Zafer ONLER

IV. yiizyildan baglamak uzere Anadolu'da T u r k ~ e t ~ p kitaplarlnin yazilmaya baglandigini biliyoruz. Gerek telif gerekse geviri olarak yazllan bu eserler Anadolu beylikleri doneininden ba~layarak hlz kazanmig ve XX. yuzyila dek artarak surmugtur. Bunlardan yazllig tarihi belirlenebilen ilk telif t ~ p kitabi ishak bin Murad taraflndan 1389-90 tarihinde, Gerede yoresinde yazllmig olan Eclviye-i ~iqrede' ad11 eserdir. Daha sonraki tarihlerde bu alanda yazllan eserlcrin sayis1 artarak surer. Bu tur eserler saglik gibi hemen hcrkesi ilgi- lendiren bir konuda yazll~nig olma- lar~ndan dolay], genig ilgi uy;~ndlrmlg,

'~vlustafa Canpolat (1973): "XIV. Yiizyllda Yazllm~? Degerli Bir ?'~p Eseri, Iidviye-i Muhe - de", 7'iirkoloji Dergisi, c.V, S. 1, s.2 1-37.

bi r~ogu degi~ik donemlerde ~ o k s ~ k kopya edilegclmiglerdir.

Bu tur metinler gunumiizde de bir~ok yonden ilgi Cekmekte ve bu bakimdan da degigik alanlarda ~ a l q a n pek ~ o k aragti- rlc~ya malzemc niteligi taglmaktadirlar. Saglik gibi genig kapsamli bir alanl konu edindikleri i ~ i n s o z v a r l ~ ~ ~ apsmdan Turk dili aragtlrmalarl igin zengin birer kay- nak niteligindedirler. Besin adlarlndan lutun, iklim kogullarl, gene1 sagllk alani, hastallk adlar~, organ adlari, bitki adlari ve ilag olarak kullanllan pek ~ o k madde adlrla dcgin genig bir terminoloji yelpazesini kapsarlar. Eski tlp anlayqina dayall olarak yazllrnl$ olmala-I bakimm- dan 11p larihi (ozellikle Turk tibbi) yonunden ara$tlrmaclIar i ~ i n birinci dcrecede ~nalzclne niteligi tagirlar. Slr~alllmla ilgili kimi halk inanlglar~na da

K e b i k e ~ l Say1 6. 1998 Turkqe Tip Metinleri

ycr vcr~nig olmalarrndan onlar~ halkbi- li~nsel aqrdan da oncmli kilmaktadu.

Kultur tarihimizin bu degerli kay- naklarl uzerinde yaprlan galigmalarrn yeterli diizeyde oldugunu soylemek ne yazik ki olanakl~ degildir. Iqerikleri uzerine yapilmig qaligmalar goyl( dur- sun, bu metinlerin qok azl bili~nsel iilqutlere uygun olarak yayimlanrp lark11 alanlardaki aragt~ricilarin kullanimlna sunulabilmigtir. Bu metinleri bilimsel olqutlere gore yay~rnlayabil~nek, Turk dilinin o donemdeki ozellikleri konusunda yeterli bilgiye sahip olmanin yani srra, yazl ozellikleri konusunda da uzmanl~k duzeyinde bir yetkinlik gerektirir. Bun- lar~n yanlsrra trp tasihi ve diigu~lce tarihi konusunda da belirli diizeyde bir bilgiye sahip ol~nak gcrckir.

XIV-XV. Yiizy~llarda Yaz~ l ln t~ D a ~ l ~ c a TIP Kitaplart

Arapqan~n tum Islam dunyasinda bili~n dili olarak kullanilmasi Turk bili~n adalnlarr ve hekimlerinin de eserlerini bu dilde yaz1nal:knna neden oltnu~tur. Ana- dolu Sclquklu Devlcti d&ieminde bili~n ve sanat konusundaki eserlerin tu~nu Arapqa ve Farsga olarak yaz~lmakta, Tiirk~e resrni dil olxak bile kullanil~namaktadir. Bu devletin Mogollarin baskisryla ~ncrkezi otoritesini yitirip. giderek giikmcsi, Turk- men boylarrnln beyliklcr biginlindc ortaya qik~nasiria yo1 agmrgtir. Bu beylikler donemi ile birlikte, Eizellikle beylerin istegi ve ozendirmesiyle ~egitli alanlarda Turkqe eserler yazlldigrnl, Arapqa ve Fassga'dan Tiirk~eye ~eviriler yapild~grnl giirmckfeyiz. Beylerin Tiirkqcye yBne- liglerinin ncdini, o diine~nde beklene- mcyeccgi uzcrc, dogal olxak bir ulusal dil

bilincine clayanmamakta, kendilerinin Arap ve Fars kulturune yabanci olug- larrndan ve buyuk olasil~kla bu dilleri bilmemelerinden kaynaklaniyor olmasin- dandlr.

Sagllk konusu toplumun tum kesimlerini ilgilendirdiginden bu konuda yazilrnlg kitaplar hem say1 bakimindan olduk~a fazladrr, hein de bilimsel nite- likleri bakim~ndan buyuk farkllliklar goslerirler. Bunlardan unlu hekimlerce yazrlrnrg olanlar, yaz~ldiklari yillardan baglayarak on dokuzuncu yiizyila dek surekli kopyalana gclmiglerdir. Asllna gok uygun kopyalarrn yani slra, degigtirilcrek, kisaltilarak ya da basitle~tirilerek yapllan kopyalarin sayisi da oldukqa fazladir. Bunun diginda bili~nsel yonden qok fazla deger taglmayan birqok tip kitabi da yazilmigtlr. Dolayisiyla bu tur eserlerin tumunu egit degerde kabul etmek yerine, qegitli niteliklcri yonunden belirli bir diizeyi tutturanlarl belisleyerek, inceleme- lere bunlann konu edilmesi daha yerinde bir tutuln olur. Bu dugunceden hareketle, bu yaz~da on dort ve on beginci yuz yrllardn yazrl~nlg onemli kimi eserlere ki- saca deginmekle yetinilecektjr.

Anadolu'da yaz~lan, tarihini bildigi- niiz en eski tip yazrnasi Miifredcit-I ibni Bciytcri. ad11 bir ~eviridir. ~ n l u bilgin Ib- nii'l-Bay tar'in KilBhii'l-cdmi' fi'l-edviye- til'l-miifi.edc ad11 escrinden, Aydlno~ulla- r~ndan Utnur Bey (1340-1348) doneminde klsal~ilarak Turk~eye ~e~r i lmig t i r .~

Tiirk~e ilk tclif eser ise, yukarida an- d ~ g l m ~ z , Ishak bin Murad'in Edviye-i Mi@.c'le adli eseridir. Ishak bin Mu- rad'ln bagkaca bir eserine rastlayama-

2~3kz. Mustafa Canpolat. 0.y.y.

dlglmlz gibi yagaml konusunda da fazlaca bilgiye sahip degiliz. Ancak eserini Gcrede yoresinde yazdlgln~ gene kendisinin verdigi bilgiden anllyoruz. Sozvarllgi aqlsindan oldukqa zengin ve yalin bir Turkqe ile yaz~lmlg, eserin sonuna bir de bagllca terimlerin Arapqa, Farsga ve Turkqe kargll~g~nl igeren bir sozluk eklenmigtir."

XIV. yuzyllin en unlu hcki~ni ise. daha gok Arapga yazdig~ eserlerle tanman ve Haci Paga adiyla bilinen Cclaluddin Hizlr'd~r. Tlp alanlnda yazdlgl b i r~ok eseri iginde en unlusu Jifu ad~yla bilinen Sifuii'l-eskam ve devcii'l-ul2m ad 11 eseridir. Hacl Paga Arapga yazlnlg oldug u Kitubii's-su'rlde 11e'l-ikb a1 uln ur- bu'u uktwl adli escrini Aydlnoglu'nun istegi ile k~sallarak Turkge'ye Miitltuhob- I Jifi4 adiyla gevirmiglir. Haci P a ~ a , daha sonra bu eserini daha da basitlegtirip k~sallarak, Tiirkqe'ye Trslril adlyla gevir- ~niglir.

Bu donemin iinemli yazmalanndan bri dc YiidigNr-I fbni Sefif ad11 eserdir. Tur- kiye'de ve yurt dlg~ndaki birqok kuliip- hanedc gok say~da yazlna niishalan bulunan bu cserin yazari hakkinda higbir bilgiye sahip dcgiliz. Ortalama 350 yaprak lutan hacmiylc soz varllgl bakim~ndan oldukga zcngin bir kaynrtktlr. Bu cscrin iincmli bir yazlnasi Topkap~ Muzesi Kutuphanesi, Y 102 numxada bulunmak- t a d ~ r . ~ Harekcli nesitlle y a z ~ l m l ~ , her sayfada 17 satlr olmak uzcre 328 yapraktan olugan bu niisha, 1583 ylhnda

3 ~ k z . Mustafa Canpolat. n.g.y. Zafer Onler: Mac1 I'aga, Miitrtcrlmb-I Sifri, I,

Metirt, Turk l)il Kurumu, Ankitm, 1990. Rkz. Edhem Fehmi Karatny: Topkoi,~ Srrr~yl

Miizcsi Kiiriiplintresi Tiirkgc Ynin~trlor Korrrlo~u, c.1, Ist;cnhul 1961, Nr. 1774.

kopya edilmigtir. Donemin onemli eserlerinden biri de

gair ve hekiln Ahmedi taraflndan man- zum olarak yazilan Tervihii'l-Ervdh ad: eserdir. Topkapl Saray~ yazmalari arasin- da bulunan nushas~ muellif hatt~ olarak kabul edilrnektedir. On bini agkln beyit- ten olugan bu kapsaml~ eser, lnanzum olugundan kaynaklanan birtaklm gereksiz yinclcmeler ve uyak kaygislyla kimi sozcuklerin yapisinda degigiklikler gibi kusurlar taglrnakla birlikte, donemin dnemli kaynaklar~ndandir.6 Bilindigi gibi Ahmedhin bu eser dlgmda Iskender- tlenze ad11 mesnevisi de unliidur.

Yine bu doncm eserlerinde, Egref bin Muharnrned tarafindan yazilmig olan IluzBitiiiS-snBclGt ad11 eseri de anmak gcrekir. 1460 ylllnda yazllm~g olan eser, metin, sozlukqc ve tipk~basim olarak Bedii N. $chsuvxo~lu tarafindan yaylm- lanm~~tlr . Bu eserde daha qok fizyoloji konusuria ag~r l l k verilmig, qegitli organlarln yapllan, igleyi~leri uzerine uzwn ayrlnt~h bilgiler yer almlgtlr. Bu bak~mdan o donem Turk~esinin bu alandaki lerimleri kargilama olanaklar~ a~~slndan fikir vcrici niteliktedir. Ama ne yank ki gok say~daki yanlig okumalar ve o donem Tiirkgesinin ijzelliklerini yelerin- ce bileme~nekten kaynaklanan yanlighk- lardan dolayl. $chsuvaro~lu'nu~i metnin- den guvenle yararlanmak olanakll dcgildir. Aticak yazmanln t~pklbasimlnin verilmi~ olmas~ bu yaylndan yararlan- may1 ko~a~lagtlrmlgt~r.~

Bkz. Osmnn 8ze r : Ahq!edi, Tervilrii'l-Ervnh, Girij-Mrtirr-Dizirr, F ~ r a t Universitesi, Sosya l Ililinilcr E~lstitiisii, 1995 ( Y a y l m l a ~ m l a m ~ ~ Doktora l'ezi).

Bcdii N. ~ c h s u v a r o ~ l u : Eqref bin Muhammed, I l ~ ~ : c r i r r i i i . - S o o c / ~ ~ ~ , Kirk Tarih Kurumu, 1960.

Kebike~ I Say1 6. 1998 Turkqe Tip Metinleri

XV. yuzyilin onde gelen hekim- lerinden Sabuncuoglu Serefeddin ve eserlerini anmamak biiyuk eksiklik olur. Amasya DLu'g-SifS's~nda uzun ylllar hekimlik yapmig olan Sabuncuoglu US onemli eserle bilinmektedir. Bunlardan biri Cerrahiyyetu'l-Hutliyye ad11 cerrahi koriusundaki eserdir. 1465 yll~nda yazll- mlg ve Fatih Sultan Mehmed'e sunulmug: eserin, Ebu'l-Kasim Zahravi tarafindan yazilan (01.13 10) KitBbi't-tasriffi't-trbb ad11 Arap~a eserin, cerrahi konusundaki u~iincu bolumunun uyarlama bi~iminde bir cevirisidir. Her sayfada 17 sat~r olmak uzere, 200 yapragi agkln oldukqa hacimli olan bu eser ozellikle konusu baklmmdan ilgin~tir. Cerrahiyye, Ilter Uzel tarafindan, I. cildi, girig, qevriyazlll metin, 11. cildi eserin renkli tipk~baslrnl biqimindc ya- yimlanmlgtir.8

Sabuncuo~lu'nun bir diger escri Akru- budin cevirisidir. Bu ~ev i r i Ebu lbrahim CiircSni'nin (81.1 136), Zuhire-i tlurzeni- ju6i ad11 eserinin 'Akrabadin' ad11 bolu~nunuri cevirisidir. CurcSni'nin ese- rinde 31 bagllktan olugan Akrabadin'e iki boluin daha eklcyerek 33 bijlb~nluk bir eser mcydana getirilmigtir. Gerek yurt i~inde, gerekse yurt dlglndaki kutuphane- lerde birqok yazmasl bulunmakladu-.

Sabuncuoglu'nun asil telif eseri ise Miicerrebncime ad11 eserdir. Siileyrnar~iyc Kiituphanesi, Ayasofya bollimti, 3729 numarada kayltli olan bu kij~uk eser her sayfada 13 satlr olrnak uzere 43 yaplxktrul olugmaktad~r. Hekimligi suresince, ke~idi gozlern ve deneylerine dayanarak, qegitli hastal~klan, sagaltlmlari, hangi hastallga kargl hangi i la~lann kullanllmasi gerek-

lltcr Uzel: Cc~rlnlri).c~tii'/-IIc~~~iyyr. c.I.11, Tiirk Tar111 Kururnu, 1002.

tigi ve ~egitli ilaclarin hazirlanigi konu- sunda bilgilerini i~eren bu eserini 1468 yillnda yazmigtlr.9

11. Murad doneminin onemli hekim- lerinden biri de Mehmed bin Mahmud SirvAni'dir. Kitcib-i Guzide-i ilm-i Tlb ad11 14 bolumden olugan eserinin bir yazmasl The British Library, Oriental and lndia Office Collections, no: 15049'da bulunmaktad~r. Harekeli nesihle yazll- mlg, her sayfada 15 satir olmak iizere 40 yapraktan olugan bu nushanin istinsah tarihi 1434'tur.l0

Sirvani'nin bir diger eseri, on boliimden olugan KemBliyye'dir. Yakla- $1); 26 yapraktan olugan bu eser yayim- lanmigtlr."

Metinlerin dogru ~ozumlenip soz varl~g~nln ortaya konularak dogru bir bi~imde anlamlandlril~nasi i ~ i n eski tlp anlaylglnln temel ilkeleririi goz oniinde bulundurmak gerekir. Bu temel anlaylgl klsaca ozetlemckte yarar vardlr.

Eski anlaylga gore evreni olugturan dijrt 8genin (utiiislr-i urbua) kargiligi olarak insan biinyesi de dort ana ogeden olugur. Evrendeki dart ogeden h a m , toprnk, al, ate$ ~naddelerinin karglligi insan biinyesinde s~ras~yla kan, sevda

Bkz. Zafer Onler: "XV. Yiizyll Hekirnlerinden Sabuncuo~lu ,Serefeddin'in 'Miicerrebncime' Ad11 Eseri", Firat Utriversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), I . c , 1087, s. 169-190. lo Bu yazlua ile ilgili bilgileri bize ileten, kiitiiphaner~in Pars~a ve 'I'iirk~e uznlanl sayln Dr. M. I. Waley'e tegekkiir ediyorum. l 1 I3kz. Mullalnmed Yelten: Sirvan11 Mnhmud. Kcntoliyr, 1.u. Edebiyat ~aki i f ies i Yaylnlar~ No: 3255, fst;tnbul 1993.

(karu scdru), balganz ve sapa (od)'d~r. Bu dort ogeden su karg111g1 balganz, topl-ak karg111g1 sevdu (karu safra)'d~r. Bunyeyi olugturan bu dort maddenin her birine bll!, bunlar~n k a r i ~ i m ~ olan bunyeye ise mizac (kanjim) ad1 verilir. Her insanda bu kar~g~mlar~n oranlari farkl~dir; bu fark bunyenin niteligiiii belirler. Bu ogelerden hangisi bask~nsa bunye (nlizac) o adla adlandlr~l~r; kanl~ (denzeG), safrall (safi.~~,;'), plcgmatik (balganz), sinirli (sevclaG) gibi. Ayr~ca bu ogelerden her biri soguk, nemli, kuru, yag olmak uzere diirt ozellikten ikisine sahiptir. Bunlar gu gekilde gosterilebilir:

hava kan s~cak, nemli (lurr u rotb) toprak sevda soguk, kuru (bnrid ii kit$) su balgam soguk, nemli (borid ii rc~tb) ate2 safra kum, stcak q t ~ l j k u lcrr)

Sagl~kll olma bu diirt ogenin bunye ozelligine gore dengede olma durumudur. Bu dengenin her hangi bir nedenle bozulmas~ hastallk denen olgu olarak ortaya q~kar. Sagalt~m, cegitli ilas ya da iglemlerle eksik ya da fazla olarl~ dengeye getirmek, baka bir deyigle, bozulan dengeyi yeniden kurmak iglemidir. Eski tlpta mikroplar bilinmediginden turn hastaliklar bunyedeki dengelerin bozul- masiyla aqklanir. Has~allg~ teghis, hangi ogenin eksik ya da fazla oldugunu dogru belirlemcdir.

Insan bunyesini olugturan Bgelerin SIC&, soguk, nemli, kuru (izellikleri bitki, besin ve madde olmak iizere tum nesnelerde vardlr. Eski t~pta hckim, hem teghisle hangi ogenin eksik ya da fazla oldugunu bilen, hem dc tum maddeierin hangi ozellikleri t a g ~ d ~ g ~ n l bilerek

sagalllmi ona gore yapan hmsealr. Yukarida yaptlg~m~z Gzetlemeden an-

lagilacag~ uzere tum bitkiler, besinler ve Gegitli maddeler, tagldiklarl dort ana bzellikten dolay~ birer ecza ve adlm da birer eczacillk terimi say~labilir. Hekimler slnanla yoluyla bitki ve maddelerin gegitli hastallklar~ sagalttlglni belirlemig- ler, ancak bunlar~n hangi etken maddeyi tag~d~gln~ bilmedikleri i ~ i n bu sagaltma niteliginin var sayd~klarl dort ana ozelligi- ne dayandigma inanmiglardlr. Hatta bun- larln kimisinin yan etkilerini de belirledikleri iqin bu yan etkileri bagka bitki ve maddclerle dengeleme yoluna gitmiglerdir. Bilimin ilerlemesiyle bagta bitkiler olmak uzere maddelerdeki bu sagaltma 6zclliginin dort ana ozellikten degil, i~lerinde tag~dlklarl etken madde- lerden kaynaklandigl ortaya konmua, hoylece artlk bunlar~ dogal durumlarlyla kullanmak yerine, etkin madde yalihlarak gunumuz anlay~g~na uygun ilac iiretil- meye baglanmlg ve modern farmakoloji boylece ortaya q i k m l ~ t ~ r . Zamanla, ilaqlann dogal kaynaklardan uretilmesinin zor ve pahali olmasl nedeniyle, kegfedilen bu etkin maddelerin dogal kaynaklardan saglanmasi yerine yapay olarak iiretilmeleri yoluna gidilmigtir. Yeri gellnigken son y~llarda tekrar birkilerle teckrvitiiti yeniden guncelleg- mi3 olmaslnin yuzylllar oncesinde kalan bir ybnterne donuyten bagka bir gey ol tnad~g~n~ belirlmek gerekir. Kald~ ki bu yontern, ~ a g ~ n d a bir bilgi temeline dayanlnas~na kargll~k, gunumuzde bu bilgi temeli dc art~k bulunmamaktadlr. Bu tur yonelimlerin tek olumlu yonii, olsa olsa bitkilerdeki etkin madddelerin dogalltgl ve zararll olabilecek ka tk~ maddclcri i~eimemesi olabilir.

Kebikec I Say1 6. 1998 Tiirkge TIP Metinleri

soz VARLIGI

Eski t ~ p yazmalar~nda yer alan terim- ler agagldaki bagl~klar altlnda toplana- bilic

Bitki Adlar~ Bitkilerin hemen hemen tiitnu ile

meyve ve sebzeler ~egitli hastallklara karg~ kimi zaman tek tek, kimi zamansa diger birtalclln bitki ve maddelerle gegitli i~lemlerden ge~irilerek ilag olarak kulla- nlltrlar. Eski tlpta ilaglann bitkilerden yapllmas~, hetnen turn bilkilerin ~ e ~ i t l i hastallklara kargi i l a ~ olarak kullan~l- masl~ldan dolay], t ~ p tnetinleri bilki adlar~ aps~ndan akla gelen ilk kaynaklardan- dlr.12 Ne var ki tip metinleri bu apdarl da yeterince incelenmetni~ ve kapsad~klart terimler ge~itli alanlarda galisan bilim adamlarlnln kullanlm~na sunulacak malzemeye diinuglurulmemiglerdir.

XIV. yuzyilda yazlllnlg iiq t ~ p kitabll~da geCen bitki adlarlnln taranma- slyla haztrlarnlg oldugum hir qallg- manln, SI~II-11 metinlere dayall olmasl nedeniye bu alanln tum terimlerini kapsad~gln~ siiylemem olanakslzd~r. Bu ~allgma 572 bitki adlnl kapsamaktad~r.'3 Ancak yazmalarda aynl bitki farkll yerlerde [ark11 dillerden kar~lllklariyla yer aldrklaru-1 igin yaklag~k 320 bitki tiiru yer almaktadlr. Ornegin srgir dili bilkisi kimi zatnan Farsga karglllglyla givzubatl

l2 Bitkilelin i l a ~ olarak kul lnn~lnlas~ Ti i r~ede "ot" s i i ~ c u g ~ i n i i n aynl zamanda "iiac;" a n l a n ~ ~ n d a ku l l an~ l rnas~na neden olniug ve otonrcrk (tedavi etmek), otap (hekim) anfarulnda siizcukler ortaya ~ ~ k m ~ p t i r . l 3 Zafcr 0nler : "XIV ve XV. Yiizyll Anadolu Tiirkqesi Rotanik Terimleri", Joltr.1101 rf 7'rrrklsh Strrdies, (Falrir / z Arnra$ot?~ I . ) , Volume 14, IIatvard University, 1990, s.357-392.

kimi zaman Arapqa k a r g ~ l ~ g ~ y l a l isa~zzi~-~evr. geklinde yer alabilmektedir. Bunun gibi kuztrkulugl otu i ~ i n aynl zamanda lisc%lii'l-hamel; humma:; tekesrrkal~ otu igirl lihyetii't-teys ya da Rumca klstltldus; ycrvjatl otu igin bu adln yanl slra ufsetltin karglllklarl yer alabiltnektedir. Ayn~ gey sebze ve meyve adlan igin de gegerlidir.

Tlp metinlerindeki bitki adlarl koken baklm~ndan s~raslyla Turkge, Arapga, F a r s ~ a ve Rumcadan kaynaklan~rlar. Ancak eski Rumca sozcukler Turk~eye Arapga yoluyla ve genellikle Arapga- 1aSmig bigimleriye gegmiglerdir. Bu tur sozciikler iqin ujserltirl (Petroselinum oreoselinum), klsrindlls, eskllub, eskulzi- fi'tldet.yl'rtt, efiimotz, egir, fafrasaliyun, kitus, mcigdenus, labaria, limun, murul, nilzrfer, papadya, uskzirdiyun (yabani sanmsak) gibi ornekler verilebilir.

Yukar~da and~glmlz gallgmanln dl- glnda, dogrudan dogruya tlp metin- lerindeki bitki adlar in~ konu alan aragt~rmalar bulunmamaktadlr. Ancak bu metinlerdcki bitki adlannln b i r~ogu giinumuzde de, kilni aynen, kimi fonetik degigikliklcrc ugrayarak varllklarln~ siir- durmektedirler. Bu nedenle botanik siizliiklerinin birqogu buyuk oranda bu metinlerdeki terimlerin a~lklatllnaslna kimi kez dogrudan, kimi kez dolayll olarak y a r d ~ m c ~ olabilmektedir. Bu gal~~malartn iginde Turhan Baytop'un Tiirkiye'de Bitkilerle ~ecic tv i '~ ad11 eseri akla gelcn ilk onemli qallgtnadlr. Baytop, balk hckiinligindc i l a ~ olarak kullanilan hilliilcrirl yiiresel adlwyla bir derlemesini yrrpmlg, Latince karglllklan ile birlikte,

hangi hastallga kargi nasd kullan~ldlklan konusunda bilgiler vermigtir. Alfabetik olan sozluguri madde baglarl bitkinin olqiinlii dildeki karglliglna goredir. Bundan sonra Baytop'un derleyebildigi yoresel karglliklar verilmig, Latince a d ~ y l a birlikte nasll kullanllacag~na iligkin bilgiler yer almlyt~r. Eser, bu nite- lik-leriyle halk agzlnda yagayan onernli s a y ~ d a bitki ad1111 iqermesinin ve bir sozluk olmasln~~i yanl slra, bi~kilerin ilaq olarak kullanimlar~na genig olqiidc yer verdigi iqin halkbilim aqlsmdan da deger taglmaktadlr.

Baytop'un Bitki Adlcrrl siizliijii15 adiyla ikinci bir qallgmasi daha bulunmaktad~r. Bu qalqma, bagl~ca iki ana boliimden olugan klasik bir sozluk niteligindedir. Birinci bolumde (17 - 294. s.), bitkilerirl olqunlu dildeki adlxlyla an- lamlar~ ve Latince karpl~klarl verildik- ten sonra, belirlenebilmig y61-esel adla- nna , tanlmlarnalara ve kullanlmlanna iligkin bilgilere de yer vcrilmigtir. Ikinci bolum (295-320. s.), eserde gcqen bitki- lerin Latince adlannln dizinidir. Bu boliimden sonra, 500 bitkinin renkli fotograllarl yer almaktadlr.

Uzun y~ l l a r siiren, yogun bis emck uriinu olan bu qallgma, bir yanda eski t~p ta ilaq olarak kullan~lan bitki adlann~n bir bolurnunii iqermekte, ole yanda guniimuz halk hekimliginde kullan~lan bitkilcr konusunda dcgcrli bilgilcri kapsa- makladlr.

Turk~cdeki bilki ad la r~ uzerine yurt d ~ g ~ n d a yapllan onemli qallgmalar da bulunmaktad~r. Bunlann eskilcrinden A. von Le Coq'un, tarihsel degeri aq~sindan,

l5 T u h a n Baytop: Uirki Adltrrr SBzliisii, l.ii1.k Dil Kurumu, Ankara 1995.

bitki adlarn listesini anmak gerekir.16 Do& Tiirkistm'dan az saylda bitki adlni iqeren bu yazlnln as11 onemi, bu alanda yap~lmlg qallgmalar~n en eskilerinden olmasldlr.

Gunumuz Turk dunyas~nln genelini iqeren kapsarnl~ bir bitki adlari aragtlrma- slnl, Ingeborg Hauenschild gerqeklegtir- rnistir.l7 Iki ana boliimden olugan bu eserin birinci biilumuride bitkilerin La- tince a d l x ~ ve slraslyla bu adlarin Altay- ca, Azerice, Bagkurtca, Hakasca, Alman- ca, Ingilizce, Gagavuzca, Yakutqa, Kara- imce, Karakalpakqa, Karaqay-Balkarca, Kazakqa, Kirg~zca , K ~ r i m Tatarcasi, Kumukqa. Nogayca, Rusqa, Tatarca, Tuvaca, Turkqe, Tuvince, Uygurca, Ozbekqe k a r y l ~ k l a r ~ yer almaktadlr. Ikinci bblum bitkilerin yukar~da sayilan dil ve lehqelerdeki dizinlerinden olug- maktadlr. Bu qallgma, kapsadigl genig malzeme ve vcrilerin Latince bagta olmak iizere d e g i ~ i k dillerdeki karg~l ik lar~ni iqermesi bakimindan da t ~ p metinlerinde geqen bilki a d l a r ~ n ~ anlamland~rmaya biiyiik oranda yardlmc~ olan bir kaynaktlr.

Macunlar Hamur kivammda ilag anlamina gelen

Arapqa kokenli bu sozciik, bir grup i lac~n gene1 ad1 olarak karglm~za q~kar. Bunlar qegitli bitki, besin ve maddelerin belirli iglemlerden geqirildikten sonra elde edilen ilaqlxdlr. Kimisi, adlni yap~mlnda temel olan maddcden, kimi ilk bulucu- sundan allr. Macunlarln yap~mlnda bitki

Albert von Le Coq : "Eine Liste Osttiirkischer Pflanzrnnan1en", Burssler-Arclriv, 6, 1912, s.118- 129. l7 Ingeborg Iiauenschild: Tiirksprachige Volks- 11tr171en fii'r Kriirrter ~rrrd Starrden (mit den deu- rsclre~i, oryli.tclror ruld russisclzen Bezeichnungen, Wieshaden, 1989.

Kebike~ 1 Say1 6. 1998 Turkqe Tip Metillleri

olarak gul, madde olarak ise bal buyuk yer tutmaktad~r. Terimlerin kokeninden yola pk~ldiginda bunlar~n buyuk bolumunun eski Yunan t ~ b b ~ n d a r ~ beri bilinen i l a~ la r oldugu anlagilmaktad~r. 'Ayaricat' ad~yla G r e k ~ e 'ayaric' sozciigune dayanan bir grup macunun eski Yunan'dan Islam t ~ b b ~ n a ve oradan da Turk t ~ b b ~ n a ge~tikleri anlagilmaktad~r.

Macun grubu i~e r i s inde yer alan tiryaklar da onemli bir yer tutar. Gene1 olarak kabul edilenin tersine, gene donem metinlerinde, bunlar~n yaplllg ve kulla- nim alanlanna b a k t ~ g ~ m ~ z d a , yaln~zca panzehir o lmad~klar~, saglrk konusunun birgok alanrnda bunlara yer verildigi gorulmektedir. Bunlardan en ~ o k ad1 g e ~ e n i tiryak-i furuk (bir diger ad~y la tiryuk-r ekber) ve tiryuk-I ~rrbu'a'd~r. Macunlarln bir~ogunun degigik donem- lerde yaz l l~g terkiplerine (formiil) b a k t ~ g ~ m ~ z d a , kullan~lan maddelcrle, uygulanan i~lcmler bak~m~ndan farkl~l~k- lar gOriiruz. Bu durum bagka grup ilaclar~n terkibi i ~ i r l de ge~erlidir. Bu da bize, bu ilaqlarl11 yaplrnlnln tarihsel s i i r c~ tc dcgigikliklcre u g r a d ~ g ~ n i , her zarnarl gecerli kabul edilecek bir fonnulle- rinin o l m a d ~ g ~ n ~ gijstermcktcdir.

Matbuhlar Gene macunlar grubu iqinde yer alan

ilaqlann bir bolumu de niurbuh olarak adland~r~l~r lar . Ampp 'pi$irilmi$' anla- mlna gclerl bu sbzciik kaynat~larak ya da pigirilezck hazlrlanml~ i l a ~ l a n anlat~r. Diger ilaglarda oldu&~ gibi bilegirninde ge:lel olarak, telnel oke ola~t maddenin ad~y la adlandlnllrlar. Bunlardart ikisinin yap111z111a su ijrrlekleri vercbiliriz: nzcr!brilr-r eflniiin terkibi budur: ~ u r u

heile kubr, karcr lreiile ve tentiirhindi ve

cekiirdegi c t b i r j krzrl iiziim ve j e n ~ l - , ~ , her birinden on clireni, suyrla bijiirelerve - brydr;renber icin ve yeqi effimiin iizeri- tte brrugalur ve birez kaytiadalnr ve elile ovalur h brydr;c.etzberiiq ball piillndan tanzGnz ayrrtlana, anclan soqra suzeler ve ycire-i faykcrrd ve tiirbiid ve gdhiitt ve - neniek-i lrindi her birinden ikijer deng ve gene rlrdalur vkeler, ice.. (Miinfahub-1 Sijid, 167d6.) -

mafb@j-i jafra: ...s aru helile kabr alti direni, b r a aslanr eruk ve - teniiirlriwdi bucujar rrtrl ~ekiirdeksiiz kizrl iiziini ve krzrl igcle ve k r rbr direm 611 cliikelin iki rrlrl suylla kaynadalar td iic iiliideri bir iiliisi &la andat1 soqra siizeler, bir dirern ydre ve bir deng d@iilnii;s nluhniiide buns &tular ve seller v&tlnrla isrcakla iceler. (91bl3).

Yak~lar ve Merhemler Iki gene1 gruptan olugan bu tiir i l a~ la r

iqerisinde rnerhemlcrden en ~ o k bilinen- lcrden ikisinin yap~l lg~, Miintuhab-r Si- f8da goylc verilmcktedir:

..nzer/teni-i surb .. siiciden donmij sirke ve zeyf yugrni hirer rrfil alalar ve n~iirrlesetig, yetnlij be3 direm rccstuh faji, bi;r direnr jengclr, dort rlireni sirkeyi zeyt yusrtiu @rr;sdrrrcrlar, $01 kadur b y n u - dulcrr ki sirke tunicin11 gide zeyt yagr kala andrrn soqra otlurr d@iilnzij ve elerimig bu zeyt y@rnu X.urr~clrrralar gene urkun urkrrn Xcryti(rda1ur fci ki b y u l a ve rengi krzrllr~cr niciyil olr.. (172bl4).

Gene bu doncm metillleririden en ~ o k bilinen mcrhein adlar~ndan ~un la r sayila- - bilir: merheni-i Ircrniir, nierhem-i isfiddc, - merlrenz-i jeng2r, merlrenz-i kcifari, n~erlrent-i Grii;, nlerkeni-i rusul , nrerlrcni-i zincUj.e ve sirke merhemi.

Kebikeg l Say1 6. 1998

Yakllar ise, aynl eserlerde bile yerine gore kimi kez Tiirk~e y a h , yerine gore de Arapga [rlii adlyla geqmektedirler.

lucii@ar Yalamak yoluyla allnmak iizere

haz~rlan~nlg ilaglardlr. LucGk terimi A- rapqa'da 'yalanacak macun' anlamlna gelir. Macunlardan bir tur sayllabilecek bu ilaqlardan en gok bilinenlerine Mzlnfa- hub-r $@idan gu omekleri verebiliriz:

Ifiuk-I ziifa..rebve ve eski oksiiriige nziifiddiir - ve dahr gijksi ve ijykeni bu@anli f[furdutl arrdrir, gok sGsen dibi ve zi@ yigirmijer direm i i ~ rrfll suylla

bi~iireler trl bir rr[/r kala atldam soqru bir rl!rl jenier btrsy kvama vbeler.. (1 72~13) . - -

Irsck-I teb@ir...umg-1 Corabi ve krlkrrla ve j~rl!rlyGr to!inlr i ~ i ytdijer direnl , tebci5r dbrt dirern ak jeker altlnzrj direnl, nlecnliiC~tl ciogeler, ele- yeler, b5dum yuglyrla gerb trleler a~~~lrrtl joqra keji ulrt~nilj balrla &rydrtt.crlar, bir slrga kubda sa~luyultr.. (1 72~1.5).

sufii flar Arap~a, 'dovulerek toz haline gellrlnc

yoluyla yapllan ilaf' anlamlndaki sej s0zcu~unii11 gogulu olan s1ijEf toz biqiminde hazlrlanan bir grup ilacln gene1 adld~r. Bunlar da ya bulucusunun ad1 ya cia yap~ll~lar indaki tcmel maddenin adiyla anrllrlar. Bir fikir verebilrnek amaclyla bunlardan ikisiriin yap~liglnl aktar~nakla yarar val.dlr:

l 8 Esili Kahya: Iki Osmanl~ca Metindm Dcrlerl~nig Anatomi ve Fizyoloji Terimleri, Bilir~r Ktiltiir ve Ofretint Dili Olarok Tiirkge, Tiirk Tacih Ku~u~iiu, 1978, s. 233-269. l9 Zafer Olller: "Eski Ariadolu Tiirk~esi D6rle- minde Yaz111n1$ lki TIP Kitablnda Yet Alan Sagl~k Uilgisi Teri~nleri", Tiirk Dili Arq~rr~~rcilrcrl Yrllrfr- B e l l c t e ~ ~ - 1985, Ankara 1989, s. 89-130.

sr#@ ki Arastu!ulis Ziilkartieyn'i~iin diizdi, b r r n gecdiigitze ve ma 'da fisid oldug~rla ve yarakdrt rencine ve aglz &$cusrnu ve unrtsakflga Cu&n frlyide krlrlr ve !aCdmr hazni eder ve gonli ferah kllur. otlari k ~ & lie srldec-i hindi - ve hey1 ve '2d-r hit& ve asariin ve

nzuSluki ve heile-i krlbii ~ekiirdeksiiz ve peleng ve nrlr-I n~iijk 1.e nur-r Myser ve - - kimtzutt lie drlr~itzi ve ruvZ/a ive fulfil ve dar-r fulfil ve zencebil I-e (armful ve her biritzdetz berrlber afular ve edviye kadur nebdt jeker katalar, bu otlarr irirek d a e l e r ve !iacet vaktrnda b@ clirenl yeyeler, ol zikr olrilail Cilletlerderl hulas brslalar.. (Mi4ntuhab-r $ifci,172a/9).

Gene1 Sagl~k Teri~nleri Bu alandaki terimleri konu alan iki

qal~gmadan soz edilcbilir. Bunlardan ilki Esirl Kahya tamfindan ger~eklegtiril- migtir. Esin Kahya'nln tarad& metinler- den biri Sernseddin ltak:ltnin Tejrih-i Ebclcin ve Terciimirn-1 Klbcile-i Feyle- sofriiz ad11 XVI. yiizy~lda yazilml~ olan eseridir. Ikinci metin, XVIII. yiizyllda Italyanca yazllmlg olan ve Hekimbagl Mustafa Bchqet Efcndi tarafindan qevrilen "Fizyoloji Tercumesi" ad11 eserdir.

ikirici phgma, Mi'ntahab-1 Sf& ile yine XV. yiizy~lda yazllmlg olan EgreE bin Muhamriied'in ffuzciinii's-Su cidcit ad11 escrindc gcqcri terimlerin taranarak :~nI:tlnlarlnl~i vcrilniesiyle olu.yturulan ve bir ol~iidc kijkcnlcrini de aqlklamaya ydnelik bilgilerin yer ald~gl bir yazid~r.

Gencl sagl~kla ilgili tcrimler koken olarak buyuk oranda Arapqadan kaynak- lanrr.1~. Bun1;m ~u ornekleri verebiliriz: ahlii!: < Ar. !11l! "kangim", balgam (< Ar.

T u r k ~ e Tip Metinleri

< Gr. ylegma), eczu-i evveli (anusrr-I at.bua, hava,toprak, su, ateg); ishal (< Ar. sehl 'hafifletme' ); istif,ug (viicutta fazla olan her hangi bir rnaddeyi digari atma); hucumut (kan fazlalig~ durumun- da, vucudun her hangi bir bolgesine g i ~ e ya da boynuzla toplanan kani ak~tma); keyllrs (< Ar. < Gr. khilos) 'Besinlerin bagirsakta sindirildikten sonra kana kangacak durumu'; kuvvet-i cuzibe 'mi- denln belirli bir salgi salgllayarak yeme istegini ortaya pkarmasi, igtah'; ktr~vel-i haiinle 'sindirim yetisi'; bivver-i nlusikr 'besinlcri sindirilinceye dek ~nidedc tutma - yetisi'; kuvvet-i sunlicu 'igitme yetisi'; mugus ' S ~ I I C I ' ; mri!~mlrnl 'hummal~'; nluXDfit; 'kab~z' ; nlrlClfil 'hasta'; mur.az 'hastalik'; muigu 'cenin, d611il': rluflr 'mi- de, b a g ~ s a k gazi v.b.

Bu alandaki terimlere Tlirkgcdcn dc ~u orncklcr verilebilir: aruk, urwklcrtnrak, calk 'masturbasyon', i je siirmek, i je ilt- milk 'kullanmak', karitl ge~nlek 'ish:lll. krirln bumrlk 'sanc~'; kurm u~n luk 'pek- ligi gidermek, karirz siimek 'ishal etmek', kail ctlnlak, kutl uldidtmuk, oqnluk 'iyileg- mek'; ogi gitnzek 'kendinden gegmek', saytu, suyr.ul&, !ulidq 'gakak', jiiXlrr 'ge- be'.

Organ Adlarl Bu kiimcde yer alan sozcuklcrden,

bag, kol, a h , goz gibi ana temcl organ adlaririda hemen her zaman Turkge yeglenmigtir. Ancak. gergekten tlp tcrim- leri niteligindeki sijzcuklerde, Tiirkse ka rg~ l~k la r in~n olmanias~ ncdeniyle gc- nellikle Arapc;a siizcuklerin kullanlldlg~n~ goruyoruz. Ancak bir aylrtin yapllmak- sizln bazi kavramlarin k i~n i yerdc Turkfe, kimi yerde A r a p ~ a ya da F a r s ~ a kary-

l ~ k l a r ~ n ~ n kullanildigini da goriiyoruz: ~r~yrul lk , husfal~k, mar&, zahrnet, renc; bagrr, tiger.; yiirek, kalb; beyni, dim@; kuvuk, meGne; siqir, 'asab gibi.

T u r k ~ e terimler i ~ i n gu ornekleri sayabiliriz: urka ' s~ r t ' , bagursuk, b a j tcrmun, cinlke 'kaburga', emcek, eq 'ek- lem', eyegii, diirliik 'soluk borusu', geyrek 'kik~rdak', &zil iiqiik 'yemek bo- rusu', ktrsak 'mide'. oqutka 'omurga', uyhrk, dyken, oyken cludiigii 'soluk boru- su', sekirden 'uca kemigi, p o ~ ' sidiik yolr, lalr& v.b.

Arapc;a terirnleri ise goyle ornek- lendirebiliriz: a!rjcl ' i ~ organlar', 'anke- h~itiyye 'gtizdeki ag tabakas~' , aCver - 'korbagirsak'. a'%-i re'ise 'yiirek, beyin, - mide, ciger gihi ana iq organlar', bnselik (< Ar. < Gr. bctsilikrs), begere 'derinin d1.y yiizeyi', cerlu\'il 'kilcal damarlarln d ~ g ~ n d a kalan ana damarlar', dehlizi'i'l- kcrlb 'kalp ku lak~~gi ' , ekhel 'ortadamar',

(< Ar. s u j a t ~ , sagtcr) 'bobrekten - mesaneye incn kanal', ilrlil 'penis deligi', - ismy 'ajeri 'onikiparmak bagirsag~', - bcisubatii'r-riy 'soluk borusu', b t i b 'pe- nis', Iiyijyvi ' k ~ v r ~ m bagirsak', mucde- nii'l-!r(iyd 'kalp karinc~klar~' , masclrika 'incebap~rsak asklsl, mezenter', mr#ur - - 'burun kcmigi', nliri 'yemek borusu', miisakijt 'k~lcal damarlar', rn i i s tak 'ka- lln bagirsagrn son k ~ s m ~ , rektum', rrbat-1 tr!~Gi 'midcyi dalaga baglayan lif', ~ulib~tii'l-lriCCb 'dil altlndaki tukruk emici bezlcr', su!rt.uc 'bag~rsaklar~n i~ yuziindeki su~nuksu zar', slrlba 'gozaki', jebekiyye 'gozdcki retina tabakas~ ' , je~xisif 'gligus pcrdcsi zan', jirycitl 'atar- darnarlrrr', tcr.ciin13treytl 'dil altlnda bulunan bir gilt damart, verid 'toplarda-

mar', ziicuciyye 'gozun cams] tabakas~'.

Has ta l~k A d l a r ~ Bu alanda da Arapga kiikenli terimler

~ogurllugu olugturur. Metinlerde anlagl- 11rl1gi kolaylagt~rma gabalar~na da slk rastlanmaktadlr. Turkge hastallk adlar~na $u ornekler verilebililir:

agrr basnlak 'ksbus, karabasana ugra- mak', agrz agrlsr 'pamukguk, afte', arks agrlsl 'sirt a&-~sl' , bagarsuk sryrrtzdusl 'dizanteri', baglr gigi 'karaciger biiyiime- si', b a j 'q~ban', buj cegzinmek bag don- mesi', ba j agrrsz, burri 'sarzci, brirri11 fomurmcrk 'burun kanamasl', ~ ~ g l t 'yuzde beliren giller', cicek, ~iitzgelmek 'zayfla- mak, iglevini yerine getirememek', debsermek 'uc;uklamak', deliilik, clemre- gii 'temriye has t a l~g~ ' , dercimek 'terlcr gibi olmak', gece gormezligi 'gecekorlu- gii, tavukkarasl', g&ii acmcrXyl siirmek 'is- halt, giciyiik 'kagint~', gijbek hurmuk 'sancl', goqiil diitznzek 'mide bulanmas~'. goze ak diijmek 'katarakt', goze ju iiznzek 'karasu hastall&', ince agrl 've- rem', ijitmezlik ' sag~rl~k' , it rlirsegi, krzumirk, kccru ugrl 'tifo', k s u k y ~ r 1 1 n 1 ~ k 'fitlk', X-rr,~laniak 'soyulmak', b q a k , 'saq kepegi, katarakt', kotiiriin~lik, klrtlllzlrk, &r.d ejetli, kur.lrrjutl 'dolama, etyaran', $~rl~tca 'veba', oglurr b14rris1 'do: san- CISI', ojlcirl diijiirmek 'clii~iili yapmak', sujrrlrk, sar.ulrk, sutrcu, 'sayrullk'. srtma, sigil, !oquz bujr 'bir tur g~ban', lmlrtsclgr 'unutkanllk', uclrk 'epilepsi', yrrn (rg1.1~1 'zariilcenb'. yat~ buj/(rr~ u.grlsl 'siyatik', yuyusl crkm~ik 'basur memesinin dlgarl g ~ k m a s ~ ' , yurrm haj agr'tsr 'migren', yiir.ek ditr.emesi 'kalp qarplntlsl, tqikar- di'.

A r a p ~ a terirnlcrin ba~llcalari i ~ i n qu Orneklcr vcl-ilcbilir:

Cudesiyye (At-.< 'udes 'mercimek') 'mercimege benzeyen bir tiir sigil', bahak, barns 'abragl~k hastahginin iki turu'. abas-I etzderurt 'ig organlarda olugan ur- lar', bersim 'satlican', cemre. (< Ar. cem, 'atcg') 'ategli ve allerjik bir cilt hastallgl', cuC-I bnkur'i (< Ar. czi 'agllk', bakar 'okuz') 'oburluk', ciituln 'delilik', ciideri 'qigek', ciizum, dLZ!zrs 'dolama, etyaran', clij'ii'l-fil 'ayak gi~mesi ' , duCii'l-buyye 'deri soyulmasl', duciicsa'leb (< Ar. duC 'hastallk', d l e b 'tilki') 'sag sakal dokulmesi, sagk~ran', devar ' b a ~ diinme- sit, devi 'kulak qnlamasl' , d& 'verem', fuvdk 'hlgkir~k', gibb 'nobeti giinag~rl tutan sltma', Q~bb-I ddyir 'iig gunde bir tutan s~tma ' , glhb-I ldzlm 'nobetsiz slt- mat, goJ; 'bay~lma', hadd ' a te~l i hastal~k- larda aglrlaglna donemleri', h a f ~ k u r z ~ ~ 'kalp spazml'. istiskd ' k a r ~ n d a su toplanmas1 bi~iminde beliren siroz hasta- 11glnln turlcri', &r[/u 'yara', kesel 'uyu- gukluk', kulun 'bir tur bag~rsak sanc~sl', &.lit1 'sigil', lakva 'yuz felci', liikrlet 'dil tutuklu~u', magas 'bag~rsaklarda meydana gelcn bir lur sanci', m&mum 'hummall', mab1i2 'kab~z', mujerd 'bir tur k a n l ~ GI- ban', mismiir.iyye (< Ar. nlisnGr 'givi') 'tcpesi ~ i v i y e benzer bir tur sigil', nemle (< Ar. nenzl 'kannca') 'kannca bigiminde kuqiik sivilceler olarak beliren, kaglnt111 bir cilt hastal~gl', nezle, nrkrrs 'gut hasta- 11g1'. r.ucjcr 'titreme, parkinson', nisyntz ' u ~ ~ u t k a ~ ~ l i k ' , rebev 'ast~m', saCfcl 'kellik', srrrc 'ssra', seder 'goz kararmak', seher - 'uykusuzluk', sehcli 'bir tur kellik', sele- sii'l-bed 'geker hastal~g~nln bir agamasi, i d ra r~n l tutamama', seretun 'kanser',

'' Bu siizciik giiniilniizde.'hafakanlar basmak, afakall g c f i t i ~ ~ c k ' v.11. bifimlcrcie bunalmak, s ~ k ~ l r ~ ~ ; ~ k a l~ l ;u~~l i ir~ l~t la kullanrlmaktad~r.

Kebike~ l Say1 6. 1998 Turk~e Tlp Metinleri

sersunl 'menenjit', sill 'verem', ubdr 'si- vilceler', !&irz 'veba', tejenniic 'spazm, telnnoz', iirnmii$-sibydn 'epilepsi', vacC- mafasil 'eklem agr~s l ' ve&, verem - 'ur,gi$', zahir 'dizanteri', zcltii'r-riye 'za- tiirre', ~utii'.y-j(~clr 'satlican', zeleku'l-emca 'diyare', i&rfn-nefesZ1 'nefes darltgl', gisl)zfuriyye (< Gr.>Ar.) 'dizanteri'.

Bu yazl ~er~evesinde slralanan terim- ler kugkusuz ki bu alandaki terimlerin gok kuquk bir bolumudur. Bu metinlerin soz varll@ konusunda gene1 bir fikir vermek amac;lanm~gtlr. Turk~e tarihsel tlp metin- lerinin taranmaslyla hazirlanacak bir Tarilrsel Tlp Sozlugii'ne olan gereksinim ~ o k apktir.

21 Bu siizciik giiniimiizde "tkknefes" biqiminde farkll bir anlamda kullan~lmaktad~r.

/ . CEL.&LUDD~N HIZIR (HACI PASA) I