnlar ve r ical tatmin

sizlik iindeydi. Gen Osm anlIlar kurtulu aresi

ararken kar larnda BATI vard , Hal zihniyetin iterketmemi, Trke ve Trkle dman bu Bat

nn stnl Osmanl aydnn kendine ekiyordu

ve Bat, mevcut artlar kendince deerlendirmekte

ustaln, yani, siyasi basiretini gstermekten geri

kalmyordu. Osmanlya hizmet ederken onu kantr-

13


15/174

mak, Osmanlya hrriyet fikrini alarken onu bl

mek imkann da hazrlyordu. Bilhassa basiretli vesabrl devlet ricaline kar genleri tahrik etmek.

Islahat hareketlerini baarsz gsterip yeni hareket

lere neden bulmak ok kolayd. Nitekim Tanzimat

lara kar hrriyet, adalet ve eitl ik i lkesini orta

ya atp, Tanzimat dmanl i le yeni reformlar is

temek o devrin artlannda rahata temin ediimi ve

zamansz bir eylem ortaya karlarak jntrkler ta

rih sahnesinde grnebilmitir.

1865 y l nda stanbulda Icurulan Yeni OsmanlI

lar cemiyeti, tarih ve cihan tarafndan pek bi l inmez,

bu isim hret bulmamt r , nk bizzat yeni Os

manl I lar dernei mensuplar (YEN OSMANLI) deyi

mini terk ile (JN TRK) deyimini benimsemi ler

ve halk arasnda j ntrk o lar ak tan nm lardr .

Yeni OsmanlIlar ya da Gen OsmanlIlar szck

lerinin karl olan JEUNES TURCS, Franszca bir

szcktr ve bu deyim ilk defa 1867 ylnda Msrlprens Mustafa Fazl Paa tarafndan kullanlmtr.

Mu st afa Fazl Paann Pariste padi ah Ab d laziz

Han'a hitaben yaymlanan mehur mektubunda ge

en (JN TRK) deyimi Namk Kemal ve Ali SUAV

tarafndan ok beenildi ve benimsendi. Onlar bu

tabiri benimsedikt en sonra kullanm aya balayncatm Yeni OsmanlIlar dernei yeleri de ayn szck

zerinde karar klarak kendilerini Jntrk ismi i le

adlandrdlar. Byiece 1867 ylndan sonra Yeni Osma n l I ya da Gen OsmanlIlar tabiri yerine JNTRK

deyimi kullanlmaya baland.

14


16/174

JNTRK HAREKETNM TA RHES :

Tanzimat hareketinin zerinden daha birka yl

gememiti amma d ve i basklarla balayan ye

ni bir akm gittike reva bulmu ve stanbulda otu

ran paa ocuklar le Fransz kltrnn etkisi altnda kolan Osmanl aydn yeni isteklerle ortaya k

mt. Devlet ricali demokratik i lkelerin mevcudiyetinden haberdar idi ise de onlar uygulamann za

mansz olduu kanaatini tayor ve byle bir lgn

ln OsmanlI devletinin sonu olacan dnyor

du. Buna kar aydn kesimi de tam ters dnce

ler iindeydi. Onlara gre derhal bir Anayasa ilan

edilmeli ve devlet meruti bir ynetime gemenin

koullarn hazrlamalyd. Osmanl devletinin inhita

tndan rahatsz olan Osmanl aydnma bu fikirleri

enpo ze etmek zor deildi. Batl lkelerin etkisi,Fransz kltr emperyalizminin zihinlerde yaratt

ort am ve ierdeki- gayrimslim uns urlarn basks

genleri etkilemeye yetiyordu. Bunlar derhal yeni bir

anayasa yaplmasn, serbest seimlere gidilmesi veynetimin meruti bir idareye devrini istiyor, tek kur

tuluun bu olduunu sanyor ve savunuyorlard. Fa

kat iktidarda bulunan mdebbir devlet adamlar ay

15


17/174

n kanda deildi. Bilhassa Ali paa ve Fuad paa

gibi devlet adamlar geni snrlar iinde her cins

ten insan, her rktan etnik guruplar ve eitli din

ve mezheb mensuplann toplam bir imparatorlu

un birden demokratik eylemleri kabul etmesi, hal

kna oy hakk vermesi ve onlarn devlet ynetimine

itirakini anari ve ykm olarak gryor, yle kabul

ediyorlard ki bu gerekti ve olaylarn tarihi gelii

mi onlar hakl kard. Ancak bunu genlere anlat

mak imkanszd ve onlar tahrik eden eitl i mihraklar vard. Bu bakmdan devletin ileri dijnceli, m

debbir vezir ve paalar, gn osmaniiarm boy he

defi haline getirildi.

Al i ve Fuad pa alar a kar yaratlan kin ve hu

sumet, yeni bir anayasa ilan iin yaplan i ve d

telkinler, hrriyet fikri etrafnda genlerin koordine

edilmeleri, siyasi ve ekonomik bask ve telkinler yeni bir gurubu oluturmu ve artlar bu kiilerin bir

dernek iinde birlemelerine olanak salamt. ve d basklarla oluan ve Masonlarn da

etkisi ile hareket eden gen OsmanlIlar 1865 yln

da stanbulda bir dernek kurarak bir araya geldiler.

Dernek 1865 ylnda stanbulda gizli olarak kurulmu

ve bir sre sonra da merkezini Parise tamtr.

Dernein ad GEN OSMANLLARd. Ve Bat

dan aktarlan fikirler nda geliip kurulmu; Bat

fikriyat bu dernekle eylem haline gelmiti. YEN OS

MANLILAR DERNEnin kuruluu, OsmanlIlar dtan ykamayan Batl ve Hal iin mhim bir olaydve Batllar bu kurulua kar bigane kalamazlard,

kalmadlar da. Aydnlara alanan BAT! Hayranl,

OsmanlI imparatorluunun askeri ve siyasi hezime

ti nih ayet devleti temelinden dei tirm eye ynelik

gizli tekilatlarn kurulmasna neden olmutu. Mahir

16


18/174

ve usta Batl, bunu iyi kullanmak. Yeni OsmanlIlarDerneini desteklerken gen ve enerjik, vatanperver

Trk genlerinin mill i heyecanlarn da ilemek, on

lara ters dmemek gereini de anlam. Bu Bat

taktiidir ki Namk Kemal gibi mill i heyecan zen

gin genlerin de YEN OSMANLILAR DERNEne

girmesini salamtr. Nitekim YEN OSMANL ILAR

Derneinin kurucular arasnda: Sar Ahmet beyin oiu Mehmet Bey, reji komiseri Nuri, Kayozade Re-

a d ,,Suphi paazade Ayetul lah gibi masonlar yannda Namk Kemal, Ali Suavi gibi genler de yer

alyordu.

Yeni OsmanlIlar Derneinin bakanlna Meh

met bey getirildi amma dernein fikri yaps ve ideolojisi inasi taratmdan hazrland. Fikr l iderlii ve

hocalk grevi NAS'ye aitti.

Gizli olarak kurulan Dernek ilk toplantsn Sa

r Ahmet beyin stanbul boazndaki yalsnda yap

mt. Toplantya gelen kurucu ye Ayetullah beyin koltuu altna KARBORAN ve LEHSTAN GZL DER

NE ile ilgili iki kitab da alp gelmesi Dernein d

etkilere ne kadar ak olduunu teyit ve ibretle gz

nne serer. Nitekim bir sre sonra dernee giren

ler arasnda Yahudi ve Hristiy anlarn bulunmas,

Leon Kahunun da dernee ye olmas manidardr

ve bu dernein tamamen masonik bir teekkl ol

duunu tevsik eder.

1865 ylnda faali yet e geen YEN OSMA NLILARDERNE ksa zamanda gelime imkann buldu. Ba

t hayran paazadeler, masonlar, Hristiyan ve ya-

hudi genleri, Osmanl ricalinden ve devletin gidi

atndan ikayeti Osmanl Trk genleri birer bi

rer gizli dernee ye oldu. Mir'at mecmuas sahibi Refik efendi, Agah efendi, ricalden Ziya paa, Ebuz-

17


19/174

ziya Tevfik, Ali Suavi, iki OsmanlI ehzadesi Murat

ve Abdlhomit de demee kat l nca 5 kii l ik Yeni

OsmanlIlar birden 245 kiil ik bir gurup haline geli

verdi. Mustafa Fazl paa dernee katlnca dernek

gerek bir g olabilmiti.

Msrl prens Mustafa Fazl paa. Yeni Osman

lIlarn kurucusu deildir, sonradan katlmtr amma

Dernek onun yardm i le hayat bulmu ve onun des

tei sayesinde varln srdrebilmitir. 1829 yln

da Kahirede doan ve Hdiv smail paann kardei olan Mustafa Fazl paa her prens gibi eitilmek

zere stanbula geldi, statibulda Babialide grev al

d, 1845 ylnda girdii memuriyetinde sratle yk

seldi. Zeki, kltrl, hilebaz ve kurnaz bir adamd,

byk bir ihtiras ve sonsuz arzu ve kinleri vard,

zengindi de. Bu bakmdan herkese etki yapabiliyor

du, sratle ykselmesinin sebebi bu zellikleri ol

mutu. 1857 ylnda vezir rtbesiyle tanzimat mec

lisi yesi oldu. Hkmdara bile etki yapabilen, son derece kurnaz ve sinsi bir kiilii olduundan 1862

ylnda Maarif nazrlna ykseldi ve birka ay son

ra da devletin en nemli bakanl olan MALYE Nezaretine tayin edilerek Maliye nazr oldu.

Maliye nazrlnda Trk ulusuna ne kazandrd bilinmeyen bu Msrl prensin servetine sen/et

katt ve bu servetini de Osmanl mparatorluu

nun ykln kolaylatrmak iin kulland bir ger

ektir. Bu Msrl Fazl paa, 1865 yllarnda Yeni OsmanlIlar Dernei kurulurken dernek iinde deil

di ve sarayda keyfince yaam akta idi amma tam

bu srada cereyan eden bir olay onun hain ve muh

teris kiil iini ortaya karmaya yetti ve artt bile.

1866 ylnda kardei ve aabeyi Msr Hdivi smail

Paa, padiah Abdlazize bavurarak, Msr hidivli-

18


20/174

ine tayindeki veraset usulnn deitiri lmesini is

temiti. Ali ve Fuod paalarn da etkisi ile padiah Msr Hdivliinde uygulanan veraset usuln dei

tirerek hidivliin babadan oula gemesini kabul etti. Bu deiiklik neticesi Mustafa Fazl paa hidiv-

lik hakkn kaybetti. Bu olay, Fazl paann hem pa

diah Abdlaziz'e, hem de onu tevik eden Ali ve

Fuad paalara amansz dman kesilmesine gerek

ten vesile oldu. Bu kin ve dmanlk sebebiyle, onla

r taht ve iktidarlarndan uzaklatrmak iin Yeni Osm anl Ila r cem iyet ine katld gibi onlar maddi imkan-

laryle desteklemeyi de kafasna koydu. Yeni Osman

l I larla temas hayat i tehlike yaratacandan Fazl Paa ihanetini ey leme geirmek iin stanbuldan Pa

ris'e kat. Parise gelir gelmez yapt ilk icraat da

Yeni OsmanlIlar Parise armak oldu. Parise ge

len Faz;! paa burada Mehmet beyin kard L-BERTE gazetesinde yazmaya balad ve Osmanl h

kmdar Abdlazize hitaben bir de mektup yaynlad. (1) Bu mektubunda Fazl Mustafa paa:

1 OsmanlI Devlet ynetimin in dei tiri lm esi

ni, monari yerine (Nizam serbestane) diye isimlen

dirdii demokrasinin ikamesini istiyor ve yaplmas

gereken reformlar sralyordu.

2 Ay rca Osmanl Padiahna devlet ricali

hakknda tavsiyelerde bulunarak Ali Paa ve Fuad

paann grevden alnmasn, bunlarn hain ve bil

gisiz olduunu ileri sryordu.3 Saraylarn fitn e yuvas haline geldiini ve

saraya en son giren eyin doruluk olduunu iddia

ediyordu.

(1) smail Hami Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi,Cilt: 4, Sayfa: 213-215.

19


21/174

Bu mektup Hrriyetiler arasnda byk heye

can yaratt. Mektubu Namk Kemal ve arkadalar

Agah elen d i ile Ebzziyo Tevfik Fran szcad an Trk -

eye evirdiler. Bu mektup stanbulda Tasvir-i ef

kr gazetesinde Trke oarak basld ve binlercenshas lkenin her kesine gnderildi. Mektubun

yaynlanmas Osmanl devleti iin talihsizlik olmutur. nk bu mektubu bahane eden yabanc dev

let adamlar Trklerin ilerine mdahale, OsmanlI devietini iten ykma almalar iin deli l olarak

kullandlar. Fazl paann yapt bir ihanet de u

idi ki mektubu bir takm aklamalarla birl ikte ya

banc devlet adamlarna gndermi ve Osmanl dev

letinin i ilerine mdahale iin frsat vermiti. Gen

OsmanlIlar, kendilerine jnTrk diye hitap eden, on

lara para yadran bu Msrl paann kin ve intikam

duygularn anlamam, ona alet olmu ve onu al

klamlard. Ancak Osmanl devletinin yce men

faatlerini gren, devletine bal Ali Paa, genlerin gafletini grm ve gerei fark etmiti. Amma bu

gen adamlara kar gerekli tedbirleri de almaktan

ekinmedi. Jntrk l iderlerinden Ali Suavi Kastamo-

nuya grevle gnderil irken Namk Kemal ve arkadalar da paylarn ald. 24 Mart 1867 tarihinde

kan bir tayinle Namk Kemal Erzurum vali muavin

liine getiriliyor; Ziya paa ise ayn tarihlerde Kbrs

mutasarrf oluyordu. Fakat her ikisi de Paristen da

vet alm, Msrl prens Fazl Mustafa Paa, onlarParise armt. Bu sebeple Namk Kemal ve Ziya

paa Parise gitmeye karar verdiler, ancak arkada

lar Ali Suaviyi de yanlarna almak istiyorlard; ara

larnda haberleme oldu. Namk Kemal ve Ziya pa

a toyIn edildikleri yerlere gidii eitl i bahaneler

le geciktirirken Kastamonuda bulunan Ali Suavi i le

20


22/174

seyahat tarihi ve buluma yerini esbit etti ler. Her

c arkada Mesinada buluacal


23/174

terked erek Lon draya geldiler. Ab d lazizin Fransa

gezisi jntrkler iin ar bir darbe olmutu amma

Jntrklerin arkasnda Fazl Mustafa paa gibi bir

mlti milyoner bulunduundan fazla bir deime ol

mad ve Londraya varan Yeni OsmanlIlar Londra-

da almalarn srdrme imkann buldu,

Abdiaziz hann Par is gezisi en ok Fazl Mu s

tafa paaya yarad. Zira son derece sinsi, kurnaz

ve ikiyzl olan bu zengin prens, Osmanl padiahAbdlazize yak la ma imkann bulmak la kalmad , p a

ra ve zeka ile at kaplar ardna kadar ak tu

tarak affedilmesini ve stanbula dn imkann sa

lad. OsmanlI padiah Abdiaziz de alak gnlllk gstererek Fazl Mustafa Paann stanbula dn

mesine izin verdi.

Fazl Mustafa paann atfedilmesi Osmanl dev

leti iin talihsizlik, jntrkler iin ise bir nimet ol

mutur. nk padiaha ve Osmanl devletine kin

dereces ind e d manl olan Fazl Mu st afa paastanbula dnmekle devletin iine sokulma ve devleti iten ykma almalarn hzlandrma imkanna

kavumu ve darda bulunan Yeni OsmanlIlar af

fettirme yerine onlar daha da bil inlendirme ve pa

diaha kar kartma projelerini uygulamaya koyul

mutur. Osmanl devletini ypratmak, Padiah tah

tndan indirmek iin her eyi yapmaya hazr olduu

belli olan bu Msrl prens, darda darbe hazrlar

ken ierde vezaret makamlarna kurulabilmi; YeniOsmanlIlar padiah aleyhine krklerken padiahn

yaknnd a kalmay becerm iti r. Babasndan kalan

byk serveti bu kini uruna harcamaktan ekin

meyen Fazl Mustafa paa, btn servetini Yeni Os

manl I lar hareket ine tahsis etmi, dergi ve gazete

ler karm alar iin sermaye vermi, hepsine ayr

22


24/174

ayr aylk balayarak onlar mcadelelerinde tevik etmitir. Lon drada gazete karmalarn salayan

Fazl Mustafa paa, ileri gelen jntrkierden Kani-paazade Ahmet Rfat beye 1500, Postac Agah efen

diye 1500, Namk Kemale 1000, Necip paa hafidiMehmet beye 1000, Read beye 750, Nuri beye 750,

Msrl Abdullah efendiye 750 altn Frank maa ba

lamtr.

Fazl Mustafa paann jntrklere yardm bir

ideoloiik yardm deildir, Osmanl devletini kurtar

ma hareketi de deildir, sadece kinini tatmin iin bu yola tevessl etmitir. Onun tek derdi hidivlli-

ne mani olan Osmanl padiahndan intikam almak

tr, iki yzllnn gerek nedeni budur, yoksa Ye

ni OsmanlIlarn dnd slahat, yenilik hareket

leri onu ok az ilgilendirir. OsmanlIlarn huzurunubozmak, devlet ynetimine fitne sokmak, ve Yeni

OsmanlIlar daima koz olarak kullanmak onun nem

verdii i lk eydir. Nitekim Yeni OsmanlIlarn aralarnda ihti laf kmasn daima nlemi, onlarn istek

lerini her zaman yerine getirmi ve mesela Londra

da Ali Suavinin ynetiminde 31 8 1867 tarihinde ya

yn hayatna giren MUHBR'in sermayesini verdii

halde Namk Kemal ile Ali Suavinin aras alnca

Namk Kemalin ikinci bir gazete karlmas hakkn-

daki isteini de kabul etmi ve Namk Kemalin ga

zete karmasna izin vererek gerekli sermayeyi de

vermitir. Namk Kemal bu sermaye ile Hrriyet isimli gazeteyi karma imkann bulmutur.

Yeni OsmanlIlar Londrada neriyata devam eder

ken hamileri Fazl Mustafa paa aff ahaneden ya

rarlanarak stanbula dnd. Babas Mehmet Ali pa

ann torunu brahim paa, lrken olu Fazl Mus-

tafay a iki buuk milyon altn, brakmt. O da bu

23


25/174

serveti stanbulda Osmanl devletini yl


26/174

OsmanlI devletinin amansz dmanlarna gnderii-

mitir. Bu mektup ve Fazl paanm yazl ikayetleri dmann eline bir vesika olarak gemi ve devlet,

ok byk zarar ve kayplara uramtr.

Yeni OsmanlIlar hareketi 1865 ylnda tekilat

lanarak 1875 ylma kadar srm ie de 1875 ylnda Fazl Mustafa paann lm il3 etkenliini kay

betmitir. Esasen 1876 anayasasnn ve Merutiye

tin ilan ile gayelerine varm grnen Yeni Osman

lI lar, bu davaya daha ok ahsi karlarn da ilaveetmekten ekinmedikleri iin Fazl Mustafa paann

lm ile ou kendiliklerinden, aleyhinde bulunduk

lar devlet iinde birer memur olarak grevlerini sr

drmlerdir. Bu ne garip bir tecell idir ki hrriyeti

geinen Yeni OsmanlIlar Derneinin pek ok men

subu ya devletin ya da Msrl politikac Fazl paa

nn paras i le yaamaktan ekinmemitir.Mustafa Fazl paann jntrk diye niteledii bu

gen osmanllar iinde yalnz iki kii Fazl Mustafapaann aylk teklif ini red kudretini gstermi ve ki

il iklerini davalar i le daha da ok deerlendirmi

ler ve yksek bir ahlak rnei olmulardr ki bu iki

j ntrk AL SUAV ile Necip pa an n torunu MEH

MET BEY olmutur.

25


27/174

JNTRK HAREKET NEDR?

Yeni OsmanlIlarn dou sebebi i ve d etl


28/174

men istenen gelimeyi salayamamas ve Osmanldevletinin inkiraza doru gidiinin nlenememesi ay-

dmlar ve rical zerinde menfi tepkiler yaratm ve

devletin yeniden Islahat hareketlerine girimesi esas

kabul edilmiti.2 OsmanlI devletinin geni snrlar iinde

milliyetil ik akmlarmn balamas i huzuru bozmu

ve devlet otoritesinin sarslmas iin gerekli ortam

hazrlanmak istenmitir. Bu hususta hem ierde, hem

de darda akl almaz almalar ve tertipler hazr-lanmakla kalmam her biri eylem haline getiri lmi

tir.

3 Bat hayranl ve dini terbiyeden rahatszolan baz serdengeti nefislerin rahatsz edici etki

leri hemen mkes bulmu, etraftan destek grm

ve yaplan azim propaandalarla yeni nesil zerin

de messir klnmtr.4 Hristiyan, Yahud i vs. gu rup lar i le birl ikte

etnik guruplann OsmanlIlar zerine yapt tesir, yava yava aznlklara yeni haklar verilmesi gibi bir

duygunun meydana gelmesine sebep olmutur.

5 Tanzim at h areketine kar dtan y aplan

basklar sonucu Osmanl snrlar iinde milli ihtiyaca

cevap vermeyen ve suni olarak yaratlan bir ERKEN

HRRYET zleminin Osmanl ve Trk d manlar

tarafndan iyi ilenmesi, din aleyhtarlnn krklen

mesi jntrk hareketinin balca sebeplerindendir.

B DI ETKENL ER :

D etkenlerin kkenleri ta Hal seferlerine ka

dar uzanr. Buna Batnn teknik ve askeri stnl

de eklenince d etkenlerin ok eitli ve ok

ynl olduu kolaylkla saptanr. Bunlar ana konu

larna ayrarak gurupta toplamak mmkndr;

27


29/174

1 Siyas Et k en ler : Ki l isenin Hal zi i niyeti

V8 Hal siyaseti hi deimemi, ancak klk ve el

bise deitirerek her zaman bir baka hviyetle kar

mza dikilmitir. Batiya gre slam ya da Trk

farketmezdi. Onlarn ezeli ve ebedi slam dman

l karlarnda tek engel ve tek dman olarak Os

man l I l a r g ryor la rd . slam dmanln OsmanlIlarn ahsnda devam ettiren Ballar, siyasi bir it

tifak kurmu ve her meselede bize kar eitli ma

sa oyunlar ihdas ve ikame ederek her ynde ypranmamz iin almlardr. Osmanl devletinin zaa

fa uramas iin her areye bavuran Botllar, Os

manlI devleti snrlar iindeki yabanc unsurlar da

devaml olarak kullanm ve istismar etmilerdir.

2 Ekon omik E tk en le r: Bat ve Hal d ny a

s ortaa kapayarak ilme ve teknolojiye ynelmi,siyasi itt ifaklarla da ibirl iine girimi, ekonomik ve

teknik g elime iin almaya balamt. Osmanl

devlet adamlar ise ekonomik gelimeye ve yeni artlara ayak uyduramad gibi kapitlasyon belasndan

kurtulmay do dnmemilerdi. Bu durum devletin

fakirlemesine ve d borlanmalara neden oluyor

ve ekonomik zorluklar yeni borlara sebebiyet ve

rirken devlet kendi onurundan ve istikllinden tavizvermek zorunda kalyordu. Bu ise Yeni OsmanlIlar

sinirlendirmekte, devletin aczini gren gen aydn

larda devlete ve ynetime kar tepki byme isti

dad yaratmakta idi.OsmanlI iktisadiyat Batlnn inhisarna ve m

rvvetine kalmt ki, bir yandan daha ok bataa

srklenirken Osmanl vatandann kendine gve

ni kalmyor ve korkun bir aalk duygusuria s

rkleniyordu. Trkler devlet kudretinin azaldn, is

tiklal ve gcnden ok ey kaybettiini farkedince

28


30/174

an telaa kaplmaktan, akl i le deil hisieriyle ha

reket etmekten kammyordu. Bu ise ateli genle

rin Yeni O s m a n l I l a r gibi gizli ihti lal derneklerine ka

yt olmalarna sebep tekil ediyordu. Oysa ki lke

nin her yannda Osmaniiy yok etmeye azmetm i

dmanlar gizli gizli alrken Trk unsurlarn bu

zaaflarn da kanaiize ederek devlet aleyhine geli

mesine imkan veriyorlard.

3 Ask en Et k en le r: Osmanl ordusu Ballar

karsndaki stnln kaybetmi, askeri hezimetve malubiyetler Trk genlerini devlet ynetiminden soutmu, hatta kar gelmeye itmi ve Osmanl ay

dn devlet dzeninde deiiklik ihtiyacn duymaya

balamt.

Siyasi, oskeri ve ekonomik etkenler kltr em

peryalizmine ok iyi malzeme olduundan lke s

nrlar iinde. Devlete kar gizli bir cemiyet kurma

imkan kolaylkla bulunabilmitir.

Batllarn tesirinde balayan ve devlete bakal-dran jntrk hareketi, smail Hami Dnimend'in ta

biriyle, takliti bir merutiyet hareketidir ve stad

jntrkler i in; (Mukal l id me rutiyetiler ) tab ir in i kul

lanmaktadr. (2)

Yeni OsmanlIlarn gaye kabul ettikleri bu merutiyet hareketi bir ihtiyacn deil, bir ihtirasn ese

ridir; Bir ideolojik mcadeleden ok bir ikbal ve men

faat mcadelesi iin kurulmu ve kullanlmtr. Ye

ni OsmanlIlarn merutiyet anlay Osmanl devletine hizmet ve hayrdan ok zarar getirmi: sada

katten ziyade ihanete medar ve methaldar olmu

tur. Ancak Yeni OsmanlIlarn davran ve Osman

lI padiahnn tutumu, jntrklere kar taknd ta-

(2) Aym eser, Cilt: 4, Sayfa: 214.

0Q


31/174

vr, bir byk gerei sergilemektedir. O da udurki; Gerek Abdlaziz gerekse Abdlhamid han gen

aydnlara kar sert deil, yumuak; kini deil, ba

baca davranm ve onlar yararl insanlar olarak dev

let hizmetinde tutmu , hayatlar i le oyn amamtr.Buna kar jntrk diye isimlendirilen ve 1865 de

kurd uklar Yeni Osmanllr derneind e toplanan

genlerin ou ihti lalci hviy etleriyle ancak ahsi

karlar salamlar, menfaatlerini her eyin stn

de tutmular, davalarn vuzuhla ortaya koyamadklar gibi merutiyet fikrini bile ancak Osmanl dev

letinin kurtuluu iin bir vasta olarak grmlerdir.

Bun lar davalarna ve ideoloji lerine hizmetten ok

kendilerine hizmet etmi, millet btnlnden ziydfe

de kendi btnlklerine ncelik tanyarak kendileri iin yaamlardr. Mesela menfaatleri haleldar edil

diinde baka, m enfaat saladklarnda bir baka

olan durumlar ve szleri elikilerle doludur ve Tr

kiye'ye kazandrdklar tek ey YANILGI ve KR BRBATI HAYRANLII olmutur.

30


32/174

JNTRKLER MEY SAVUSSSUYORD?

simleri ister (Yeni osmaniilar dernei), isterse

(Jntrk) olsun, 1865 ylnda gizli bir tekilatta bir

leen ve iinde veliaht Abdlhamid hann da bulun

duu gen Osmanl aydnlar Batl larn etkisinde ka

larak gelitirdikleri eylem ve fikirleriyle, siyasi tutum ve davranlaryle Trk ulusunun ihtiyacna ce

vap verememi ve devlete yar ar sal ayamadklargibi devletin inkrazna da mani olamamlardr. Bun

lar mill i bir ihtiyacn eseri olmaktan ok saray ev

relerinde grlen Bat modasndan esinlenmi kii

lerdi ve siyasi fikirleri toplumun ve devletin muhta

olduu fikirler ve eylemler olmaktan uzakt. Bu gen

ler Osmanl I devletinin zel durumunu; coraf, as

ker, mill, siyas artlarn dikkate almadan osman-

l devleti uyruunda bulunanlarn hi bir haklar yok

mu gibi hrriyet, eitl ik v e hak is tiyo rlar ve d evlet

ynetimine herkesin eit artlarla katlmas gerek

tiini savunuyorlard. Onlarn llerine gre:

1 Osmanl I tab i i ye t ind e b u lunan tm vatan

dalara ei t hak tanmak,

2 Kanun himayesinde vatandaa hrriyet

salamak.

!V

31


33/174

3 Adaleti uygu layarak vatandan durumuna

ykseltmek Osmanl devletinin kurtulmas iin vaz

geilmez artt ve bunlar yaplmadan devletin inki-

rozn nlemek mmkn deildi. Fakat onlar bu isteklerini ltmatomlar hal inde rical i devlete sunar

ken Trkiyede aznlklarn yan] Trk ve mslmon olmayan unsurlarn sonsuz bir hrriyete sahip, odil

ve eit artlarda yaadklarn grmezlikten geliyor

ve Batmn empoze ettii siyasi dnceleri vaka gi

bi kabulden ekinmiyorlard. Oysa ki o devir artlarnda vatandalar devlet ynetimine itirak ettirmek;

eitl ik, adalet, hrriyet.ve msavat fikirlerini siyasi

hak olarak tanmak Osmanl devletinin sonu demek

ti; inkiraz nlemek deil, devletin batn abukla

trmaktan baka bir anlama gelmezdi bu istekler..

Fakat jntrkler bunu tefr ik ve idrakten yoksun ve

acizdiler. Batnn kltr emperyalizmi onlarn dncelerini de etkilemi, kuru sz ve nazari prensipleri

kurtulu reetesi gibi grmlerdi. Yanldklar byk gerek de bu idi.

Jntrkler monarik idareye son veri lmesini ve

merutiyetin ilann istiyorlard. Bu istekleri hakl ve

meru idi amma zamanszd, erkendi, artlar ve or

tam yaratlmadan ortaya atlm fikirlerdi. Zaten bu

yzdendir ki hemen tm jntrkler Ali paa ve Fuad

paaya dman olmu, onlar demokrasi ve hakla

rn dman gibi grmlerdi. Oysa ki Ali paa da.

Fuad paa da hrriyet ve odaletin karsnda deil yannda idiler, merutiyete dman deil, taraftard

lar amm a onlarn kanaatlerin ce birok dil lerden,

dinlerden, mezheblerden ve renklerden, rengarenk rklarla mill iyetlerden mrekkeb olan ve dnyann

muhtelif ktasna yaylan Osmanl imparatorluunda

parlamento demek, o trl trl anasr iin bir mill i

32


34/174

ve dini mcadele meydan demei


35/174

dahale edip duran Garb devletlerinin hk md arla-

ryle siyaset adamlarna bile gndermekte tereddt

etmemi olmasdr. Birok tenakuzlarla dolu olan bu

tuhaf mektupta milyoner paa Padiahtan (Tebdil-i

usui-i idare) i le (nizam- serbestane) = Demo krasi

istemekte ve etrafmdaki mstearlar, yani Ali ve

Fuad paalar olduu hald btn devlet erknn

(hainler ve cahiller) diye tahk ir etmektedir. Buna

kar Ali paa Pariste (Reeponse son Altesse Mous-

tapha Fazil Pacha au sujet de sa lettre au Sultan) ismiyle risale eklinde Franszca bir cevap neret

tirmi ve bunda Faz! Paanm Maliye nazrl za

mannda Sadrazam Fuad paaya verdii layihalar

dan iktibaslar yaparak bir mddet evvel siyasetle

riyle idarelerini gklere karacak kadar methettii

adamlar biraz sonra nasl ihanet ve cehaletle itham

ettiini ok alayl bir l isanla ifa etmitir.Mustafa Fazl paann en iren hareketi, bir

mddet sonra stanbul hkmetiyle anlap Yeni Osmanl I lar yz st brakarak memlekete dnmesinde ve hatta kabineye bile girmesinde gsterilebil ir.

Bununla beraber iki yzl bir siyaset takip ederek

Paris yarannn aylklarn vermekte devam etmitir.

O tarihten itibaren yalnz iki kii Msrl paann ver

mek istedii ayl red etmitir: lk red eden AL

SUAV ve kincisi de Necip paa torunu MEHMET

beydir.

Yeni OsmanlIlarn arasna dier bir takm ahsiihti laflar da karm, nihayet birer birer hkmetle

anlaarak veyahut aff- umumiden istifade ederek

hepsi dnm ve en son olarak da Ali Suavi gel

mitir.

Bizde ilk merutiyet teebbs ite byle bir

dalma ile nihayet bulmu, Avrupada ve bilhassa

34


36/174

Fransa, ngiltere ve svicrede birok tein neriyat yapanlar memlekete dnnce mutlakiyet idaresinden

birer memuriyet alm, ilerinde kaside ve hatta jurnal yazanlar bile olmu, velhasl YEN OSMANLILAR

CEMYET nih ayet tefessh edip gitmi tir. Yalnz

Garb taklidi bir MERUTYET ve DEMOKRAS fikir

lerinin yaylmasnda bu teebbsn byk tesiri bulunduu da muhakkaktr. (3)

Merutiyeti getirmek iin 1865 ylnda stanbul-

da kurulup Pariste devam eden ve ok ksa bir sreiinde eriyip giden YEN OSMANLILAR hareketinin

l iderleri hi bir zaman tam bir fikir ve eylem birl i

inde olamamtr. Fikirleri ve prensipleri de kesin

hatlarla izilmi deildir. Ne istediklerini aratrd

mz zaman elikil i eylerle karlamak mukadder

olmakta ve insan bu Yeni OsmanlIlarn bir takm et

kilerle ve hissi hareket ettikleri sonucuna varmak

tadr. Onlann genellikle MERUT idareyi gerekle

tirmek iin bir araya geldiklerini sylemek mmkn.Ve hepsinin endiesi Osmanl devletinin iinde bu

lunduu kmaz. Bu kmazdan kurtulmak, devleti

kurtarmak istedikleri de muhakkak amma bunu ya

parken bir ideoloji adam, birer vatan kahraman gi

bi hareket etmemiler. Bir ksm ahsi kinlerini tat

min iin yola karken bir ksm geim dncesi,

bir ksm da ikbal ve hret iin yola koyulmu ol

duu intiban veriyor. Nitekim hepsinin devlet y

netimine kar kmalarna ramen stad smail Hami Danimendin dedii gibi, hepsi sonradan mut

lakiyet idaresinde grev alm ve bazlar jurnal ya-

(3) smail Hami Dnimend, tZAHLI OSMANLI TARH KRONOLOJS. Trkiye yaymevi, 1955, stanb ul C il t: 4, Sahi-f e : 214-215.

35


37/174

zacak kadar i leri gidebilmitir. Fikir yaplarna ge

lince bunda hi bir istikrar ve birl ik yoktur. Meruti

idareyi gerekletirmek onlarn tek mterek ynle

ridir. Fakat uygulama anlaylar bile biribirinden ok

farkldr. Bir ksm iddet ve ihtilal isterken bir ks

m buna kardr ve konunun fikir plannda kalmas

gerektiine inanmaktadr. 'Eylem veya propaanda

klarndan biri dierine galebe almam, herbiri ay

r telden ayr makamdan sylemitir. Aralarnda uyum

salanmamtr. Mesela din ile devlet ilikilerinde neyapacaklar belli deildir. Ali Suavi ve Fazl paa

laiklii savunurken Namk Kemal ve Ziya paa bu

f ikre kar geliyor ve din i le devlet ilerinin birbirin

den ayrlmasn istemiyorlard. Namk Kemal ve Zi

ya paa meveret usuln din zerine tesis etme

ye taraftarken dierleri bu dnceye iddetle kar

koyuyorlard. Bu bakmdan YEN OSMANLILARIN

neyi savunduklar suali cevapsz kalmakta ve bir bu

nalma are arayan insanlarn aresizlikteki davranlarn anmsatmaktadr. Ancak btn bu hatala

rna ve yanllklara ramen Yeni OsmanlIlarn:

1 MERUTYET ve DEMOKRAS hakknda

i lk fikirleri ortaya atarak Trkler arasnda bu konu

yu gncel sorun haline getirmekte rolleri aka grlmektedir.

2 ETLK, ADA LET, HRRYET gibi sl og an

larla lkede aznlklar farkna varmadan kopardk

lar ve lkede birlik yerine ayrcal hzla artrdklar da bir gerektir. Ne var ki ortaya attklar sz

ckler yer yer yeerecek ve yarnlar iin hizmetleriolacaktr.

3 Yeni OsmanlIlarn en nemli fik irleri M L

LYET ve TRKLK akmna neden olan fikirle

ridir. Calar iin tehlikeli ve yanl olan ve Osman-

36


38/174

I devletinin bnyesine aykr bulunan Milli yet veTrklk fikri, Yeni OsmanlIlar i le Trk toplumunu

etkilemi ve Trk toplumu mstakbel aamalarnda

kendine rehber edinecei fikr ortam Yeni Osman-

Jlarla hazrlamtr.

4 Batllama akmna nderlik etmelerine

ramen lke ve Trk toplumuna bu konuda msbet

tesirleri olmam, bir bat taklitil iini, ok kt bir

model halinde topluma sunmulardr ki zararn bu

gn bile ekmekteyiz.Gerek udur ki Yeni OsmanlIlar devlet sisteminde neyi uygulayacaklarn bilmedikleri ve bir ide

oloji rgt olamadklarndan 1876 tarihinde Meru

tiyetin i lan i le tarih sahnesinden ekilmek durumun

da kalmlardr. Ne Yeni OsmanlIlar dernei olarak

ne de jntrk hareketinin devam bulunan ttihat ve

Terakki cemiyeti olarak jntrkler gerek bir ideoloji ortaya koyamam ve dertleri tehis ve tedavide

:hi bir zaman isabetli kararlar alamamlardr. Buda onlarn sonu olmutur.

Yeni OsmanlIlar, Osmanl padiah Abdlhamid

'han iktidara getirmekle ona Merutiyeti kabul veilan ettirmi ve ilk Anayasann hazrlanmasn, ilan

ve icrasn salamlardr. Ancak onlar yakndan tanyan ve gizli cemiyette beraber bulunduklar sra

mda karakt erlerin i ve fik irlerin i iyice renen Abdl

hamid hana merutiyeti kabul ettirdikleri gibi, dev

let ynetiminde istibdadn sebebi de yine kendileri olmutur. Yanl hareketleri, ahsi karlar peinde

komalar, basiretli ve salkl bir politika takip ede-

i fnemeleri, daha ok d etkilerle hareketleri Osman

lI padiahn onlara kar tedbir almaya sevk etmi

ve Merutiyeti ilan eden Abdlhamid han, ksa bir

;Srede kurduu dzeni gene kendi elleriyle atiye att-

37


39/174

vermitir, meclisi !


40/174

bilhassa itt ihad ve terakki cemiyetinin kurulmasndan nceki devrede 1876-1895 seneleri arasnda ha

kim olmu olmas dikkate ayandr. 1889 a kadar

Avrupaya ka an ay dn lar n har ek et inde Yen i Osm an

l Ilar taklit etme arzusu hakimdi. Byle bir arzu ise

tek bana mtecanis bir teoriyi ve devaml bir ha

reketi yaratacak nitelikte deildi. Yeni OsmanlIlarn

daha nce baz akisler uyandrabilmi olmalar Tan-

zimatton sonra teekkl eden Bob-Aii brokrasisi

ne ve beraberinde getirdikleri ar ve onlarca sathi batllamaya kar ynelmelerinden ileri gelmi

ti. Yeni OsmanlIlarn faal olduklar senelerde bu his

leri paylaan birok kimse mevcuttu . Abd lhamid

devrinde ise hrriyeti aydn ok daha zor durum

dayd. (4)

Evet, sathi bir hrriyetil ikle ve zamansz ba

layan jntrk hareketi zaman gelince ihtiyalara ce

vap verecek sosyal ve siyasi hareketler iin gerekli

tohum lar atm ve fi l izlenen bu yeni d n celerGen OsmanlI subaylar arasnda yeni fikir ve ide

oloji akmlarna da balang tekil etmitir.

(4) erif Mardin, JNTURKLERN SYASt FKRL ER, t?Bankas Kltr Yaynlar, 1964 Ankara, sahife: 225.

39


41/174

VEN OSMy>NULAR CEMYETNN

LDER VE NDE GELEN YELER

A _ YEN OSMANLIL AR DERNE K URUCUL A RI:

1 NAS (1826 - 1871)

inasi, 1826 ylnda stanbu lda dodu. Babasehit topu yzbas Mehmet aadr. Tophane Fev-ziye mektebinde ill< tahsilini il


42/174

Agah efendi ile basn layatn a at l p TERC-M A N - 1 AHVAL arkada Agah efendi i le ikaran ve

basn aleminde yeni simalar tanyp onlar kadrosu

na alan inasi 1860 da nerine balad Tercmcn-

Ahval i ar kad a na terk ed er ek kendisi yeni bir ga

zeteyi Trk basn alemine getirdi. 1862 de Trk tx-sn aleminde yaynlanmaya balayan bu gazete TAS-

VR-i EFKAR'd ve gazetenin sahibi inasi idi.

Gazetecilik hayat ona yeni imkanlar, yeni dost

lar kazand rd, yeni ufuk lar ald nn e... YusufKmil paa, Subhi paa, Ahmet Vefik paa gibi nem

li kiilerle dostluk kurdu, onlarn gazetesinde yazj

yazmalarn salad. Namk Kemal ve arkadalar da

ayn gazetede bir araya gelmilerdi. Bu zengin kad

ro onun yeni teebb s lere girm esine neden oldu.

Gazetesi yannda bir ktphane tesis etmeye kararverdi, eitli kitap yaynlar yapt. Fenelonenun TE-

LEMAGUE isimli eserini tercme ederek yaynlad.

Ayrca KO BEY risaleler ini bas trd ve e itli ki tap ve makalelerle toplumun aydn kesimine tesir

yapmaya alt. Bu ekilde genleri uyarmak ve k

t devlet ynetiminde etkin bir gen kadro kurmak istiyordu. Edebiyatla siyaseti birletirmi gibiydi. 1863

ylnda yaynlad bir makale onun Maarif MECLS yeliini kaybetmesine sebep oldu. Devlet ilerinin

iyi yrmediini yazarak devlet adamlarn ve yne

timi tenkit ettiinden rical gznde tehlikeli bir adam

oluverdi. Yeni bir akmn ncs olmak emelindey-di, genleri etrafna toplad. Gazeteyi onlara adeta

teslim etti. Namk Kemal ve arkadalar Tasviri ef

karn devaml kadrosunda yer almlard. Aydn ke

siminde etkinliini srdren inasi Gen Osmanl I

lar derneinin de kurulmasna alt. Nihayet Der

nek 1865 ylnda kuruldu, inasi bu gizli kuruluun

41


43/174

milerde byk ilgi toplayan ve kendisine hret sa

layan vaazlar verdi. Vaiz olarak Trkiyenin her yerinde ad anlan bir kii oldu. ok gzel konuur,

vcaz verirken dinleyenleri adeta bylerdi. Sert veheyecanl yazlar yazdndan byk bir okuyucu kit

lesine de sahipti. Renkli bir kiilii, heyecanl ve do

lu bir yaam vard. Hep hareket halinde idi; vaaz-

loryla halkn sevgilisi olmu, yazlar ile de devlet

odomlarnm dmanln kazanm bir kii idi. 1865

ylnda stanbulda kurulan YEN OSMANLILAR DERNE kurucu yelerindendir.

stanbulda Filip efendi isimli bir Rumun kar

d MUHBR gazetesinde kan yazlaryle devlet ri-

collni uykusuz brakyor, herkes onun yazlarn ha-

roretie ve zevkle takip ediyordu. Osmanl gen ay

dnlar, saray mensuplar, paazadeler, devlet ricali

onun amaz ve sadk okuyucularyd. smi sarklihtilalciye, sarkl anariste kmt, amma onun hi

bir eye aldrd yoktu. Tok szl, cesur, heyecan-l ve tutarsz bir kiiydi.

Fazl paann Pariste yaynlanan ve Yeni Os

manlI lar tarafndan tercme edilen mektubu MUH-

BR'de yaynland. Bu yayn nedeniyle Muhbir gaze

tesi kapatld. Ali Suavi de bu vesile ile KASTAMO-

NUya memur iye t le srld. Fakat bu srada Fran-

soda bulunan Msrl Fazl Mustafa paa stanbul-

daki jntrkleri Parise davet etti. Ali Suavi de da

vetli ler arasndayd ; arkada Namk Kemal ve Ziyapoa ile haberleerek temas kurdular ve 30 Mays

1867 de arkada Parise vard.

Ali Suav i Pariste fazl a kalam ad , Osman l pa-

dioh sultan Aziz Parisi ziyaret edeceinden Fran-

so hkmeti jntrklerin lkelerini terk etmelerini is

tedi. Ali Suavi de arkadalar ile birlikte Paristen

44


44/174

Londraya gittiler. Aii Suavi, Yeni OsmanlIlar adnakarlmasna karar verilen MUHBR Gazetesini M

srl prens Fazl Mustafa paann gnderdii serma

ye ile karmaya balad. Ne var ki Ali Suavinin l

s yoktu, diledii gibi hareket edince Namk Ke

mal ve arkadalarnn tepkisini zerine ekti. Jn-tr kler gazetenin fikirlerini temsil etmediini iddia

ederek ilgilerini keserken Namk Kemal yeni bir ga

zete kararak yayn hayatna girdi.

Al i Suavi bild iince ya ay an bir kii idi. Muhbirkarken Fazl paadan para alnmt amma Fazl

Paa stanbula dnnce iler deiti. Ali Suavi bu

hareketi ho kar lamad. Fazl Mu st afa Paann

Jntrklere balad aylk kendisine de balanmak

istenince bunu reddetti.

Londradan Parise dnen Aii Suavi bo durmu

yordu: Pariste BABIL ve REPUBLGUE gazetele

rini kardL Keza Lionda yayn hayatna giren ULUM

simli dergi de onundu.1867 ylndan 1876 ylna kadar Fransa'd a kalan

Ali Suav i 1876 yl nda Me rutiyet in il n ve Abdlha-

midin tahta k i le stanbul'a dnd ve stanbul

da derhal greve tayin edilerek Tercme heyetine

girdi, fakat onun heyete girmesine itiraz edilince he

yet de datld. Bu sralarda Sarayla aras dzelmive saray indinde itibar kazanmt. Saraya bu yakn

lnn karln grd, Galatasaray Lisesi mdr

lne tayin edildi. Fakat o l ise mdr iken de vaazlarna devam ediyordu. Camilerde verdi i vaazlar

kalabalk halk kitleleri tarafndan heyecanla ve sa

brszlkla takip edil iyor, izdihamdan gz gz gr

myordu. ok heyecanl ve korkusuz olan Ali Suavi-

nin vaazlar saray evrelerini tedirgin etmeye bala

ynca saraydaki itibar sarsld ve bir sre sonra Ga

45


45/174

latasaray Lisesi mdrinden azledilerek gz hap

sine aind.Hi rahat durmayan, i^endine olay ve dert ya

ratmada usta olan sarkl ihti llci Ali Suavi bu kerre

Abdlham id'i tah ttan indirme sev dasma kapld ve

bu i isyan hazrlayanlarla ibirliine giriti. Tarihe

OIRAAN SARAYI OLAYI olarak geen bu hareke

tin tertipileri arasnda yer al'd, ne var ki Murat V.i

iktidara getirmek iin hazrlanan bu olay onun da

sonu oldu ve Saraya baskn yapt srada feci ekilde ldrld. 1878 ylnda bylece ok renkli bir

sima, su testisi su yolunda krlr fehvasnca, haya

tn kaybederek tarih sahnesinden ekildi.

Ali Suavi renkli kiilii o lan denges iz, harek et li,

sempatik ve kararsz bir insand; Yeni Osmanllarderneinde ve Jntrkler arasnda daima dikkati ze

rine eken kiil ii hem zamannda, hem de kendinden sonra gelen nesil ler zerinde messir olmutur.

Onun her eyi orij inaldi. Mesel din tahsil grmedii halde hoca ve vaiz olarak akl almaz bir byk

hrete sahipti; Halka etki yapmasn bil ir, gzel ve

tein konumalariyle herkesi bylerdi. Fikirleri dehayat gibi heyecanl, maceral ve dengesizdi. Ne

yapt, ne syledii belli olmazd. Din limi ve vaiz

olarak geinir, halka nutuk eker; tede de Hristiyan bir kadnla evlenmekten ekinmez, bazan da din ko

nularda umursamaz bir tutum taknabil irdi. Bir yan

dan yenilik ararken bir taraftan da eskiye bal kalyordu. Bir anda saraya en ar ithamlar yaparken bir anda sarayn adam da olabil iyordu. Yeni Osman

l I lar Derneinin kurucu ve yesi olmasna ramen Londrada bu dernein fikirlerine tam ters gelen d

nceleri gene o dernein yayn organnda rahata

neredebiliyordu. slmda ruhani l ider olamyaca-

46


46/174

n syler, hilafete iddetle muhalefet ederdi. Laikli

e taraftard. Trkeye OsmanlIca, Trk ulusuna ve

devletine OsmanlIlar denmesine kar idi. Arap ve

Fars gramerinin Trke iinde yer olmasn iddetlereddeder ve bu gram erin Trk ed e kul lanlmasna

daima itiraz ederdi. Bu itiraz yapan ilk Trk yazar

A! i Suav idir .

Ali Su av i phes iz ki byk bir T rk idi am ma

hareketlerinde dengesizdi; ok namuslu bir adamd

amma ls yoktu. Nitekim Fazl Mustafa Paann f inans e ettii ve Yeni Osm anlIlar odmd kard;MUHBR gazetesinde, birden aklna estii gibi yaz

yazmaya balam, mmet ve eriat i lkelerinden, Is

lm cemiyeti ve islm tevhidinden bahsederek Jn-trklere ters dmtr. Yeni OsmanlIlarn yayn or

gannda byle bir neriyat tepki i le karlanm ve Londro'da Jntrkler birbir ine dmt, o ise bun

lara hi aldrmadan bildiini okuyor, kafasna gelen

ve inand eyleri sylemekten ve yazmaktan ekinmiyordu. Londra'da yaynlanan Muhbir gazetesine

Jntrkler o kadar tepki gsterdi ler ki Al i Suavinin

gazetesindeki (Yeni OsmanlIlar neir organ) serlev

hasn bile deitirme teebbsnde bulundular.

Ali Suav i Trk o lar ak ortay a k yor, ar kas n

dan slamcln i lan ediyordu. Mesela ULUM der

gisinde derginin sahibi bulunan Trk Ali Suavi'-

nin, ayn dergide birden slam birliini istemesi veslamclktan bahsetmesi aknlk yaratyordu. Ani

klarndan ne geleceini nceden kestirmek zor,

hatta imkanszd. O heyecanlaryla yaayan, iinden geldii gibi hareket eden bir sarkl ihti lalciydi; oly-

lara, artlara ve duygularna gre fikir beyan eder,

ideoloji benimserdi.

47


47/174

Onun hakknda herkos bir baka kanaate varmsa bu onun kiiliindeki zellikten ileri gelmi

tir. Nitekim Ali Kemal Meram, Trklk Mcade

leleri isimli eserinde Ali Suavi'yi yle tanmlar:

Bir yn denecek kadar ok Suavi vardr. Yep

yeni Suavi ve ok geri Suavi... Alabildiine Trk-eci ve alabildiine Arapac Suavi; Tarafsz Suavi

ve tarafsz olmayan Suavi... TRK Suavi, Arap-

Su avi ... Merutiy eti Suavi, Meru tiyete kar

olan Suavi... eriat ve hilafeti Suavi; eriate, Pa

diaha ve hilafete kar o,ian Suavi... Suavi gerek

yapsyla buydu. Kabna smayan, ok yanl kiilii

yznden kabndan taan Suavi, o kaskat rejimin

karmak harla rl duvarlarnn sivril iine arpa

cak, paralanacakt. Nitekim sonu yle oldu, ve en

kts, bir takm evrelerce, ne ve ne olmad an-

lalmokszm ld. (5)

Ancak hemen hat r lat al m ki AL SUA V, Yen iOsmanlIlarn en cesur, en idealist, en namuslu ve

prensiplerine en bal yesidir. O kadar ki Msrl

paa tm jntrklere maa balarken Ali Suavi, ken

dilerini brakp sarayla anlaan bu adamdan para

almay erefine ve inancna aykr buldu ve para

yardm teklif ini iddetle ve nefretle reddetti. Jn-

trkler iinde Namk Kemal de dahil byk bir meb

la tut an yardm ve devaml maa almay redde

kimse yanamam, sadece Ali Suavi ve Mehmet beybu bykl ve mertlii gsterebilmitir.

Sarkl ihtilalci AL SUAV'nin (LAK DEVLET) ve

(TRKL) savunmas yaad a iin inanl-

(5) Ali Kemal Meram, TRKLK VE TRKLK MCADELELER TA RIH t, Kltr Kitabevl, stanbul, 1969,sahife: 96.

48


48/174

maz bir eydi ve cok byk bir cesareti ve inanc gerektiriyordu. nk o ada mliystil ik lareket-

leri yeni balamt ve devlet politikasna tamamen ters geliyordu. Hele laik devletten sz etmek im

kansz gibi bir eydi ve bu imkanszlk iinde Ali

Suavi'nin sesi gr ve sert kmakta idi. Evet, Ali

Suavi gerekten ok cesur, deli bir insand. Hila

fetin en gl olduu bir devirde ortaya karak hi

lafet ve eriat dzenine kar gelmek, padiahln

son bulmasn istemek ve monarik sistemi ykmayaalmak akl almaz bir iti ve bu ie sarlan, m

cadelesini veren Ali Suavi elbetteki cesaret ve inan

cn sembol oluyordu.

Trklk akm nr i lk defa konu olarak ele al

mas onun iin bir ereftir. lk defo Trkologlarn eserleri zerine eilen, Ali ir Nevai'nin lgatim inceleyen Ali Su av i, Osmanl I milleti ve Osmanl dili

deyimlerinin uydurma olduunu ileri sryor; Kuran

kerim ve hut belerin Trk e oku nmasn, namazn Trke dualarla klnmasn ne srm, Kuran ke

rimin Trke yazlmas zerinde srarla durmutur.

1870 yllarnda Genel bir An siklo pedi yay nla

mak onuru da Ali Suavi'nindir.

A|i Suavi j ntrk harek et inin en orijinal ve ren k

li. kiisi olduu kadar, Trk-Milliyeti hviyetiyle

de, kendisinden sonra gelenlere etki yapan en g

l milliyetidir de. Bu milliyeti kiilii ile, belki de

yabanc parma kokan YEN OSMANLILAR hareketine milli ve bize ait olan bir eyler katm ve g

nmze dek ulaan msbet etkiler yapabilmi tek

kiidir. Onun Trk ve mill iyeti kiil ii ortaya at

t fikirlerle gnmzde en ok sayg kazanan jn

trk olmasn salamtr. Fakat a iin ayn ka

nya varmak mmkn deildi. Zira onun ortaya at

49


49/174

t Trklk ve mill iyetil ik tikri bugn ne kadar

zorunlu ise onun anda da o kadar gereksiz vezamanszd. Esasen rical indinde tepki ile karlan

mas ve OsmanlI devleti iinde daima gz nndetutulmasnn gerek sebebi de budur, onun mill iyet

i kiilii ve zelliidir. (6)

3 AYETULL AH (18^5 - 1878) ;

Subhipaazade Meiimet Ayetullah bey, jntrk

hareketi l iderlerinden ve Yeni Osmanl Ilar Dernei

kurucularndandr. Abdurrahman Subhi paann torunu, ve Subhi paann oludur. zel eitimle ye

titiri len, Fransz mrebbiyelerin elinde byyen Aye

tullah daha 15 yanda iken Defter-i Hakani kale

mine girerek 1861 de katip oldu. Sonra emlak dai

resi memurluuna geti, oradan da DEVLET URA

SI memurluuna atand. Balbek ve Bukolaziz kaymakamlklarnda bulundu. Bu arada Yeni Osmanl I la r

Derneinin kurucular arasnda yer ald. Namk Ke

mal ve Ziya paa ile dost ve arkadatr. Onlarla bir

l ikte monariye kar sava amtr.

Ayetullah bey ih ti lalci ruhu ta yan , Bat etk i

sinde kalm ve kendi trelerini krnseyen bir

adamd, 1865 de kurulan Yeni, OsmanlIlar dernei

nin i lk toplantsna gelirken koltuu altnda getirdi

i iki kitap onun yabanc etkisinde ne kadar kald

n ve nasl bir ihtilalci olduunu gstermesi bak

mndan ibret vericidir.

1876 merutiyetin i lanndan sonra btn jnt rk-

1er gibi Ayetullah bey de nemli bir grevle stan-

(6) erif Mardin, lNTRKLERIN SYAS FIKtRLERt, 1964, Bankas Yaynlan, Ankara.MEYDAN LAROUSSE, cilt: 1, sahife: 325.SLAM ANSKLOPEDS, cilt: 5, sahife: 140.

50


50/174

bu ldan uzaklatrld. Erzurum mektup usu oldu.

1877 ylnda balad mektupuluk grevi iki yl ka

dar srd. 1878 senesi iinde Erzincana giderken

Tercanda tifoya yakaland ve ld. (1878)1846 ylnda Msr da doup 1878 ylnda ok

gen yata Tercan'da len Ayetul lah bey tam bir

ihtilalci idi. Kurnaz ve zeki, ikna gc ok kuvvetli

bir kimseydi. Yabanc hayranl onu kr edecek ka

dar ileriydi. Hrriyete ak bir insand. 1865 tarihin

den 1876 tarihin e kad ar Yeni Osman lIlar derneibnyesinde devlete kar isyan hareketini srdren

Ayetu llah bey, 1876 yl ndan sonra da as i ve ih t i lal

ci hviyetini deitirmedi. Devlet memuru iken de

devletin aleyhinde alm ve Sultan Azizden son

ra kendisine ikbal ve imkan veren Sultan Abdlho-

mid hana dman olmu ve onun tahttan indiri lme

si iin giri imlerde bulun mutur . Ruhen menfi ve

muhalif bir insan olduundan lmne kadar ayn

muhalefeti srarla ve inatla srdrd.Eserleri yoktu r. Hayatnd a VA KT gazetesin de

makaleleri km, Basiret gazetesinin bayazarln yapmtr.

4 SAIR AHMET BEY OLU MEHMET BEY

(1824 - 1872):

As! ad EM N dir . Sarahm et bey zade Emin bey,

1824 ylnda stanbulda dodu. Badat Valisi Necip-

paazade Sar Ahmet Beyin oludur. O da btn paa ocuklar gibi zel eitim grd. Franszca

rendi ve ocuk yata Babiali Tercme odas katip

liine atand. Buras Osmanl aydnlarnn topland

bir ihtilal yuvasyd adeta. Bu sebeple Emin bey

de zamann paazadeleri gibi gizli dernek ve yuva

larda alan bir Osmanl siyasisi oluverdi. Osmon-

51


51/174

l devletinin gerilediini gryor ve i^kl reformlar

yaplmas gerei


52/174

rndan birisi olan Agi efendi, 1832 ylnda stanbul'da dodu, YozgatlI apanzade Hulusi efendinin oludur.

Agh efendi tp tahsil etmi, fakat doktor de ilkatip olmutur. Okula devam ederken Franszca, n

gilizce, talyanca rendi. Dil renimine kar zel bir kabiliyet ve ilgisi vard. Bu bakmdan tp tahsi

l ini terk edip Babiali tercme odasna memur oldu.Bu memuriyette dikkati ektiinden Paris elil ik sek

reterliinde grevlendirildi. 1852 ylndan 1854 ylna kadar Pariste kalan A g h efendi stanbul'a dn

dkten sonra posta nazrlna getirildi. Ve 1861'de

Trkiye'de ilk defa posta pulu kullanma usuln uy

gulad.

21 Ekim 1860 ylnda karmaya balad Ter

cman-! Ahval isimli gazete Trkiyede yaynlanan

ilk ahsi Trk gazetesidir.

1860 ylndan 1866 ylna kadar sahip ve baya

zar olarak ynettii Tercman- Ahvali 1866 da brakarak o da Paris'e gitti. Fakat bu gidi 1852 gi

dii deildir. 1865 ylnda kurulan Yeni OsmanlIlar

isimli gizli cemiyetin kurucu ve faal yelerinden ate

li bir muhalift ir ve Ali paann tesiriyle grevinden

ayrlm bir ihti lalci hviy etiyle Parise kad ar gel

mitir.Ali Suavi, Nam k Kemal, Ziya paa gib i [ntrk-

lerin ideal arkadadr ve Avrupaya kandan son

ra Fransa, ngiltere ve Belika'da tam drt yl srgn hayat yaad. Amansz dmanlar Ali ve Fuat

paalar ldkten sonra affa urayp ancak 1871 y

lnda stanbu l'a dnebildi. Fakat stanbu l'da fazlo

kalmad, kalamad; Sarayn istei ile zmir mutasar-

raflm a tayin edilerek stanbu ldan zmir'e gitti.

Onun arzusu stanbul'a dnmek arkadalanyle be

53


53/174

raber olmakt ve bunu salamak in ok urat,

netice olamad. mitleri krld bir anda ise Devlet ras yeliine atanarak stanbula dnd.

OsmanlI tahtna jntrkier tarafndan getiri len ve 1876 ylnda merutiyeti ilan eden ikinci Abdl-

hamid han, kendisi de bir intrk olduundan fikirve inanlar kadar kiileri de yakndan tanyordu. Ve

jntrkler in dnceler inin s man l dev let ine yarar

deil, zarar getireceini kabul ediyordu. Bu sebeple

iktid ara gelir gelm ez jntrk lere- kar tedb irler alma gereini yerine getirmek zere harekete geti.Hrriyetileri bir bir stanbuldan uzaklatrd. Agh

efendi de nasibini almakta gecikmedi. nce Bursa,

sonra da Ankaraya srld. Ankarada 1882 ylna

kadar kald. Baarl ve uysal davranlar affedil

mesine imkan verdi, 1882 de Rodosa tayin edildi.

Ne var ki ksa bir sre sonra Namk Kemal Rodos

mutasarrf olunca onu do Midil l i mutasarrlna ta

yin etti ler. Midil l i mutasarrflndan 1883 ylnda Atina eliliine atanan Agh efendi 1885 ylnda eliiken Atinada ld.

6 KA YAZA DE READ (1844 - 1902) :

Jntrklerin i leri gelenlerinden ve Yeni Osman

lIlar dernei kurucularndan olan Kayazade Read

1844 ylnda stanbulda dodu. Babas Yozgat mu

tasarrf Kayazade skender beydir. Namk Kemal ve

Ziya paann kader ve lk arkada olan Read,OsmanlI ynetimine kar rgtlenmek ihtiyacn duy

mu ve meruti idare kuruluncaya kadar mcadele

etmek zere 1865 ylnda Yeni OsmanlIlar Derneiisimli gizli rg tn kurucular arasna katlmtr.

Dernein kurucusu ve ynetim kurulu yesi olarak

grev alan Read, 1866 ylnda dier arkadalar gi

54


54/174

bi Paris'e kamak zorunda kalmtr. O da teki ar

kadalarna uyarak Paris'te Msrl prens Fazl Mus

tafa paann himayesine girmitir.

Kay azade Read 1866 ylndan it ibaren 10 ylAvrupad a srgn o lar ak ya ad am ma hi bir za

man sknt ekmedi. Zira Fazl Mustafa paann hi

mayesinde idi ve hamisinden ayda 750 altn frank

maa alyordu. Ancak rr3rutiyetin ilanndan sonra

1876 ylnda stanbul'a dnebildi.

Padiah Abdlhamid han eski bir jntrkt vekendisini iktidara getiren arkadalarna kar grevini unutmad. Read beyi affetmekle kalmad, onu

hemen memuriyete tayin ettirdi. eitl i idari grev

ler yklenen Read bey baarl olmu ve ksa s

rede (Paa) rtbesi ile (RUMEL BEYLERBEY) ola

bilmitir.1889 da Kuds mutasarrflna atanan Read

paa burada tam on yl kald. Ancak kudste on yl

kald ktan son ra 1899 ylnda azledildi. Bu azildensonra yerii bir greve otanmad, kendisi stanbul'a

dnd. stanbul'da 1902 ylnda ld,

7 NA MIK KEMA L (1840 - 1388) :

Jntrklerin en mehuru ve halk tarafndan en

sevileni olan Namk Kemal Trk edebiyat tarihinde

vatan airi olarak bil inir. Asl ad Mehmet Kemal'

dir. Babas Abd lhamide m n ecclmb alk yapan

Mustafa Asm bey, annesi de Konial Abdllatif paann kz Fatma Zehra hanmdr. Soyca Topal Os

man paann torunu olan Namk Kemalin babas

yoksulluk iinde yaam ve hayatnn son devrele

ri kaynpederinin hanesinde gemitir. Bu sebeple

Namk Kemal 1840 ylnda dedesi Abdllatif paa

nn Tekirdandaki konanda dodu. 19 yana ka

dar da dedesinin nezdinde kald.

55


55/174

Dedesinin memuriyeti dolaysiyie eitl i yerleregimel< ve ll


56/174

du. Namk Kemal gazetede yazd makalelerle en ok eitim davas zerinde duruyor, kadnlarn oku

tulmasn savunuyor ve onlara hak verilmesini is

tiyordu. Edebiyat dilimiz zerinde duran Kemal, tp fakltesinde tedrisatn Trke olmasn savundu.

Tepeba gazinolarnda rumco sylenen Trk aleyhtar arklar ar ekilde eletirm esi Devlet

adamlar ile arasnn almasna neden oldu. Zira

hkmetin gnderdii tenbihnameye tena halde si

nirlenen Namk Kemal, tenbihnameye teessflerinibildiren bir makale ile cevap vermitir. Bu olay Kemal ile devlet ricalini kar karya getirmitir.

1865 de kurulan Yeni OsmanlIlar cemiyetinin ku

rucu ve faal yesidir. Dernein kurulu almala

rna katlm, basnda program ve prensipleri hak

knda yazlar da yazmtr. 10 Mart 1867 de yazdark Meselesi isimli makalesinden dolay hkmet

bir kararname yaynlayarak basn ok sk kaytlar

altna ald, Sadrazam Ali paa, Kemal'den tasviri efkar terketmesini istedi, Kemal bu teklifi red etti. Bu

sralarda Fazl paann yaynlad mektubun terc

mesi ii ortaya kt. Bylece saray iin tehlike ha

line gelen Kemalin stanbuldan uzaklatrlmas ge

rekiyordu. Bunun iin Kemal Erzurum vali muavin

liine atand. Fakat Kemal tayinine ramen gitmek

istemiyordu, zira Av rupadan bir mektup alm ve

Msrl prens Fazl Mustafa paa onlar arkadala-

ryle birl ikte Avr upaya davet etmiti. Kemal, Ziy apaa ve Ali Suavi birlikte kamay planlad ve plan uyguland. arkada 30 Mays 1867 tarihinde Pa

rise vard. Pariste fazla kalamadklarndan ngilte

rede Londraya getiler. 30 Haziran 1867 de Lond

raya gelen Kemal burada Hrriyet gazetesini kar

d. 29 Haziran 1868 tarih ind e ner iyata bal ayaa

57


57/174

Hrriyet gazetesi Namk Kemal'in siyasi mcadele

sini simgeler. O iki yl hi bir yere yaz yazmam,

sadece Hrriyet gazetesinde yazd yazlarla kiil iini ortaya koymutur. Siyasi fikirleri olgunlam,

Babaiiye kar adeta sava amtr. Bir yandan davatan hasreti i le coarak yazd vatan iirleri ba

l bana birer hadise oluyordu.Hrriyet gazetesinde savunduklar temel esas

lar unlard:

1) Memlekette acilen ynetimde deiiklik yaplmas ve Meruti idaren-in bir an evvel kurulmas

zorunludur. Devletin bekas iin bu artt ve bakaca

b ir kur tu lu midi ve imkan yoktu.

2) OsmanlI devletinin tm itimai ve idari ku

rumlan bozulmutu. Hepsinin birer birer ele alnmas

ve geni reformlar yaplmas gerekmektedir. Bu slahat acil duruma gelmitir, sratle are bulunmas

lazmdr.

M-amk Kemal Hr riyet gazetesi nd e yazarken arkada Ziya paa ile fikir ve eylem ihti lafna d

tnden 1869 yl eyll aynda gazeteden ayrld.

Trk iye'ye dnm ek istedi fak at m rac aatlar red

olundu. Ancak Ali paa bu gen kabiliyetli Kemal

iin bir are dnd. Kendisi onu affetmez gr

nrken zabtiye nazrna bir mektup yazdrd. Zab-

tiye nazr Hsn paa, Ali paann arzu ve izni ile

yazd 8 Temmuz 1870 ve 9 Austos 1970 tarihli iki

mektupla Kemal'i stanbul'a dnmeye davet etti. Namk Kemal 1870 yl kasm aynda stanbul'a dnd,

Namk Kemal 5 yl sren srgn devresinde Paris'te hukuk ve iktisat dersleri alm, Fransz fikir ve

sanat adam lanyle tanm, bi lhassa tarihi Leon Cnhun ile dostluk kurmutur. Kemal Avrupadan d

nerken dolu ve kamil bir yazar olmutu amma aff

58


58/174

artl idi, Trkiye'ye dndl


59/174

halkn heyecan ve ilgisini bret gazetesi geni ekilde sergilediinden 5 Nisan 1873 gn gazete kapatld. Ve ertesi gn arkadclaryle birlikte tevkifedilerek MAGOSAya srld.

Abdiozizin halli ile Mu rat V. 30 Mays 1876gn tahta geince ertesi gn Namk Kemal ve arkadalar hakknda genel af karld. Ve Kemal 19Haziran 1876 tarihinde stanbula dnd.

Murat V.'in akli dengesi bozuk olduundan 93

gn sonra tahttan indirildi ve yerine Abdlhamid II.tahta geirildi. Sultan Abdlhamid han padiah olunca Kemali yksek mevkilere getirdi. 18 Eyll 1876tarih ind e Devlet uras yeliine atand. 7 Ekim1876 da kanuni esasi komisyonuna, 4 Kasm 1876 dada anayasa komisyon azalna tayin edildi. Anayasa hazrlanrken padiah sk sk Kemali yanna aryor, onunla maddeler ve prensipler zerinde tartyordu. 6 ay iinde kanuni esasi tasla hazrlanp

hkmdara sunuldu. Abdlhamid han anayasa taslana baz maddeler ilave ettirmi ve bazlarn tadil ettirmiti kanuni esasi bu tadilatlar yapldktan sonra 23 Aralk 1876 tarihinde yaynland.

Merutiyetin^ ilnndan ksa bir sre sonra Padiah, Ziya paay Suriye valiliine tayin ederken Kemal i ikna ederek bir yere tayin etme teebbsndebulundu ise de Namk Kemal stanbulda kalmakta srar etti. Bu olaylar padiah iine ald amma frsat

kollad, 5 ubat 1877 de Midhot paa sedaretten azledildi ve ertesi gn de Namk Kemal tevkif edildi.Ancak mahkeme Kemal hakknda bi r karar vermedi, onu sulu bulmamt. Bu sebeple yksek mahkemeye evki gerekiyordu fakat bu mahkeme kurulmad, be ay hapis yattktan sonra Akdeniz adalarnda oturmak art ile Hkmdar tarafndan tahli

60


60/174

ye ettirileli. 19 Temmuz 1877 tarihinde Midilliye hareket et t i : 18 A ra l k 1879 tarihine kadar sank vesrgn olarak kald Midilli adasnoan af ile ayrlacan dnrken 18 Aralk 1879 da Midilli mu-tasarrflna atand. Burada Celaleddin Harzemahyazp bitiren Kemal bu eserini Padiah Abdlhamidegnderir. Abdihamid deerini takdir ettii Kemalinbu jestine karlk verdi ve 28 Eyll 1881 tarihinde Namk Kemale (Bl) rtbesi verildi, iki yl sonra

da yani 30 Austos 1883 tarihinde de ikinci defataltif edilen Kemale OsmanlIlarn byk rtbesi (Nian Osmani) ile taltif edildi, Namk Kemal Midillideyedi yl kald. Bu devrede saray ile aras dzelmiti. Bu yzden ilmi almalarna daha byk hzladevam etti ve yeni yeni eserler verdi. 15 Ekim 1884tarihinde Rodos mutasarrflna tayin edildi. Padiah, Kemalin hareketlerini izliyordu, baarl almalar nedeni ile onu deerlendirdi, kendisine (im

tiyaz madalyas) verdi. Rodosta yldan fazla kald ve halka hizmetini en iyi ekilde yaparken okul ve camiler ina ettirdi. 1877 de Sakz mutasarrflna atand. Zatrreye yakaland Sakzda hastal gittike nksetti ve 2 Aralk 1888 gn ld, nce Sakzda cami hazresine defnolundu ise de Ebz-ziya'nn padiaha mracaat zerine cenazesi Sakzdan alnarak GELBOLUya getirildi ve Bolayr-da Rumeli fatihi ehzade Sleyman paann trbe

si yanna defn edildi. (7)

(7) slam Ansiklopedisi, cilt; 9, sahife: 54-72.Meydan Laroisse, cilt: 9, sahife ; 214.

61


61/174

B YEM OSMANLILAR DERNENE KATILANNEML YELER :

1 ZYA PAA (1825-1880)

1825 ylnda stanbul'da doan Ziya paann asad Abdlhamid Ziyaeddin'dir. Erzurumlu Feridddin Efendi isimli bir gmrk memurunun oludur. Tahsilini stanbulda yapm ve Beyazt Rdiyesini bitirmitir. ocukluunda Farsa renmiti. Daha 17yanda iken BabIlide Sedaret Mektebi kaleminegirdi.

ok gzel iirler yazar, kendisine sunulan metinleri anlaml okurdu. Bu yzden daha ocukluunda arkadalar arasnda hret oldu. Ksa srede ismi ricalin kulana kadar gitti ve Reit paann dikkatini ekti. Reit paa bu istidatl gencin ykselmesine yardmc olmakla onu 1855 ylnda Hkmdar

Abdlmecid Hann nc ktip liine tayin ettir di.Saray ktiplii Ziya paa iin yeni bir imkn ve

ikbaldi. Memuriyetine baladktan ksa bir sre iinde Franszcay da rendi. Bu yeni evre ve tant yeni insanlar genellikle paazadeler ve Bat hayran aydnlard. Onlar birtakm yeni fikirleri tartyorve OsmanlI devletinin geriliine ve batna are aryorlard. Onun iindir ki Ziya paa da arabuk bu yeni insanlarla kaynat, onlarla dost oldu ve fikirle

rini de benimsedi. Bylece yeni hareketlerine taraftar, reform isteyen ve devlet ynetiminde mutlakadeiiklik yapacak olan ihtillciler arasna Ziya paa da katlm oldu. O srada kurulan YEN OSMANLILAR gurubuna katld. Fakat hareket ve szleri dikkatle izleniyordu. Yenili k taraf tar olduu, merut iidareyi istedii anlalnca Ali paa tarafndan ktip

62


62/174

likten azledildi. Saray ktipli inden -azledilmek Ziyapaa iin ar bir darbe olmutu amma Osmanl Devlet adamlar kimseyi birden harcamak istemezlerdi,daima yeni grevlerle muhalifleri kazanma yolunu seerlerdi. Bu sebeple Ziya paa da azledilmekle birkenara atlmad, kontrol altnda bulundurulmasnaramen Zabtiye mstearlna getirildi. Fakat onunZabtiye mstearlnda da rahat etmiyecei belli idi,esasen Ali ve Fuad paalar Ziya paann stanbul

dan uzaklatrlmas kansnda idiler; uzaklatrma ilemi srgn eklinde olmuyordu, taltif ve terfi ettirilerek gnderilmesi iin kendisine (Paalk) rtbesi verildi ve Atina elilii ile Kbrs mutasarrflnatayin edildi. Siyasi grleri kuvvetli, iini bilen birinsan olduu iin alt ay sonra Padiah tarafndan stanbul'a arld ve kendisine Bosna-Hersek denetim grevi verildi. Ziya paa bu denetimde ok baarlolduundan mkfatlandrlarak nce Meclisi Vl

zalna, bilahare de Adalet Bakanivna atand. Nevar ki Ali paa da, Fuad paa da Ziya paaya gvenmiyorlard. stanbul'da kalmasnda tehlike grdklerinden Adalet Bakanlnda bulunan Ziya paay nce Amasya mutasarrflna tayin ederek stanbul'dan uzaklatrdlar. ki yl Amasya mutasarrfl grevini ifa ettikten sonra Samsun mutasarrflna tayin edildi. Bu srada hakknda ihbar vaki olduundan tahkikat ald. Tahkikat komisyonu Ziya paa

nn susuz olduuna kanaat getirdiinden dosyasnkapatt ve susuzluu sabit olan Ziya paann stanbul'a dnmesi mmkn oldu. stanbulda tekrar Meclisi Vl zalna atandndan yeni grevine balad.

Ziya paann stanbul'a dn ile hayatnn yeni bir dnemi balar ki bu dnemde Ziya paa byk

63


63/174

siyasi olaylarn iinde aktif bir unsurdur. stibdadakar tekiltlanmak gereini duyan gene OsmanlIlarla iliki kurar, devlet ynetiminin deitirilmesinio da istemektedir. O srada kurulmu bulunan YeniOsmanlIlar Cemiyetine kat larak dernein en faalyelerinden birisi haline geldi. (1865). 1867 ylndaKbrs mutasarrflna tayin i, kan Ziya paa, Kbrsa hareketini geciktirmek iin bahaneler icat ettive bir sre daha stanbul'da oyaland. nk o s

rada Fransada bulunan Fazl Mustafa paadan Parise gelmesi iin davet almt. Arkada Namk Kemal ve Ali Suavi ile temas kurarak birlikte kamayplanladlar ve Ziya paa arkadalar ile birlikte 17Mays 1867 de Parise vasl oldu.

Parise gelip Jntrk hareketi yneticileri arasna giren Ziya paa dier Jntrkler gibi Paristefazla kalamad. Sultan Azizin Paris ziyareti nedeniyle Fransa hkmeti Jntrklere Fransay terketme-

lerini emretmi olduundan onlar da Londraya getiler. Londrada cemiyet adna Ali Suavinin kardMuhbir gazetesinde siyasi mcadelelerini srdrrken Ali Suavi ile aralar aldndan Ziya paa arkada Namk Kemal ile birlikte 1868de Hrriyet gazetesini karmaya balad, Namk Kemal gazetedenayrlnca da tek bana gazeteyi karmaya devam etti. Hatta kendisi Londradan ayrldktan sonra svireye gemek zorunda kalmasna ramen gaze

tesini brakmad ve son 12 saysn Cenevre'de neretmeye devam etti.

Ali paann lmne kadar srgnde kalan veAvrupa'da do lamaya mecbur edi len Ziya paa busrgn srasnda da bo durmad, siyasi mcadelesine devam ettii gibi eserler de vermekten geri kalmad. TERKB- BEND, TERC- BEND, ZAFERNAME

64


64/174

gibi eserlerini yazd ve yaynlad; gazellerin i yazpeser haline getirdi ve eitli eviriler yapt.

Kendisine ba dman kabul ettii ve btn Jn-trklerin kar olduu Ali paa lnce affa nail olarak stanbul'a dnd ye her zamanki gibi Osmaniidevlet ricali tarafndan yeniden greve atand. craCemiyeti yelii, Devlet ras zalnda bulundu.

Ziya paa da dier Jntrkler gibi belirli kiilere kar idi ve hedefleri Padiah deitirmek ko

nusu zerinde teksif ediliyordu. Bu bakmdan o daSultan Azize kar idi, Ali Ve Fuad paalarn dman idi, kendilerini yle gryor, yle kabul ediyorlard. Bunlar deiirse her ey dzelecek zann Jn-trklerin anlalmaz zaaf ve aczleridir. Halbuki dman olduklar, tahttan indirmek iin tek ilatlar, kurduklar Abdlaziz Han onlar daima himaye etmi,ikbal ve saltanatlarn salam, devlet makamlarnda onlara en nemli grevleri vererek kiiliklerinden

lkesini ve milletini yararlandrmak istemitir. FakatSultan Aziz ne yapsa kr etmedi, Jntrk camiasnadaima antipatik ve kt grnd. Onlar her vakit Padiah Abdlaziz'i tahttan indirip yerine Murad' getirmeyi hayal ettiler ve tm savalarn bu gayeye ynelterek sonu ta aldlar amma bu tutum dahi Jn-trklerin yabanc etkisi ve bilhassa Masonlarn tesirinde kaldn saptar. Ziya paa da bu etki altnda kalan ve belki de Mason locasna girip devleti ierden ykmak isteyen kiilerden birisi oldu, artlarbunu gerektiriyor ve o devrin modasnda Masonluk ba keyi igal ediyordu.

Ziya paa ve arkadalarnn Sultan Aziz'e kar dmanl onu tahttan indirinceye kadar devametti, bunda muvaffak da oldular ve tahttan indirilenAbdlaziz yerine MURAT V. Osmanl tahtna oturtul

65


65/174

du. Padiah V. Murat olunca Ziya paaya da yeniufuklar ald, Mabeyni Hmayun baktipliine tayin edildi amma bu greve daha balamadan arkadalarnn devreye girip perde arkas oynamalar sonucu Maarif mstearlna atand.

1876 yl Jntrkler iin olduka' hareketli geiyordu. Murat V.'in tahta karlndan hemen sonrayeni bir karamsarlk sard etraf. Jntrkler yanlbir i yaptklarn, tahta geirdikleri adamn mason

luktan baka zellii olmad, stelik akli dengesinin yerinde olmad anlalmt. ktidara yeni biraday arand. Bu da hazrd, kendi aralarnda bulunanVeliaht Abdlhamid Han... ilerde Kzl Sultan diyeisimlendirecekleri Abdlhamid han hepsinin umuduidi, onun meruti idareyi kuracana, anayasay kabul edeceine inanyorlard. Konuyu kendisi ile demzakere ve sonuca baladlar. Murad V. tahttan indirilecek, yerine Abdlhamid han, padiah olacakt.

Ve yle de oldu. Murat V. tahttan indirildi, yerine Veliaht Abdlhamid han padiah oldu. Fakat Jntrk-lerin yanld bir ey vard, Abdlhamid han zeki vedirayetli bir insand, kendilerini de ok iyi tanyordu,zaafjarn, glerini, kiiliklerini, tekilatlarn, etkisialtnda olduklar eyleri kendilerinden bile daha iyive daha yakndan tanmakta idi. Hkmdar oluncayakadar onlara eyvallah demesi devleti ele geirdikten sonra da ayn tutumunu devam ettirmesi sz konu

su deildi. Nitekim padiah olur olmaz kanuni esasinin hazrlanmasn emretmi ve kanuni esasi hazrlandktan sonra Namk Kemal ve Ziya paalar deil,kendi anlayn kanuni esasiyeye koydurmu ve oekilde iln etmiti. Meclisi topladktan sonra yabanc unsurlarn ve gayri mslimierin mdahalesinigrnce Meclisi de datvermiti. Bunlarn erken ha

66


66/174

reketler olduuna inand iin harel


67/174

dr. Sade ve mkemmel slbu ile etkin olmu, meruti idarenin kurulmasna eylem ve fikir adam olarak byk katkda bulunmutur.

2 NUR PAA { 1883) :

Arif paann olu olan Nur i paa gen yata saraya girdi ve Abdlmecid hann dul kz Fatma Sultan ile evlenerek saraya damat oldu. Ancak o da btn paazadeler gibi Bat tesirinde idi, Osmanl Dev

letinin bir kmazda olduunu gryor ve devleti kurtarmak iin meruti idareden baka kar yol grmyordu. Bunun iin Yeni OsmanlIlar arasna katld,fikir ve eylem birliine giriti. Abdlaziz hann tahttan indirilmesi, Murat V.in tahta karlmas ve Ab-dlharnid hann padiah iln olaylarnda Nuri paada eylem birlii yapm ve ihtillcilere yardmc olmutu. Abdlhamid han olaylar yakndan izledii iinbaz paalarn ve bilhassa Nuri paann gizli eylem

lerine mim koymu ve padiah olduktan sonra Mid-hat paa, Hseyin Avni paa, Hayrullah Efendi veNuri paann mahkemeye evklerini emretti. Bu kiiler cinayet ve suikast iddias ile hkim huzuruna karldlar. Mahkemeleri ok uzun srd. Ancak 1881ylnda sonuland. Yksek mahkeme Nuri paay daidama mahkm etti ve damatlk sfat kaldrld. Fakat Padiah idamlarn hepsini mebbet hapse tohviledince Nuri paa da kalebent olarak TAFe srl

d. 1882 ylnda Taif yolculuunda akln kaybetti veTaife vardktan ksa bir sre sonra 1883de Taifteld.

3 EBZZYA TEVFK (1849 - 1913) :

Yeni OsmanlIlar Derneinin kuruluundan dernee ve eyleme katlan Ebzziya Tevfik, Trk mat-

68


68/174

baachn gelitiren yazar, gazeteci, siyaset ve devlet adam ve edebiyat hviyetiyle basn leminnizinen nemli tarihi kiilerinden birisidir. Asl ad: Mehmet Tevfik olup 1849 ylnda stanbulda dodu. Babas Konya Kohisarndan Kmil Efendi isimli birisidir. Ebzziya Tevfik, bu ad srgnde alm, srgnde yazd makalelere Ebzziya Tevfik imzasnattndan srgnden sonra da ayn ismi kullanmaya devam etmitir. Bu sebeple asl ad unutulmu ve

Ebzziya Tevfik diye tannmtr.Ebzziya Tevfik 1865 yllarnda Namk Kemal ve

inasi ile tant ve onlarn fikirlerini benimseyerek kurmu bulunduklar Yeni OsmanlIlar Cemiyetine katlmakta tereddt etmedi. Ebzziya, anlarnda Yeni OsmanlIlar Cemiyetine kuruluundan be ay sonra1865 yl iinde katldn ve 105 sayl yesi olduunu ak ak syler.

inasinin Tasviri Efkr gazetesinde toplanan

OsmanlI aydnlar arasnda bulunmak Ebzziyay mutlu klar, onlarn sohbetlerinden ayrlmamak ister veorada gncel konular iinde ideolojik fikirleri ve siyasi kanaatleri ekillenir. Fakat Yeni OsmanlIlara itiraki fikri safhada kalr, nitekim 1866, 1867 yllarnda Yeni OsmanlIlarn tm srgne giderken Ebzziya stanbulda kalabilir.

1868 ylnda Ebzziya yaz hayatna atlm veTERAKK gazetesinde makaleleri kmaya balam

tr.inasi 1871'de lnce Tasvir-i Efkr gazete ve

matbaas sata karld. Fazl Mustafa Paa, NamkKemalle Ebzziyann mzayedeye girip matbaa vegazeteyi satn almalarn isteyince ikisi mzayedeyegirdiler ve matbaay-satn aldlar. Bu, Fazl Mustafapaa satn alnan matbaa ve malzemeyi Ebzziya ile

69


69/174

Namk Kemal'e hediye etti, Nami< Kemal hjssesin-den vazgeince Tasvir-i Efi


70/174

1873de Rodosa giderken matbaasn Mihron Efendiye brakmt. Dnnce matbaaclkla uratise de neriyata fazla nem vermedi. 1880'den sonra NESVSAL- MARFET isimli takvimi bugn biledeerini koruyacak kadar nefis baslmtr. Ktp-hane-i meahirde 80den fazla kiinin biyorafisinivermiti. Ucuz ve ok kitap basma taktii ile halkafikirlerini intikal ettirmeyi planlayan Ebzziya ok geni bir neriyata girimi, kendi imtiyaz altndaki

dergiler ve gazetelerden baka Envar- Zek, Gayret, Hazine-i Fnn. gibi dergi leri de matbaasndabasmtr. Namk Kemalin Osmanl Tarihi isimli eserini de basmaya balad ve birinci cz 6000 adet satan bu eserin basm 1888 senesinde sarayn emri ile durduruldu. 1888 yl Ebzziya iin talihsiz bir yld, eserlerin baslmadan nce kontrol sistemi getirilince o da Mecmua-i Ebzziya yaynn tatil etti. Buyl arkada N. Kemal lmt, hi ekinmeden pa

diaha bavurarak arkadann vasiyetini yerine getirdi ve Namk Kemalin cenazesini Boldyra getirtti.

Ebzziya bilahare Sanayi Mektebi Mdrlnetayin edildi amma 1891'de tevkif edildi. Fakat 10 gniinde tahliye edildi. Sonra Devlet ras BidayetMahkemesi zalma tayin edildi. Ancak bu grevde iken masonlukla itham edilerek tevkif edildi. Buikinci tevkifi de birka gn srd. Bu jurnal ve tevkifinin sebebini aratrd ve avukat Gregor Efendi ta-rafmdan yaplan bir jurnal neticesi tevkif edildiinirendi. Bu ihbarn avukat tarafndan yapld veavukatn Msrl brahim paann gnderdii 370 liray almak iin bu yo la bavurduunu renmesiEbzziyann ok arna gitti, bu srada Pariste bulunan olunun da lmesi onu aclara garketti ve shhati ok bozuldu. 1896da ok sarslan Ebzziya 1897


71/174

ylndan itibaren Mecmua-i Ebzziyann yeniden neriyatna balad. Fakat 9 Nisan 1900 tarihinde tevi


72/174

tince de sefaretteki grevinden istifa etti, nce stanbul'a. oradan da Msr'a geti.Msr'da bulunduu srada Arab Paa isyanna

katldndan ngilizler tarafndan Msr'dan karld.Konya ve Bursa'da kendisine grev verilerek reji nazr oldu.

stanbul'da doan ve asl ad Ahmet olan Rfat bey siyaset ve ilim sahasnda devri iin nemli olanHUKUKU DVEL eserini iki cilt halinde 1873de s

tanbul'da y ay n l am t r . Jntrklerin gelime ve neriyat hayatlarnda baarlar iin katkda bulunan,onlara hukuki ynden yardmc olan Rfat bey 1891ylnda stanbul'da vefat etti.

5 SADULLAH PAA (1838 -1891) :

Vezir Ayal Esat Muhlis paann olu olan Sa-dul

Documents

Yusuf Ziya İnan - Jöntürklerden İttihat ve Terakki Cemiyetine