1

ZALECENIA UPRAWOWE

PIERWIOSNKA LEKARSKA (PRIMULA VERIS L., syn. PRIMULA

OFFICINALIS HILL.)

Pierwiosnka lekarska występuje głównie na niżu. Jest to gatunek bardzo rzadki. Rośnie

na glebach o odczynie zasadowym, w widnych lasach liściastych, porębach, a także na

suchych łąkach i słonecznych pagórkach. Występuje na stanowiskach znacznie

suchszych niż pierwiosnka wyniosła – drugi z użytkowych gatunków pierwiosnki, który

występuje w Polsce w rejonie gór. Pierwiosnka lekarska jest rośliną wieloletnią. Organy podziemne to krótkie kłącze z

licznymi korzeniami o charakterystycznym, słodkawym zapachu. W pierwszym roku

wegetacji wytwarza wyłącznie rozetę liści odziomkowych, których przybywa przez cały

okres wzrostu. Liście są silnie pomarszczone, w kształcie jajowate. Starsze liście w

rozecie stopniowo żółkną, następnie brązowieją i obumierają. Między obumarłymi

liśćmi wyrastają nowe. Zjawisko stopniowego zamierania i wytwarzania młodych liści

obserwowane jest do późnej jesieni. Pierwiosnka zakwita dopiero w drugim roku

wegetacji. Łodyga kwiatowa (głąbik) jest bezlistna, szaro, kutnerowato owłosiona, do 40 cm

wysokości. Zakończona jest kwiatostanem, złożonym od 10 do 30 zwisłych kwiatów.

Kwiaty pierwiosnki lekarskiej są złocistożółte z pięcioma pomarańczowymi plamkami

w gardzieli. Jest to jedna z podstawowych cech odróżniających ją od pierwiosnki

wyniosłej, u której kwiaty są siarkowo żółte z pomarańczowym pierścieniem w

gardzieli. Kwitnienie u pierwiosnki lekarskiej trwa od marca do połowy maja. Zapylana jest ona

przez owady posiadające trąbkę, co wiąże się z charakterystyczną z budową kwiatów

tego obcopylnego gatunku. Na roślinach z rodzaju Primula występują zarówno kwiaty

długo- jak i krótkoszyjkowe. W kwiatach długoszyjowych szyjka słupka jest wysoka i

patrząc na taki kwiat z góry widoczne jest tylko zmanię słupka a nie widać pręcików. W

przypadku kwiatów krótkoszyjowych sytuacja jest odwrotna. Patrząc na kwiat z góry

widoczne są pręciki przyrośnięte do korony, a nie widać słupka. Owocem u pierwiosnki

lekarskiej jest torebka wypełniona drobnymi nasionami.

2

Pierwiosnka lekarska na stanowiskach naturalnych

Kłącze z korzeniami pierwiosnki lekarskiej

Kwiaty pierwiosnki lekarskiej Kwiat pierwiosnki wyniosłej

3

MATERIAŁ ROZMNOŻENIOWY

Materiał siewny stanowią lekko chropowate, ciemno brązowe lub czarne nasiona,

wielkości 1,7x1,4 mm. W warunkach naturalnych jedynie niewielki procent nasion

kiełkuje zaraz po rozsianiu się. Większość zimuje w glebie i kiełkuje dopiero na

przełomie kwietnia i maja następnego roku. Kiełkowanie nasion pierwiosnki, podobnie

jak u innych dziko rosnących gatunków, jest rozciągnięte w czasie. W warunkach uprawy stanowią one podstawowy materiał rozmnożeniowy. Do

pobudzenia ich kiełkowania oraz skrócenia czasu kiełkowania niezbędna jest

stratyfikacja (przechłodzenie w temp. 5°C przez min. 21 dni) i światło. Nasion po

wysiewie nie powinno przykrywać się zbyt grubą warstwą podłoża. Należy jedynie

delikatnie przysypać je podłożem, tak aby nie wysychały. Nasiona należy wysiewać do

skrzynek ogrodniczych lub inspektów wypełnionych substratem torfowym o pH min.

5,6. Optymalnym terminem wysiewu jest wczesna wiosna. Jeżeli dysponujemy

świeżymi nasionami możemy je wysiać do skrzynek jesienią i zadołować na okres

zimy. W ten sposób przejdą one naturalny proces stratyfikacji i wiosną będą

równomiernie kiełkować. Najbardziej efektywną metodą zakładania plantacji pierwiosnki lekarskiej jest

wysadzanie roślin w postaci pikowanej rozsady. Produkcja rozsady (od wysiewu nasion

do wysadzania roślin w pole) wynosi około 10 tyg. Po skiełkowaniu, gdy siewki mają

dobrze wykształcone 1-2 liście właściwe, należy je pikować do wielodoniczek.

Prawidłowo przygotowana rozsada powinna mieć dobrze wykształcone organy

podziemne i 3-5 liści właściwych. Przed wysadzeniem w pole rośliny należy

zahartować. Pierwiosnka lekarska rozmnaża się głównie z nasion, ale w niekorzystnych warunkach

dorosłe osobniki wytwarzają rozety boczne (potencjalne sadzonki), skupione wokół

rośliny macierzystej. Takie gęste kępy roślin matecznych można dzielić w celu

otrzymania sadzonek wegetatywnych, które można wysadzać bezpośrednio w pole.

4

Pierwiosnka z nasiennikami

Kiełkujące nasiona pierwiosnki lekarskiej

Pikowana rozsada pierwiosnki lekarskiej

Nasiona pierwiosnki lekarskiej

Etapy kiełkowania nasion pierwiosnki

Uprawa pierwiosnki lekarskiej (drugi rok wegetacji, pełnia kwitnienia)

5

ZAKŁADANIE PLANTACJI I UPRAWA

W uprawie pierwiosnka lekarska wymaga gleb próchnicznych, przepuszczalnych,

wilgotnych, o odczynie obojętnym. Można ją uprawiać w drugim roku po oborniku.

Ważne jest również nawożenie mineralne, szczególnie fosforowe i wapniowe, przy

czym dawki nawozowe należy bezwzględnie ustalić na podstawie wyników analiz

gleby. Wymaga ona stanowisk w bezpośrednim nasłonecznieniu. Zacienienie będzie

ograniczać kwitnienie. Przy rekomendowanym zakładaniu plantacji z rozsady rośliny sadzi się w rzędach co

30-40 cm. Odległość miedzy rzędami należy dostosować do rozstawy kół ciągnika

użytkowanego w gospodarstwie. Podstawowymi zabiegami agrotechnicznymi w

uprawie pierwiosnki lekarskiej jest niszczenie chwastów oraz spulchnianie

międzyrzędzi.

SUROWIEC – ZBIÓR I SUSZENIE

Surowcem zielarskim są kwiaty oraz organy podziemne tj. kłącza z korzeniami

powszechnie nazywane korzeniem pierwiosnki. Zbiór kwiatów można prowadzić już w

drugim roku, natomiast organy podziemne pozyskuje się najczęściej jesienią, w trzecim

roku uprawy. W drugim roku uprawy powietrznie sucha masa kwiatów z rośliny może wahać się od

2-3kg/100m2, a korzeni od 20 do 30 kg/100m

2. Masa ta zależy jednak od warunków

świetlnych i glebowych, w szczególności od zasobności gleby w składniki pokarmowe i

wodę.

Kwiatostany ścina się w czasie pełni kwitnienia. Należy je suszyć w miejscu

zacienionym i przewiewnym lub w suszarni ogrzewanej, rozłożone cienką warstwą, w

temperaturze do 40oC. Organy podziemne wykopuje się jesienią bądź wczesną wiosną.

P zbiorze należy je oczyścić z ziemi, umyć pod strumieniem bieżącej wody, odciąć

części nadziemne, w razie potrzeby pokroić i usunąć najdrobniejsze korzenie, a

następnie suszyć w suszarni ogrzewanej, w temperaturze nie wyższej niż 50˚C.

Możliwe jest suszenie korzeni po ich pokrojeniu w warunkach naturalnych, ale tylko w

czasie słonecznej pogody. Surowce zebrane w odpowiednim czasie oraz właściwie

wysuszone powinny zachować naturalną barwę i swoisty zapach oraz smak.

6

ZALECENIA UPRAWOWE

PRZYWROTNIK PASTERSKI (ALCHEMILLA MONTICOLA OPIZ)

Przywrotnik pasterski jest rośliną wieloletnią, rosnącą dziko na stanowiskach

wilgotnych. Wytwarza charakterystyczne, gęsto owłosione, klapowane liście, w dotyku

aksamitne. Rano, po chłodnej nocy, na ich brzegach gromadzą się krople wody (woda

wydzielana przez liście). W pierwszym roku przywrotnik wytwarza jedynie rozetę liści

odziomkowych. Kwitnie dopiero w drugim roku wegetacji, w okresie od czerwca do

jesieni. Pędy kwiatostanowe dorastają maksymalnie do 0,5m wysokości. U roślin dziko

rosnących są one wiotkie i pokładają się. Kwiaty są drobne, zielonkawe lub żółte.

Owocem jest niewielka niełupka.

MATERIAŁ ROZMNOŻENIOWY

Przywrotnik pasterski wytwarza bardzo drobne nasiona. Kiełkowanie u tej rośliny jest

rozciągnięte w czasie. Nasiona wymagają stratyfikacji (udział nasion kiełkujących bez

stratyfikacji jest niski). W przypadku plantacji ekologicznych, wskazana jest uprawa z

rozsady. Nasiona przywrotnika należy wysiewać na rozsadniku (gdzie istnieje możliwość

podlewania), najlepiej późnym latem bezpośrednio po zebraniu ich z roślin matecznych.

Przy wysiewie wiosennym nasiona należy stratyfikować (przetrzymywanie nasion przez

4 tyg. w temp. 5˚C, np. w lodówce). Bardziej efektywna metoda uzyskiwania rozsady

polega na wysiewie nasion w tunelu foliowym, a następnie wysadzaniu roślin w pole.

Przed wysadzeniem rośliny należy zahartować. Szybka metoda pozwalająca na uzyskanie materiału rozmnożeniowego „od ręki” to

podział starszych roślin przywrotnika. Tak otrzymane sadzonki powinny być

wysadzone od razu w pole. Po kilku tygodniach konieczne jest jednak dosadzanie

roślin, które się nie przyjęły (wypady). Sadzonkowanie najlepiej przeprowadzić na

wiosnę lub późnym latem/wczesną jesienią, tak aby przed zimą rośliny się dobrze

ukorzeniły.

7

ZAKŁADANIE PLANTACJI I UPRAWA

Przywrotnik jest rośliną o wysokich wymaganiach pokarmowych i wodnych. Dlatego

powinien być uprawiany na stanowiskach zasobnych w składniki pokarmowe i o

stosunkowo wysokim poziomie wody gruntowej, w miarę możliwości nawadniany. Takie warunki stwarzają możliwość uzyskania wysokich plonów (z kilku pokosów

rocznie), a także kilkuletniego użytkowania plantacji. Na glebach lekkich, przed

założeniem plantacji, konieczne jest nawożenie pola przekompostowanym obornikiem

(świeży obornik zawiera bardzo dużo kiełkujących nasion chwastów!) lub kompostem. Bezpośrednio przed wysadzeniem roślin na plantacji należy zniszczyć chwasty,

szczególnie chwasty trwałe m.in. perz właściwy. Rośliny wysadzamy w rzędach co 25-

40 cm (na glebach lekkich – gęściej, na ciężkich - rzadziej). Odległość miedzy rzędami

zależy od rozstawy kół ciągnika użytkowanego w gospodarstwie i powinna wynosić

około 50-60cm. Podstawowe zabiegi pielęgnacyjne w uprawie przywrotnika to mechaniczne zruszanie

gleby i niszczenie chwastów. Zabiegi te powinny być wykonywane częściej w

pierwszym roku uprawy, gdy rośliny są jeszcze niewyrośnięte. W kolejnych latach

przywrotnik dość silnie rośnie zacieniając glebę. SUROWIEC - ZBIÓR I SUSZENIE

Surowcem u przywrotnika pasterskiego jest ziele (nadziemne części roślin). W

pierwszym roku uprawy przywrotnik nie kwitnie. Przy uprawie z rozsady i 1-krotnym

zbiorze w pierwszym roku uprawy można uzyskać około 20 kg/100m2 powietrznie

suchego ziela z rośliny.

Fot. Przywrotnik w 1 roku uprawy, rośliny wysadzane w maju (zdjęcie wykonane w końcu września) – pole doświadczalne SGGW w Warszawie, gleba typu mada rzeczna.

8

W kolejnych latach cięcie ziela można przeprowadzić nawet 3-4 krotnie. Kumulatywna

masa suchego ziela może wtedy wynosić nawet 50-60kg/100m2. Jednak zarówno w

pierwszym, jak i kolejnych latach uprawy ostatniego zbioru (pokosu) nie należy

opóźniać. Najpóźniej można go wykonać w połowie września. Późniejsze cięcie grozi

wymarzaniem roślin. Niezależnie od terminu zbioru ziela, nie należy ścinać go zbyt

nisko (max. 5-6 cm nad powierzchnią gleby). Cięcie roślin przy ziemi może ograniczać

ich odrastanie, a nawet powodować zamieranie roślin.

Fot. Pełnia kwitnienia, koniec czerwca w drugim roku uprawy – pole doświadczalne SGGW w Warszawie, gleba typu mada rzeczna. Surowiec po zbiorze powinien być suszony w suszarni ogrzewanej, w temp. około 40˚C

i przechowywany w workach papierowych, w ciemności.

9

ZALECENIA UPRAWOWE

WIĄZÓWKA BULWKOWA (FILIPENDULA VULGARIS MOENCH, SYN.

FILIPENDULA HEXAPETALA GILIB.)

Wiązówka bulwkowa na terenie naszego kraju występuje na niżu, rzadziej w partiach górskich.

Jest rośliną rzadką. Rośnie głównie na suchych i słonecznych łąkach, zboczach oraz na

obrzeżach lasów. Jest rośliną wieloletnią posiadającą krótkie kłącze z bulwiasto zgrubiałymi

korzeniami. W pierwszym roku wytwarza rozetę pierzastych liści odziomkowych,

przypominających nieco liście paproci. Począwszy od drugiego roku kwitnie obficie, a

kwiatostany po ścięciu ponownie odrastają. W ciągu roku roślina może wytworzyć nawet 3

pokolenia pędów kwiatostanowych. Łodyga kwiatostanowa jest wzniesiona, prosta, dość

sztywna, osiągają wysokość nawet 80-100 cm. W fazie pełni kwitnienia może się pokładać,

zwłaszcza po intensywnych opadach. Jest zwykle nierozgałęziona lub posiada pojedyncze

rozgałęzienie boczne, które mogą przerastać oś główną kwiatostanu. Kwiaty mają barwę

kremowo-białą, w pąku zwykle jasno różowe, o intensywnym miodowo-balsamicznym zapachu.

Okres kwitnienia roślin dziko rosnących przypada od czerwca do końca lipca. Kwiaty są

intensywnie oblatywane przez owady, głównie przez pszczoły. Jest to roślina miododajna,

wytwarzająca duże ilości pyłku. Owocem jest owłosiona niełupka.

MATERIAŁ ROZMNOŻENIOWY

Materiałem siewnym u wiązówki bulwkowej są owoce – niełupki. Jakość materiału siewnego

zależy od umiejscowienia nasion na roślinie matecznej oraz od stopnia ich dojrzałości w czasie

zbioru. Najwyższymi parametrami kiełkowania charakteryzują się nasiona zebrane z pędu

głównego, a najwłaściwszym terminem ich zboru jest faza przebarwiania się owocni z koloru

zielonego na jasnobrązowy.

10

Rośliny w fazie wegetatywnej

Organy podziemne wiązówki (roślina z uprawy)

Roślina kwitnąca Pęd nasienny

Owoce – niełupki osadzone na pędzie w charakterystyczne gwiazdki

11

ZAKŁADANIE PLANTACJI I UPRAWA

Wiązówka bulwkowa dobrze rośnie na glebach próchnicznych, bogatych w minerały w

szczególności w wapń. Preferuje glebę o odczynie od obojętnego do zasadowego. Jest mało

wymagająca co do warunków klimatyczno-glebowych. Dobrze znosi suszę i nie wymarza w

ostre, mroźne zimy. Uprawa tego gatunku jest stosunkowo łatwa. Nasiona można wysiewać

wprost do gruntu, jesienią lub wczesną wiosną w rzędy co 25 cm, na głębokość do 0,5 cm. Jest

to jednak metoda wymagająca bardzo starannego przygotowania stanowiska pod wysiew nasion

i wielokrotnego odchwaszczania. Metodą bardziej efektywną jest zakładanie plantacji z rozsady

pikowanej (4-6 roślin/m2). Daje ona pewniejszy i bardziej wyrównany plon surowców.

Jako materiał rozmnożeniowy można również wykorzystać sadzonki korzeniowo-pędowe

przygotowane późnym latem. Konieczne jest jednak uzupełniające dosadzanie roślin na

plantacji (przyjęcia na poziomie 80%).

Rozsada wiązówki bulwkowej Sadzonki wegetatywne wiązówki bulwkowej

Pierwszy rok wegetacji roślin – pełnia wegetacji Drugi rok wegetacji roślin – pełnia wegetacji

12

SUROWIEC – ZBIÓR I SUSZENIE

Surowcem pozyskiwanym z wiązówki bulwkowej są kwiaty oraz organy podziemne tj.

kłącza z bulwkowatymi korzeniami zwanymi „orzeszkami”. Korzenie wykopywane są

na wiosnę lub późną jesienią, w drugim lub trzecim roku uprawy. Cięcie pędów

kwiatostanowych sprzyja rozwojowi bulwek korzeniowych. Zaleca się cięcie

kwiatostanów w drugim i trzecim roku 2-3 razy w ciągu sezonu wegetacyjnego, w

zależności od pogody. Kwiatostany ścina się na początku pełni kwitnienia. Należy zbierać jedynie, górne,

ukwiecone części pedów kwiatostanowych i suszyć je w zacienionym i przewiewnym

miejscu lub w suszarni ogrzewanej, rozłożone cienką warstwą, w temperaturze do 35oC.

Organy podziemne po zbiorze należy oczyścić z ziemi, umyć pod strumieniem bieżącej

wody, odciąć części nadziemne, w razie potrzeby pokroić i usunąć części zbutwiałe, a

następnie suszyć w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 60˚C. Plon surowców zależy od warunków glebowych i przebiegu pogody. W przypadku

kwiatów zależy on także od liczby pokosów i może wynosić 6-10 kg/100m2 suchego

surowca (plantacja 2-letnia, 2-krotny zbiór), w przypadku organów podziemnych – 50-

60 kg/100m2 suchego surowca (plantacja 3-letnia).

13

ZALECENIA UPRAWOWE

BUKWICA LEKARSKA (STACHYS OFFICINALIS L., SYN. BETONICA

OFFICINALIS L.)

Bukwica lekarska jest gatunkiem rzadkim. Naturalnie występuje na łąkach śródleśnych,

w widnych zaroślach i na miedzach. Preferuje stanowiska zasobne w próchnicę i wilgoć.

Jest to roślina wieloletnia, dorastająca do 90 cm wysokości. Na wiosnę wytwarza rozetę

liści odziomkowych, kwitnie od czerwca do września. Pędy kwiatostanowe są u niej

sztywne, nierozgałęzione, czterokanciaste, zakończone kwiatami barwy od różowej do

purpurowej, zebranymi w kwiatostan typu kłos. Całe ziele charakteryzuje się swoistym,

przyjemnym zapachem. Jest to roślina obcopylna, miododajna, wytwarza znaczne ilości

pyłku. Organy podziemne u bukwicy stanowi krótkie kłącze z licznymi korzeniami.

Bukwica lekarska na stanowiskach naturalnych

Kwiatostan bukwicy Liść bukwicy

14

MATERIAŁ ROZMNOŻENIOWY

Podstawowym materiałem rozmnożeniom u bukwicy lekarskiej są nasiona. Masa 1000

nasion to ok. 0,80 g. Jako zabieg przedsiewny wskazane jest traktowanie nasion

bukwicy kwasem giberelinowym (GA3), co przyczynia się do szybszych i bardziej

obfitych wschodów lub przechłodzenie nasion przez 3 tyg. w niskiej temp. (około 5°C).

Wskazana jest uprawa z rozsady. Nasiona wysiewać można do substratu z torfu i piasku

(2:1) lub na rozsadniku, najlepiej w nieogrzewanym tunelu foliowym. Wschody

pojawiają się po ok.12 dniach. Siewki z wykształconym liściem właściwym należy

pikować do wielodoniczek. Przed wysadzeniem roślin w pole należy je zahartować. Bukwicę można również rozmnażać wegetatywnie, z użyciem sadzonek uzyskanych

przez podział roślin matecznych. Podziału kęp należy dokonać wiosną lub jesienią.

Nasiona bukwicy Kiełkujące nasiona Siewka

ZAKŁADANIE PLANTACJI I UPRAWA

Bukwica lekarska wymaga stanowisk słonecznych lub półcienistych. Preferuje gleby

świeże, zasobne w składniki pokarmowe i wilgoć. Plantacje najlepiej zakładać po

roślinach motylkowych lub w pierwszym roku po oborniku. Rośliny należy wysadzać w

pole w rozstawie około 25-30 x 50-60 cm. W pierwszym roku wegetacji rośliny

wytworzą jedynie niezbyt bujne rozety przyziemnych liści, toteż należy dbać o

spulchnianie międzyrzędzi oraz o ich odchwaszczanie. W kolejnych latach, problem

chwastów w uprawie nie jest już zbyt uciążliwy, gdyż rośliny niezwykle obficie się

rozrastają i przykrywają glebę gęstą rozetą liści. Bukwica lekarska, jako roślina

wieloletnia, może być uprawiana na jednym stanowisku przez 5-6 lat. Jej ziele można

ścinać nawet 3-krotnie w ciągu roku. Po każdym cięciu zalecane jest zasilanie roślin

nawozami mineralnymi.

15

Początek wegetacji – wiosna, plantacja 3 letnia

Pełnia kwitnienia – lipiec, plantacja 3 letnia

SUROWIEC – ZBIOR I SUSZENIE

Surowcem u bukwicy jest ziele, na które składają się pędy kwiatostanowe, a także

przyziemne liście odziomkowe. Zbioru ziela dokonujemy w początkowym okresie

kwitnienia, to jest pomiędzy czerwcem a sierpniem, nawet 3-krotnie w ciągu wegetacji.

Zarówno w pierwszym, jak i kolejnych latach uprawy ostatniego zbioru nie należy

opóźniać. Najpóźniej można go wykonać w połowie września. Opóźnienie cięcia grozi

wymarzaniem roślin. Niezależnie od terminu zbioru ziela, nie należy ścinać go zbyt

nisko (max. 5-6 cm nad powierzchnią gleby). Cięcie roślin przy ziemi może ograniczać

ich odrastanie, a nawet powodować zamieranie roślin.

16

Bezpośrednio po zbiorze surowiec należy wysuszyć. Gdy jest gorąco i sucho, suszenie

można prowadzić w warunkach naturalnych, w miejscu zacienionym i przewiewnym.

Jednak najszybsze i najbardziej wydajne jest suszenie w suszarni ogniowej w temp. 35-

40°C. Ze 100m2 plantacji w drugim roku wegetacji można zebrać łącznie (z 3 pokosów)

do 50 kg suszu. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien zachować cierpki i gorzki

smak oraz mieć naturalną barwę. Po wysuszeniu surowiec należy spakować do

papierowych toreb.