30
www.facebook.com/lvinscience2 ایبهتلی ت فای2011 به نۆبڵی ئاو وهک دهرمانیو دهردێکهمو ه مهترسی نوێی حهپی مهنعه زیاد دهکاتی باڵندنی ئهنفلۆنزا مهترسییهکاکهی وانرزهومهله هۆکاری بو دهڵێن موعجیزه؟ بهچی زهرد دهبن؟ختهکانی دره بۆ گه دینار)2000( نرخ2011 نی دووهمی، تشری)10( ژمارهNew Science راتگری مینی لڤی زانستییهوهینهنستو ئای لهروانگهی زای جنۆکه نهخۆشییهکان جنۆکه چییه؟ خۆشهویستنهکان شهرمنکهری هاک سپی رهش و

zansti nwe 10

  • Upload
    lvin

  • View
    305

  • Download
    0

Embed Size (px)

DESCRIPTION

زانستی نوێ ژمارە ١٠ لڤینی زانستی پێشوو حسێن حسێنی

Citation preview

www.facebook.com/lvinscience2

فایلی تایبه ت به نۆبڵی 2011

وه ک ده رمانی ئاوهه موو ده ردێک

مه ترسی نوێی حه پی مه نع

مه ترسییه کانی ئه نفلۆنزای باڵنده زیاد ده کات

هۆکاری بوومه له رزه که ی وان

به‌چی‌ده‌ڵێن‌موعجیزه‌‌؟

بۆ‌گه‌اڵی‌دره‌خته‌کان‌زه‌رد‌ده‌بن‌‌؟

ژماره )10(، تشرینی دووه می 2011 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

میراتگری

لڤینی

زانستییه

له روانگه ی زانست و ئایینه وه

نه خۆشییه کانی جنۆکه

جنۆکه‌‌چییه‌؟

شه رمنه کان خۆشه ویستن

وره ش سپیها ککه ری

هه‌موو‌ژماره‌یه‌کدکتۆر‌ڕێبوار‌فەتاح‌ده‌ینوسێت زانست بۆ گشت

ستیڤن‌جۆبس‌ئەستێرەیەکی‌پڕشنگدار‌بوو‌لە‌بەکااڵکردنی‌تەکنەلۆجی‌و‌تاڕادەیەکیش‌زانست.‌ئەو‌پرسیارەی‌کە‌جۆبس‌بۆی‌جێهێشتین‌بیری‌لێبکەینەوە:‌ئایا‌ئەو‌پێداویستیانە‌چین‌کوتە‌ و‌ زانستیەکان‌ بیرۆکە‌ بۆئەوەی‌ لەچاوبگیرێن‌ دەبێ‌ کە‌خزمەتی‌مرۆڤ‌بکەن.‌تەکنەلۆجیەکان‌بکرێنە‌کااڵیەکی‌سەرکەوتوی‌ئایفۆن‌ئاسا،‌تا‌ئێمە‌لە‌خۆرهەاڵتی‌نێوەند‌کۆمەڵێکی‌زۆرتر‌بەکاربەرین‌لەسەر‌ بوە‌ کاریگەر‌ ئەمەش‌ بەرهەمهێن.‌ یان‌ داهێنەر‌ تا‌بیرکردنەوەمان‌لە‌بەکااڵکردنی‌زانست‌و‌تەکنەلۆجیدا،‌نەمانتوانیوە‌وەك‌واڵتانی‌پیشەسازی‌کااڵکان‌پێشبخەین‌و‌بەرهەمیان‌بهێنین‌یان‌بیرۆکەی‌زانستی‌بکەین‌بە‌کااڵ.‌بۆ‌نمونە‌لە‌ئەوروپادا،‌لە‌مێژویەکی‌دورودرێژدا،‌گالیسکە‌بە‌چەندین‌قۆناغدا‌تێپەڕیوە‌تا‌پێشخراوە‌بۆ‌ئۆتۆمۆبیل.‌خۆ‌دەکرێ‌بگوترێ‌کە‌بزوێنەری‌ئۆتۆمۆبیل‌تەنیا‌جێی‌ئەسپەکانی‌گالیسکەی‌گرتوەتەوە.‌بەاڵم‌خۆرهەاڵت،‌بە‌پێچەوانەی‌واڵتانی‌پیشەسازیەوە،‌قۆناغەکانی‌گالسکەیەکی‌سەرەتای‌گرتوەتەوە.گەشەکردنیان‌نەدیوە؛‌یەکەوڕاست‌ئۆتۆمۆبیلی‌هاوچەرخ‌جێی‌لە‌مێژوی‌نوێدا،‌هەردو‌دیاردەی‌داهێنەر‌و‌بەرهەمهێن‌زۆرجار‌ داهێنەر‌ کۆمەاڵنی‌ لێکدانەبڕوان:‌ کۆمەڵدا‌ ل��ە‌کرانەوەی‌ لەگەڵ‌ خۆرهەاڵت،‌ کۆمەڵەکانی‌ بەرهەمهێنیشن.‌ئەقڵی‌ داهێنانەکانی‌ بەکاربەری‌ یەکدا،‌هەم‌ بە‌ڕووی‌ جیهان‌واڵتانی‌پیشەسازی‌بون‌هەم‌بەکاربەری‌کااڵکانیان.‌هەڵبەت‌جۆراوجۆران.‌ هۆکارەکانی‌ خۆرهەاڵت‌ بەکاربەریەی‌ ئەم‌ڕەنگە‌داخراوی‌کۆمەاڵیەتی،‌توندڕەوی‌ئاینی،‌داهاتی‌نەوت‌و‌بەپاشکۆکردنی‌زانکۆکان‌لەو‌هۆکارەنە‌بن‌کە‌دەرفەتیان‌نەداوە‌

بە‌کۆمەڵەکانی‌خۆرهەاڵت‌داهێنەر‌و‌بەرهەمهێن‌بن.‌لە‌ کە‌ ئاینی،‌ تەسکی‌ بۆچونی‌ و‌ لێکدانەوە‌ هەندێك‌و‌ زانست‌ لەبەدەم‌ ڕێگرن‌ باڵون،‌ خۆرهەاڵتدا‌ کۆمەڵەکانی‌داهێنانی‌زانستیدا.‌وەکیتر‌باوەڕداری‌ئاینی‌وەك‌پەیوەندیەکی‌ڕۆحی‌مرۆ‌بە‌خوداوە‌هاوکاری‌کۆمەڵە.‌داهاتی‌بێشوماری‌بە‌ پێویستی‌ کە‌ دام��ەزران��دوە،‌ بەدەرامەتی‌ کۆمەڵێکی‌ نەوت‌کااڵی‌ زۆرب��ەی‌ دەتونرێ‌ پوڵەکەی‌ بە‌ بەڵکو‌ نیە،‌ داهێنان‌داهێنراوی‌واڵتانی‌پیشەسازی‌بەدەستبخرێن.‌سروشتی‌زانست‌گەالن‌ پێویستە‌ و‌ نێونەتەوەییە‌ هەرەوەزێکی‌ تەکنەلۆجی‌ و‌بەڕوی‌یەکدا‌بکرێنەوە‌بۆ‌هاوکاری‌زانستی‌و‌تەکنەلۆجی.‌

بۆیە‌کۆمەڵێكی‌داخراو‌لەم‌بوارانەدا‌شکست‌دەخوات.لە‌کۆمەڵە‌داخراوەکاندا،‌بایەخدان‌بە‌ئاست‌و‌پاراستنی‌سەربەخۆیی‌ئەکادیمی‌مەحاڵە،‌دەرفەتی‌خوێندن‌و‌پێشەکەوتنی‌ئەکادیمی‌لەسەر‌توانای‌کەسەکان‌نەوەستاوە،‌بەڵکو‌بەستراوە‌

بە‌پێگەی‌کۆمەاڵیەتی‌و‌سیاسی‌قوتابیەکان‌و‌بنەماڵەکانیانەوە.‌لەگەڵیشیدا‌ و‌ دەکرێن‌ ف��ەرام��ۆش‌ لێهاتو‌ کەسانی‌ بەمەش‌و‌ داهێنان‌ بۆ‌ پێویستە‌ کە‌ ئەکادیمی،‌ ئاستی‌ بەرهەمهێنان.‌بەرزڕاگرتنی‌داهێنانە‌زانستیەکان‌بە‌زۆر‌قوناغی‌جیاوازدا‌تێدەپەڕن‌تا‌دەکرێن‌بە‌کااڵیەك‌ئێمەی‌بەکاربەر‌کەڵكی‌لێوەربگرین.‌بۆ‌نمونە‌کااڵیەکی‌وەك‌ئایفۆن،‌کە‌سیڤن‌جۆبس‌کاری‌لەسەر‌کردوە،‌بە‌چەندین‌قۆناغدا‌تێپەڕیوە‌تا‌گەیشتوەتە‌ئەو‌ئاستەی‌کە‌ئێمە‌بتوانین‌بەدەستمانەوەی‌بگرین‌و‌بەکاریبهێنین.‌خۆ‌ڕەنگە‌ئایفۆن‌کۆکردنەوەی‌کۆمەڵێك‌تەکنەلۆجی‌بێ،‌کە‌پێشتر‌پەرەپێداندا‌ و‌ توێژینەوە‌ دوردرێ��ژی‌ رێیەکی‌ بە‌ یەکەیان‌ هەر‌کوتە‌ بە‌ بون‌ بیرۆکەوە‌ لە‌ تا‌ جیاوازدا،‌ واڵتی‌ لە‌ تێپەڕیون،‌لەگەڵ‌ بەکۆکردنەوە‌ یان‌ بەتەنیا‌ بتوانرێ‌ کە‌ تەکنەلۆجیەك‌تاکە‌کااڵیەکی‌ بە‌ پێکەوە‌بکرێن‌ تردا،‌ فرەفەکشنی‌وەك‌ئایفۆن.کۆمەڵێك‌تەکنەلۆجی‌توێژینەوەکاندا‌ دەستگا‌ لە‌ زۆرت��ر‌ زانستیەکان‌ بیرۆکە‌دەخرێنە‌ و‌ دەنوسرێنەوە‌ داهێنان‌ و‌ نامە‌ وەك‌ سەرهەڵدەدن‌ڕاستی‌ تاقیگەکان‌ دوات��ر،‌ توێژەرەوەکان.‌ و‌ زانا‌ بەردەست‌ڕەنگە‌ خۆ‌ دەکەن.‌ بەرجەستەیان‌ و‌ دەسەلمێنێن‌ بیرۆکەکان‌پێکهاتەکانی‌ ک��ۆک��ردن��ەوەی‌ و‌ بچوکردنەوە‌ لە‌ سەختیەکە‌وەك‌ کااڵیەکی‌ پێکهێنانی‌ بۆ‌ پێویستن‌ کە‌ بن،‌ تاقیگەکاندا‌لەبەردەستدان‌ تەکنەلۆجیانەی‌ بەو‌ کااڵکان‌ زۆرجار‌ ئایفۆن.‌دابهێنرین‌ تری‌ پێویستەکانی‌ کوتە‌ دەبێ‌ بۆیە‌ جا‌ پێکنایەن؛‌ئاسانکردوە‌بۆ‌تەباکردنی‌تەکنەلۆجیە‌ناتەباکان.و‌پەرەیانپێبدرێ.‌لە‌ڕۆژکاری‌ئەمڕۆدا‌سۆفتوێر‌زۆر‌کاری‌دیارە‌کااڵی‌هاوڕەنگ‌و‌هاوتا‌زۆرن.‌خۆ‌ڕەنگە‌دەیان،‌بگرە‌سەدان‌جۆر‌تەلەفۆن‌هەبن،‌بەاڵم‌بۆچی‌لەنێو‌هەمویاندا،‌هەبن‌ تەلەفۆن‌ زۆر‌ ڕەنگە‌ هەیە.‌ گەرمە‌ ب��ازاڕە‌ ئەو‌ ئایفۆن‌لەهەمویان‌ئاسانترە‌یان‌باشترە.‌هاوفەنکشنی‌ئایفۆن‌بن،‌بەاڵم‌لە‌چاوی‌بەکاربەرەوە‌ئایفۆن‌بازاڕدۆزینەوە‌کێشەیەکی‌ئاڵۆزی‌بەکااڵکردنی‌تەکنەلۆجیە،‌ڕەنگە‌ئۆرگانە‌دارایەکان،‌وەك‌کۆمپانیاکان،‌‌زۆرترین‌دەرامەت‌بۆ‌خستنە‌بازاڕی‌کااڵکان‌تەرخان‌بکەن.‌گەر‌ئەم‌ئۆرگانانە‌لە‌ دەرامەتیش‌ دەب��ێ،‌ ب��ازاڕی‌ کااڵیەك‌ کە‌ نەبێ‌ ڕون‌ الیان‌پەرەپێدانیدا‌بەکارناهێنن.‌ئەو‌کێشەیەی‌کە‌ڕوبەڕوی‌دەبینەوە‌ئەوەیە:‌بەر‌لە‌بەکارهێنانی‌دەرامەتێکی‌بێشومار‌لە‌کااڵیەکدا،‌چۆن‌دەزانین‌کە‌ئەو‌کااڵیە،‌گەر‌داهێنرا،‌بازاڕی‌گەرم‌دەبێ؟‌پێدەچێ‌کە‌ستیڤن‌جۆبس‌و‌تیمەکەی‌کلیلی‌ئەم‌کێشەیەیان‌

البوبێ.

کۆچیدوایی ستیڤن جۆبس ڕۆژێکی تاریك لەبازاڕی زانست و تەکنەلۆجیدا

احفه‌تن‌یال‌له‌ف:گراۆتۆف

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949

[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.کوردستان.‌سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیچاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێردکۆمپانیای‌په‌یپه‌ر‌باڵویده‌کاته‌وه‌ No.10, November 2011

www.facebook.com/lvinscience2

فایلی تایبه ت به نۆبڵی 2011

وه ک ده رمانی ئاوهه موو ده ردێک

مه ترسی نوێی حه پی مه نع

مه ترسییه کانی ئه نفلۆنزای باڵنده زیاد ده کات

هۆکاری بوومه له رزه که ی وان

به‌چی‌ده‌ڵێن‌موعجیزه‌‌؟

بۆ‌گه‌اڵی‌دره‌خته‌کان‌زه‌رد‌ده‌بن‌‌؟

ژماره )10(، تشرینی دووه می 2011 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

میراتگری

لڤینی

زانستییه

له روانگه ی زانست و ئایینه وه

نه خۆشییه کانی جنۆکه

جنۆکه‌‌چییه‌؟

شه رمنه کان خۆشه ویستن

وره ش سپیها ککه ری

32

27 05

36

هەرچەند تائێستا ڤایرۆسی ئەم نەخۆشییە بە ئاسانی ناگوازرێتەوە به اڵم ئەنفڵۆنزای باڵندە زۆر کەسی کوشتووە، تەنها )٥( بازدان ماوە بۆئەوەی

ئەم نەخۆشییە گواستنەوەکەی خێراتر ببێت. ئەنفڵۆنزای ب���ە ن���اس���راو ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای مرۆڤ. مردنی هۆی بە دەبێت )H1N5(باڵندەبەاڵم بەهۆی ئەوەی ئەم ڤایرۆسە بە ئاسانی لەنێو بە ببێت نەیتوانیوە تائێستا باڵونابێتەوە، مرۆڤدا پەتایەکی سەرانسەری، بەاڵم بە وتەی زانایان ئەم تەنها سەردابێت، بە گۆڕانی لەوانەیە بارۆدۆخە )٥( بازدان لەنێو دوو جیندا توانی ئەم ڤایرۆسە لەباردۆخی تاقیگەدا لەنێو گیانلەبەرە شیردەرەکاندا باڵو بکاتەوە، ئەم ڤایرۆسە لەگەڵ ئەم بازدانانەدا

هێشتا هەر کوشەندەیە. ران فوشیر، لەناوەندی دەرمانی ئەراسموس لە رۆتردام، بۆ دەرخستنی قوواڵیی کارەساتەکە دەڵێت:" لەم بارودۆخەدا، ئەم ڤایرۆسە بەئەندازەی ئەنفڵۆنزا وەرزییەکان ئەگەری گواستنەوەی هەیە". بەهۆی )1996(دا لەساڵی کە دورتی پیتر خەاڵتی ڤایرۆسی ئیمنۆلۆجی لەسەر توێژینەوە وەرگرتووە زیندەوەرزانییدا لەپزیشکی و نۆبڵی دواییە ئەم تاقیکردنەوەی " دەڵێت: بارەوە لەم بەشێوەیەک دەک��رێ��ت )H5( دەدات پیشانی بگۆڕێت کە هەم باڵوبوونەوەی ئاسانتر بێت و هەم کارییگەرییەکانی لەمرۆڤدا کوشەندەتر بێت،

كه ئەمەش بابەتێکی زۆر ترسناکە ". )H5N1( لەنێو پەلەوەران و باڵندەکانی ئاسیای خۆرهەاڵت دەرکەوت و لەساڵی )2004(دا بەهەمو ئەوروپاو ئاسیادا باڵو بوویەوە.لەو کاتەدا )٥6٥(

کەسیان )331( دۆزراییەوەو نەخۆشییە بەم تووشبوو گیانیان لەدەستدا. لەگەڵ تووشبوونی چەند میلیۆن باڵندەو ڤایرۆسەکە بەاڵم ڤایرۆسە، بەم بەراز پشیلەو مرۆڤ و باڵو شیردەرەکاندا گیانلەبەرە لەنێو بەئاسانی نەیتوانی ببێتەوە. هەروەها تێکۆشانی ڤایرۆسناسەکان بۆ گەیشتن توێژەران مایەوەو بێئه نجام لەتاقیگەدا دۆخێک بەوەها بەاڵم باڵونابێتەوە. بەسانایی )H5N1( کە وایاندانا )H5N1(لە بازدانیان )3( لەسەرەتادا فوشیروگروپەکەی دروستکرد تاوەکو ئەنفڵۆنزای باڵندە لەگەڵ شیردەرەکاندا باڵندە ئەنفڵۆنزای لەڤایرۆسی کۆپییە ئەم بگونجێت. بۆ واڵم��دان��ەوەی جرج جرجەکان، مردنی بووبەهۆی ڤایرۆسی)H5N1( هاوشێوەی مرۆڤە، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم

ڤایرۆسە نەیتوانی لەنێو جرجەکاندا باڵوببێتەوە.ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ت��وێ��ژەران ڤ��ای��رۆس��ی��ان ل��ە جرجە نەخۆشەکانەوە گواستەوە بۆ ژمارەیەک جرجی زیاتر کە لەگەڵ پاتۆجینەکان گونجاندنی بۆ ستاندەرە مێتۆدێکی دووبارە جار 10 کارەیان ئەم ئ��ەوان گیانلەبەرێکدا. کردەوەو لەکۆتایدا جرجەکانی قۆناغی دەیەم کە تووشی ڤایرۆسی )H5N1(ببوون توانییان ڤایرۆسەکە بۆ هەندێک بەهۆی ببن بگوازنەوەو بوون لەقەفەسدا کە جرجیتر

مردنیان.ئەم پرۆسەیە، بازدانی نوێی زۆری لەنێو ڤایرۆسەکاندا هەموو لەنێو ب��ازدان ن��اوەدا، 2 لەم بەاڵم دروستکرد، فوشێر، ب��ەوت��ەی ب��ووی��ەوە. دووب���ارە ڤایرۆسەکاندا ئەنقەست بە کە بازدانیتر )3( لەگەڵ بازدانە دو ئەم دروستکرابوون، النی کەمی بازدانە پێویستەکانن تاوەکو لەئێستادا بگوازرێتەوە. هەواوە لەرێگەی ڤایرۆسە ئەم فوشێر خەرییکی توێژینەوە لەسەر جۆریک لە)H5N1(ە کە لەرێگەی ئەم )٥( بازدانەوە دروستبووە. ئەو دەڵێت

"هەموو ئەم بازدانانە بەشێوەی جیاواز لە)H5N1(ی باڵندەکاندا بینراوە؛ بۆیە دەکرێت بوترێت هەرچەند بەاڵم روویانداوە، جیاجیا بەشێوەی بازدانانە ئەم

لەوانەیە هاوکاتیش رووبدەن". بەبڕوای مالیک پیرێس، ڤایرۆسناسی ئەنفڵۆنزا لەزانکۆی هۆنگ کۆنگ، ئەم قسانە واتاکەی ئەوەیە کە گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە لەنێو باڵندەکاندا وەکو مرۆڤەکان دەکرێت رووبدات، هەرچەند لەئێستاشدا لەنێو ڤایرۆس گواستنەوەی و رودەدات شتە ئەم لەنێو شیردەرەکانی باڵندەکاندا، زۆر خێراترە وەک

وەک بەراز.لەیەکێک ئەنفڵۆنزا ش����ارەزای پ��ل��س، پیتر لەشاری چ��ارەس��ەر تەندروستی و لەناوەندەکانی کە ب��ڕوای��ەی ب��ەو نەگەیشتووە هێشتا نیویۆرک، بگونجێت و ش��ی��ردەرەک��ان��دا ل��ەگ��ەڵ )H5N1( بەڵگەیەکی سەرنجراکێشیشی بۆ ئەم قسەیەی هەیە: ماوەیەی ئەم لەهەموو نیین؛ مرۆڤ "جرجەکان، مرۆڤایەتییەکاندا لەژینگە )H5N1( ڤایرۆسی بۆ گونجاو بازدانێکی نەیتوانیوە هەبووە، بوونی گۆڕان بەجۆرێک کەبکرێت بگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ

ئەنجامبدات". تەندروستی لەئەنستیتۆی تابنبرگر جیفری بتسدای مریلەندی ویالیەتە یەکگرتووەکان، لەوه اڵمی )H5N1( قسەکانی پلسدا دەڵێت "ئەوەی ڤایرۆسیهێشتا لەگەڵ شیردەرەکاندا نەگونجاوە بەواتای ئەوە نایەت کەتوانای کارێکی وای نییە، بەڵکو واتاکەی ئەوەیە هێشتا ئەم کارەی ئەنجامنەداوەو تا ئەم کاتە

بارۆدۆخەکە لەبەرژەوەندی ئێمەدایە". New Scientist :سەرچاوە

ئه نفلۆنزای باڵنده مه‌ترسییه‌که‌‌زیاتر‌ده‌کات

ته‌ندروستی 4

مێشک و دڕکەپەتک وەکو سیستمی ناوەندی دەمار لەگەڵ یەکترییدا کاردەکەن. گرنگتریین ئەنجامی ئەم هاوکارییە گەیشتنی پەیامە جوڵەییەکانە لەرێگەی دڕکە پەتکەوە بۆ

ماسولکە جۆربەجۆرەکانی لەش. بەم هۆکارەیە ئێمە دەتوانیین بجوڵێین.

ئەمانە خانە دەمارییەکانن، وەک دەبینن، ئەم خانانە لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندیان هەیەو دەتوانن پاڵسە کارەباییەکان بگوازنەوە. لەم

رێگەوە ئەوان بەخێرایی زۆر بەرز دەتوانن پەیامێک لەمێشکەوە بۆ ئەندامەکان یان لەئەندامەکانەوە بۆ

مێشک بگوازنەوە.

لووەکان دەتوانن زیانی زۆر بە مێشک بگەێنن، تەنانەت ئەگەر

لووەکە لوی ئاسایی بێت. لوو بەشگەلێک لەمێشک دەخاتە ژێر

فشارەوە و پەستانی ناوەوەی بەرزدەکاتەوە. لەئەنجامدا

هاوسەنگی کرداری تێکدەدات. بۆیە دەبێت لووەکە دەربهێنرێت.

ئێرە مێشکی مرۆڤەزیاد لەیەک تریلیۆن خانەی دەمار له مێشكماندا هه يه ، مێشکی مرۆڤ زۆر ئاڵۆزەو مێشکی ئێمە هەموو رەفتارەکانمان، هەستەکانمان، کردارەزیندووەکانی جەستەمان، زمانمانو دادورییە

ئەخالقییەکانمان و .... هتد، کۆنتڕۆڵ دەکات. پزیشکان و زانایان ئامێری جۆربەجۆر بۆ ناسینی مێشکی مرۆڤ بەکاردەهێنن.مێشکی مرۆڤ ئاڵۆزتریین سترۆکتەری زیندووە کە دەیناسیین، مێشکمان نزییکەی ٣ پاوەن )kg 1.4( کێشەکەیەتی و بەگشتی کە پێی دەوترێت نێرڤ لەناوییدا بوونی هەیە. هەموو رەفتارەکانی جەستەمان چ ئەوانەی ئاگامان لێیەتیو چ ئەوانەی لەنێو لەشدا ئەنجامدەدرێنو ئاگامان لێی نییە وەکو سوڕی خوێن و هەناسەدان و هەرس و...هتد، لە نێو مێشکدا رێکدەخرێن. دەکرێت بەم کۆمەڵەیە کردارە دەرونییەکانو کۆمەاڵیەتییە پێشکەوتووەکانی مرۆڤ وەکو رەفتاری ئەخالقی و زمانی و پەیوەندی تاکی و داوەری لەنێوان کرداری گونجاو و

نەگونجاو زیاد بکەین. لەراستییدا کۆمەڵەی ئەم تایبەتمەندیانە مرۆڤ لەهەر بوونەوەرێکی زیندویتر جیادەکاتەوە. ئەمە مێشکی ئێمەیە شانەیەکی نەرم بەچەوری شێوە جیلی

)MRI( وێنەیەکی زۆر وردو سێ دوورایی لەمێشکمان دەداتێ. ئەم شێوازە بۆ دۆزینەوەی خەلەل یان هەرچەشنە کێشەیەکی نائاسایی لەنێو مێشکدا وەکو لووەکان، یان هەندێک نیشانەی

زیانەکانی مێشک و کارییگەرییەکانی جەڵدە لەسەر مێشک زۆر پێویستن.

بەیارمەتی ئامێری زۆر هەستیارو پێشکەوتوو زانایان دەتوانن توێیەک لەمێشک بەئەستوری پەڕەیەکی کاغەزیان لەبەردەستدابێت. هەروەها پزیشکەکان دەتوانن هەندێک بڕیین لەمێشکدا دروستبکەن

بێئەوەی لەزیانەکانی بترسن. لەوانەیە التان سەرنجراکێش بێت بزانن مێشکمان هەست بەئازار ناکات.

فۆتۆستۆری 5

ئەو ژنانەی کە حەپەکانی پێشگیری لەسکپڕی سترێسیدا، لەبارۆدۆخی النیکەم بەکاردەهێنن، دەمێنێتەوە. لەبیروەرییاندا کەمتر وردەک����اری چونکه هۆرمۆنەکان لەسەر یادەوەرییان کاریگەری

دادەنێت. لەپێشدا دەزانرا ژنان زیاتر لەپیاوان وردەکاری روداوە سەرنجراکێشەکانیان لەبیردادەمێنێتەوە. بەاڵم ئایا ئەگەری ئەوە هەیە هەندێک شت لەسەر ئەمە کارییگەری دابنێت؟ ئایا وەک دەوترێت شێوازەکانی پێشگرتن لەسکپڕی دەکرێت لەسەر یادەوەری ژناندا

کاریگەری هەبێت؟. جەستەی نێو هۆرمونەکانی دەزان��ن زانایان بیرەوەرییەکان دروس��ت��ب��وون��ی ل��ەس��ەر خ��ەڵ��ک هۆرمۆنانەی ئەو نمونە، بۆ دادەنێتو کاریگەری )ئەو خۆپارێزین دەرگیربوون و وه اڵم���دەری کە کاردانەوانەی کە جەستەی ئێمە لەکاتی سترێس و ترسدا پیشانیدەدات( رۆڵیان هەیە لەسەر شێوازی هۆکارەیە، بەم هەر یادەوەرییەکان. بیرهێنانەوەی لەگەڵ ب��ەب��ەراورد ک��ان م��ەت��رس��ی��دارە رووداوە زیاتریان کاریگەری رۆژانەدا ژیانی چاالکییەکانی ئامیگلدا بەناوی لەمێشک بەشێک وادیارە هەیە. پاشەکەوتکردنی لەدروستکردن و ناوەندی رۆڵی لەگەڵ بەشە، ئەم هەیەو نوێیەکاندا بیرەوەرییە

وەرگرەکانی ئەم هۆرمۆنانەدا کاردەکات.

دەازانین حەپەکانی پێشگیریکردن لەسکپڕی، لەرێگەی کەمکردنەوەی بڕی سترۆجیین و پروجسترۆن لەلەشی ژندا، هێلکەدانان سنوردار دەکات. بەاڵم هێشتا دیارنییە کە ئەم گۆڕانی هۆرمۆنە لەسەر یادەورەی ژنان کاریگەری دادەنێت

یان نا. لەژنان گروپێک توێژەران، نوێدا، لەلێکۆڵینەوەیەکی کە حەپە خۆراکییەکانی پێشگیری لەسکپڕییان بەکاردەهێنا، لەگەڵ ئەو ژنانەی کە بێ بەکارهێنانی هیچ چەشنە حەپێکی بەراوردکرد، هەبوو خۆیان سروشتی سوڕی هۆڕمۆنی، لە بەبیرهێنانەوەی روداوەک��ان ئایا شێوازی ببینن تاوەکو نا. لەم یان دوو گروپەکەدا لەگەڵ یەک جیاوازی هەیە حەپی نیوەیان کە بەشداربوون ژن )٧٢( لێکۆڵینەوەدا ئەم تریش نیوەکەی بەکاردەهێناو لەسکپڕییان پێشگیری چیرۆکی لەگروپەکان هەرکام بەکارنەدەهێنا. حەپەیان رووداوی تووشی کە بینی بەسالیید گەنجیان کوڕێکی ئۆتۆمبێل هاتبوو. پێش بینینی سالییدەکان و دوایی بینینی ئەم سالیدانە، توێژەران نمونەی لیکیان لەبەشداربووەکان وەردەگرت. بۆ ئەوەی بڕی ئاڵفا -ئامیلەیزکەی بپێون. ئاڵفا- ئامیلەیز مادەیەکی کیمیاییە کە کەمبوونەوە یان زیادبوونی، هۆرمۆنی نوراپاینفریین پیشاندەدات. نوراپاینفریین هەر ئەو لەدۆخە یان هەڵهاتن دەرگیربوون لەکاتی هۆرمۆنەیە کە سترێسییەکاندا یان دۆخە تەوارییەکاندا، ژمارەی لێدانەکانی دڵ بەرزدەکاتەوە. ئەوان لەراستییدا دەیانویست بزانن، ئایا ژنەکان کاردانەوەیان بۆ سالییدەکان جیاوازە یان نا؟ یان

یەک حەفتە دواتر ئەوەی کە بینیویانە بە چ شیوازێک بەبیریاندێتەوە؟

حەوت رۆژ دواتر، داوایان لەبەشداربووان کرد ئەوەی کە بینیویانە بەبیری خۆیان بهێننەوە. زانایان حەپەکانی ژنانەی ئەو دەرئەنجامەی بەو گەیشتن سەرەکی بابەتی بەکاردەهێنا، لەزاوزێیان پێشگیری هەروەها لەبیربوو. گرنگەکانیان خاڵە روداوەک��ەو بەئەندازەی ئەو ژنانەی کە حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو ئەو پێشچاو وادەهاتە لەبیرنەبوو. وردەکارییەکانیان ژنانەی حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو وردەکاری یەکجار زۆرتریان وەکو شتومەکەکانی نێو سالیەدەکان لەوانە بۆری ئاگر کوژاندنەوە کە نزیک لەرووداوی هاتوچۆکە جیاوازی بەهۆی ئەمە لەوانەیە لەبیربوو. ب��وو؛ دەرئەنجامی هۆرمۆنەکانی سترۆجن و پروجسترۆنەوە بێت، چونکه ئەمانە لەشێوەی وەرگرتنی هۆرمۆنەکانی ئەو لەگەڵ دادەنێن. کاریگەری لەمێشکدا سترێس لەسەر حەپەکان بەکارهێنانی کە کاریگەرییەی بەهیچ ئەمە دەڵێن زانایان هەیەتی، ژنان ی��ادەوەری شێوەیەک ئەو واتایە ناگەێنێت کە حەپەکانی پێشگیری لەسکپڕی یادەوەری خەڵک الوازدەکات، بەڵکو ئەمە خااڵنه ن کام بارودۆخێکدا، لەوەها پیشانیدەدات، لەیادەوەرییاندا هەڵیدەگرن و زیاتر بەروونی ژنان کە

دەیهێڵنەوە. Discovery :سەرچاوە

بەکارهێنانی حەپی دژه سکپڕی، یادەوەری ژنان الواز ده كات

ته‌ندروستی 6

خەڵکی سەرنجی لەوانەیە ئیستا تاوەکو شەرمنتان دابێت، بەپێی تازەترین لێکۆڵینەوەکان

خەڵکی شەرمن زۆرتر جێگەی متمانەن. نییەو لەشەرمنی حەزمان لەئێمە هیچکام هەست ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��ەوە بکەوینە ن��ام��ان��ەوێ بەشەرمنی بکەین، بۆ نموونە ناوی کەسێکمان لەبیر بچێت یان لەماڵی کەسێک کە زۆرهاوڕێمان نییە پەرداخێک بشکێنیین، هەڵبەت هەموومان دەزانین لەوکاتەنەدا خۆشنییەو شەرمەزاری کاتەکانی ئاسودە نیین، بەاڵم توێژەران لەسەرئەو بڕوایەن ئەوکاتانە زۆربەبایەخن و پیشانیدەدات ئێمە تا چ

رادەیەک دەکرێت متمانەمان پێبکرێت.بە هەست پیشانیداوە لێکۆڵینەوەکان پێشتر چاککردنی بۆ دەبێت یارمەتیدەر شەرمەزاری ، لەراستییدا کۆمەاڵیەتییەکانمان. پەیوەندییە پیشاندانی شەرمەزاری بەشێوەیەک بریتییە لەداوای لێبوردنکردن یان پیشانیدەدات ئێوە ئاگادارن لەو رەفتارانەی کە بەشێوەیەک لەشێوەکان نۆرمەکانی

ئەو گروپەی کە تێییدان شکاندووە. بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە، شەرمەزاربوون نەك تەنها زیان بە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ناگەێنێت، بەکار لەپەیوەندییەکاندا نیشانەیەک وەکو بەڵکو دێت و پیشانیدەدات کەسی شەرمن رێزلەتێڕوانینی لەخۆپارێزی بریتییە شەرمنی دەگرێت. خەڵک

لەسەیرکردنی چاوی خەڵک، سەیرکردنی دەوروبەر یان وەکو الرکردنەوەی سەروچاو دۆخی گۆڕێنی زەوی، لچ و لێو، یان تەنانەت پێکەنینە نائاساییەکان دەگرێتەوە. کالیفۆڕنیا لەزانکۆی کۆمەاڵیەتی زانستی زانایانی لەبرکلی لەم دوایانەدا ٥ تاقیکردنەوەیان ئەنجامداوە بۆ ئەوەی تێبگەن ئەو کەسانەی کە بە سادەیی شەرمەزار دەبن زۆرترخەریکی ئەو کارانە دەبن کە سودی گشتی تێدایە دەدەن؟ ژیانی خەڵک بەئاسودەیی ئایا گرنگی نا؟ یان شەرمەزاربوونییان ئایا کە بزانن دەیانوویست هەروەها

تێڕوانینی خەڵک لەسەریان دەگۆڕێت یان نا؟ خوێندکاری )١١٠٠( لە زیاد تاقیکردنەوانەدا لەم لە لێکرا داوای��ان سەرەتا تێداکرد. بەشداریان زانکۆ گروپی بچووک بچووکدا بیرەوەریەک کە بووە بەهۆی لەکاتێکدا توێژەران بهێنێننەوە. وەبیری شەرمەزارییان بەشداریکردنی ب��ڕی دەک��رد، تۆمار کاردانەوەکانیان خەڵک بە س��وود کە چاالکیانەی ل��ەو کەسەکانیان

دەگەێنێت دەپێوا. ئەوان گەشتن بەو دەرئەنجامەی ئەو کەسانەی کە نیشانەی شەرمەساری زیاتر لەخۆیان پیشاندەدەن )هەم لە قسە و هەم لە جوڵەی جەستەییدا ( لەو چاالکیانەی

کە سود بەوانیتر دەگەێنێت زیاتربەشداردەبن. لەبەشداربوونیان گروپێکیتر توێژەران لەداوییدا بەکارهێنا، تاقمێکیان فیلمی قوتابییەکانیان کە بیرەوەرییە تاقمێکیتریان کردبوو، سەیر دەگێڕاوە شەرمەزارییەکان

باسی کە دەک��رد وێنانەیان ئ��ەو سەیری تەنها هەردوو لە دەگێڕاوە. قوتابییەکانیان شەرمەزاری گروپەکەدا، لەالی بەشداربووان ئەو کەسانەی کە پیشاندابوو، لەخۆیان شەرمەزاربوونیان نیشانەی بوون. پێکراوتر متمانە هەم بەخشەندەترو هەم بەو گەیشتن توێژەران لەلێکۆڵینەوەکەدا هەروەها ئەنجامەی کە خەڵک زیاتر لەبواری داراییدا متمانە

بەو کەسانە دەکەن کە شەرمنن.وێنەی یەک بینینی تەنانەت بەرچاو وادێتە کەسێک کە شەرمەزاری لەخۆی پیشانداوە لەسەر بۆ وای ت��وێ��ژەران دادەن��ێ��ت. بینەرکارییگەری مەفهومێک خۆیاندا، لەمێشکی خەڵک کە دەچن شەرمەزاری لەهۆکاری ت��اوەک��و دروس��ت��دەک��ەن کەسەکە کە وەها نیشانەگەلێک پیشاندەدا، تێبگەن .هەڵبەت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا توێژەران لەسەرئەو بڕوایەن هێشتا ناکرێت دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیە بۆ ژیانی رۆژانە گشتگیر بکرێت. هۆکاری سەرەکی لەئەم بەشداربووەکە خەڵکە کە ل��ەوەی بریتیبوو لێکۆڵینەوەدا لەبارۆدۆخی تاقیکردنەوەدا بوون نەک لێکۆڵینەوەی ئەنجامدانی ئاسایی. لەبارودۆخێکی بە ببێت دەکرێت زیاتر کۆنتڕۆڵکراوی مەیدانی و بۆ تاقیگەییەکان دەرئەنجامە ئەوەی بۆ یارمەتیدەر

ژیانی ئاسایی یارمەتییدەر بێت. Discovery :سەرچاوە

شه‌رمنه‌کان‌خۆشه‌ویستن7ته‌ندروستی

گرنگی ئاو خواردنه وه له ژیانی مرۆڤدا:

زی�����ن�����دووی�����ی -1جه سته ب���ه خ���ان���ه ك���ان���ی

ده به خسێت.گ���ه رم���ی پ���ل���ه ی -2

جه سته ڕێكده خات.پێویست ش��ێ��ی -3ده به خشێته جه سته و نه رمی

به پێست ده به خشێت.ل���ه م���اده خ��وێ��ن -4ژه هره كان و زیانبه خش

پاك ده كاته وه.هه رس كۆئه ندامی -5

چاالك ده كات.بۆ ك����ارده ك����ات -6جومگه كان ڕێكخستنی وه جووڵه دا له نه رمی و

ده یانپارێزێ له كوتانه وه .هه موو قه ره بووی -7ڕژێنانه شله مه نی و ئ��ه و كه جه سته ده ك�����ات�����ه وه ده ریان ده دات وه كو )میز، و هه ناسه دان ئاره ق، شێی

پاشه ڕۆ...هتد(چاالكی ك����ارو -8

گورچیله زیاتر ده كات.با خواردنه وه ی ئاو

به پێی پێویست بكه ینه نه ریتی ڕۆژانه مان

ئاسایی ج���ه س���ت���ه ی به ڕۆژانه پێویستی مرۆڤ لیتر )2-1( به پێویستی )8( ده كاته كه هه یه ئاو

په رداخ به م جۆره :له كاتی په رداخێك -1

له خه و هه ستان.له كاتی په رداخێك -2

هه ر ژه مه خواردنێك.دوای په رداخێك -3له هه ر تادوو سه عات یه ك

ژه مه خواردنێك.پێش پ��ه رداخ��ێ��ك -4

نووستن.له گه ڵ مرۆڤێك ه��ه ر ته مه نه وه چ��وون��ه زی��ات��ر زیاتر پ��ێ��س��ت��ی ت���وێ���ژی زیاتر ئ��او ده بێت و وش��ك چاالكی ده دات و له ده ست گ���ورچ���ی���ل���ه ك���ان زی���ات���ر له و ب��ۆی��ه ك��ه م��ده ب��ن��ه وه ، كاتانه دا مرۆڤ پێویستی به

ئاو زیاتری خ��واردن��ه وه ی هه یه .

سكپڕی له كاته كانی و ش���ی���ردان ب��ه م��ن��داڵ و پله ی ب����ه رزب����وون����ه وه ی وه رزشكردن و گ��ه رم��ی زیاتر م���رۆڤ دی��س��ان��ه وه پێویستی به ئاو خواردنه وه

ده بێت.زۆری خواردنه وه ی ئاو

خواردنه وه ؛ ئاو زۆر ده بێته هۆی:

- ئاوسانی سك.ه����ه س����ت����ك����ردن -

به قورسبوونی جه سته.- زۆری غازات.

خوێن زه رداوی -زیادده كات.

كه مخواردنه وه ی ئاو خواردنه وه ؛ ئاو که م

ده بێته هۆی:وش�����ك�����ب�����وون و -كه می م����ان����دووب����وون و

چاالكی .�� ناڕێكی پله ی گه رمای

جه سته )به رزبوونه وه ی (.ل����ه ده س����ت����دان����ی -

هاوسه نگی .- له بیرچوونه وه .

وشكهه ڵگه ڕانی -پێسته و ده م و چاوه كان.

شێوه ی باشترین بۆیه كه ئ������اوخ������واردن������ه وه بێت پ��ارێ��ز ت��ه ن��دروس��ت��ی هاوسه نگی ڕاگرتنه له نێوان

كه م خ����واردن����ه وه و زۆر خواردنه وه یدا.

چی كاتێك پێویستیمان به خواردنه وه ی ئاو هه یه :

1- به یانیان دوابه دوای له خه وهه ستان.

نانخواردن پێش -2دوای ك��ات��ژم��ێ��رو ب��ه ی��ه ك كاتژمێر، به دوو نانخواردن كارنه كاته ب����ۆئ����ه وه ی چاالكیه كانی ك��ارو س��ه ر

كۆئه ندامی هه رس.3- له كاتی نانخواردندا به خواردنه وه ی ئ���ه وه ش به شێوه ی پ���ه رداخ و ی��ه ك

پچڕپچڕ نه ك به یه كجار.4- خ��واردن��ه وه ی یه ك خواردنه ل��ه گ��ه ڵ پ���ه رداخ نان و وه ك���و وش��ك��ه ك��ان��دا

گۆشت..هتد.ل�����ه ك�����ات�����ی -5ڕێكردن، وه رزش���ك���ردن، ماندووبوون، به اڵم له دوای ئینجا پ��ش��وودان كه مێك

پێویسته ئاو بخورێته وه .خواردنه وه ی له كاتی -6قاوه ، چا، خوادنه وه گازیه كان.له كاتی دای����ك -7

شیردان به منداڵ.هه ستكردن ك��ات��ی -8ب���ه گ���ه رم���ی ك���ه ش���وه���ه واو به رزبوونه وه ی پله ی گه رمی .سكپڕی ل��ه ك��ات��ی -9

ژناندا.10- پێش نووستن.

ئه‌وكاته‌ی‌‌ئاو‌ده‌بێته‌‌چاره‌سه‌ر

ئـاوخــواردنــه وه ی بــه یـانـــیـان ده رمـانـی چـه نــدیـن ده رده

ڕێگه ی چاره سه ر:س���ه رل���ه ب���ه ی���ان���ی -1هه موو ڕۆژێك زوو له خه و خواردنی پێش هه سته و پ�����ه رداخ )4( ب���ه ی���ان���ی ڕه نگه ب���خ���ۆره وه . ئ���او نه خۆشه كان ب��ه ت��ه م��ه ن و بكه ن ب��ه گ��ران��ی ه��ه س��ت )4( ل����ه خ����واردن����ه وه ی په رداخ ئاودا، بۆیه ده توانن بخۆنه وه ، بڕه له و كه متر به تێپه ڕبوونی به مه رجێك زیاتربده ن ه��ه وڵ��ی ك��ات ت����اخ����واردن����ه وه ی ب���ڕی

دیاریكراو.تێبه ڕبوونی پێش -2ئه و به سه ر خوله ك )45(هیچ خ����واردن����ه وه دا ئ���او خواردنه وه یه ك خ��واردن و

مه خۆ.�� له دوای هه رژه مێكه وه هیچ ك��ات��ژم��ێ��ر دوو ت���ا خواردنه وه یه ك خ��واردن و

مه خۆ.كاته كانی جێبه جێكردنی

ئه م كاره بۆ هه ر نه خۆشیه ك له م نه خۆشیانه :شه كره ن��ه خ��ۆش��ی *

)30( ڕۆژ.ب���ه رزب���وون���ه وه ی * )30( خ��وێ��ن پ��ه س��ت��ان��ی

ڕۆژ.گه ده ك��ێ��ش��ه ك��ان��ی *

)10( ڕۆژ. )9( ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه *

مانگ.* سیل )6( مانگ.

)10( به دخۆراكی *ڕۆژ.

پ���ێ���وی���س���ت���ه ل���ه س���ه ر تووشی ك��ه س��ان��ه ی ئ���ه و جومگه كاندا له هه وكردن بوونه ، ڕۆژانه ئه م كاره )3( ج��ار دووب��اره ب��ك��ه ن��ه وه بۆ پاشان هه فته ، یه ك ماوه ی ك��ه م��ی ب��ك��ه ن��ه وه ب��ۆ یه ك )به یانیان(، له ڕۆژێكدا جار له سه ره تادا كه سانه ئ��ه م میزكردن زۆر ئ���اره زووی نابێته ئه مه ب��ه اڵم ده ك��ه ن، پ��ه ی��داب��وون��ی هیچ ه���ۆی

كێشه یه ك. و: عوسمانی حاجی سه الم

ئ���او ب��ۆ خ���واردن���ه وه ، چێشتلێنان، ش������ۆردن، بواریتر، زۆر مه له كردن و ئه مانه چه ند به كارهێنانێكی سروشتییه پێكهاته یه كی كه ئه ویش )ئاو(ه ، ئه و ئاوه بێ تام و بێ بۆن و بێره نگه سیفه تانه ش ئه م سه ره ڕای له ژیانی زۆری گرنگیه كی ژیانی بگره هه یه ، مرۆڤدا له سه ر راوه ستاوه له )%65( پێكدێنێ مرۆڤ جه سته ی سه ر )%80( ه���ه روه ه���ا گرتوه ته وه زه وی ڕووی گونجاو ب����ڕی ك���ه چ���ی )1%( ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان ب���ۆ ئه م له سروشتدا تێناپه ڕێت پێكهاته یه به سێ دۆخ هه یه )ڕه ق����ی ، ش��ل��ی ، گ���ازی(. ته ندرووستییه وه ل��ه ڕووی پێكهاته یه ئه م باسی گه ر دیسانه وه ئ���ه وا ب��ك��ه ی��ن زیاتری زی��ات��رو گرنگی مرۆڤ ئێمه ی پێشبینی له كۆمه لێك ل��ێ��ره دا ه��ه ی��ه ، زانستی و پێویستی ڕێنمایی ت��ه ن��دروس��ت��ی ده رب�����اره ی ڕۆژانه ماندا له ژیانی ئ��او

ده خه ینه ڕوو.بۆ ی����اب����ان ی��ه ك��ێ��ت��ی هه ستان ن��ه خ��ۆش��ی��ه ك��ان ئه نجامی به باڵوكردنه وه ی ت����وێ����ژی����ن����ه وه ی����ه ك ك���ه نه خۆشیه كانی چاره سه ری به پێی له خۆگرتووه ، به ئاو به ڕێژه ی ئه نجامه ش ئ��ه و )100%( ده ركه وت كه ئاو ڕۆڵی له چاره سه ركردنی ئه م نه خۆشی و كێشانه دا هه یه :

* قه ڵه وی.هه وكردنی كۆكه ، *

گه روو، ڕه بۆ، سیل.نه خۆشیه ك ه���ه ر *به كۆئه ندامی پ��ه ی��وه ن��دی

میزكردنه وه هه بێت.هه وكردنی ترشان و *

په رده ی گه ده .نه خۆشیه ك ه���ه ر *به چاوو په یوه ندیداربێت

گوێ و سورێنچك.ن��اڕێ��ك��ی س���ووڕی *

مانگانه الی ئافره ت.

ته‌ندروستی 9ته‌ندروستی8

بووە موعجیزە رووداوێک دەکرا روداوەش ئەو یان

پێشبینیبکرێت. زۆر ب��ەش��ێ��ک��ی ب����ۆ رووداوی ل���ەخ���ەڵ���ک، ئیجابی ن���ائ���اس���ای���ی و رودەدەن. ب���ەدەگ���م���ەن لەراستییدا ل��ەک��ات��ێ��ک��دا وانییە، بۆ نموونە، بەشێکی زیندوو ل��ەخ��ەل��ک زۆر م���ان���ەوە ل���ەرووداوێ���ک���ی بەموعجیزە ئاسمانییدا دادەن����ێ����ن؛ ب����ەاڵم دات���ا پیشانیدەدەن ئامارییەکان خەڵک زۆرب��������ەی ک����ە فرۆکەدا ل��ەرووداوەک��ان��ی برینداربب���ن زۆر بێئەوەی رزگ�������اری�������ان ب������ووە. فرۆکەوانییەکان رووداوە روداوانەی ئەو دەگمەنن و ک���ە ب���ەه���ۆی ف���رۆک���ەوە بۆیە دەگمەنتر. رودەدەن فرۆکەدا ل��ەرووداوێ��ک��ی رزگ�����ارب�����وون ئ���ەگ���ەری لەمردن، زۆرت��رە یەکجار ب���ۆی���ە زی���ن���دووم���ان���ەوە ل��������ەڕووداوی ف���رۆک���ەدا بووترێت پ��ێ��ی ن��اک��رێ��ت

موعجیزە. ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە، کە رووداو ه��ەن��دێ��ک ل������ەچ������اوی ک���ەس���ان���ی بنەماڵەیی ی��ان ناپسپۆڕ، موعجیزەیە قوربانییەکاندا بواری شارەزایانی لەالی موعجیزە پ���زی���ش���ک���ی حاڵەتی چ��ون��ک��ه ن��ی��ی��ە، ه��اوش��ێ��وە ب���ەرف���راوان���ی خۆیاندا چاالکی لەبواری پزیشکەکان ب��ۆ دەبینن. گەڕانەوە زیندووم���انەوەو ئەگەرکەسێک ژی���ان ب��ۆ خولەک )٢٠( لە کەمتر بووبێت ئ�����اودا ل���ەژێ���ر ب����ە ه���ی���چ ش���ی���وەی���ەک

سەرسوڕهینەرنییە. بنجامیین دک����ت����ۆر ئ����اب����ا، ب����ەڕێ����وەب����ەری پشکنینی لێکۆڵینەوەکانی پ��زی��ش��ک��ی ل���ەن���اوەن���دی زانکۆی ژیانەوەی زانستی ئەو ل��ەس��ەر پنسیلڤانیا

دیل رزگاربوونی بڕوایەیە بەهۆی لەوانەیە ستراندر س���اردب���وون���ی ئ���اوەک���ەوە

بووبێت. ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەک���ان هایپۆسرمیا پیشانیدەدەن، پلەی ک��ەم��ب��وون��ەی ی���ان لەکاتێکدا ل��ەش گ��ەرم��ی ئۆکسجینی خ����وێ����ن و ناگات، بەمێشک پێویست تارادەیەکی دەت��وان��ێ��ت لەمردن م��ێ��ش��ک زۆر

رزگاربکات.دەڵێت لەمبارەوە ئابا "ئاو بەتەواوەتی ساردبووە، ب���ۆی���ە پ���ل���ەی گ���ەرم���ی دابەزیوە منداڵەکە لەشی تەمەنی دەب��ێ��ت ه��ەروەه��ا گشتی تەندروستی ک��ەم و لەبەرچاو م��ن��داڵ��ەک��ەش

بگیریەت". ب��������ەوت��������ەی ئ�����ەو دەرب���ارەی زۆر راپ��ۆڕت��ی خەڵک رزگ����ارب����وون����ی بەستەڵەکەکانداو ل��ەئ��اوە ژیان ب��ۆ گ���ەڕان���ەوەی���ان لەبەردەستدا هەیە. هەڵبەت رووداوی روداوان����ە ئ��ەم زۆر ب��ەاڵم نیین، ئاسایی

دەگمەنیش نیین. ناکرێت ه����ەروەه����ا میدیاکارانیش رۆڵ�����ی لەگەڵ نەگرین، لەبەرچاو وەها پزیشکەکان ئ��ەوەی نائاسایی ب��ە دی��اردەی��ەک میدیاکان ب��ەاڵم ن��ازان��ن، رستەگەلی ب��ەوت��ن��ەوەی لێی "پ��زی��ش��ک��ەک��ان وەک یان ب����ڕاوب����وون"، ه��ی��وا هیواداربوون "پزیشکەکان درێژە گیایی بەشێوەیی ب��ەژی��ان��ی خ���ۆی ب���دات"، بەشێوەی ل���ەراس���ت���ی���دا شتیتری ل��ەس��ن��وور زی��اد

پێوەدەنێن. ه����������ەروەه����������ا ل���ە دیاردەیەک ده روونناسیدا ه���ەی���ە پ��ێ��ی دەوت���ری���ت پشتگیریی". "ئ��اراس��ت��ەی خەڵک ئاراست����ەیەدا لەم ب���ەدوای لێ�����یە حەزیان زانی������اری����ان���ەدا ئ�������ەو

پشتگیری ک���ە ب��گ��ەڕێ��ن دەکات و بۆچوونەکانیان فەرامۆش زانیاریانە ئ��ەو بە دژ ک�����ە دەک���������ەن

بیرۆبۆچوونەکانیانە.حەزیان ن��م��وون��ە ب��ۆ گیانی خ���ودا بڵێن لێیە رزگارکرد. منداڵەی ئەم لەسەر ک����ەس چ��ون��ک��ه ن��ی��ی��ە خودا ب���ڕوای���ە ئ���ەو نێو ب��ه��اوێ��ت��ە م��ن��داڵ��ێ��ک )ئەمە بیخنکێنێ ئ��اوەوەو بیروڕای بە دژ بەتەواوی م��رۆڤ��ەک��ان��ە(. ب��ەاڵم ئەو ئەم ئایدیایەی خودا گیانی رزگارکردووە، منداڵەی ب����ەت����ەواوەت����ی ل���ەگ���ەڵ مرۆڤدا ب���ی���رک���ردن���ەوەی

یەکدەگرێتەوە. ئەو ه��ەر لەراستییدا چاوەڕوانیین ئێمە کارەیە بۆیە ب��ی��ک��ات! ک��ە خ���ودا لەسەرئەوە مێشکمان ئێمە

چڕدەکەینەوە.منداڵێک ب��ەگ��ش��ت��ی ک��ەوت��وەت��ە ن��ێ��و ئ����اوەوەو لەدوایید رزگاریبووە. ئەوە کە هەڵیدەبژێرن خەڵکن ئایا ئەم روداوە موعجیزەیە

یان نا. دەگەڕێنەوە ل���ێ���رەدا ئامارو دەروون��ن��اس��ی و بۆ دیارە ئ��ەوەی بیروباوەڕ. وەریدەگرین ئ��ەوەی ئێمە مێشکی ل���ەف���ی���ل���ت���ەری خۆمانەوە تێپەڕی دەکەین و بەشێوەیەک زانیارییەکان بۆ شیکاری لێکدانەوەو لەگ���ەڵیدا ک��ە دەک��ەی��ن ه���ەس���ت ب���ەئ���اس���وودەی لەوان���ەیە ب��ک��ەی��ی��ن و لەهەندێک چ��اوپ��ۆش��ی لەگەڵییدا ک��ە زان���ی���اری

ئاسوودە نیین بکەین. زەق نیشانەیەک���ی ئەوەی���ە که ئ��ەو کەسانەی ئاس��ایی ل���ه خ���ه ڵ���ک���ی لەم���وعج��یزە بیر زۆرت��ر زیاتر ئ����ه وا دەک����ەن����ەوە، موعجیزە تریش لەخەڵکی

دەبینن. Discovery :سەرچاوە

موعجیزه‌‌چییه‌؟

دوازدە م��ن��داڵ��ێ��ک��ی نوقمبوونی دوای س��ااڵن ماوەیەکی ب���ۆ ل���ەئ���اودا تر ج���ارێ���ک���ی درێ��������ژ، ئ���ەم گ��ەڕای��ەوە، ب��ۆژی��ان لێ����نرابوو ن��اوی روداوە

موعجیزە. دەتوانیین چ��ۆن ئێمە بڵێین رووداوێ��������ک ب���ە دەکرێت چۆن موعجیزە؟ موعجیزە ن��ا موعجیزەو جیابکەینەوە. لەیەکتری ئەمە ل���ەوەدەچ�����������ێ���ت بەبیروڕای پ���ەی���وەن���دی لەئێمەوە هەرکام تایبەتی

هەبێت. م���ن���داڵ���ەی کە ئ����ەو لەئاودا درێ��ژ م��اوەی��ەک��ی ناوی ب���وو؛ ب���وو ن��وق��م دی����ل ئ��ی��س��ت��ران��در ب���وو، ل��ەک��ات�����������ی م��ەل��ە ک���ردن ک��ەنارەکانی ل���ەئ���اوی بەره و شەپۆلەکان دەری��ادا دوایی رایانکێشا. قواڵیی مەلەوان دوو خولەک ١٥لەئاوەکە دی��ل ت��وان��ی��ی��ان بۆ بیگوازنەوە دەربهێنن و تاوەکو ئ��ارام؛ شوێنێکی یارمەتی پزیشکی پێبگات. ل��ەدوای��دا گ��وازرای��ەوە بۆ ئورگان. نەخۆشخانەی بێهۆشبوو، ت��ائ��ەوک��ات��ە ل����ەدوای����ی����دا ب����ۆ ژی����ان گ����ەڕای����ەوە؛ ه���ەڤ���ااڵن و ئیستراندر دی��ل بنەماڵەی وەک���و رووداوە ئ����ەم باسدەکەن. م��وع��ج��ی��زە ئەمە بەراستی ئایا ب��ەاڵم

موعجیزە بوو؟ پێوه رێک چ��ی بەپێی دەت��وان��ی��ن ب���ه رووداوێ���ک ئەی م��وع��ج��ی��زە؟ بڵێین ئایا چ��ی��ی��ە؟ م��وع��ج��ی��زە ئ��ێ��م��ە ب���ەپ���ێ���ی خ����ودی پێناسەی رووداوەک��������ە دەکەین؟ بۆ موعجیزەی کۆمەڵەیەک دێنین ئێمە زانستی ئایینی و بیروڕایی ئامار زانستی پزیشکی و دادەنێین و یەکتری لەپاڵ بووە. موعجیزە دەڵێ��ین بەاڵم ئایا چۆن وایدادەنین

ده‌رونناسی 11ده‌رونناسی10

به ئه سپێكان دژه شله تواوه شێوه یه كی جیاواز كاریگه ری خۆیان هه یه ، به اڵم گرنگترینیان به كارهێنانی ده رمانی ئاولێدانه باشتروایه كه ده رم��ان دوای سركه ئ��اوو گیراوه یه كی به تێكه ڵه یه ش ئ���ه م ب��ك��رێ��ت، شانه ی ب��ه بكرێت ده ب��ێ��ت له الیه ن وه فلزی یان ته خته شانه كه وه مووه كه دابهێندرێت، لكاو هێلكه ی ك��اره ش ب��ه م له یه كتری م��ووه ك��ان��ه وه ب��ه له كاتێكدا ج��ی��اده ب��ن��ه وه . هێلكه كه ی یا خۆی ئه سپێ له سه ردا بوونی نه بێ ، وه یاخود به رزی ل��ه هێلكه كه ئ��ه گ��ه ر له سه ری سانتیمه تری 1،5نه خۆشیه كه بێت ئه وا چاره سه ر پێوویستی وه و ده ك��رێ��ت ب���ه ده رم���ان���ی ت��ر ن��ی��ی��ه . وه پێوویسته قوتابیانه وه له باره ی به كاربهێندرێت ڕێگایه ئ��ه م ب���ۆ چ���اره س���ه رك���ردن���ی���ان تا قوتابخانه . بۆ گه ڕاندنه وه یان له ئه سپێی گ��رن��گ خاڵێكی سه ردا ئه وه یه كه هیچ خێزانێك ه���ه رچ���ه ن���ده ده وڵ���ه م���ه ن���دو ناتوانێت خۆشگوزه رانبێت خۆیان له م نه خۆشیه بپارێزێت خاڵێكی پاكوخاوێنی وه ته نها

گرنگه بۆ خۆپاراستن. Body lice ئه سپێی له ش

ب��������ه زۆری ل����ه ك���ات���ی له رزه و زه مین ش��ه ڕه ك��ان��داو الف���اودا زی��ات��ره . ب��ه اڵم ئه و كه سانه ش كه دوور له ماڵه كانی خۆیان ده خه ون وه ك شۆفێرو پاسه وانه كان، دووباره ئه گه ری توشبوونیان هه یه . نه خۆشیه كه له شیه وه و خ��وران��ی ب��ه ه��ۆی ده بێته ده خورێنێت و له شی پێست. هه ڵكه ندنی ه��ۆی پاشماوه ی ه��ه ن��دێ��ك��ج��ار له سه ر وشكه وه بوو خوێنی ده رده كه وێت. له ش ڕووی له ڕووكاری سپێیه جۆره ئه م ه���اوش���ێ���وه ی ده ره وه ی كه مێك به اڵم سه ره ، ئه سپێی زیاتر ئه سپێیه ئه م درێژتره . ژێره وه جله كانی له چینه كانی داده نێت، هێلكه ش ده ژی و له سه ر خ��ۆراك��ی��ش��ی��ان وه

ئه مه ش بۆ ده بێت. پێست نه خۆشیه ئه م ده ستنیشانكرنی بینینی له ڕێگای ده توانرێت ئه سپێ یاخود هێلكه كه ی له ناو وه یاخود كه سه كه جلوبه رگی كارگه ری و پاشماوه یان له سه ر پێست و جلوبه رگی توشبوه كه بكرێت. ده س���ت���ن���ی���ش���ان ده بێته ئه سپێ هه ندێكجار چه ند دروستبوونی هۆكاری ئه گزیماو وه ك نه خۆشیه ك برینی زه ردو لیر و تۆخبوونی ڕه نگی پێست. ئه سپێی له ش خۆیدا ل��ه گ��ه ڵ ده ت��وان��ێ��ت گواستنه وه ی هۆكاری ببێته تیفۆس و وه ك نه خۆشییه كانی پێوویستی ساته دا له م كه تا، به گرنگی پێدانی ته واو هه یه . ده رمانی به كارهێنانی له كاتی له ناوبردنی بۆ چ��اره س��ه ری ئه سپێی له ش پێویسته سه ره تا سابون و ئ����او ب���ه ل����ه ش بشۆردرێت، پاشان گیراوه كانی دژه ئه سپێ وه ك پرمترین وه یا ماالتیون وه یاخود گاما به نزین هێكسا كلۆراید به كاربهێندرێن به پێی یاساكانی به كارهێنانی ، دی���اری كاتێكی دوای وه بشۆردرێته وه دوب���اره ك��راو وت��ه ڕب��ك��رێ��ت. ده رم����ان بۆ جلوبه رگی پ��اك��ك��ردن��ه وه ی ك��ه س��ه ك��ه ب��اش��ت��ره ل����ه وه ی ك��ه ده رم��ان��ی چ���اره س���ه ر بۆ به كاربهێندرێت. پێسته كه جلوبه رگ ش��ت��ن��ی ب���ۆی���ه ئوتوكردنیان له ئاوی گه رمداو له ناوبردنی ه��ۆك��اری ده بنه هێلكه كانیشیان. ئه سپێكان و ئه سپێ ده رمانه كانی زۆربه ی چه ندجاره ب���ه پ��ێ��وی��س��ت��ی بۆ هه یه ك��ردن��ه وه دووب���اره ڕۆژ، 10 ت��ا ه��ه ف��ت��ه ی��ه ك، به كارده هێندرێت ئ��ه م��ه ش گه رایانه ی ئ��ه و كوشتنی بۆ تازه هێلكه كاندا ن��او له كه

هاتونه ته ده ره وه .)Pubic lice( ئه سپێی به ر

ل������ه ڕووی ڕووك������اری جۆره كه ی ل��ه دوو ده ره وه ی جیاوازه ، ت��اڕاده ی��ه ك پێشوو كورتترو ئه سپێیه ج��ۆره ئه م قوالپێكی خ��اوه ن��ی پ��ان��ت��ره ،

به هێزه كه ده توانن به هۆیانه وه خۆیان به توندی به مووه كانه وه ئه سپێیه ئ����ه م ب��ل��ك��ێ��ن��ن. به زۆری له موه كانی ناوچه ی جار هه ندێ به اڵم زاوزێدایه مووداردا هه رناوچه یه كی له هه یه ، په ره سه ندنیان ئه گه ری بنباڵ و س��ن��گ و ڕان و وه ك ڕیش و سمێڵ و برۆو برژانگ، ته نانه ت ده توانێت له سه ریشدا ئه م گ��ه ش��ه ب��ك��ات وب��ژی��ت. زۆر ئ��ه س��پ��ێ��ی��ه خ��وران��ێ��ك��ی دروست زاوزێ��دا له ناوچه ی ده ك������ات و ل���ه وك���ه س���ان���ه ی ڕاناگرن پ��اك��وخ��اوێ��ن��ی ك��ه زی�����ات�����رده رده ك�����ه وێ�����ت. زاوزێ ئه سپێی ن��ه خ��ۆش��ی له نه خۆشییه ج��ۆرێ��ك��ه ب��ه ه ندی په یو ( ن جێیه كا شه وبۆ وه داده ن��رێ��ت سێكسی ( نه خۆشیه ئ��ه م ن��اس��ی��ن��ه وه ی له نه خۆشیه كانی بیر پێویسته بكه ینه وه شه وجێیی ت��ری سیفلیس و گ�����ه ڕی و وه ك له كاتی وه س��ووزه ن��ه ك... كه سه كه ده بێت پێویستیشدا پشكنینی بۆ بكرێت. ئه گه ری نه خۆشیه ئ���ه م ت��وش��ب��وون��ی له ه��ه ی��ه %90ی ئ��ه گ��ه ری سێكسی په یوه ندی یه كجار توشبوودا. كه سێكی له گه ڵ كه سی پشكنینی ل��ه ك��ات��ی ده توانرێت به گرانی توشبوودا ببینرێت، ب��ۆخ��ۆی ئه سپێكه هێلكه كانی ده توانرێت به ڵكو به به توندی كه بدۆزرێته وه سه ره ڕای لكاون. موه كانه وه په ڵه ی ده ت��وان��رێ��ت ئ��ه م��ه ش ببینین خ��ۆڵ��ه م��ێ��ش��ی ئ���اوی كه به هۆی ل��ه س��ه رپ��ێ��س��ت، توشبوه كه دا له ناوچه ئه سپێوه دروس��ت��ده ب��ێ��ت. ده رم���ان���ی چ����اره س����ه ری ئ����ه م ج����ۆره به كارهێنانی ب��ه ئه سپێیانه دژه بابه تییه كانی ده رم��ان��ه ئه سپێ ده بێت، وه له دوای 15 خوله ك له به كارهێنانی ده بێت ده رمانه ش ئه م بشۆردرێت و ب��ه ب��ه رده وام��ی ب��ۆم��اوه ی یه ك هه فته به كاربهێندرێت. ئا: ته یمور حه سه ن هه ڵه بجه یی www.irpdf.com: سه رچاوه

ئه‌سپێبه شێوه ی ئه سپێ هێلكه ی خ���اڵ���ی س��پ��ی ب���ه درێ���ژای���ی مووه كانه و كه زۆر به توندی به مووه كانه وه لكاوه و به ئاسانی لێی نابێته وه ، وه هه مان هۆیشه له ئ���ه وه ی ه��ۆك��اری ده بێته كڕێشكی سه ری جیابكه ینه وه . له ئه م هێلكانه باوی شوێنی موه كانی پشته سه رو سه ره وه ی هێنده ج��ار هه ندێ گوێیه . كه وای���ه ئ���ه وه وه ك زۆرن ئه م كه بوبێت سپی مووه كه ڕوده دات، به ده گمه ن باره ش هێلكه كان زۆرج������ار وه جاریواش كه متره . ژماره یان خ���وران���ی ب��ه ه��ێ��زی س���ه ر، هه ڵكه ندنی هۆكاری ده بێته وه توشبوو ناوچه ی پێستی توشبوونی به هه وكردن و برینی ده رده كه وێت، س��ه ر زه ردی له بیری ده ب��ێ��ت ب���اره دا ل��ه م له كاتی سه ردابیت و ئه سپێی ب����وون����ی ئ���ه س���پ���ێ ی���اخ���ود پێویسته ئه سپێدا هێلكه كانی ب��ك��رێ��ت. جگه چ���اره س���ه ر له باره ی ئه سپێ له هێلكه ی له سه ر خ��ۆی ب��ۆ ئه سپێش م��ووه ك��ان ده رده ك�����ه ون كه له ب��چ��وك��ت��ره ق���ه ب���اره ی���ان وه زۆربچوكه كان. مێرووله ڕه ش یا ق��اوه ی ڕه نگیشیان ده ب����ن. گ��واس��ت��ن��ه وه ی ئه م به ركه وتنی به هۆی نه خۆشییه به هۆی ی��اخ��ود ڕاس��ت��ه وخ��ۆ، پێداویستییه كانی به كارهێنانی وه ك ك���ه س���ی���ت���وش���ب���وه وه ته وقه و خ���اول���ی و ش���ان���ه و ئه مانه ك��ه ل��ه چ��ك و ك��او هه ڵگرتنی ه��ۆك��اری ده ب��ن��ه ئ��ه س��پ��ێ و ئ���اڵ���وده ب���وون���ی . وه ه�����ه روه ه�����ا ل���ه ڕێ���گ���ای جوانكارییه كانی پێداویستییه م�����ووه وه ده گ���وازرێ���ت���ه وه . نه خۆشیه كه ده ستنیشانكردنی له الیه ن كه سانی پاككه ره وه ی دایك و یاخود قوتابخانه كان، ده بێت، منداڵه كانه وه ب��اوك پشتگیریكردنی ب��ه ئ��ه وی��ش پ��زی��ش��ك، چ���اره س���ه رك���ردن ده رمانی پێده كات. ده س��ت شامپۆكانی به نه خۆشیه كه مادده یاخود وه ئه سپێ ، دژه

ئه‌سپێ‌‌الی‌‌سپی‌‌پێسته‌كان‌زیاتره‌چییه‌و‌چۆن‌چاره‌سه‌رده‌کرێت؟

)Head lice( ئه سپێی سه رله مندااڵندا ب�����ه زۆری به تایبه ت له منداڵی مێدا )كچ( كوڕانی ژنان و له به اڵم باوه ده بینرێن مێرمنداڵداڵیشدا په یوه ندی ك��ه ب��ه وپ��ێ��ی��ه ی ڕاگرتنی پ��اك��وخ��اوێ��ن ب��ه كه سه كه وه هه یه وه ناتوانرێت به نه خۆشییه كی سه ر ئه سپێی ده سته كان ك��ه م یا ه���ه ژاران مندااڵنی چونكه دابنرێت، زه نگینه كانیش ب��ن��ه م��اڵ��ه ه��ه ن��دێ ج���ار ت��ووش��ی ئه م نه خۆشیه ئه م نه خۆشیه ده بن. له سپی پێسته كاندا باوتره وه ك ئه مه ش پێسته كاندا، ڕه ش له ڕووی تایبه تمه ندی به هۆی پێست پ��ێ��س��ت��ی ده ره وه ی ئه سپێ قه باره ی ڕه شه كانه . وه م��ل��ی��م��ه ت��ره 3 ن��زی��ك��ه ی یه ك نزیكه ی هێلكه كانیشیان ئه سپێ هێلكه ی میلیمه تره . شێوه ی قوچه كی ڕه نگ سپی هه یه كه به ته واوه تی و به توندی هێلكه كانی لكاوه . به موه وه ته وقه سه ر زیاتر ئه گه ری هه یه كه ببێت به گه را وه هه رچه ند دوربكه وینه وه ته وقه سه ر له به گه را. ده ب��ن كه متر ئ��ه وا ده گوترێت ك��ه به شێوه یه ك نزیكه ی كه ئه سپێ هێلكه ی به ره و سه ر سانتیمه تری 1،5هێمایه كه ئ��ه وا سه رتربێت هه ڵگری پێشتر كه بۆئه وه ی ئه م نه خۆشیه بووه و پێویستی هه فته یه ك نییه . ب��ه ده رم��ان هێلكه كان دان��ان��ی ل���ه دوای دێنه ده ره وه و ئه سپێ گ��ه رای له ماوه ی یه ك هه فته داده گۆڕێن پێگه شتوو. ئه سپێیه كی ب��ۆ ئ��ه م س���وڕه ی ژی��ان��ی ئه سپێ زیاتر ده ب���ێ���ت و ب������ه رده وام وه په ره ده سێنێت له مرۆڤدا بۆ كه سانیتریش ده گوازرێته وه ئاسایی ج���ار ه��ه ن��دێ ك��ه مندااڵنی ده رده ك����ه وێ����ت. خورانی ب��ه ه��ۆی ت��وش��ب��وو سه ریان بێزارده بن وه هه ندێ جار ئه م خورانه ئازار به خشه و هێلكه ی بوونی وه دیارنییه ئه سپێ له سه ردا هۆكارێكه بۆ ده ستنیشانكردنی نه خۆشیه كه .

كه له سه ر مشه خۆره مێرویه كی ئه سپێ وه ت��وش��ب��وده ژی، ك��ه س��ی م���ووی پێست و خۆراكیشی له ڕێگای مژینی خوێنی كه سه كه وه وه رده گرێت، ئه م مێرووه زۆر بچوكه به اڵم به ده توانرێت وردبین به كارهێنانی به بێ و چاو ببینرێت. سێ جۆر له م مێروانه پێست و موو

ئاڵوده ده كه ن كه بریتین له :.Head lice 1- ئه سپێی سه ر

.Body lice 2- ئه سپێی له ش.Pubic lice 3- ئه سپێی به ر

ته‌ندروستی 13ته‌ندروستی12

زانستی ئ���ه ک���ادی���م���ی خەاڵتی س��ووی��د پاشایەتی میلیۆن )١.٥ ( ن��ۆب��ڵ��ی لەبواری )٢٠١١(ی دۆالری دانیل ب��ە بەخشی کیمیادا ش��ش��م��ەن، ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی ک���وازی ک��ری��س��ت��اڵ��ەک��ان، کە کاشیکاری ه���اوش���ێ���وەی لەئاستی ئیسالمی سەردەمی

ئەتوومیدا دۆزراوەتەوە. کریستاڵەکاندا نیمچە لە شێوازە )quasicrystals(س���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ەک���ان���ی موزایکەکانی کاشیکاری و سەردەمی ئیسالمی دەبێنرێت، لەئاستی ئ��ەم��ج��ارەی��ان ک��ە دروستکراوەتەوە، ئەتۆمییدا پێک و رێ���ک ش��ێ��وازێ��ک��ی دووبارە خۆیان هەرگیز کە ناکەنەوە. ئەم شێوازە لەکاتێکدا کریستاڵەکاندا ل��ەن��ی��م��چ��ە تیورییەوە ل��ەب��اری کە بینرا نییەو م��وم��ک��ی��ن ش��ت��ە ئ���ەم لەجەنگێکی ششمەن دانیل بەردەوامدابوو بۆ گۆڕینی بیرو زانایان قەبووڵکراوی بڕوای ئەم لەسەر کیمیادا لەزانستی بابەتە. براوەی خەاڵتی نوبڵی تێگەیشتنه ،٢٠١١ کیمیای لەسەرمادەی کیمیاییەکانی

رەق گۆڕی.

ل����ەب����ەرەب����ەی����ان����ی ٨ وێنەیەک ١٩٨٢دا ئاپڕیلی یاساکانی پ��ێ��چ��ەوان��ەی ب��ە لەمایکرۆسکۆپە س��روش��ت دانییل ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی��ی��ەک��ەی ش��ش��م��ەن��دا دەرک��������ەوت. ک��ی��م��ای��ی��ەک��ان وای���ان���دەزان���ی رەقەکاندا، م���ادە ل��ەه��ەم��وو خۆجێی بەشێوەی ئەتۆمەکان و دان����راون )symmetry(دەبنەوە. دووب��ارە ب���ەردەوام بەرهەمهێنانی ب��ۆ زان���ای���ان بەم پێوویستییان کریستاڵەکان بوونەوە ل��ەدووب��ارە ش��ێ��وازە

هەبوو. ششمەن وێنەکەی ب��ەاڵم ئەتۆمەکانی ک��ە پیشانییدا شێوازی کریستاڵەکە ن��ێ��و چنیینەکەیان دووبارە نابێتەوە. ئەم شێوازە لەدیدی زانایانەوە ئەوە وەک��و نامومکیینبوو. تۆپێکی ل��ەک��ات��ێ��ک��دا واب����وو فۆتبۆڵی چل پارچە کە پێویستی بەپارچەی ٥ و ٦ الیی هەیە، الیی شەش بەپارچەی تەنها دۆزینەوەی دروستبکرێت. زۆری ه������ەرای ش��ش��م��ەن ئ��ەو بەرگری ب��ەاڵم ن��ای��ەوە، لەدۆزینەوەکەی خۆی دەکرد. هەر بەم هۆکارە داوایان لێکرد خۆی توێژینەوەکەی گروپە

خەباتی ب��ەاڵم بەجێبهێڵێت. زانایانی ششمەن زان��س��ت��ی بیروباوەڕەکانیان بە ناچارکرد

لەسەر مادەدا بچنەوە.کاشیکاری و موزاییککاری سەردەمی ن��ادوب��ارەب��ووەوەی زێ��ڕی��ن��ی ئ��ی��س��الم��ی وەک���و کاشییەکانی کۆشکی ئەلحەمڕا یان ئیسپانیا، ئەندەلوسی لە ئیمام مزگەوتی سەردەرگای لەئێران )ئیسفەهان ( یارمەتی تێبگەن ت��اوەک��و زان��ای��ان��ی��دا

نیمچە ل�����ەوەی ن کا ڵە یستا کرل�����ەئ�����اس�����ت�����ی چۆن ئەتۆمییدا لەم دروستدەبن. ، ا د نە یا ر شیکا کاه��������ەروەک��������و ئ���ەت���ۆم���ەک���ان، رێک شێوازەکان بە و پ��ێ��ک��ن و یاساکانی پ��ێ��ی ماتماتییکن، بەاڵم دووبارە هەرگیز

نابنەوە.ک����ات����ێ����ک زان����������ای����������ان نیمچە ت��وان��ی��ان نی کا ڵە یستا کرشیکار ششمەن

نۆبڵی فیزیای )٢٠١١( بۆ شرۆڤەی گەردونێک کە )٩٥%( نەناسراوەخەاڵتی نوبڵی کیمیا بۆ نیمچە کریستاڵەکاننۆبڵ

بکەن، پرینسیپێکی بەرهەمهاتوو هونەریان و ماتماتیک ل��ە دەوترێت پێی کە بەکارهێنا رێژەیە زێڕیین.ئەم رێ���ژەی ماتماتییکییەکانی سەرنجی خۆی الی بۆ کۆنی یۆنانی راکێشا بوو، چونکه بەردەوام دەهات. بەکار ئ��ەن��دازەدا لە کریستاڵەکانیشدا لەنیمچە ئەتۆمەکان ن��ێ��وان م����ەودای پەیوەندی بە رێژەی زێڕیینەوە

هەیە.

زانایان بوو ئ��ەوە ل��ەدوای نیمچە جۆرەکانیتری توانییان لەتاقیگەکاندا ک��ری��س��ت��اڵ ب���ەره���ەم���ب���ه���ێ���ن���ن، ل�����ەوەش سەرنجراکێشتردۆزینەوەی نیمچە کریستاڵ لە نێو بەردە کانزاییەکانی روب���ارێ���ک ل��ە روس���ی���ادا کە بەشێوەی سروشتی دروستببوو. سویدی کۆمپانیایەکی هەروەها لەنێو نیمچەکریستاڵەکانی لەپۆاڵدا ت��ای��ب��ەت��ی ج��ۆرێ��ک��ی پێکهاتەیە ئەم بوونی دۆزییەوە، پۆاڵکەی بەهێزتر دەکرد. زانایان لەئەمڕۆدا لەنیمچە کریستاڵەکان لەبەرهەمی جۆربەجۆر، له تاوەوە تاوەکو مەکینە دیزیڵییەکان سوود

وەردەگرن .

دانیەل ششمەن ،)Daniel shechtman(هاواڵتی ئیسرائیلی و لەداییکبووی لەساڵی تەلئەبیبە ١٩٤١ی لەپەیمانگای دکتۆرای دا١٩٧٢ تکنیون-ئیسرائیل تەکنەلۆژیای ئێستا وەرگ���رت���ووەو لەحەیفا کورسی خ���اوەن پرۆفیسۆرو لەئەنستیتۆی توبیاسە فیلیپ

تەکنەلۆژیای تکنیون.

لەزیادبوونی گه ردون پیشاندەری ئەوەیە، کە شێوازێکی نەناسراو فەزادا ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی ل���ەوزە دوور و پاڵپێوەنان خەریکی گه ردونە بەشەکانی خستنەوەی تارییکە وزە ئ��ەم لەیەکتری. )وزەی نەناسراو( بریتییە لە زیاد لە ٧٠% گه ردون و هێشتا وەکو

نهێنی ماوەتەوە.بۆیە جێگەی سەرسوورمان )١٩٩٨( لەساڵی کاتێک نییە توێژینەوە گ��روپ��ی دوو دا هاوشێوەیان دەرئ��ەن��ج��ام��ی نی کا بنچیینە و ە و و ە د کر و باڵ

گه ردونناسی کەوتە لەرزیین.سەرۆکی پرلماتەر شاوول توێژینەوانە گروپە لەم یەکێک برایان شمیت هەروەها بوو. سەرۆکی گروپێکیتر لەم زانایانە )١٩٩٤(دا لەساڵی ک��ە ب��وو توێژینەوەیە پرۆژە ئەم هاتەنێو ل���ەس���ەر س���وپ���ەر ن��ۆڤ��ا زۆر دوورەکان یان )High-z(. ئادام رایسیش رۆڵێکی کاریگەری لەم

گروپەدا هەبوو. دوو گروپە توێژینەوەکە بۆ دروستکردنی نەخشەی گه ردون پێشبڕکێیان یەکتریدا ل��ەگ��ەڵ مەودا بەدیاریکردنی دەک��رد. ئەو سوپەرنۆڤاکان و ت��اوەک��و دوور لەئێمە ک��ە خ��ێ��رای��ی��ەی هیوادار زان��ای��ان دەک���ەون���ەوە چارەنووسی ب��ت��وان��ن ب���وون ئەوان . دیاریبکەن گ���ه ردون بەڵگە هەندێگ بوون چاوەڕێ لەسەرهێواش بوونەوەی کشانی دەبوو ب��دۆزن��ەوە کە گ���ه ردون بەهۆی دروستبوونی هاوسەنگی ل��ەن��ێ��وان ئ��اگ��رو س��ەه��ۆڵ��دا ، بە دۆزیانەوە شتەی ئەو بەاڵم پێچەوانەی چاوەڕوانییەکانیانەوە گه ردون کشانی خێرایی بوو:

روو لەزیادبوونە.!گه ردون بەردەوام گەورەدەبێتەوە

نییە ی��ەک��ەم��ج��ار ئ���ەم���ە ک��ە دۆزی��ی��ن��ەوەک��ان��ی ب���واری بەهۆی دەب��ێ��ت ئەستێرەناسی لەسەر بیروبۆچوونمان گۆڕانی

نۆبڵی خەاڵتی براوەکانی فیزیا ئه مساڵ بە بینینی تەقیینەوەی دوور، زۆر ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ان��ی لەگه ردوندا سەیریان بوونێکی بەناوی ئەم شتە دۆزی��وەت��ەوە. وزەی تارییک نزییکەی )٧٥%(

ی گه ردون پێکدەهێنێت. پاشایەتی ئ��اک��ادی��م��ی��ای زانستی سوید دەربارەی خەاڵتی نیوەی بڕیاریدا نۆبڵی )٢٠١١( فیزیادا ل���ەب���واری خ��ەاڵت��ەک��ە saul(بدات بە شاوول پرلماتەرتری نیوەکەی و )perlmutterبرایان ب��ە ب���دات ب��ەه��اوب��ەش Brian(رییس ئادام و ئیشمیت P. Schmidt &Adamبۆنەی ب���ە ،)G. Riessتاودراوی کشانی دۆزی��ن��ەوەی بینینی ب��ەش��ێ��وازی گ����ه ردون )Super Nova(س��ۆپ��ەرن��ۆڤ��ا

دوورەکان. دەڵێن خ��ەڵ��ک ه��ەن��دێ��ک کۆتایی ل��ەئ��اگ��ردا گ�����ه ردون خەڵکیتر هەندێک و پێدێت دەڵێن لەسەهۆڵدا. چارەنووسی ئەگەر دەبێت؟ چۆن گ��ه ردون خەاڵتی براوەکانی بە بڕوامان دەبێت هەبێت، ئیمساڵ نۆبڵی بیر لەکۆتایی گه ردون بکەیینەوە، پیشاندەری ک��ە ب��ەش��ێ��وەی��ەک

سەهۆڵ و جەمیینە. لەسەر بەلێکۆڵینەوە ئەوان ناویان ک��ە ئەستێرانەی ئ��ەو ئەستێرە لەگەلە نۆڤایەو سوپەر زۆر دورەکاندان، تێگەیشتن کە کشانی گه ردون تاو دەستێنێت. تەنانەت دۆزی��ن��ەوەی��ە ئ��ەم نۆبڵیش خەاڵتی براوەکانی بۆ سەرسووڕ هێنەربوو. ئەو شتەی وابوو ئەوە وەکو بینیان ئەوان بنیریت ئاسمان ب��ەرەو تۆپێک بگەڕێتەوە ئ���ەوەی لەجیاتی لەئاسماندا خێراتر خ��ێ��رات��رو ئ���ەوەی وەک����و ب��ب��ێ��ت. ون هیچ زەوی کێشکردنی هێزی

کارییگەری نەبێت. وادیارە رووداوێکی هاوشێوە لەهەموو گه ردوندا رودەدات.

روو ک���ش���ان���ی ن���رخ���ی

شاول پرلماتەر ئەمریکایی، ه��اواڵت��ی )١٩٥٩( ل���ەدای���ک���ب���ووی لەشمپیین ئەربانای ئیلینویز.

)١٩٨٦(دا ل��ەس��اڵ��ی دکتۆرای لەزانکۆی کالیفۆرنیا- ئێستا وەرگ���رت���ووەو برکلی گه ردونناسی بەشی سەرۆکی لەزانکۆی نۆڤاییە س��وپ��ەر کالیفۆرنیا - برکلی و تاقیگەی

نەتەوەیی لورنتس - برکلی.

برایان شیمیت ئوسترالیاو ه���اواڵت���ی لەدایکبووی ئ��ەم��ری��ک��ا،

)١٩٦٧( لەمیسوال. ساڵی )١٩٩٣( لەزانکۆی هارڤارد دکتۆرای وەرگرتووەو گروپی س���ەرۆک���ی ئ��ێ��س��ت��ا توێژینەوەی سوپەر نۆڤای زۆر )High-z supernova( دوورزانکۆی پ��رۆف��ی��س��ۆری و

نەتەوەیی ئوسترالیایە.

ئادام ریس ئەمریکایی و ه��اواڵت��ی )١٩٦٩( ساڵی لەدایکبووی

لەواشنتۆنه . )١٩٩٦( س�����اڵ�����ی دک�����ت�����ۆرای ل���ەزان���ک���ۆی ئێستا وەرگ��رت��ووەو هارڤارد ئەستێرەناسی و پرۆفیسۆری ل��ەزان��ک��ۆی جان ف��ی��زی��ای��ە زانستی ئەنستیتۆی هاپکینزو

تەلسکۆپی فەزایی.

ساڵ س���ەدد تەنها گ����ه ردون. بیردەکرایەوە وا پێش ل���ەوەو ئارام و کە گ��ه ردون شوێنێکی ئەستێرەی لەگەلە وەس��ت��اوەو کاکێشان )Milk ways( گەورەتر بە گ���ه ردون کاتژمێری نییە. پێک و رێک نەگۆڕو نرخێکی ئەبەدی گ��ه ردون کاریدەکردو بوو! بەاڵم ئەم بیرکردنەوەیە زۆر

زوو گۆڕانی بەسەردا هات. ل����ەس����ەرەت����ای س�����ەدەی بیستەمدا خاتوونی ئەستێرەناسی ئ��ەم��ری��ک��ای��ی ه��ن��ری��ت��ا س���وان پێوانی ب��ۆ رێگەیەکی لڤیت،

دوورەک���ان ئەستێرە م���ەودای خاتوونە لەوکاتەدا، دۆزییەوە. دەستیان ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان نەدەگەیشتە تلسکۆپە گەورەکان و زۆربەی کات بەکاری تاقەت وێنەکانەوە شیکاری پڕۆکێنی هنریتا دەب�����وون. خ��ەری��ی��ک لەسەر لێکۆڵینەوەی لڤیت جریوەکەر ئەستێرەی ه��ەزاران ناپایەدارەکان سپییە ب��ەن��اوی )cepheids( کردو دۆزییەوە کە ئەستیرە روونترەکان جریوەکانیان ئەم بەکارهێنانی بە دری��ژت��رە. زانیارییە ئەو توانی درەوشاویی

زاتی سپپیە ناپەدارەکان بپێوێت. یەکێک دووری ئەگەرتەنها دیاری سپییانە ن��اپ��ەدارە ل��ەم دیاریکردنی هەلی بکرایەت، ئەستێرەکانیتر دووری ئەستێرەکە هەرچەند دەرەخسا، بێت، کەمتر روون��اک��ی��ی��ەک��ەی ل����ەزەوی دووری م�����ەودای روناکیێکی دەب��ێ��ت. زی��ات��ر ببوو، س����ت����ان����دەردروس����ت لەسکێڵی نیشانە سەرەکیتریین ئێستاش ک���ە گ���ه ردون���ی���ی���دا پێیدەوترێت و بەکاردەهێنرێت بەهۆی شەم. یان )Candle(

2011

فایلی نۆبڵ 15فایلی نۆبڵ14

لەگەڵ ئ����ەوان ئ����ەوەی وەک و خێراتر ئەستێرەکەیاندا گەلە خێراتر لە ئێمە دوردەکەوتنەوە.سەرسوڕهێنەرئەوە دەرئەنجامی هێواش گ���ه ردون بووکشانی نابێتەوە، بەڵکو گه ردون بەردەوام

خێراتردەکشێت. لێرەوە تاوەکو ئەبەدیەت

بە ت����اودەدات ئ��ەوە چییە کشانی گه ردون؟ ناوەکەی وزەی کێشەیەکی ئێستادا لە تارییکەو لەنێوزانایاندایە، جدی زانستی مەتەڵێکە کە هێشتا وه اڵمەکەی

نەدۆزراوەتەوە. ئایدیا هەندێک هەڵبەت داهێنراوە کە سادەترینیان نەگۆڕە هەر ئانیشتایینە، گه ردونییەکەی ئەو نەگۆرەی کە ئانشتایین لێی پاشگەز بوویەوەو بە گەورەتریین ه��ەڵ��ەی ژی��ان��ی خ���ۆی ناوی نەگۆڕەکەی ئەنیشتایین هێنا! وەک هێزێکی دژ بە کێشکردن رێژەیی ناوهاوکێشەکانی هێنایە بەهێزی دژ تاوەکو گشتییەوە ک��ێ��ش��ک��ردن��ی م�����ادە ب��ێ��ت و دروست وەستاو گەردونێکی بەرچاو دێتە وا ئێستا ببێت. نەگۆڕی گه ردونی دەبێت بەهۆی

تاوسەندنی کشانی گه ردون . هەڵبەت نەگۆڕی گه ردونی، نەگۆرەو ناتوانێت بە پێی کات تاریک وزەی بۆیە بگۆڕێت. زاڵ گ��ه ردون��دا بەسەر کاتێک دەبێت کە مادەو کێشکردنەکەی میلیارد چەند کشانی بەهۆی بەتەواوەتی گه ردونەوە ساڵەی بە وتەی زانایان، ببێتەوە. شل هەر بەم هۆکارەیە کە نەگۆڕی ،واتە درەن���گ زۆر گ��ه ردون��ی لەنێوان )٥( تاوەکو )٦( میلیارد سال لەوەو پێش دەرکەوتووە. لەوکاتەدا هێزی کێشکردنی مادە بە بەراورد لەگەڵ وزەی تارییک تارادەیەکی زۆر کز ببوو ، بەاڵم کشانی پ��رۆس��ەی پێش ل��ەوەو کەمبوونەوە بەشێوەی گه ردون

بوو.نەگۆڕی گه ردونی دەکرێت بێت، لەبۆشاییدا ری��ش��ەک��ەی فەزایەکی بۆش بەپێی یاساکانی هەرگیز کوانتەمی میکانیکی ناتوانێت بۆش بێت؛ بەڵکو پڕە لەتەنۆلکەو دژەتەنۆلکەی خەیاڵی دروستدەبن و ب�����ەردەوام ک��ە لەوزەدا نزمی بەرزو تیادەچن و دروستدەکەن. بەاڵم سادەتریین

بەراوردەکان سەبارەت بە وزه ی تاریک لەگەڵ ئەوەی کە پێوراوە زیاترە! ١٢٠ توانی ١٠ وات��ە ئەم لەگەورەیی تێگەیشتن )بۆ ژمارە بزانن باشترە ژم��ارەی��ە دانە لمە کانی قەراخ دەریاکانی س�����ەرزەوی ک��ەم��ت��رە ل��ە ١٠ مەودایەکی ئەمە .٢٠ توانی گەورەی لەنێوان بینین و تیورییدا

دروستکردووە. لەوانەیە هۆکاری سەرەکی بێت ئ��ەوە م��ەودا گەورەیە ئەم بڕێکی گ���ه ردون���ی ن���ەگ���ۆڕی بەپێی ل��ەوان��ەی��ە نییە! ن��ەگ��ۆڕ کات بگۆڕێت. لەوانەیە بواری نەناسراوهەندێکجار هێزێکی بەرهەمبهێنێت. تاریک وزەی لەجیهانی فیزیادا نموونەی زۆر ل��ەم ب��واران��ە ب��وون��ی هەیە کە پێنجەم پێیان دەوترێت توخمی توخمی .)quintessence(پێنجەم هەندێکجاردەتوانێت تاو بە کشانی گه ردون بدات و ئەگەر پێشبینیکردنی راستبێت ئەمە

کۆتایی جیهان نامومکینە. هەرچی ت��اری��ی��ک وزەی خۆی ج��ێ��گ��ەی ئێستا ب��ێ��ت نێوزانایانی لە لەگه ردونناسیداو بواری فیزیادا کردوەتەوە، زانایان ئێستا گەیشتوون بەو دەرئەنجامە وزەی گ�����ه ردون )٧٥%(ی کە ئاساییەی ئەومادە تاریکە. لێدروستبووە ئەستێرەکانی گەلە ئەوەی گه ردونەو )%٥( تەنها تارییکی م��ادەی دەمێنێتەوە کە ئێستاش ت��ا ک��ە پ��ێ��دەوت��رێ��ت

نەناسراوە. وەکو تاریکیش م����ادەی یەکێکە ت����اری����ک وزەی تەنها گ��ه ردون و لەنهێنییەکانی کاریگەرییەکانیان ب��ەه��ۆی یەکێک دەن����اس����رێ����ن����ەوە؛ پاڵپێوەدەنێت و گەلەئەستیرەکان تەنها رادەکێشێت. یەکێکیش خاڵی هاوبەشیان وشەی تاریکە

لەناوەکەیاندا. نۆبڵی خەاڵتی براوەکانی ئه مساڵ یارمەتیان داوین تاوەکو ئەو تێبگەین، باشتر لەگه ردون گه ردونەی )٩٥%(ی نەناسراوەو هەموو شتێک ئەگەری روودانی

هەیە!

س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ا دەدۆزرای������ەوە. دووه��ەم گ��ۆڕان ب��ەرەو سورو درەوش����اوەی����ەک����ەی دەب���وای���ە چەماوەکانی ب��پ��ێ��ورای��ەت. رون���اک���ی دەب���وای���ەت ب��ە پێی بکرایەت ب��ۆ شیکاری ک��ات نۆڤاکانی سوپەر تاوەکولەگەڵ ناسراوەکان لەمەودا هاوشێوە کارە ئ��ەم بکرایەت. ب���ەراورد لەزانایان تۆڕێک بە پێوستی خێرا بتوانن ت��اوەک��و ه��ەب��وو بڕیار بدەن کە ئایا ئەستێرەیەکی بینییین ب��ۆ گونجاوە تایبەتی توێژینەوەکە گروپە . نا؟ یان پێویستیان بەوە هەبوو زۆرخێرا بن چونکو سوپەرنۆڤا بە خێرایی هەندێک . دەچ��ێ��ت ل��ەن��او توێژینەوە گ��روپ��ی دوو ج��ار خۆیان پێشبڕکێکاربەرنامەکانی هاوئاهەنگ یەکترییدا لەگەڵ

دەکرد . رێگەیاندا لە زۆر تەڵەی ئەم ئ������ەوەی ب�����ەاڵم ب�����وو، بە دەگ��ەی��ش��ت��ن گ��روپ��ە دوو زانایانی یەکسان دەرئەنجامی دڵ��خ��ۆش دەک���رد. ئ���ەوان ٥٠ س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ای دورم���ەودای���ان دۆزییەوە کە روناکییەکەی زۆر ل���ەوەی پێشبینی ب��وو الوازت���ر گه ردون کشانی ئەگەر دەکرا. ب��وای��ت��ەوە سوپەر ه��ێ��واش��ت��ر درەوشاویی دەب��وای��ە نۆڤاکان نەدایەت. ل��ەدەس��ت خ��ۆی��ان بەاڵم سوپەر نۆڤاکان نەدەمان

دەیانزانی بۆ بینینی سوپەر نۆڤا دەبێت هەموو ئاسمان بپشکنن. بەراورد لە بریتیبوو کارەکەیان بەشێکی وێ��ن��ەی دوو ک��ردن��ی بچووکی ئاسمان کە درێژیەکەی نوێنکێکە درێ����ژی ه���اوت���ای دەستدا. گەورەیی لەبەرامبەر یەکەم وێنە دەبوایە لەمانگی نوێ تۆمار بکرایەت و وێنەی دووهەم دەبوایە سێ هەفتە دواتربووایەت روناکی مانگ روناکی تاوەکو ئەستیرەکان بێکارییگەر نەکات.لەدواییدا بەهومێدی دۆزینەوەی پیکسێلێک روناکی – خاڵێکی پیکسێلەکانی ه��ەم��وو ن��او ل��ە دەکرا کە – )CCD( وێنەی سوپەر ل��ەب��وون��ی ب��ەڵ��گ��ەی��ەک ئەستێرەیەکی گەلە لە نۆڤایەک وێنەکانیان بێت، دوور زۆر لەگەڵ یەکترییدا بەراورد دەکرد. بۆ البردنی الدانەکان، تەنها ئەو سوپەرنۆڤایانە لێکۆڵینەوەیان ل���ەس���ەرک���را ک���ە ل���ەم���ەودای گه ردونی سێی ل��ەس��ەر ی��ەک بینراو)نزییکەی ٤ میلیارد ساڵی

روناکی (دا بوون. زۆری کێشەی ت��وێ��ژەران ت���ری���ان ه���ەب���وو ک���ە دەب���وای���ە چ����ارەس����ەری����ان ب���ک���ردای���ە. یەکەم ج��ۆری سوپەرنۆڤاکانی بە ڕادەی دەرکەوتنی سەرەتاییان م��ت��م��ان��ەی��ان پ��ێ��ن��اک��رێ��ت. ئەو تەقینەوانەی درەوشاوەییان زیاترە کەمترروناکییەکەیان خێرایی بە دەبێت هەروەها لەدەستدەدەن. جیاکاری لەنێوان روناکی سوپەر بەکگراوندی روناکی نۆڤاکەو بکرێت. ئەستیرەکەیان گەلە روناکی دۆزینەوەی ئەرکێکیتر مژی و ت��ەم راستەقیینەیە. گەلەئەستێرەکە و ئێمە نێوان رون�����اک�����ی ئ���ەس���ت���ی���رەک���ان دیاردەیە ئ���ەم دەگ���ۆڕێ���ت. دەمانەوێت النی زۆری کاتێک روناکی سوپەرنۆڤاکان حەسێب لەسەردەرئەنجامەکان بکرێت

کارییگەری دادەنێت. سوپەرنۆڤاکان راوک��ردن��ی هەم لەسەرسنورەکانی زانست و توانای سنورەکانی لەسەر هەم دادەنا. کارییگەری لۆجستیکی سەرەتا دەبوایە جۆری گونجاوی

ئەستێرەیی، لە سیستمێکی دوو سەرسووڕهێنەر کۆتایێکی ئەم بەختەوەرانە هەیە. بوونی لە گه ردوندا ئەستێرانە سیستمە زۆرن. لەم دۆخەدا کێشکردنی بەهێزی گرگنی سپی گازەکانی هەڵدەمژێت. لفەکەی ئەستێرە کاتێک ئەمانەدا هەموو لەگەڵ دەبێت سپی گرگنی ق��ورس��ی قورسایی بەرامبەری ١.٤ بە سترکتۆری ناتوانێت ئیتر خۆر ئەم کاتێک بهێڵێتەوە. خ��ۆی روداوە رودەدات، ناوکی گرگنی سپی بەئەندازەی پێویست گەرم زنجیرەیەک ت��اوەک��و دەب��ێ��ت ناوکە پێکهاتن دروست دەبێت و لەئاکامدا ئەستێرەکە لە کەرتێکی

چرکەدا لێکباڵو دەبێتەوە.ن������اوک������ە پ���ێ���ک���ه���ات���ن تێشکدانەوەیەکی بەهیز دەداتەوە کە بەخێرایی دوایی چەند حەفتە زیاد رێ��ژەک��ەی لەتەقیینەوەکە مانگ چەند دوای و دەب��ێ��ت بەم دادەبەزێت. هەر رێژەکەی سوپەرنۆڤا دۆزینەوەی هۆکارە کاتی چونکه قورسە، کارێکی تەقیینەوەکەی زۆر کورتە. لەو لەهەر دەبینریت کە گه ردونەی سوپەر دان���ە دە خولەکێکدا دروست یەکەم جۆری نۆڤای دەبێت. بەاڵم گه ردون زۆر پان و بەریینە. لەگەلە ئەستێرەیەکدا سوپەر تەقینەوەی دوو تەنها لەماوەی ه��ەزاران ساڵدا نۆڤا رودەدات. لە مانگی ئەیلولی ٢٠١١ دا شانسێکی باشمان هەبووکە ت���وان���ی���م���ان تەقینەوەیەک لە لەم جۆرە بورجی ورچە گ�����ەروەک�����ەدا ب���ب���ی���ن���ی���ن، ئ���ەم تەنانەت تەقینەوەیە ئاساییش دوربینێکی بە دەک��را ببینرێت. بەاڵم زۆربەی سوپەر نۆڤاکان زۆردورترن و زۆریش کەوابوو کەمترە. روناکییان دەتوانیین ئێمە لەکوێ و کەی تەقیینەوەی سوپەرنۆڤا ببینینین؟.

دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەردوو گروپە پێشبڕکێکەرەکە

تەلسکۆپە گه ردونی. نوێی ی فەزاییەکان و زەوینیی ئاڵۆزە بەهێزەکان، کۆمپیوتەرە لەگەڵ ١٩٩٠ لەسااڵنی هەلەیان ئەو بکرێت ت��اوەک��و رەخساند دا لەگه ردون ن��وێ بەشگەلێکی گرنگ رۆڵ���ی ب���دۆزرێ���ت���ەوە. هەستەوەرەکانی ل��ەئ��ەس��ت��ۆی زۆر دی��ج��ی��ت��اڵ��ی وێ���ن���ەگ���ری )CCD(دا ب��ەن��اوی بەهەست بوو. ئەم هەستەوەرانە لەالیەن ئیسمیتەوە ج���ورج و ب��وی��ل ئەم بەهۆی ئەم دوانە داهێنرا. دا ٢٠٠٩ ساڵی لە داهێنانەوە

خەاڵتی نۆبڵیان بردەوە.تەقینەوەی گرگنە سپییەکان

ن���وێ���ت���ری���ی���ن ئ����ام����رازی جۆرێکی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان تایبەتییە لەتەقیینەوەی ئەستێرەکان کە پێیان دەوترێت سوپەرنۆڤای جۆری یەکەم . تەنها لەماوەی نۆڤایەک هەفتەدا، سوپەر چەند

لەم جۆرە دەتوانێت ب���ە ئ����ەن����دازەی

گەلەئەستێرەیەک روناکی بداتەوە. ئەم

لەئەنجامی لەسوپەرنۆڤا جۆرە زۆر پیرو ئەستێرەی تەقینەوەی هەرچەند دەبێت، دروست چڕ ب��ەئ��ەن��دازەی خ��ۆرەک��ەی ئێمە ق��ورس��ە ب��ەاڵم ق��ەب��ارەک��ەی بە ئ��ەن��دازەی گ��ۆی زەوی��ی��ە، بەمە

دەوترێت " گرگنی سپی " .بۆ گرگنێکی سپی کە بەشێکە

زۆربەی گه ردونناسەکان حەزیان فۆرمی ل��ەس��ادەت��ری��ن ل��ەوەی��ە بژیین: گ��ه ردون��دا ماتماتیکی کشانی کە تەخت گەردونێکی چارەنووسی ب��ۆی��ە . نەبێت گ�����ه ردون ل��ەن��ێ��وان��ی ئ��اگ��ر و سەهۆڵدا نابێت . بۆ ئەم گروپە هیچ رێگە چارەیەک نییە ئەگەر گه ردونی نەگۆڕێکی تەنانەت ئەوەی وەک هەبێت ب��وون��ی ئانیشتایین بۆ وەستانی گه ردون داینابوو هێشتاهەرکشان درێژە بە تەنانەت دەدات خۆی تاودانی چوونیەک گ����ه ردون ئ��ەگ��ەر

وتەختیش بێت . براوەکانی خەاڵتی ئیمساڵ کەمبوونەوەی دەی��ان��وی��س��ت بپێون گ��ه ردون کشانی خێرایی یان النیکەم تێبگەن چۆن کشانی مێتۆدی کەمدەبێتەوە. گه ردون مێتۆدی وەک ک��ارک��ردن��ی��ان کارکردنی ئەستێرەناسەکانی ٦٠ ساڵ لەوەو پێشبوو: دۆزینەوەی دوورەک����ان ئەستێرە شوێنی جوڵەکەیان. ب��ڕی پێوانی و لەگەڵ هەموو ئەمانەدا قسەکردن . لەئەنجامدان ئاسانترە زۆر لەسەردەمی هنریتا لڤیت، سپییە زۆر لەمەودا زۆرتر ناپایەداری دورەک��ان دۆزراون��ەت��ەوە، بەاڵم ئەستێرەناسەکان مەودایەی لەو تۆمار بینینەکانیان دەیانویست ساڵی میلیارد چ��ەن��د ب��ک��ەن، زەوی، ل��ە دوور روون���اک���ی ناپەدارە سپپەکان ئیتر نابێنرێن. بۆیە پێوانی گه ردونی پێوستی بە

گەشەپێدان هەبوو. س��وپ��ەرن��ۆڤ��اک��ان ی��ان ئەو ئەستێرانەی کە ئامادەی تەقینەوەن )candle( ش��ەم ب��ە ب���وون

فیزیایی ئیمساڵ درا بەم نەگۆڕە. بینینانە ئ��ەم بەپێی لەراستییدا نەگۆڕەکەی بڵێین دەتوانیین ئانیشتایین کە بە هەڵە هێنابووییە ناو هاوکێشەکەیەوه لە راستییدا

شاکارێک بوو.کشانی دۆزی������ن������ەوەی یەکەمیین ، ت��اودراوی گه ردون ق����ۆن����اغ ل���ەدروس���ت���ک���ردن���ی گه ردونی ستاندەری مودێلی جیهان ئ��ەو بەپێی کە ئێستایە لەوەو ساڵ میلیارد )١٣.٧(گەورەکەوە لەتەقیینەوە پێش و کات هەم دەستیپێکردووە. رووداوە ئەم دوای ف��ەزا هەم لەوکاتەوە پێکردووە. دەستی وەکو دەک��ش��ێ��ت. گ�����ه ردون کێکی ناو فڕن چۆن دەماسێت بەهۆی گەلەئەستێرەکانیش لەگەڵ گ���ه ردون���ەوە ک��ش��ان��ی یەکتری دوور دەکەونەوە. بەاڵم

بەرەو کوێ دەچیین؟.سوپەر نۆڤاکان، پێوانێکی نوێ

بۆ گه ردونئانیشتایین ک���ات���ێ���ک گه ردونییەکە لەنەگۆڕە خ��ۆی جیهانێکی ئایدیای رزگارکردو شێوازی وەرگ��رت، ناپایەداری ئ��ەن��دازەی��ی گ���ه ردون���ی پێوە بەستەوە. ئایا گه ردون کراوەیە ئەو لەنێوان یان یان داخراو ؟ دوانەدایە؟ ئایان تەخت و رێکە؟گه ردونی کراوە، گەردونێکە کێشکردن ه��ێ��زی ل����ەودا ک��ە پێش تاوەکو نییە بەهێز هێندە گه ردون گ��ەورەب��وون��ەوەی بە ب��گ��رێ��ت. ل��ەگ��ه ردون��ێ��ک��دا کە دەبێتەوە، گ����ەورە ب�����ەردەوام هەڵدەکشێت بوون سارد رۆنە ک���ەم���دەب���ێ���ت���ەوە، چ�����ڕی و پێیدەوترێت کە چارەنووسێک جەمیین. یان بەستن سەهۆڵ گه ردون ئەگەر الیەکیترەوە لە داخراو بێت واتای ئەوەیە هێزی کێشکردن ئەوەندە بەهێزە تاوەکو کشانەکە راوەستێنێت و تەنانەت پێچەوانەی بکاتەوە بۆیە کشانی گه ردون لەکۆتاییدا دەوستێت و مادەکانی ناو گه ردون بەرەو الی گەرم کۆتاییێکی و یەکدەچن

چاوەڕیی گه ردون دەکات. ئەمانەدا ه��ەم��وو ل��ەگ��ەڵ

ئ��ەم ئ��ەس��ت��ێ��ران��ەوە دەرک���ەوت تەنها کاکێشان گەلەئەستێرەی زۆر ل��ەژم��ارەی��ەک��ی یەکێکە لەگه ردوندا. گ��ەل��ەئ��ەس��ت��ێ��رە گەورەترین لەدەیەی )١٩٢٠(دا واتە ک��ات��ە ئ��ەو تەلەسکۆپی لەکالیفۆڕنیا ویلسن م��ون��ت ئەو بەکارهێنانی کاربە کەوتە هابل و )ل��ەالی��ەن تەلسکۆپە ه���اوک���ارەک���ان���ی( دەرک�����ەوت هەموو گەلە ئەستێرەکان لەئێمە دووردەک������ەون������ەوە. ئ���ەوان ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ان ل���ەدی���اردەی روناکی سوری بەرەو رۆیشتن رۆیشتن ئەم کرد، ئەستێرەکان رودەدات کاتێک سورە ب��ەرەو لەئێمە روناکی سەرچاوەی کە دورکەوێتەوە. لەم کاتەدا درێژە شەپۆلی روناکی درێژ دەبێتەوەو زیاتر بوونەوەکە درێژ هەرچی سورترە. رەن��گ��ەک��ەی ب��ێ��ت توێژینەوەیە ئ��ەم دەرئەنجامی دەڵێت هەموو گەلە ئەستێرەکان ل��ەئ��ێ��م��ە دووردەک������ەون������ەوە، بەردەوام گ��ه ردون بەواتایەکیتر

خەریکی گەورە بوونەوەیە. هاتوچۆی نەگۆڕی گه ردون

ئ�������ەوەی ل����ەگ����ه ردون����دا تیوری بەشێوەی پێشتر بیینراوە پێشبینیکرابوو.لەساڵی )١٩١٥(تیۆری ئانیشتایین ئالبێرت دا رێژەیی گشتی خۆی باڵوکردەوە بەبنچینەیی بوو لەوکاتەدا کە ئەم لەجیهان. تێگەیشتتنمان تیورییە جیهانێکی وەسفکرد کە

دەکشاو کۆدەبووەوە.دەساڵ دەرئ��ەن��ج��ام��ە ئ��ەم گ���ه ردون کشانی پ��ێ��ش��ئ��ەوەی بەاڵم دۆزراب�����ووەوە، ببینرێت بڕوای ئانیشتانیش ت��ەن��ان��ەت وەستاو گ�����ه ردون ن���ەدەک���رد نەبێت. بۆئەوەی تیورییەکەی گ����ه ردون ک��ش��ان��ی پێشبینی نەکات، ئانیشتایین نەگۆڕێکی بە زیادکرد. خۆی هاوکێشەکەی ناونا نەگۆڕەی ئەم ئانیشتایین ن���ەگ���ۆڕی گ��ه ردون��ن��اس��ی، لە بە ئەمەی ئەنیشتایین دوای��ی��د ژیانی ه��ەڵ��ەی گ��ەورەت��ری��ی��ن ناوهێنا. لەگەڵ هەموو خۆی سااڵنی بینینەکانی بە ئەمانەدا )١٩٩٧و١٩٩٨( خەاڵتی نۆبڵی

فایلی نۆبڵ 17فایلی نۆبڵ16

مەترسی راگ���ەی���ان���دن���ی بەرگری ب��ەش��ی ل���ەالی���ەن خانە دەنێردرێت و زاتییەوە دندریتیەکان بە وەرگرتنی ئەم نیشانانە خانەکانی تی چاالک دەک���ەن. دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئەم هاوکارییکردنە هێرش لەکاتی بۆ بەرگرییە خۆی خانەکانی نەخۆشی و هۆکارەکانی سەر ، ن کا نیسمە گا ر ئۆ ۆ یکر ماب��ۆی��ە خ��ان��ەک��ان��ی ل���ەش کە مەترسی ب��ەر ک��ەوت��وون��ەت��ە

پارێزراودەبن. لە توێژینەوەی بنچینەییەوە

بۆ بەکارهێنانی کلینیکیئ����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوان���ەی خەاڵتی ب��ەه��اوب��ەش��ی ک��ە ٢٠١١ پ��زی��ش��ک��ی ن��ۆب��ڵ��ی ئاییندەیەکی پ���ێ���درا، ی و چ��االک��ک��ردن ب��ۆ روون بەرگری سیستمی کۆنتڕۆڵی خۆییدا ب�������ەدوای ل����ەش بەبەکارهێنانی دەهێنێت. دەکرێت دەرئەنجامانە ئ��ەم

نەوەیەکی نوێ لە ڤاکسینەکان دروستبکرێت، یان بە یارمەتی ئەوان سیستمی بەرگری لەش شێرپەنجەییەکان لووە بە دژ

بوروژێنرێت. دۆزینەوانە ئەم هەروەها تێگەیشتنی دەت���وان���ێ���ت ب��اش��ت��رم��ان ل��ەس��ەر ئ���ەوەی سیستمی هەندێکجار بۆچی شانەکانی ل���ەش ب��ەرگ��ری بۆ ئامانج دەکاتە جەستەمان

دروستبکات.

لەم ک��ام لەهەر دی��اری��ک��راو ببێت دەتوانێت وەرگ��ران��ەدا بەهۆی تووشبوون بەجۆرێکی

تایبەتی لەهەوکردن.لە ن�����وێ ج���ۆرێ���ک���ی بەرگری چاودێری خانەکان

گونجێندراو دەکەنلەساڵی ستینمەن رالف هەندێک ت��وان��ی ١٩٧٣دا کە بدۆزێتەوە نوێ خانەی خانە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت ئێستا ئەگەری ئەو دندریتییەکان. ئ��ەم خانانە ئ��ەوەی دان��اب��وو بەشێکبن لەسیستمی بەرگری

لەش.هەندێک س��ت��ی��ن��م��ەن دیزایینکرد تاقیکردنەوەی لێکۆڵینەوە دەی��ت��وان��ی ک��ە ئەگەری لەسەرکارییگەری خانەکانی لەسەر خانانە ئەم ت��ی – خ��ان��ە گ��ەل��ێ��ک کە سەرەکی لەئەرکی بەشێک ب��ەرگ��ری گ��ون��ج��ێ��ن��راوی لە لەدروستکردن ئەستۆدایەو ی���ادەوەری گەشەپێدانی و لەجەستەدا ئیمونولۆجیک

دەوریان هەیە - بکات. بەکارهێنانی چاندنی ئەو خانە کاتێک پیشانیدا، خانە لەچاندنەکەدا دندریتییەکان خانەکانی ه��ەی��ە، ب��وون��ی��ان خێراو ک����اردن����ەوەی ت���ی پێکهاتانە ئ��ەم بۆ روون��ی��ان ئەم راگ��ەی��ان��دن��ی ه��ەی��ە. بەروڕویی دەرئ��ەن��ج��ام��ان��ە بەاڵم بووەوە، زۆر رەخنەی توانی لەکۆتاییدا ستینمەن ب��ەت��ێ��ک��ۆش��ان��ی ب�����ەردەوام و بەڵگەی پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��ردن��ی خانە جۆربەجۆربیسەلمێنێت خانەی تەنها دندریتییەکان، ئەرکی دەتوانن کە ناسراون تی خانەکانی چاالککردنی

لەئەستۆ بگرن. توێژەرانیتر ستینمەن و دواییدا، لەلێکۆڵینەوەکانی واڵمی ئەم پرسیارەیان دایەوە کاتێکدا ل��ەچ و چ��ۆن ک��ە خانەکانی دندریتیەکان خانە بەرگری تی چاالک دەکەن. پیشانیدا، تاقیکردنەوەکان سەرەتاییەکانی ن��ی��ش��ان��ە

لەدەرخستنی )toll( جینی ئورگانیسمە م���ای���ک���رۆ هەیەو دەوری هەوکەرەکاندا بەهۆی دەبێت چاالککردنی لەبەرامبەر بەرگری ئ��ەوەی

نەخۆشییەکاندا پێوویستە. ب�����������روس ب���ی���وت���ل���ر لیپوپلی وەرگ���ری ب���ەدوای بوون، )LPS( ساخارییدەوە باکتریاکان دەت��وان��ێ��ت ک��ە بەرەو خۆی رابکێشێت. ئەم پڕمەترسی دۆخێکی مادەیە بۆ ژی��ان دروس��ت��دەک��ات کە زیاد ل��ەوروژان��دن��ی بریتییە بەرگری. سیستمی لەحەدی بیوتلەرو دا ١٩٩٨ لەساڵی دۆزییانەوە ه��اوک��ارەک��ان��ی بە ب��ەه��ێ��زک��راو مشکەکانی جینیتیکی ب��ازدان��ی )LPS( )Toll( جینی ه��اوش��ێ��وەی لەمێشی میوەیاندا هەیە. ئەم )TLR( بەکورتی وەرگ���رە بەستنەوە بە پێدەوترێت ی کاردانەوەکان )LPS( ب��ە ل���ەب���ەرام���ب���ەره���ەوک���ردن���دا ئەگەر دەک�����ات. چ����االک بەشێوەی )LPS( قەبارەی شۆکی ببێت زی��اد ب��ەرچ��او رودەدات و س���پ���ت���ی���ک نەخۆشەکە ل����ەوان����ەی����ە دۆزینەوەکانی ب��م��رێ��ت. پیشانیدا هافمەن بیوتلەرو لەگەردی ش��ی��ردەرەک��ان��ی��ش نێو پێکهاتەی ه��اوش��ێ��وەی بۆ م��ی��وە مێشی ج��ەس��ت��ەی ب��ەرگ��ری زاتی چ��االک��ردن��ی سوود وەردەگرن، بەم شێوەیە بەرگری ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی

زاتی دۆزرانەوە. بەبایەخی دۆزی���ن���ەوەی بیوتلەرو هافمەن سەرەتایەک توێژینەوەیەکی ب���ۆ ب���وو بەرگری ب��واری لە بەرباڵو

زاتییدا. ١٢ نزییکەی ئێستا ت��ا لەالیەن )TLR( وەرگ���ری جۆربەجۆرەوە ت��وێ��ژەران��ی هەریەکەیان کە دۆزراوەتەوە جۆرێکی دۆزی�����ن�����ەوەی نێو ل��ەگ��ەردەک��ان��ی تایبەتی نی کا نیسمە گا ر ئۆ ۆ یکر مابازدانێکی ل��ەئ��ەس��ت��ۆدای��ە.

دەسپێکردنی م��ک��ان��ی��زم��ی گونجێنراو زات��ی و بەرگری

نادیار بوو. دۆزینەوەی هەستەوەرەکانی

بەرگری زاتیهافمەن دۆزی��ن��ەوەک��ەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٦، هاوکارەکانی لەگەڵ کاتێک لەسەرمێشی لێکۆڵینەوەیان بەربەرەکانێ چۆنیەتی میوه و هەوکردنەکاندا ل���ەگ���ەڵ لەسەر ئ�����ەوان دەک������رد. دەکرد ک��اری��ان مێشانە ئ��ەو لە ب��ازدان��ی��ان چەندیین ک��ە جیاوازی جینی چەندیین وەک )toll(دا هەبوو. جینی کریستیین الی��ەن کە )toll(خەاڵتی )ب���راوەی ناسلیین (دۆزرابووەوە ١٩٩٥ نۆبڵی درستبوونی لەقۆناغەکانی هەیە. دەوری ک��ۆرپ��ەڵ��ەدا مێشەکانی هافمەن کاتێک باکتریایان تووشی میوەی مشەخۆردەکرد ،دۆزییەوە ئەو )toll( بازدانی کە مێشانەی یان هەیە لەناو دەچن، چونکه کارییگەر بەرگریێکی ناتوانن دەرئەنجامی ئەنجامبدەن. هافمەن کەی لێکۆڵینەوەی بەرئەنجامی ک��ە ب��وو ئ��ەوە

جەنگە ئ��ەم زانیارییەکانی خۆییدا ی���������ادەوەری ل���ه ئەمە دەک������ات)!(. ت��ۆم��ار دەره خسێنێت ه��ەل��ە ئ���ەو دواتری لەهێرشی ت��اوەک��و ، ن کا نیسمە گا ر ئو ۆ یکر ماک�������اردان�������ەوەێ�������ک�������ی هەبێت. خێراتروبەهێزتری بەرگرییە هێڵی دوو ئ��ەم مرۆڤ لەلەشی پارێزگاری ئەم ه���ەڵ���ب���ەت دەک�������ەن؛ نییە، س��ەد لەسەدا سیستمە چاالککردن ئاستی ئ��ەگ��ەر گەردییلەکان ی��ان بێت ن��زم چاالک سیستمەکە لەناوەوە بکات، لەوانەیە لەش تووشی

نەخۆشی هەوکردن ببێت. سیستمی ب��ەش��ەک��ان��ی بە ه���ەن���گ���او ب�����ەرگ�����ری، سەدان ل��ەم��اوەی هەنگاوو بەهۆی دروستکراوە. ساڵدا دۆزینەوەکانەوە ه��ەن��دێ��ک لەسەر نۆبڵی خەاڵتی )ک��ە ئێستا ئێمە وەرگ����ی����راوە(، چۆن دژەتەنەکان دەزانیین دروستدەکرێن و لنفوسیتەکانی بوونەوەرێکی چ��ۆن )T(بەاڵم دەن��اس��ن��ەوە. بێگانە ت���ا پ��ێ��ش دۆزی���ن���ەوەک���ان���ی ستینمەن، بیوتلەروهافمەن و

دوو هێڵی بەرگری سیستمی بەرگری لەش

لەجیهانێکی ئ��ێ��م��ە ت���رس���ن���اک���دا دەژی����ی����ن. م���ای���ک���رۆئ���ورگ���ان���ەک���ان���ی نەخۆشی دروس���ت���ک���ەری )باکتریا، ڤایرۆس و مشەخۆر( ب��������ەردەوام ه���ەڕەش���ەم���ان ئێمەی ب����ەاڵم ل���ێ���دەک���ەن، بەرگری سیستمێکی مرۆڤ

بەهێزمان هەیە.یەکەمیین هێڵی بەرگری، دەتوانێت کە زاتییە بەرگری هێرشبەرەکان مایکرۆئۆرگانە دروستکردنی بە تیاببات و ئ�������ەو، ه���ێ���رش���ەک���ان���ی���ان راوەس���ت���ێ���ن���ێ���ت. ئ���ەگ���ەر لەهێڵی مایکرۆئۆرگانەکان تێپەڕیین ب��ەرگ��ری یەکەمی بەرگری ئ��ەم��ج��ارس��ەرەی دەسپێدەکات. گونجێنەر بەکارهێنانی بە سیستمە ئەم و )B( و )T( لنفوسیتکانی خانەی هەندێک ت��ەن، دژە کوشەندە بەرهەمدەهێنێت کە نەخۆشەکان خانە دەتوانێت

تیا ببات. سەرکەوتن ل������ەدوای سیستمی ج��ەن��گ��ەدا، ل���ەم گونجێنراو لەشی ب��ەرگ��ری

ئورگانیسمانە مایکرۆ ئ��ەو بەچاالککردنی بدۆزێتەوەو یەکەمیین زات���ی، ب��ەرگ��ری لەش بەرگری ک��اردان��ەوەی هەروەها دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات. راڵف ستینمەن بە دۆزینەوەی دندریتییەکانی خ���ان���ە توانای ب��ەرگ��ری، سیستمی بۆ خانانەی ئەم بێهاواتایی رێکخستنی چ��االک��ک��ردن و گونجێنراو ب�����ەرگ�����ری دەرخست. )adaptive(قۆناغی گونجێنراو بەرگری دوای وه اڵمدانەوەی بەرگری ل����ەودا، جەستە ک��ە ل��ەش��ە، ن کا نیسمە گا ر ئو ۆ یکر ما لە

پاکدەبێتەوە. سێ ئەم دۆزینەوەکانی براوەی خەاڵتی نۆبڵ پیشانییدا کە چۆن قۆناغەکانی زاتی و وه اڵمدانەوەی گونجێنراوی ل��ەش چ��االک دەب��ێ��ت. بەم تێگەیشتنێکی زانایان شێوەیە میکانیزمی دەرب��ارەی نوێیان دۆزییەوە. نەخۆشییەکان دەس��ک��ەوت��ەک��ان��ی ئ���ەم سێ گەشەی هۆی بووبە کەسە مێتۆدەکانی ب���ەرف���راوان���ی چارەسەری خ��ۆپ��ارێ��زی و

هەوکردنەکان و شێرپەنجە.

خەاڵتی ب���راوەک���ان���ی فیسیۆلۆجی پزیشکی- نوبڵی چۆنیەتی ب���ەدۆزی���ن���ەوەی دەستپێکردنی چاالکبوون و بەرگری ک���اردان���ەوەک���ان���ی گەورەیان گ��ۆران��ی ل���ەش، دەرب���ارەی لەتێگەیشتنمان س���ی���س���ت���م���ی ب�����ەرگ�����ری

دروستکردووە. ئه مساڵ نوبڵی خەاڵتی فیسیۆلۆجییدا یان لەپزیشکی بە)بروس ب��ەخ��ش��را ن��ی��وەی بۆ جولزهافمەن( بیوتلەرو چااڵککردنی دۆزی���ن���ەوەی لەش و زی���ات���ری ب���ەرگ���ری بەراڵف ت����ری ن���ی���وەک���ەی دۆزی���ن���ەوەی ب��ۆ ستینمەن رۆڵیان دندریتی و خانەکانی گونجێنراو ل���ەب���ەرگ���ری

.)adaptive(زان����ای����ان م���اوەی���ەک���ی لەسەر لێکۆڵینەوە کە درێژە لەشی ب��ەرگ��ری سیستمی مرۆڤ و گیانلەبەران دەکەن. ئەو سیستمەی کە پارێزگاری لەهێرشی به کتریاکان و مایکرۆ دەکات. ئۆرگانیسمەکانیتر بروس بیوتلەرو جولزهافمەن، پ��روت��ی��ن��ێ��ک��ی وەرگ����ری����ان دەتوانێت ک��ە دۆزی���ی���ەوە

نۆبڵی پزیشکی ساڵی ٢٠١١ بۆ بەرگری لەش

بروس ئی. بیوتلەر )١٩٥٧( س�����اڵ�����ی ئەمریکا ل���ەش���ی���ک���اگ���ۆی لەدایکبووە. دکتۆرای پزیشکی لەزانکۆی )١٩٨١( له ساڵی شیکاگۆ وەرگرتووەو لەدوای لەزانکۆی توێژەر وەکو ئەوە راکفلری نیویۆرکداو زانکۆی تگزاسی دااڵس کاریکردووە، لەزانکۆی کارکردن لەکاتی وەرگرەکانی توانی دااڵس لەساڵی بدۆزێتەوە )LPS()٢٠٠٠(وە وەکو پرۆفیسۆری ناسی ب��ەرگ��ری جینیتیک و توێژینەوەی لەئەنستیتوی ئەمریکادا )Scripps(

کاردەکات.

جولز ئی. هافمەن ساڵی ل���ەدای���ک���ب���ووی لەلوگزامبۆرگ. )١٩٤١(ە دکتۆرای )١٩٦٩( س��اڵ��ی ستراسبرگی ل���ەزان���ک���ۆی دوای وەرگ��رت��ووەو فەرەنسا دکتۆرا پۆست تەواوکردنی ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��ا گ����ەراوەت����ەوە ب���ۆ زان����ک����ۆی ن����اوب����راوو یەکێک ب��ەس��ەرۆک��ی ب���ووە زانکۆکە ل��ەت��اق��ی��گ��ەک��ان��ی .)٢٠٠٩ -١٩٧٤( لەساڵی ناوەندی سەرۆکی هەروەها بایۆلۆجی خانەیی و مولکیولی ئەکادیمیای س��ت��راس��ب��رگ و فەرەنسا زانستی نەتەوەیی

بووە.

رالف ئێم. ستینمەن )١٩٤٣( ل��ەدای��ک��ب��ووی دوای ک���ەن���ەدا. ل��ەم��ون��ت��ڕاڵ��ی خوێندنی بوارەکانی بایۆلۆجی و گیلی م��ەک ل��ەزان��ک��ۆی کیمیا لەزانکۆی رووی���ی مونتڕاڵ؛ هارڤارد لەبۆستن کرد؛ لەساڵی )١٩٦٨(. لە)١٩٧٠(دا دەستی بەکارکردن لەزانکۆی راکفلێری ن���ی���وی���ۆرک ک����رد، ه���ەروەه���ا بەرگری و ن��اوەن��دی س��ەرۆک��ی نەخۆشیەکانی سیستمی بەرگری بوو، ناوبراو سێ رۆژ پێشئەوەی ن��اوی وەک��و ب���راوەی خەاڵتی بەهۆی راب��گ��ەێ��ن��رێ��ت، ن��ۆب��ڵ شیرپەنجەی پانکریاسەوە کۆچی

دواییکرد.

فایلی نۆبڵ 19فایلی نۆبڵ18

جنۆكه‌‌له‌روانگه‌ی‌‌ئاینی‌‌ئیسالم‌و‌مه‌سیح‌و‌زانسته‌وه‌

وش����������ەی ج���ن���ۆک���ە لەهەمانکاتدا و کوردیکراو وشەی ب��چ��ووک��ک��راوی (ەو )ج�����ن ع�����ەرەب�����ی بوونەوەرێکی ب���ەوات���ای ش����ارەوەو ن��ەب��ی��ن��راوە، ئەو جنۆکەوە لەالیەن کەسەی پێیدەوترێت دەدرێت ئازار

مەجنون. یەکیترئەگەرته نها تا بەواب����ە پ���ێ���ی م����ان����ای وش���ە ئەو ه��ەم��وو بڕۆیین ب��ۆی لەسروشتبەدەرانە بوونەوەرە دەگ���رێ���ت���ەوە ک���ە م���رۆڤ

بەو بیبینێت، ن��ات��وان��ێ��ت شەیتانەکان و بێت حیسابە دەگرێتەوە. فریشتەکانیش بەاڵم لەناو باوەڕی خەڵکدا جنۆکە بریتییە لە گروپێک هەستیان ل��ەب��وون��ەوەرک��ە لە دەک��ەن��ەوەو بیر ه��ەی��ەو بەاڵم نابێنرێن، جیهاندا دەکرێت جاریش هەندێک

ببینرێن. موسڵمانەکان بیروباوەڕی

سەبارەت بەجنۆکەب�����ە پ����ێ����ی ب�������ڕاوی لەئاگر جنۆکە موسڵمانان

پێی بە ئاگر دروستکراوە، کۆن یۆنانی ب��ی��روب��اوەڕی توخمەکەی لەچوار یەکێکە پ��ێ��ک��ه��ێ��ن��ەری س���روش���ت، هەروەها جنۆکە نێرو مێیان تێگەیشتنی خاوەنی هەیەو خ����ۆی����ان����ن، ه����ەروەه����ا ئەخالقیین، ب��ون��ەوه رێ��ک��ی واتە لە مانای چاکەو خراپە بە پێی دەگ��ەن. ه��ەروەه��ا جنۆکە موسڵمانان ب��ڕوای مرۆڤ دروستبوونی پێش بوونیان هەبووە. هەروەها، شەیتان، ی���ان ئ��ەه��ری��م��ەن

جنۆکە چییە؟

جنۆکەیە. جۆری لەهەمان بڕوای پێی ب��ە ه��ەروەه��ا سولێمانی م��وس��ڵ��م��ان��ان لەجنۆکە پێغەمبەرسوپایەکی

هەبووە.هەروەها موسڵمانان بڕوایانوایە جنۆکە تەمەنێکی هەیە دورودرێ������ژی زۆر ل���ەژم���ارەی ژم���ارەی���ان و زیاترە. زۆر م��رۆڤ��ەک��ان بڕوایانوایە ش��ی��ع��ەک��ان سوپایەکی جنۆکە لەجەنگی یارمەتی ویستیان کەربەالدا ئ��ی��م��ام��ی ح��س��ێ��ن ب����دەن،

یارمەتییەکەیان ب����ەاڵم حسێنەوە ئیمام ل��ەالی��ەن

قەبووڵنەکرا. لەکلتوری ه���ەروەه���ا کاتێک هەیە عەرەبەکاندا تێپەڕ لەبیابانەوە ع��ەرەب دەبوون لەترسی درندەکان و جنۆکە خراپەکان پەنایان بۆ باشەکان جنۆکە سەرۆکی

بردووە.لەکتێبە ه����ەروەه����ا لەالیەن ک��ە ک��ۆن��ەک��ان��دا موسڵمانەوە زان���ای���ان���ی نووسراوە هاتووە"جنۆکەکان

ڕەوی زیادە خەڵکدا لەنێو ترسناکی وێنەیەکی کراوەو ن��اپ��ێ��وی��س��ت ل��ەج��ن��ۆک��ە بۆ

خەڵک کێشراوە. بیروڕای زانست

جنۆکە جێگەی ئەو تا بوونەوەرێک بێت لەجیهانی لەجیهانی وات���ە غ��ەی��ب��دا دەرەوەی سروشت، زانست دەرب���ارەی هیچ ناتوانێت نەبوونییەوە ی��ان ب��وون��ی پێچەوانە بە ب��ەاڵم بڵێت، پ��ێ��ن��اس��ەی ج��ن��ۆک��ەوە کە لەجیهانی ب��وون��ەوەرێ��ک��ە زۆر چ��ی��رۆک��ی غ��ەی��ب��دا، کردارەکانی دەرب������ارەی ئاساییدا لەجیهانی جنۆکە بوونی هەیەو زۆربەی کات شوێنانەی ئەو دەستدەخەنە زانست ل��ەراس��ت��ی��ی��دا ک��ە بۆیە هەیە، لەسەری قسەی ناتوانێت زان��س��ت راس��ت��ە دەربارەی پێناسەکەیەوە قسە دەتوانێت و ب��ەاڵم ب��ک��ات، ئەو بەرپەرچی هەیە بۆی جنۆکەو کە بداتەوە رایانە نێو دەهێننە ک��ردارەک��ان��ی

ژیانی ئاساییەوە.

ژیری، خ��اوەن ئۆمەتێکن مردنیشیان دەکەن و زاوزێ هەیە، بەاڵم چونکه ئەمان لە )مرۆڤ دروستکراون ئاگر ل���ەخ���اک دروس���ت���ک���راوە( تیا الش��ەک��ەی��ان زوو زۆر بە پێویستیان بۆیە دەچێت هەروەها نییە. گۆرستان ئەو ل��ەس��ەر م��وس��ڵ��م��ان��ان لەشێکی جنۆکە بڕوایەن هەیە، ه��ەوای��ی��ان لەتیف و واتە ژیان لەسەر زەوەی و ئاسمان بۆ ئەوان دەگونجێ، ئاگر ل��ەت��وخ��م��ی چ��ون��ک��ه هەروەها دروستکراون". عالمە کۆنەکانی لەکتێبە کە موسڵمانەکانداهاتووە لە جنۆکەکان واتە ئەوان جنۆکە غەیبدان" جیهانی بوونێکە لەجیهانی هەست و غەیب و لەجیهانی بوونێکە تەمسیل، لەم جیهانەدا هیچ شتێک بە لەتافەت و ناسکی

ئەوان نییە"موسڵمانان ه��ەروەه��ا ل���ەس���ەر ئ����ەو ب���ڕوای���ەن م���رۆڤ وەک ج��ن��ۆک��ەش بەخۆیان تایبەت پێغەمبەری

هەبووە. مەسیحیەکان بیروباوەڕی

سەبارەت بەجنۆکەبڕوایان مەسیحیەکانیش بە جنۆکە هەیەو پێی دەڵێن " شەرئەنگێزەکان رۆحە "شەیتانییەکان" ی��ان"رۆح��ە نوسراوەکانی لە ل��ەزۆر ،عەهدی ک�����ۆن" ک��ت��ێ��ب��ی ع���ەت���ی���ق"دا ن����اوی جن جنۆکە هەروەها هاتووە. گرتن یەکێک بووە لەکارە کڵیسای س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی کۆمەڵێک ک��ە ک��ات��ۆل��ی��ک لەقەشەکان پێی هەڵدەستان، بندیکتی پ��اپ��ا ه���ەروەه���ا پشتگیری ش���ان���زدەه���ەم لەڕاوکردنی جنۆکە دەکات و نێودەوڵەتی ئەنجوومەنی لەالیەن جنۆکە راوکردنی پ��اپ��ا گ��اب��ری��ل ئ��ام��رت وە لە زۆر دروس���ت���ک���راوە. ئەو ل��ەس��ەر مەسیحیەکان جنۆکە دەرب��ارەی بڕوایەن

چیرۆکەکان دەربارەی زیانەکانی جنۆکە

زۆر چ�����ی�����رۆک�����ی زیان جنۆکەو دەرب����ارەی گ��ەی��ان��دن��ی ب���ەم���رۆڤ چ لەئێستادا چ و ل��ەک��ۆن ئەو بەتایبەت ل��ەئ��ارادای��ە، جنۆکە ک��ە چ��ی��رۆک��ان��ەی دەچێتە نێو جەستەی ژنان و دەرونیان باری پیاوانەوەو کەسانێکیش ت��ێ��ک��دەدات. بەبەکارهێنانی ه�����ەن جنۆکە و ئایینی بیروڕای دەرک���������ردن، ب���ازارێ���ک���ی بۆخۆیان ک��ەس��اب��ەت��ی��ان ک�����ردوەت�����ەوە، زۆرب�����ەی چ��ی��رۆک��ەک��ان دەرب�����ارەی ب��ی��ن��ی��ن��ی ج��ن��ۆک��ە راس���ت هەڵبەستراون ی��ان نیین، ی�����ان س���ەرچ���اوەک���ەی���ان ت��ەڵ��ق��ی��ی��ن وت���ەوەه���وم���ە، قۆرییەکەی چ���ی���رۆک���ی چەنێک ع���ەالئ���ەدی���ی���ن چیرۆکانەش ئ��ەم راس��ت��ە ه������ەر ب������ەو رادەی���������ە. سەرچاوەی کە لەکۆنەوە دەرونییەکان ن��ەخ��ۆش��ی��ە تێکچوونی ن���ادی���ارب���وون

دەبەستەوە دەرونیان باری زیانگەیاندنەکانی ب���ە کەسانەیان بەو جنۆکەوەو ی���ان م���ەج���ن���ون دەوت ج��ن ل��ێ��دراو وات��ە شێت. نەخۆشییە لەئێستادا ب��ەاڵم زۆربەی وەک دەرونییەکان جەستەییەکان نەخۆشییە تارادەیەکی سەرچاوەکەیان زۆربەی بۆیە دی��ارە، زۆر ئەو کەسانەی دەبرێن بۆالی لەراستییدا رەماڵ و جنگیر بەنەخۆشی گ����ی����رۆدەن چارەسەریان و دەرونییەوە دەرونییەکانداییە کلینیکە لە

نەک لەالی جنگیرەکان. ئاڵەو شەوە

لەکۆندا خەڵک باوەڕیان ب��وون��ەوەرێ��ک بەو واب���وو منداڵیان ک��ەت��ازە ژن��ان��ەی بووە نزییک دەبێتەوەو زیان منداڵەکەیان و ب��ەخ��ۆی زۆرب����ەی و دەگ��ەێ��ن��ێ��ت لەجۆری شەوە ئاڵەو کات دەک���ران. پێناسە جنۆکە پزیشکی زانستی لەئێستادا ئ��ەم��ە ب���ەت���ەواوی ب���ەدرۆ نییە هیچ دەخاتەوە. شەوە

کە ک��زاز لەنەخۆشی جگە دەبێت بەهۆی مردنی کۆرپە زانستی رێ��گ��ەچ��ارەی و دەکرێت کوتان بە هەیە،

پێبگیریەت. پێشی sleep( مۆتەکە

)paralysisبریتییە م����ۆت����ەک����ە ل����ە ئ��ی��ف��ل��ی��ج��ی خ�����ەو و کە ناخۆشە تەجروبەیەکی لەوانەیە لە سەدا سی خەڵک یان بوونەوە خەبەر لەکاتی لەکاتی نووستندا تەجروبەیان چرکەوە لەچەند و کردبێت بۆ چەند خولەک دەخاێنێت و تەمەنێکدا لەهەموو دەکرێت روبدات، لەوانەیە لەشەوێکدا روداوە ئ��ەم ج��ار چەندیین ب��ۆ ک��ەس��ێ��ک روب�����دات لە ئەمە ئەوروپییەکاندا کلتورە دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی کەسەکە شەرابی یان کردبێت درۆی خواردبێت،هەندێک خراپی ک��ەس��ی��ش دەی��گ��ێ��ڕن��ەوە بۆ شەرئەنگێزەکان. جنۆکە ئیفلیجی سەرەکی هۆکاری بریتییە م��ۆت��ەک��ە ی��ان خ��ەو تێکچوونی و نیگەرانی لە خ�����ەو، ل���ەگ���ەڵ ه���ۆک���ارە ئیفلیجی ب��ۆم��اوەی��ی��ەک��ان. کەسەکە لەوەی بریتییە خەو لەکاتی خەوتندا هۆشیاری بۆ ناتوانێت بەاڵم دەگەڕێتەوە بکات. ج��وڵ��ەی��ەک ه��ی��چ لەکاتی دەتوانێت هەم ئەمە خەوتندا دەس��ت��پ��ێ��ک��ردن��ی دەتوانێت ه��ەم و روب���دات بەخەبەرهاتنەوە. لەکاتی میکانیزمەکەی بەم شێوەیەیە. خەوبینیندا ل��ەک��ات��ی کە قۆناغێکدا لە )REM(دەجوڵێت، بەخیرایی چاو بەرەو دەمارییەکان نیشانە )جگە م���اس���ول���ک���ەک���ان ل���ە م��اس��ول��ک��ەی چ���او و دیافراگم( دەوستن. تاوەکو دەرەوە ب��ەرەو خەوەنەکان کاتێک نموونە بۆ نەڕوات، رادەکەن، کە دەبینن خەو هەڵنەستن لەجێگەکەتان بەڕاکردن. دەستبکەن و لەخەو دەتانەوێت کاتێک

گشتی 21گشتی20

نەخۆشییەکە بە تووشبوو و تێگەیشتن گرنگە. زۆر لەسەر ناراست بۆچوونی نەخۆشی شیزوفرنی بەهۆی کۆمەاڵیەتی ک��اردان��ەوەی جیاکاری ب��ەه��ۆی دەب��ێ��ت کەسە دورخ��س��ت��ن��ەوەی و نەخۆشەکە لەکۆمەڵگا، ئەمە لەسەر نەرێنی کارییگەری بنەماڵەکەی نەخۆشەکەو کەس دادەن��ێ��ت.ه��ەن��دێ��ک کەسی کە واب��ی��ردەک��ەن��ەوە شیزروفرنی ب��ە تووشبوو کە ترسناکە و دەستوەشێن چارەسەر ئەگەر لەراستییدا زۆر بکرێن پشتیوانی و ئەوان ترسناکن. بەکەمی بەهۆی ترس و وەهمەکانیان دەستوەشێن دەبن. زۆرجار خودی دەس��ت��وەش��ان��دن��ەک��ە

دەگرێتەوەو ش��ەخ��س��ەک��ە دەبێت بەهۆی خۆکوژی.هۆکارەکانی نەخۆشی

ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی نییە، روون نەخۆشییە ئەم بۆ ه��ۆک��اره��ەی��ە چەندیین تووشی کەسێک ئ���ەوەی ببێت، شیزوفرنی نەخۆشی ژن تووشبوونی ئ��ەگ��ەری ی��ەک��وای��ە. وەک پ��ی��او و زووتر لەپیاواندا هەرچەند یەکێک دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات. تووشبوو ل��ەه��ۆک��ارەک��ان��ی بۆماوەییە. بەشیزوفرنی خەڵک یەکی لەسەدا تەنها تووشی خۆیاندا تەمەنی لە ئ����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە دەب����ن، یەکێک ئ��ەگ��ەر ت��ەن��ان��ەت تووشی باوک یان لەداییک شیزوفرنی ن���ەخ���وش���ی

تووشی ئەگەری بووبێت، لەسەدا منداڵەکەیان بوونی نەوەد ل��ەس��ەدا وات��ە دەی��ە

تووش نابن. بایوکیمیاییەکانی م��ادە نێو مێشک بەتایبەتی نێردرە بەناوی دەم��اری��ی��ەک��ان��ی لەدروستبوونی دوپامیین شیزوفرنییدا ن��ەخ��ۆش��ی دەوریان هەیە. سکپڕی یان لەداییکبوون دەتوانێت ببێت بەهۆی زیانگەیاندن بەمێشک لەدەرکەوتنی ل��ەوان��ەی��ە و دەوریان نەخۆشییەدا ئ��ەم

هەبێت. چارەسەر

ک����اری����گ����ەرت����ری����ی����ن م��ێ��ت��ۆدەک��ان��ی دەرم���ان���ی شیزوفرنی بریتییە لە دەرمان، چ���ارەس���ەری دەرون�����ی و کۆنتڕۆڵکردنی و پشتیوانی ژیانی کارییگەرییەکانی رۆژان�������ە. ب��اره��ێ��ن��ان و ف���ێ���رک���ردن���ی ن���ەخ���ۆش نەخۆشییەکە بە سەبارەت لەقۆناغەکانی بەتایبەتی گرنگی دەوری سەرەتاییدا

لەچارەسەرییدا هەیە. پ�����ێ�����ش�����ک�����ەوت�����ن شیزوفرنییدا لەدەرمانەکانی گۆڕانکاری بەهۆی ب��ووە شیزوفرنییدا. لەچارەسەری لەجیاتی نەخۆشەکان ئێستا نەخۆشخانەدا لە خەوتن ل��ەن��ێ��و خەڵک دەت���وان���ن بژیین. ل��ەک��ۆم��ەڵ��گ��ادا و هاوسەنگی دەرم��ان��ەک��ان نێو مادەکیمییاییەکانی بۆ دەرمانە دەگێڕنەوە، مێشک الیەنی ه���ەم ن��وێ��ی��ەک��ان خ��راپ��ەی��ان ک��ەم��ت��رەو هەم زیاترە. ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ان گرنگتر ئ��ەم��ان��ە ل��ەه��ەم��وو پ��ش��ت��ی��وان��ی ه���اوڕێ���ی���ان و نەخۆشەکە ب��ن��ەم��اڵ��ەی زۆر ک�����اری�����ی�����گ�����ەری نەخۆشەکەدا لەچارەسەری پێویستە ب���ۆی���ە ه���ەی���ە. بنەماڵەو خزمانی نەخۆشەکە نەخۆشییە ب��ەو س��ەب��ارەت ب��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن و زان���ی���اری

پێبدرێت. پێویستیان

نەخۆشییە ئ���ەم ت��ووش��ی دەبێت، گۆڕانکاری لەرەفتار تێگەیشتنییدا رودەدات و و دەچێت. لێتێک حەقیقەتی ئەم نەخۆشییە، نەخۆشیێکی دەروونییە کە هاوتایە لەگەڵ نەنگی و زانیاری هەڵە لەسەر دەبێت ب��ۆی��ە ن��ەخ��ۆش��ەک��ە زیاتری پەریشانی بەهۆی ئەندامانی ن��ەخ��ۆش��ەک��ەو بەشێوەیەکی بنەماڵەکەی. ئاسایی نەخۆشی شیزوفرنی تا ١٥ ت��ەم��ەن��ی ل��ەن��ێ��وان دەردەکەوێت ساڵییدا ٢٥ه����ەرچ����ەن����د ل���ەوان���ەی���ە سەروتریش ل��ەت��ەم��ەن��ی دۆزینەوەی دەرک��ەوێ��ت. خ����ێ����راو چ�����ارەس�����ەری نەخۆشییە ک��اری��ی��گ��ەری کەسی تەندروستی بۆ کە

دووب���ارە مێشک هەستن، ماسولکەکان ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ب���ەدەس���ت���ەوە دەگ���رێ���ت. ب��������ەاڵم ه���ەن���دێ���ک���ج���ار پێشئەوەی مێشک کۆنتڕۆڵی بکات، م���اس���ول���ک���ەک���ان دەبێتەوە، هۆشیار کەسەکە کەسەکە ئ���ەم���ەی���ە ه����ەر جەستەی ه��ەس��ت��دەک��ات هەروەها ب���ووە. ئیفلیج ئەمە ب��ەرام��ب��ەری خ��اڵ��ی لەکاتی خەو بینیندا هەستان جواڵندنی جێگەو لەسەر یان روێشتن پێی و دەست و

بەدەم خەوەوە دەبێت.ک���ەس ١٠ ل����ەه����ەر کەس چ�����وار الن���ی���ک���ەم کردووەو تەجروبە ئەمەیان لەتەمەنی ی���ەک���ەم���ج���ار رودەدات، ه��ەرزەک��اری��ی��دا لەهەموو ل��ەوان��ەی��ە ب���ەاڵم ت��ەم��ەن��ێ��ک��دا روب������دات، ئیفلیجی گشتی بەشێوەی بەچارە پ��ێ��وی��س��ت��ی خ���ەو نییە پ��زی��ش��ک��ی س�����ەری بەشێوەیەکی ئەوەی مەگەر ئازاردەر دووبارە ببێتەوە.

ئ���ی���ف���ل���ی���ج���ی خ����ەو م����ەت����رس����ی����دار ن���ی���ی���ە. دورگرتن خ��ۆ ب��ە ت��ەن��ه��ا پشت ل��ەس��ەر ل��ەخ��ەوت��ن قەلەقی کەمکردنەوەی و کەمبکرێتەوە، دەک��رێ��ت لەهەفتەدا ک��ە کەسانێک زیاد لەدوجار دوچاری ئەم باشتروایە دەب��ن، دی��اردەی��ە خەمۆکی دژە دەرم���ان���ی ئەم کەوابوو بهێنن. بەکار پەیوەندیێکی هیچ دیاردەیە بەناوی ج��ن��ۆک��ەی��ەک ب��ە بەڵکو ن��ی��ی��ە، م��ۆت��ەک��ەوە دی���اردەی���ەک���ە ب���ەت���ەواوی

سروشتی. شیزوفینیا، یان

دەستوەشاندنی جنۆکەکوردییدا لەکۆمەڵگای کە کەسانی ئ��ەو زۆرب���ەی دەبرێن بۆ الی نوشتەنووس لەراستییدا جنگیر ی���ان نەخۆشی ب���ە ت���ووش���ن

دەروونی شیزوفرنییەوە.کەسەی ئ��ەو بەگشتی

گشتی 22

چۆنیه‌تی‌دروستكردنی‌ساردكه‌ره‌وه‌

شێوازی دروستکردن:شێوازی دروستکردنی سپلیتەکە بەم شێوەی خوارەوە دەبێت:

بۆری فافۆنه كه دەهێنین )باشتره بۆری سپلیت بێت و بۆرییه بچوكه كه به كارده هێنین(، له سه ر یان له پێشه وه ی پانكه كه بەبەکارهێنانی زیپ ده یبه ستین )ئاساییه به هەرشتیكی گونجاو بیبه ستنه وه (، پاش ئه وه ی به ستمانه وه به پانكه كه وه سۆنده كه دەهینین ده یكه ن به دوو پارچه وە هه ر پارچه یه ك، له الیه كی بۆرییه كه دە به ستین، پاشئه وه ی سۆنده كه مان له بۆرییه كه

به ست، سه رێكی سۆنده كه له واته ر په مپ )پاڵنه ری ئاوە( كه دە به ستین. دوای ئه وه فلینه كه دە هێنین و ئاوی تێدە كه ین و پاڵنه ری ئاوه كه دە خه ینه ناو فلینه كه وه، سۆنده كه ی تر كه رەهایەوە به هیچ نه به ستراوه ته وه دەخەینە نێو فلینه كه.

چۆن كاردەکات؟پانكه کە لەکاتی كاركردنیدا بایه كی كه مێك فێنكی هه یه . هه ر كه پاڵنه ری ئاوه كه دادەگیرسێنین پاڵ به ئاوه كه وە ده نێت بۆ ناو سۆنده كه ك له وإوه بۆ ناو بۆرییه كه و به شێوه ی سوڕانەوە ئاوه كه به ده وری پانكه كه دە سوڕێته وه، دواتر دە چیته وه بۆ ناو فلینه كه .

به هۆی ئه م ئاوه وه كه به بەردەم بای پانكه كه دا ده ڕوات و هەوای پانكه كه ی به رده كه ویت هەواکە ساردتر دەبێت، ئاوه كه دەچێته وه بۆ ناو فلینه كه و به رده وام ئه م كرداره روودە دات.

ئه م ساردكه ره وه یه كاره بایە كی زۆر كه متری ده وێت له وانه ی كه الی خۆمان به كاریدە هێنین )واتە موبه ریده ی ئاوی(. لەهەمانکاتدا دەنگی کەمترەو شوێنی زۆر کەمتریش داگیردەکات.

ئا: ئاكۆ موحسن حه سه ن

وەرن پێکەوە هەر لەئێستاوە ساردکەرەوەیەکی هەرزان و گونجاو بۆ هاوین دروستبکەین، بۆ دروستکردنی ئەم ئامێرە چەند کەرەستەیەک و تۆزێک کاتمان پێویستە. کەرەستە پێویستەکان:

1- پانكه. ٢- سۆندە. 3- سۆندەی فافۆن )بۆری سپلیت(. ٤- واته ر په مپ )پالنه ری ئاو(. ٥- زیپت )بۆ بەستنەوە(. ٦- فلینه ییه كی ساردكه ره وه )ایس كوله ر(. ٧-مقه ست بۆ برین.

23ته‌کنه‌لۆژیا

ته نیا له به رئه وه ی زۆربه ی نهێنییان پیالنی هاككه ره كان ده ستبه سه راگرتنی بۆ هه یه دنیادا، به سه ر زاڵبوون دنیاو ئ��ه م��ه م��ان��ای ئ��ه وه ن��ی��ی��ه كه هاككه ره كان كه سانی خراپن. پ��ێ��ن��اس��ه ك��ردن��ی زاراوه ك������ه )زاراوه ی هاككه ر(1 ته نانه ت له نێو خودی هاككه ره كانیش، ی���ه ك���ێ���ك���ه ل����ه ب����اب����ه ت����ه له ڕاستیدا ه��ه س��ت��ی��اره ك��ان. له هاككه ره كان زۆرێ�����ك به هاككه ر خۆشیان ته نانه ت له خه ڵكی زۆرێ��ك دانانێن. هه ندێك ك��ه م��ه وه به الیه نی له سه رئه وه ی هه یه بیرۆكه ی كه هاككه ر چییه ، بۆ نموونه :كه كه سێكه ه��اك��ك��ه ر

.)...(• ده چێته نێو كۆمپیوته ری بۆئه وه ی ت���ره وه ك��ه س��ان��ی كۆنتڕۆڵی ئامێره كانی بكات.

مه ترسیدارو ڤایرۆسی •دروستده كات و ل��ه ن��اوب��ه ر

باڵویده كاته وه .زانیاری ن��اس��ن��ام��ه و •خه ڵكی ق�����ه رزی ك���ارت���ی

ده دزێت.• له دیوی دژ به یاسایه .ئ�����ه م ل���ێ���ك���دان���ه وان���ه )هاككه ر( زاراوه ی ب���ۆ ناڕاست و بارێكدا له هه موو

ه���ه ڵ���ه ن. ن���ه ك ت��ه ن��ه��ا ئه م به ڵكو هه ڵه ن، بیركردنه وانه لێكدانه وانه بیركردنه وه و ئه م به كه سایه تی س��وك��ای��ه ت��ی ته نانه ت ده كه ن و هاككه ره وه ل���ه س���روش���ت���ی���ان���دا ڕه گ����ه ز میدیاكانیش پ��ه رس��ت��ان��ه ن. به شێوه یه كی گشتی شانبه شانی درێژیان مێژوویه كی خه ڵكی گه یشتنه ل��ه ت��رس��ان و ه��ه ی��ه هه ڵه و ده ره نجامی كۆمه ڵێك بنه مای ل��ه س��ه ر ن��ه زان��ان��ه به ته واوی ئ��ه وان كه شتێك تێینه گه یشتوون. له م حاڵه دا ڕه نگی ل��ه ب��اره ی پ��رس��ه ك��ه وه كو )دان��ه ر نییه پێستمان قسه ده كات. ه��اك��ك��ه رێ��ك )وه رگێڕ(، كه له ڕاستیدا ئێمه له ته كنه لۆژیادا بێ ڕوخسارین كه ل����ه وه ی����ه )م���ه ب���ه س���ت ده گمه ن به زۆر هاككه ران وه رگێڕ(، - ده رده ك������ه ون په یوه ندی پرسه كه به ڵكو پێشكه وتنی به په ره سه ندن و )كولتوری كلتوره كه مانه وه یه له دایكبوونی ه��اك��ك��ه ران(. یارمه تیده ری ئینته رنێت به رهه مهاتنی ه��ات��ن��ه ك��ای��ه و ناونرا كه نوێبوو، كلتورێكی

.2"-geek- گیك"هه موو چ��ۆن ه���ه روه ك تایبه تی زم��ان��ی كلتورێك

گیكه كانیش ه��ه ی��ه ، خ���ۆی هه یه خۆیان تایبه تی زمانی لیته 3 ل��ه زم��ان��ی )م��ه ب��ه س��ت ده ربڕینه كانی به -وه رگێڕ(، )jock( و )redneck( وه ك یاسای یه كتری جیاده كه نه وه ، تایبه ت به خۆیان هه یه كه هه ر لێده كات و په یڕه وی گروپێك دابونه ریتی سروت و ته نانه ت هه یه . ب��ه خ��ۆی��ان ت��ای��ب��ه ت ده كرێت به واتای وشه ئه مانه ناوببه ین. نوێ به كلتورێكی تێبگه ین، له هاككه ر بۆئه وه ی گشتی به شێوه یه كی ده بێت

له گیك تێبگه ین.هاككه ر ل���ه ب���ن���ه ڕه ت���دا له كه سێك جگه نییه هیچ نهێنی و به زانینی ح��ه ز ك��ه ه��ه م��وو ش��ت��ه ك��ان ده ك���ات، كه سێكی ه��اك��ك��ه ر وات����ه تر، به ده ربڕینێكی زانخوازه . هاككردن واتا به دواداگه ڕان و فێربوون و ئ��اش��ك��راك��ردن و نییه كارێك له خۆیدا خۆی به گوێدانه بێت نایاسایی كه ئه وه ی تۆ چی هاكده كه یت. گه وره یه زوڵ��م��ێ��ك��ی ئ���ه وه هه موو پ��ێ��م��ان��واب��ێ��ت گ���ه ر ناحه زو خه ڵكانی هاككه ران دوو له بنه ڕه تدا به دخوازن. هه یه : له هاككه رمان ج��ۆر سپی و ك����اڵو ه���اك���ك���ه ری

هاککه ری کاڵو سپی و کاڵوره ش چییه ؟

كه ڕه ش؛ ك��اڵو ه��اك��ه ری زی��ات��ر ب��ه ه��اك��ك��ه ری كاڵو ڕه ش )واته جۆره خراپه كه ی كراكه ر ده وترێت هاككه ر( ه�����ه روه ك .)cracker(كۆنه كاندا له فیلمه چ���ۆن كاڵوسپییه كان ه����ه ی����ه ، كاڵوڕه شه كانیش باشه كانن و خراپه كانن. )كراكه ره كان( Baby( منداڵه كان هاككه ره hacker(ی���������ش ئ���ه وان���ه ن سه ره تاییان ئاستێكی ك��ه سكرپتداو له نوسینی هه یه script-( پ��ێ��ی��ان��ده وت��رێ ئه وه نده ئه مانه .)kiddyسوود ده ت���وان���ن زی���ره ك���ن ل���ه و ش��ت��ان��ه وه رگ�����رن كه پیشه گه رو هاككه ره له الیه ن نووسراوه و ش��اره زاك��ان��ه وه ده ستكاریشیان هه ندێكجار له و هێشتا ب���ه اڵم ب��ك��ه ن، كۆدو خۆیان كه ئاسته دانین ئیش بنووسن و پرۆگرامه كان بكه ن. خۆیان به شته كانی هاككه ره پێیانده ڵێم من بۆیه به چكه ی���ان م��ن��داڵ��ه ك��ان، ه��اك��ك��ه ر، چ��ون��ك��ه ل���ه زۆر له منداڵێكی ه��ه ر ڕووه وه منداڵێكی ده چ����ن، س����اوا ب��ێ��زارك��ه ری ه��اروه��اج كه فێری ماوه زۆر شت هێشتا زۆر له هه مانكاتیشدا ببێت،

خۆشن بۆ گاڵته پێكردن.جۆراوجۆری ش��ێ��وازی هه ر ه���ه ی���ه و ه���اك���ك���ردن ش���ێ���وازه ش ده س����ت����ه واژه و به خۆی تایبه ت ده رب��ڕی��ن��ی هه ندێک نمونه ، بۆ هه یه . ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ن كه ش��ێ��واز پ��ێ��ی��ده وت��رێ ئ���ه ن���دازی���اری reverse( پ��ێ��چ��ه وان��ه ی��ی engineering(4. شێوازێكی )phreaking( له بریتییه تر ته له فۆن هاككردنی ئه مه ش ڕێگایه كی ئ��ه گ��رێ��ت��ه وه . كه )war-driving(ه ت��ر بێته ل نێتۆركی هاككردنی )wireless network(چه نده ها ده گ����رێ����ت����ه وه و شێوازێك هه ر تر. شێوازی به خۆی و تایبه ت ته كنیكی جیاوازی به قۆناغی پێویستی هه یه ، ش��اره زای��ی لێزانین و هه ندێک له به رئه مه شه هه ر به كۆنفۆ ه��اك��ك��ردن ك��ه س له جۆره كانی ه��ه ن��دێ ی��ان وه كو وات��ه داده ن��ێ��ن، سیحر ئه و یاریانه قۆناغی جیاجیای

هه یه . هاككردن ه��ه رچ��ه ن��ده سه ره كی گرنگ و به شێكی ك���ول���ت���وری گ��ی��ك��ه ، ب���ه اڵم شاره زاییه كی ك��ارام��ه ی��ی و پ��ێ��وی��س��ت ن��ی��ی��ه . زۆرێ���ك

شتی به كۆمه ڵێ خه ڵه تێنێت ناڕاست، ئه ویش به كارهێنان و شێوه ی ده س��ت��ك��اری��ک��ردن��ی هه ر ڕووخساری ده ركه وتنی تۆش كه هه ر سۆفتوێرێكه . چۆن فێاڵنه فڕو ئه و زانیت جارێكی ئیتر ئه نجامده درێن، هه ڵناخه ڵه تێیت. پێیان ت��ر به اڵم جادووگه ره كان هه رده م نوێ ف��ڕوف��ێ��ڵ��ی و ج����ادوو دایئه هێنن. ده دۆزن������ه وه و ج��ادووگ��ه ره ك��ان ه��ه ر وه ك هه ڵ خه ڵكی هاككه ره كان هه ردووكیان ئه خه ڵه تێنن. به اڵم هونه رمه ندن، پێكه وه ئه وه ی ب��ۆ نییه ب��ه س ئه مه بكه یت. ت��اوان��ب��ار كه سێك نییه ل��ه وه دا خراپییه ك هیچ ببیت، ئ��ه م ج���ادووه ف��ێ��ری بپارێزیت و خ��ۆت ت��اوه ك��و بكه یت ئ��ام��ێ��ران��ه ب��ه و ك��ار خۆتن تایبه تی موڵكی ك��ه شتی كۆمه ڵێ ئ��ه وه ی بۆ یا له گه ڵ كۆمپیوته ر به خۆش به اڵم بكه یت. هاوڕێكانت له ئه وه ت هه میشه هه میشه و له بێت كه جادووگه ری بیر هه رگیز هه یه . به تواناتر تۆ

خۆشیان ب��ۆ ل��ه گ��ی��ك��ه ك��ان له باره ی لێتێكچووه سه ریان كێیه ، هاككه ر ك��ه ئ���ه وه ی خه ڵكی زۆرب��ه ی ه��ه روه ك��و نییه پرسیار جێی ئه وه تر. وایانپێباشه زۆری��ن��ه ی��ان ك��ه بمێننه وه . ب��ه ن��ه ن��اس��راوی پێتانبڵێم ن��ات��وان��م ت��ه ن��ان��ه ت تایبه ت زۆر چ��ه ن��دك��ه س پێوه كردووم پ��ه ی��وه ن��دی��ان هه ندێک ئ��ه ن��ج��ام��دان��ی ب��ۆ له به رژه وه ندی خراپ كاری كه خه ڵكن ئ��ه وه خ��ۆی��ان. نیازو ویستێكی له ناوبه رانه یان ده كه نه ده ستدرێژی هه یه و سه ر شته كه سی و تایبه تییه كانی كه سانی ترو به مه ش ناوبانگی به خراپ ده زڕێ و هاككه ران ئه گه ر بۆیه ن��اوده رده ك��ه ن. هه ندێك واده رك�����ه وێ�����ت خ��ه ڵ��ك��ی ب���ه م���ه ب���ه س���ت���ه وه ئاڵۆزو كۆمپیوته ر ده یانه وێت تێگه یشتن، بۆ بكه ن ئاسته م ئه وه ته واو ڕاسته . سیستمی operating( كارپێكردنی له بنه ڕه تدا ویندۆز )systemبه الی كه داڕێ����ژراوه وه ه��ا زۆری���ن���ه ی خ��ه ڵ��ك��ه وه باش بێت و بۆ كه سانی ناته كنیكییه )non- techy people(به ڕێزانه یه ده ربڕینێكی )ئه مه كه سانی بڵێم ئه وه ی له بری له به ر له وانه یه ن��ه زان، گێل و ئه مه شبێ كه ویندۆز ئامانجی ڤایرۆسه كانه . س���ه ره ك���ی ئ��ه م كه سه ه��ه ر -دان����ه ر(و ده بنه هۆی كه ناته كنیكیانه ن ئه وه نامه وێت من وێرانه . سیستمێكی ویندۆز كه بڵێم ك��ارپ��ێ��ك��ردن��ی خ���راپ���ه .. من.. ب��ه ڵ��ێ ئ���ح.. ئحح له ڕاستیدا ئ����ح.. ئ��ح��ح ویندۆز به به كارهێنانی حه ز به شێوه یه كی )دان��ه ر ئه كه م. گاڵته ئامێزانه كه ده یه وێت بڵێ ویندۆز خراپ نییه ده كۆكێت، وات�����ه وی���ن���دۆز ئ���ه وه ن���ده سیستمێكی كارپێكردنی باش

نییه -وه رگێڕ( له هاككه ر ب��ی��ر وه ه����ا جادووگه رێكه ، كه بكه ره وه كه سێكه ده زانێت چۆن هه ڵت

كه نییه ب���اش سیفه تێكی خۆت وا ده رخه یت ئیتر تۆ له سه روی هه موو خه ڵكه وه ی . گیكه كان هه میشه كه سانی بیر كراوه ن و قبوڵی كه سانی تازه كۆمه ڵگاكه یاندا، له ئه كه ن ئامانج ش��وێ��ن��ه ی ئ���ه و ت��ا پ���اك و م��ه ب��ه س��ت��ه ك��ان��ت و ئه گه ر ب���ن. ڕاس��ت��گ��ۆی��ان��ه وێرانی هۆی ببیته ده ت��ه وێ ب��ڕۆ كتێبی ئ��ه وه ئ���اژه وه ، و )anarchist( ئه ناركیسته كان William( ه كه ولیام پۆویڵنووسیویه تی )powellخۆت به خۆشییه وه دابگره و نه بێ هیچ به س له ناوبه ره ، كاسێتێكی ب��ی��خ��ه ره س��ه ر تر كه سانی تاوه كو ڤیدیۆیی له هه ڵه كانته وه فێر بن )یا پێت

پێ بكه نن(.له بابه ته ت��ر ی��ه ك��ێ��ك��ی گیكه كان ه��ه س��ت��ی��اره ك��ان��ی كۆمپیوته ره ن��ێ��و چ��وون��ه بۆ )third party(ه ك����ان����ه دۆزینه وه ی ئاشكراكردن و ل���ه ڕووی كه موكورتییه كان .)security( ئ��اس��ای��ش��ه وه )باش( سپی هاككه رێكی

ناكات و خ��راپ شتێك هیچ ته نها ن�������ادات، ت��ێ��ك��ی��ان ئه گه ڕێت و شته كاندا به دوای هه ڵه و ئه گه ر فێریانده بێت و هه بێت، ك��ورت��ی��ی��ه ك ك���ه م و به ڕێوبه ره كان به رپرس و ئه وا ئاگادارده كاته وه . بۆیه ده كرێ مه به ست و ئامانجی هاككاران بۆ یارمه تیدان بێت. هێشتاش له به ڕێوبه ره كان ه��ه ن��دێ��ك )a d m i n i s t r a t o r s (بڵێی وه ك ب���ێ���زارده ب���ن، ده ستیانگه یشتووه هاككه ران ب��ه ش��وێ��ن��ێ��ك ك���ه ن���ه ده ب���وو له وێدابن و له وانه شه داواكاری هاككه ران له سه ر یاسایش تری دیوێكی تۆماربكه ن. ئ��ه م ب��ۆچ��وون��ه ئ��ه وه ی��ه كه به ڕێوه به رانه ج���ۆره ئ���ه م بیر ده س��ت��ب��ه ج��ێ ده ب���ێ���ت بكه نه وه . له خانه نشینبوون كاتێك ن��ه ت��ه وێ��ت ئ���ه گ���ه ر به باشی ب��ۆئ��ه وه ی دان��ێ��ی��ت به كارهێنانی چۆنێتی فێری ك���ۆم���پ���ی���وت���ه ر ب���ی���ت ی���ان باوه كان س��ت��ان��ده رده دوای ئیتر واباشتره ئه وه نه كه وی ، به كارنه هێنیت. كۆمپیوته ر

هه وڵناده ن هاككه رانه ئ��ه م نێوبانگت به ئیشوكارو زیان به ساده یی زۆر ب��گ��ه ی��ه ن��ن، ته كنه لۆژیا ئ��ه ی��ان��ه وێ��ت به ره وپێشی چ��اك��ت��رب��ك��ه ن و كۆمه ڵێ وه ك�����و ب���ب���ه ن، ئاشكراكه ری تاقیكه ره وه و ناو كه موكوڕییه كانی هه ڵه و هاككه ره كان سۆفتوێره كان. كێشه كان ح�����ه زده ك�����ه ن ته نانه ت چ��اره س��ه رب��ك��ه ن، ئه گه ر پێشتریش چاره سه ریان زۆرێك دۆزراب��ێ��ت��ه وه . ب��ۆ له شاره زایانی بواری ئاسایشی كێشه و ك���ۆم���پ���ی���وت���ه ری ، كه موكوڕییه كان له سیستمێكدا ته نها س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��دا ی���ان ژیانیان ب��ژێ��وی ب��ه خ��ات��ری شێوه یه ب��ه م ده دۆزن������ه وه . هاككه رێكی ب��اش��ت��ره زۆر ئاگادارتبكاته وه سپی كاڵو كه موكوڕیی ل��ه ك��ێ��ش��ه و س��ی��س��ت��م��ه ك��ه ت ل�����ه ڕووی ئاسایشه وه ، وه ك له كه سێكی ته نانه ت ناحه ز. خراپه كارو كاڵوسپییه كان، ه��اك��ك��ه ره هه وڵی ڕوودان���ی���ان پ��ێ��ش ئه ده ن. له كێشه كان به رگرتن هێڵێكی ب��ه دڵ��ن��ی��ای��ی��ش��ه وه له نێوان ه��ه ی��ه ج��ی��اك��ه ره وه كه موكوڕییه كان دۆزینه وه ی چاككردنی یارمه تیدانی بۆ ش��ت��ێ��ك و دۆزی���ن���ه وه ی كه م بۆ ب����ه س ك��وڕی��ی��ه ك��ان و

بێزاركردن.وریابیت هه میشه ده بێت ته نانه ت هاككردندا، له كاتی هه بوو. مۆڵه تیشت ئه گه ر له سێرڤه ره كان ه��ه ن��دێ��ك )server(6 وه ها دانراون كه هاكیان بۆئه وه ی هانتده ده ن له شێوه ی ه���ه ر ب��ك��ه ی��ت، فریودانێكدا. هه ڵخه ڵه تاندن و ئه وه نده هه رگیز ده توانیت كه نه بیت به ئاگاش وری��او ئاگاییه كه ت زیانبه خش بێت.

هه موو سه ره كی بابه تی ئه م باسانه ش بریتیه له چه مكی ته كنه لۆژیای گه شه پێدانی open( ك���راوه س��ه رچ��اوه له سه داسه د من .7)sourceله گه ڵ ته كنه لۆژیای سه رچاوه

ته‌کنه‌لۆژیا 25ته‌کنه‌لۆژیا24

به رنامه ڕێژی ی��ه ك��ت��رب��ڕو ك���ۆم���پ���ی���وت���ه ر( ئ���ه م���ه ش له خه ڵكی زیاتر به ڕاده یه كی

ئاسایی . ii. كه سێكی زۆر شاره زا یان پسپۆڕ له بواری كۆمپیوته ر كه زۆر سه رقاڵی كۆمپیوته ره ب������ه ڕاده ی������ه ك ل����ه زۆرێ����ك كۆمه اڵیه تییه كان په یوه ندییه به كه سێكی ب��ووه داب����ڕاوه و

گۆشه گیر. language 1337 .3یان leet language: لیت، به هاكه ران. تایبه ته زمانێكی یان )eleet( پێشیده وترێ زمانه ئ��ه م ،)leetspeak(زمانی ب��ۆ ج��ێ��گ��ره وه ی��ه ك��ه به شێوه یه كی كه ئینگلیزی ئینته رنێت له سه ر سه ره كی لیتدا له زمانی ب��ه ك��اردێ��ت. )ASCII( ك��اره ك��ت��ه ره ك��ان��ی ئینگلیزییه كان پیته ل��ه ب��ری بۆنمونه ب����ه ك����اردێ����ت. )leet( وشه ی لیت به زمانی به مشێوه یه ئینگلیزی ی .)1337( ده ن��ووس��رێ��ت: له بواری له زمان شێوه یه ئه م زانیاریدا ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای گرنگی ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت و یه كێك ته نانه ت هه یه ، خۆی له ماتۆڕی كه زمانانه ی له و گوگڵدا به ناوبانگی گه ڕانی هه یه ، له پاڵ هه موو زمانه كانی ت����ر، زم���ان���ی ه���اك���ه ران���ه .

گوگڵدا سه ره كی له الپه ڕه ی search( س����ه ر ب���چ���ۆره له به شی و )settings )Interface Language(هه ڵبژێره و )hacker( زمانی نووسینه كان هه موو ئه وكات تایبه تییه زم����ان����ه ب�����ه و

ده نووسرێت. reverse .4شێوازێكه :engineeringلێكۆڵینه وه ی بۆ شیكردنه وه و ب����ه ره����ه م����ێ����ك ت����اوه ك����و دیاریبكرێت. پێكهاته كانی ئه م س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��ی��ش، ب���ۆ كه ده گرێته وه ئ��ه وه شێوازه دیكۆمپایل سۆفتوێره ئ��ه و واته بكرێت، )decompile( ،)compile( پ��ێ��چ��ه وان��ه ی بخوێنرێته وه و ئه نجامه كانی له سه ربكرێت لێكۆڵینه وه ی سۆفتوێره ئ��ه و ت��اب��زان��رێ��ت چ������ۆن ئ���ی���ش ده ك�������ات و ئه م دی��اره چین. كۆده كانی زۆر كه سانی له الیه ن كارانه كه ئه نجامده درێن ش��اره زاوه كراكه ر، پێیانده وترێت زیاتر له ئیشه كانیان ی��ه ك��ێ��ك ك��ه كراككردنی ئه و سۆفتوێرانه یه یه كێك ه��ه ن، ل��ه ب��ازاڕدا كه ئه م كراككردن له ڕێگاكانی

شێوازه یه . :anarchist .5ب��ه ك��ه س��ان��ێ��ك ده وت����رێ كه ده كه ن، ئه ناركیزم په یڕه وی

ڕامیارییه ، تیۆرییه كی ك��ه ب����اوه ڕی����ان����وای����ه ده ب���ێ���ت یاساكان هه موو حكومه ت و )فه رهه نگی وه الب��ن��رێ��ن.

ئۆكسفۆرد( : )s e r v e r ( .6ده وترێت به كۆمپیوته رێك ك�����ه خ����زم����ه ت����گ����وزاری پرنته ر، ئینته رنێت، وه ك ئ��ی��م��ه ی��ڵ..و چ��ه ن��دان��ی تر به كۆمپیوته ره كانی پێشكه ش تر ده كات كه پێیانده وترێ ت

.)client( )open source( .7خستنه به رده ستی ب��ه وات��ای هه موو كۆده كانی سۆفتوێرێك دێ���ت، ب��ه ب��ێ ب��ه رام��ب��ه ر بۆ گه شه پێده ران به كارهێنه ران و هه رچه نده .)developers(به شداریش ك��ه س��ان��ه ئ���ه م ئه و به رهه مهێنانی له نه بوون سۆفتوێره دا، به اڵم بۆیان هه یه ببینن و ك��ۆده ك��ان��ی ه��ه م��وو ده یانه وێت ش��ێ��وه ی��ه ی ب��ه و نمونه ش بكه ن. ده ستكاری له سیستمی ه�����ه ری�����ه ك )Linux(و ك��ارپ��ێ��ك��ردن��ی وێب )PHP(و پ��رۆگ��رام��ی س��ێ��رڤ��ه ری )apache(ی���ی���ه ، ده توانێت به كارهێنه ر ك��ه كۆده كانیان به كاریانبهێنێت و بكات، ده ستكاریان ببینێت و دی����اره ب��ه دڵ��ن��ی��ای��ی��ه وه ئه م به خۆڕایین و س��ۆف��ت��وێ��ران��ه ئ����ه م����ه ش ی��ه ك��ێ��ك��ی ت����ره

له باشییه كانیان. و. له ئینگلیزییه وه :بڕیار عوسمان

سه رچاوه : hax or handbook, 1337tapeworm, Sams Publish-ing, 2005سه رچاوه ی په راوێزه كان:www.wikipedia.org .1 Microsoft Computer .2 Dictionary, 5th Edition, by.Microsoft press, 2002 Harry Henderson, .3 Encyclopedia of computer science and technology, Revised Edition, by Facts.On File, Inc., 2009

ئه مه شه ه��ه ر ڕێگه چاره یه و ته كنه لۆژیای ئ��ام��ان��ج��ی

سه رچاوه كراوه .

په راوێزه كانی وه رگێڕ:1. هاككه ر:

زۆر ك��ه ك��ه س��ێ��ك .iبه كۆمپیوته ره و ح�����ه زی هۆشی ب��ی��رو ب����ه ت����ه واوی ته كنه لۆژیای خ��ه ری��ك��ی به رنامه ڕێژی كۆمپیوته رو كه سێكه ی��ان كۆمپیوته ره ، سیستمی كۆدی حه زده كات operating( كارپێكردنه كان پرۆگرامه كانی systems(و تر تاقیبكاته وه و بزانێت چۆن ده ستكارییان ك���ارده ك���ه ن و

بكات. به مانای ه��اك��ك��ه ر .iiكراكه ر كه دێت كه سێكیش وات���ا ب��ێ��ت، )cracker(تواناو شاره زایی كه سێك كه به كاردێنێت كۆمپیوته ریی ب����ۆ ك������اری ن���ای���اس���ای���ی و ق��ه ده غ��ه وه ك���و چ��وون��ه ناو كۆمپیوته رییه وه سیستمێكی مۆڵه ت و وه رگ��رت��ن��ی ب��ه ب��ێ پرۆگرام و ده ستكاریكردنی

داتاكانی ئه و سیستمه . :)geek( 2. گیك

گشتی به شێوه یه كی .iحه ز ده وت��رێ��ت به كه سێك مێشكییه كان ب��ه چ��االك��ی��ی��ه وشه ی یاری )وه كو ده كات

ڕێگات )چونكه ك���راوه دام كه بزانیت ببینیت و پێده ده ن كارده كه ن(، چ��ۆن شته كان شێوه یه ب��ه م وی��ن��دۆز ب��ه اڵم زۆر ك��ه پرسیارێك نییه . ئه وه یه دێته پێشه وه ب���اوه و كۆمپانیایه ك ئ���ه گ���ه ر ك���ه پێنه دات ڕێگات نه هێڵێت و سیستمه كه یان چۆن بزانیت ئه وان ك��ه وات��ه ك��ارده ك��ات، ی��ان چی چی ده ش��ارن��ه وه ؟ ده كه ن ده سكه وتێك قازانج و ئه و )س�������ه ره ڕای ل������ه وه دا ده ستكه وته زۆره ئاشكارایه ی به ده ستیده هێنن(؟ ك���ه پاوانكاری و به مانای ئه مه ش دێت. ده س��ت��ب��ه س��ه راگ��رت��ن هه ست ب���ه دڵ���ن���ی���ای���ی���ه وه دڵنیاییه كی ب��ه ئ��اس��ووده ی��ی و بزانیت ئه گه ر ده كه یت زۆر پێده ده یت پاره ی شته ی ئه و چی ك�����ارده ك�����ات، چ����ۆن تا ده ك��ات و به زانیارییه كانت چه ند ئاسایشی زانیارییه كانت خۆشبه ختانه ، ده پ��ارێ��زێ��ت. ڕێگه چاره ی ی���ه ك ت��ه ن��ه��ا ئه و هه یه ، ئاشكرا ڕوون و ده ڵێن وه ك چ���اره س���ه ره ش هه ساره یه "ئ��ه م كه ئ��ه وه ی��ه

هاك بكه !"ه��������ه روه ك ل�����ه م وت����ه تیمۆسی ب��ه ن��اوب��ان��گ��ه ی )timothy leary(دا لیری "بۆ ده ڵێت كه ده رده كه وێت گومان ب��ی��رك��ه ره وه ، خ��ۆت

له ده سه اڵت بكه ."بكه : ت��ێ��ب��ی��ن��ی ت��ك��ای��ه یاسایی ، ه���ۆك���اری ل��ه ب��ه ر كه سێك ه��ی��چ ه��ان��ی م���ن بكات ویندۆز كراكی ناده م من تر(. شتێكی هه ر )یان ده مه وێت ب��ه س��اده ی��ی زۆر ئ����ه وه ب���خ���ه م���ه ڕوو ك���ه به ده بوو م��ن ب��ی��روب��ۆچ��وون��ی ته كنه لۆژیاكان ه���ه م���وو بوونایه . ك��راوه س��ه رچ��اوه شتێكیش، هه موو س��ه ره ڕای بزانیت ببینیت و ب��ت��وان��ی شتێك ب���ه ڕێ���ك���ی چ�����ۆن كارده كات، به بێئه وه ی توانای هه بێت، ده ستكاریكردنیت سه المه تترین ب��اش��ت��ری��ن و

ته‌کنه‌لۆژیا 26

توانیویانە کارنگی ئەنستیتۆی توێژەرانی بەزیادکردنی بەرەبەرەی پەستان، رەقی ئەڵماسی ئەڵماسی ئاستی بگەێننە م��رۆڤ دەستکردی سروشتی. کاتێک پەستانەکە لەناو دەچێت ئەم پێکهاتە دووبارە نەرم و وەک شوشەی لێدێت. لەرەقتریین یەکێکە ئەڵماس دەزان��ی��ن ناوازەیە رەقییە ئەم س��ەرزەوی و پێکهاتەکانی بەهۆی پەستان و پلەی گەرمی بەرزی قواڵیی توێکڵەکانی سەر دەکاتە کەکار زەوییەوه یه دورایی سێ ستراکتۆرەی لەکۆتایدا کاربۆن و توانیویانە ت��وێ��ژەران بەئەتۆمەکان. دەدات لەنێوان دەستکرد ئەڵماسی جۆرێک بەدانانی دوو ئەڵماسی سروشتییداو زیادکردنی پەستانی زەوی لەسەر شێوە ل��ەو دۆخێکی ن��اوەن��د، رەق و ئەڵماسگەلێکی لەکۆتایدا دروستبکەن و

کریستاڵی بەرهەمبهێنن. لەکاربۆن هەردووکیان گرافیت ئەڵماس و لەوەدایە ج��ی��اوازی��ان ب��ەاڵم بەرهەمهاتوون، دروستدەبێت و زەوی��ی��دا لەقواڵیی ئەڵماس بەهۆی ستراکتۆری سێ دورایی ئەتۆمەکانیەوە گرافیت لەبەرامبەردا رەقە، زۆر پێکهاتەیەکی کەئەویش هەرهەمووی لەکاربۆن دروستکراوە ئەتۆمە ستراکتۆری هێڵی شێوازی بەهۆکاری پێکهێنەرەکان زۆر نەرمەو بەئاسانی دەشکێت.

لەشێوەکانیتردا دەکرێت ئاماژە بە فولرن و نانۆ تیوبەکان بکەیین کەئەمان بەتەواوەتی پایەدارن.

بەتازەیی ک��ە ل��ەک��ارب��ۆن ن���وێ پێکهاتەیەکی لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە، مادەیەکە لەشووشە دەچێت، بەکارهێنان بۆ پێش ل��ەوەو س��اڵ )٣٠( مادەیە ئ��ەم بەشەکانیتری ئەلکترۆنیک و کیمیایی و لەپێشەسازی

پیشەسازی و تاقیگەیی بەرهەمهاتووە. زانستی ئەنستیتۆی ت��وێ��ژەری م��ان��و، هوکوانگ لەسەر لێکۆڵینەوەی جار یەکەمیین بۆ کە کارنگی تایبەتمەندییەکانی ئەم پێکهاتە کاربۆنییە لەژێر پەستانی بەرزدا کردووە لەمبارەوە دەڵێت "گرافیت هەمیشە نەرمەو لێکۆڵینەوەکانمان بۆ ئێمە رەق. هەمیشە ئەڵماسەکان لەبارۆدۆخە بتوانێت کە مادەیەکبوو بە پێویستیمان

جۆربەجۆرەکاندا بارۆدۆخی بگۆڕێت." ئەڵماسەکان چۆن دۆخەکەیان دگۆڕێت؟

سێ لەستراکتۆری ئەڵماس دەگمەنی رەقی نهێنی دورایی هەرمی مولکیولەکانیدایە. ئەتۆمەکانی کاربۆنی پێکهاتەی ئەم مادەیە بەشێوەی سێ دورایی دەبەسترێنەوە سترکتۆرەیەکی دراوس��ێ��ی��ان��ەوەو ب��ەئ��ەت��ۆم��ەک��ان��ی

پایەداردروستدەکات. کاربۆن ئەتۆمەکانی بەسترانی لەپێکەوە گرافیتیش دروستبووە بەو جیاوازییەوە کە پەیوەندییەکان هێڵیین و پلێتەکانی کاربۆنی تەنها پەیوەندیێکی سستیان لەگەڵ یەکترییدا هەیە. لەئالوتروپە کاربۆنییەکانی شووشەیی و

گۆیی کەلەالیەن مانوو هاوکارەکانی بەکارهاتووە بەنزیکەی هەمووپەیوەندییەکان هێڵیین.

دوو لەنێو پێک��هاتەیە ئ��ەم کاتێک ب��ەاڵم زۆردا، پەست��انی ژێر لە دادەن���رێت و ئەڵماسدا هەیە، زەوی��ی��دا لەقواڵی���ی ک��ە ئ���ەوەی وەک و دەگۆڕێت ئەتۆمەکان ستراکتۆری دادەنرێت، ئەڵماسدا لە کە دوورایی���ەکان سێ پەیوەندییە بوونی هەیە، دروستدەبێت. لەئەنجامدا مادەیەکی ئاساییدا ل��ەدۆخ��ی کە دروستدەب�����ێت رەق زۆررەق نییە. کاتێک ئەم پەس��تانە لەناو دەچێت، جارێکیتردروستدەبێتەوەو هێڵییەکان پەیوەندییە خۆی شوشەییەکەی ف��ۆرم��ە ئ��ال��وت��رۆپ��ە ئ��ەم

وەردەگرێتەوە.ئەم ک��ەی بڵێین ئ��ەوەی "ب��ۆ دەڵێت مانو مادەیە دەکەوێتە بازارەوە هێشتا زۆر زووە، ئێمە پەستان بەزیادکردنی تاقیگەو لەبارۆدۆخی تەنها لەقۆناغەکانی وەرگ��رت��ووە. ئەنجامانەمان ئەم پەستان لەپڕی زی��ادب��وون��ی لەسەر داه��ات��وودا هەمان بتوانێت مادەیە ئەم ئەگەر کاردەکەیین. لەوانە بکرێ وەک گولەبەند پیشانبدات، گۆڕان بێگوومان کاتە ئ��ەو ت��اوەک��و بەکاربهێنرێت. شێوەی جۆربەجۆر بۆ بەکارهێنانی تاقیگەیی ئەم

مادەیە دادەهێنرێت." National Geographic :سەرچاوە

گولله‌به‌ندێک‌له‌ئه‌ڵماس27ته‌کنه‌لۆژیا

بۆچی‌‌توركیا‌بوومه‌له‌رزه‌ی‌‌زۆر‌لێیده‌دات؟

پێده چێت بوومه له رزه کوردستانیش بگرێته وه

خۆرهەاڵت لەساڵی ٢٠٠٤دا ) ١٠٠( مردنی بەهۆی بوو بینگوڵ، ل���ەش���اری ک���ەس لەساڵی خۆرهەاڵت شکاوی لەرزی دووب���ارە دا ٢٠٠٤ ٦.١ ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەک��ی و

بوومه له رزه ی پێده چێت كوردستان قورسیش سوك و

بگرێته وه شاری ب��ۆم��ەل��ەرزەک��ەی باکور کوردستانی )وان(ی سەددان مردنی به هۆی بوو پێشچاو وادێ���ت���ە ک����ەس. بوومەلەرزەیە، ئەم هۆکاری بووبێت بیتلیس درزی کە تورکیا، خۆرهەاڵتی لە سەرەکی ه��ۆک��اری سێهەم بوومەلەرزەکانی ئەو واڵتەیە.لەو ی��ەک��ێ��ک��ە ت��ورک��ی��ا واڵت����ان����ەی ک���ە زۆرت���ری���ن بەشی لێیدەدات، بوومەلەرزە س��ەرەک��ی ئ��ەم واڵت��ە لەسەر پلێتێکی ئ��ان��ادۆل��ە، پلێتی شێوە بچووکی تکتونیکی خۆرئاوای ل���ەالی پ��وازک��ە پ��ل��ێ��ت��ی ع���ەرەب���س���ت���ان���ەوە، پاڵدەنێت زۆرەوە بەتوندی ئاسیاوە ئ��ەوروپ��ا- پلێتی بە تورکیا بوومەلەرزەکەی .لە و حەوت تووندییەکەی دەیا دوو رێختەر بوو کە بوو بە هۆی مردنی سەددان کەس . زۆربەی بوومەلەرزەکانی )fault(شکاوی دو بەهۆی ئ����ان����ادۆڵ����ی ب����اک����وری و خۆرهەاڵتەوە ئ��ان��ادۆڵ��ی سااڵنی لەنێوان روودەدەن. ١٩٩٩ ت����اوەک����و ١٩٣٩گەورەکانی ب���ووم���ەل���ەرزە لەئاراستەی شکاوی تورکیا بەرەو و ب��اک��وری ئانادۆڵی خ��ۆرئ��اوا رووی���ی���داوە. ئەم ئەوەی بەهۆی بووە کێشەیە ترسێکی گەورە لەسەر شاری هەبێت، چوونکه ئەستانبوول شکاوییەدایەو ئەم لەنزیکی رۆژێک دێت کە بە تووندی ل��ەس��اڵ��ی ١٩٩٩ ب��ل��ەرزێ. تووندی بە لەرزەیەک بوومە ٧.٦ ریختەر لەنزیکی ئەزمیر لە ٧٠ کیلۆمه تری ئەستانبوڵدا رووییداو بووبە هۆی مردنی زیاد لە )١٧٠٠٠( کەس .

ئەمانەدا هەموو لەگەڵ دا، ٢٠٠٣ ل����ەس����اڵ����ی شکاوی ب��ۆ چ��االک��ی��ی��ەک��ان ئ���ەن���ادۆڵ���ی خ���ۆره���ەاڵت شکاوی گ�����وازراوەت�����ەوە.

ریختەری بوو بە هۆی مردنی ٥١ کەس.

زانیارییەکانی ب��ەپ��ێ��ی ناسی زەوی رێ��ک��خ��راوی بوومەلەرزەکەی ئەمریکا، لەقواڵیی و وان ش���اری

زەوییدا کیلۆمیتری ٢٠رووی�����ی�����داوە. ن���اوەن���دی ئ����ەم ب���ووم���ە ل�������ەرزە لە باکوری کیلۆمیتری ١٦دا وان شاری خۆرهەاڵتی

بووه .

نزیکە ش���وێ���ن���ە ئ�����ەم ب��ەس��ت��ن��ەوەی دوو ل��ەخ��اڵ��ی خاڵەدا، ل��ەم شکاوییەکە. تکتونیکییەکان چ��االک��ی��ی��ە ناوچەی لەژێرکارییگەری دای�����ە، ب��ی��ت��ل��ی��س درزی ن��اوچ��ەی��ەک��ی ف������راوان کە بەهۆی بەرکەوتنی پلێتەکانی عەرەبستاندا و ئەوروپا-ئاسیا مەک کویین دروس��ت��ب��ووە. بەشی س�����ەرۆک�����ی ک�����و، ئوسترالیا بوومەلەرزەناسی ئەوەی ب��ەه��ۆی “ دەڵ��ێ��ت: تورکیالە ب��ووم��ەل��ەرزەک��ەی شوینی بیلیتس دا رووییداوەو بزانرێت ئ��ەوەی بۆ قورسە ک��ام ش��ک��اوی ب��ووە بەهۆی هەموو لەگەل ”. روودان��ی زەوی رێکخراوی ، ئەمانەدا لەراپۆرتێکدا ئەمریکا ناسی چاالکی شێوازی “ دەڵێت: بوومەلەرزەدا لەم تکتونیکی لەگەل چاالکییەکانی ناوچەی درزی بیتلیس یەکدەگرێتەوە. دەگەینێت ئ��ەوە وات��ای ئەمه ه���ۆک���ارێ���ک���ی���ت���ر ل���ەس���ەر بوومەلەرزە ه��ۆک��ارەک��ان��ی

لەتورکیادا زیاد دەبێت”.نزیکە بیتلیس درزی ل��ە ه��ەرێ��م��ی ک��ورس��ت��ان و چاالکەو زۆر شوێنێکی لەداهاتوودا دەکرێت شیمانە بوومەلەرزەی تر هەم بەهێزو هەم هێواش روو بدات، ئایا ئەگەری ئەوە هەیە بوومەلەرزە بەتوندی باشور کوردستانی عومەر دک��ت��ۆر ب��گ��رێ��ت��ەوە؟ بوومەلەرزه پسپۆری ق��ادر، جیۆلۆجی بەشی لە ناسی، لەو س��ل��ێ��م��ان��ی زان���ک���ۆی بوومەلەرزە دەڵێت” ب��ارەوە روودانی ئەگەری ب��ەردەوام کوردستان هەرێمی ه��ەی��ە، بەاڵم درزەوە، ل��ەم نزیکە زۆریش نزییک نییە، ئەگەری رودانی بوومە لەرزەی بەهێز رودانی ئەگەری بەاڵم هەیە، زیانی بەهێزو بوومەلەرزەی درزەکەی لەنزیکی هەر زۆر

بیتلیس دایە. سوود بابەتە ئ��ەم نووسینی بۆ لەسایتی نیوساینتێست وەرگیراوە.

جیۆلۆجی 29جیۆلۆجی28

"لەناوەندی دەڵێت: شیکاگۆ یەکسان کێشکردنی زەوییدا کاردەکاتە الیەکەوە لەهەموو شوێنەدا ل��ەو بۆیە س��ەرت��ان، و دەب��ن بێکێش بەتەواوەتی هیچ چەشنە کێشێک هەست

پێناکەن ". ئێوە ئ����ەگ����ەر ب������ەاڵم شێوەیەک، ب��ە ب��ت��ان��ەوێ��ت بۆنموونە بەیارمەتی پەیژەیەک لەناوەندی درێژییەکەی کە سەر ت���اوەک���و زەوی����ی����ەوە لەناوەندی ب��ێ��ت، زەوی دوورب��ک��ەون��ەوە، چی زەوی ئاسانکاری )بۆ روودەدات؟

وای��داب��ن��ێ��ن چ���ڕی زەوی���ی نەگۆڕە. هەرچەند لەراستییدا گریمانەیە ئەم بەاڵم وانییە، لە گشتاندنی ئەو شتەی ئێمە

باسیدەکەن کەمناکاتەوە.(لەناوەندی زەوییدا، هێزی بارستایی هەموو کێشکردنی پێتاندایەو ل��ەژێ��ر زەوی����ی بەرەو ی��ەک��س��ان ت��ون��دی ب��ە راتاندەکێشێت، خ����وارەوە بارستایی ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا لەئاراستەی هێزێک س��ەرەوە سەرەوە ب��ەرەو پێچەوانەداو

دەخاتە سەرتان . تۆزێک ئ����ەوەی دوای

بەربوونەوە بەرەو ناوەوەی زەویس���ەف���ەر ب����ۆن����اوەوەی گەرانەوە بەزیندو زەوی���ی و گەرمی پلەی نامومکینە. نزیکەی) زەوی ن��اوەن��دی سانتیگرادە پلەی ) ٥٠٠٠پلەیەک س��ەد چ��ەن تەنها (خۆر(. ل��ەڕووب��ەری فێنکتر لەناوەندی پەستان هەروەها جار میلیۆن س��ێ زەوی����ی زەوی رووب��ەری لەپەستانی مرۆڤ ج��ەس��ت��ەی زی��ات��رەو بۆ با ب��ەاڵم تێکدەهاڕێت. ئەم خ��ۆش ساتێکی چەند بکەن. لەبیر وردەک��اری��ان��ە ناوەندی دەگەنە ئێوە کاتێک زەوی فیزیای ئەم شوێنە زۆر

سەرنجراکێشە. ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی راس����ت هێزێکی – ل��ەک��ێ��ش��ک��ردن راکێشەر کە لەنێوان تەنەکاندا خاڵی سەرەکی هەیە- بوونی بارۆدۆخە ل��ەو تێگەیشتن سەیرو سەمەرەیە کە لەناوەندی توندی پێشدێت. زەوی��ی��دا بەهۆی ک��ێ��ش��ک��ردن ه��ێ��زی مەودای تەنەکان و بارستایی دەکرێت: دی���اری نێوانیان بارستاییەکان ه��ەرچ��ەن��د م���ەودای و بێت گ���ەورەت���ر هێزی بێت کەمتر نێوانیان دەبێت. بەهێزتر کێشکردن کێشکردن هێزێکی ت��ەن��ه��ا پێدەکەین و هەستی ئێمە کە بەهێزە پێوویست بەئەندازەی زەوییەوەیە، بارستایی بەهۆی ئەو هێزەی کە دەبێت بەهۆی کێشکردنێک ئێمە ئ���ەوەی بەرەو خوارەوە لەسەر زەویی

هەستپێبکەین . ب�������ەاڵم ل����ەن����اوەن����دی بەتەواوەتی بارۆدۆخ زەوییدا ئەوەی ب��ەه��ۆی ج���ی���اوازە. زۆر ڕادەی���ەک���ی ت��ا زەوی کێشکردنەکان هێزە گۆییە، دەدەن و گ�����ەم�����ارۆت�����ان ناهێڵن. یەکتری کارییگەری گ���زاگ���ی���وک ب���ەڕێ���وەب���ەری لەزانکۆی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی

سەرکەوتن پ��ەی��ژەک��ەدا ب��ە دەرئەنجامی کێشکردن لەسەر سفر، بە دەبێت جەستەتان بەاڵم هەرچەند بەرەو سەروتر کەمتر س��ەرەوە کێشی بڕۆن بارستای لەکاتێکدا دەبێت، بۆیە دەک��ات زیاد پێتان ژێر تێکدەچێت هاوسەنگییەکە بێکێشی ب���ە ه���ەس���ت و زیاد کێش ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوەو

دەگەنە کاتێک بۆیە دەکات. دووبارە هەست زەویی سەر

بەقورسایی زۆر دەکەن. ئەگەر بن هۆشیار بەاڵم وەکو بەرببنەوە پەیژەکە لە بەسپرنگێکەوە ک��ە تەنێک ب��ەس��ت��راب��ێ��ت ی����ان وەک���و لەناو هەمیشە بۆ یۆیۆیەک

زەوییدا هاتووچۆ دەکەن.Pop science :سەرچاوە

جیۆلۆجی 30

تاودەرێکی بچووکی تەنۆلکە دەکرێت کە باڵوکردوەتەوە کورە ب��ە هێزبەخشیین ب��ۆ داهاتوو ت��ۆری��ۆم��ی��ی��ەک��ان��ی تاودەرە ئەم بەکاربهێنرێت، ناوی مودێلی ئەلکترۆنی فرە بەکارهێنان یان )EMMA( ە، پرۆسەی دەستپێکی بۆ ئەمە ناوکی شکاندنی کارلێکی وێستگەیەکی ل���ە ئ���ەت���ۆم ت�����وری�����ۆم�����ی ب����چ����ووک

بەکاردەهێنرێت.ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ک���ورە ئاسایی، ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی مەترسی توریۆمی کورەکانی تواندنەوەیان لەسەر نییە، ئەمە ئەوەی بۆ دەگەڕێتەوە زۆرتر بۆ دەستپێکی ناوکە دابەشبوون ل������ەدەرەوە وزە پ��ێ��وی��س��ت��ە ئەتۆمەکانی وەربگیریەت. ئازاد وزە کاتێک ت��ۆری��ۆم نوترۆنی لەالیەن کە دەک��ەن

بکرێن، بۆمباردمان پ��ڕوزەوە هاوشێوەیی نوترۆنانە ئ��ەم ئاساییەکانی ن���وت���رۆن���ە تەنۆلکەن. ت���اودەرێ���ک���ی نوترۆنانە ئ��ەم دابیینکردنی کورە دروستکردنی لەبەردەم توریۆمییەکان وەک بەربەست س���ەی���ردەک���رێ���ت. ب���ەاڵم ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ��ی ت���اودەری قەبارەکەیان کە )EMMA(دەبێت بەئەندازەیی جانتایەک دەتوانن ئەم کارە لەداهاتوودا

ئەنجامبدەن.یەکەمیین )EMMA(ت������اودەری، ب���وارن���ەگ���ۆڕی، NS-FFAG( بگۆڕە گرادیان تایبەتمەندیانە ئ���ەم )Aئاسانتر ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی��ان دەک������ات������ەوە. داه���ێ���ن���ەرە تاودەرە ئەم بەریتانیاییەکانی کارکردن داهێنانە ئەم دەڵێن بڕواپێکراوترو ئاسانتر، پێی

لەنێو ناوکی وزەی هەمیشە وێستگە گ��ەورەک��ان و تاقیگە گ����ەورەک����ان����ی ن���اووک���ی لەوانەیە بەاڵم بەرهەمهاتووە، بکرێت بە بەکارهێنانی کورەی بچووک، تۆریۆمی ن��اووک��ی لەمالەوەدا وزە بەرهەمبهێنرێت.بچووکی ت��اودەرێ��ک��ی یەکێک ل��ەن��زی��ک ت��ەن��ۆل��ک��ە مژدە بەریتانیا لەشارەکانی ئاییندەیەکی ب���ه خ���ش���ی س���ەالم���ت���ت���رو پ���اک���ژت���ر بۆ وزەدەدات، بەرهەمهێنانی قسەکردن لەسەر وزەی ناوکی، لەوجۆره ی ن��ەک ه��ەڵ��ب��ەت ک���ەک���ارەس���ات���ی ل���ە ژاپ���ۆن دەنگەدەنگی دروس��ت��ک��ردو زۆری لێکەوتەوە، ئەم وزەیە دروستدەکرێت، توریۆم لە کە رادیۆئاکتیڤ توخمێکی باوەکانی س��ەرچ��اوە لەچاو وزەی ناوکی ئاستێکی بەرزی

سەالمەتی هەیە.الی����ەن����گ����ران����ی ئ����ەم کورە ب��ڕوای��ان��وای��ە ش��ێ��وەی��ە بچووکەکانی ن��اوک��ی��ی��ە لەبەستراوەیی ت���وری���ۆم م��������رۆڤ ب�����ە خ����ەڵ����وزی سروشتی گ���ازی ب��ەردی��ن و ئاستی کەمدەکەنەوە،هەروەها سەالمەتی لەچاو وزەی ناوکی بەرهەمدێت لەیورانیۆم کە ت���وری���ۆم ب��������ەرزە. زۆر ئەتۆمی بەژمارەی توخمێکە لە پ��رۆت��ۆن ٩٠ وات���ە ٩٠ناوکەکەییدایەو ٩٠ ئەلکترۆن دەسوڕنەوە. بەرگەکەییدا لە تۆریۆم بەفراوانی لەسروشتدا لە تواناتر بوونی هەیەو زۆر یورانیۆم و خەڵۆزی بەردیینە. بەپێی حیسابکردنەکان تەنێک رەنگە زی����وی ک��ان��زا ل���ەم ٢٠٠ بەئەندازەی دەتوانێت تەن یورانیۆم و ٣.٥ میلیۆن زە بەردیین و خەڵوزی ت��ەن

بەرهەم بهێنێت. رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی لەسەر راپ��ۆڕت��ێ��ک��ی م��ەی��ل

تاودەرەکانیتر ک���ارات���رە. بگۆڕ ک��ارەب��ای��ی ل���ەب���واری سوود وەردەگرن کە پێویستە زیانبەخشییەکەیان رادەی نموونە بۆ تاوەکو بپێورێت، لەبەرامبەر بەکارهێنەرانی مایکرۆشەپۆل تیشکەکانی بواری ب��ەاڵم . بپارێزرێن )EMMA( موگناتیسی بگۆڕیمتمانەپێکراوتر رێگاییەکی تاودانی ب��ۆ ه��ەرزان��ت��رە و ئاستێکی تاوەکو تەنۆلکەکان

بەرزتری وزە. وزەیی ب��ە )EMMA(ڤۆلت ئەلکترۆن میگا ٢٠میگایەک )ه��ەر ک��اردەک��ات بریتییە لەیەک میلیۆن و هەر لە بریتتە ڤۆلتێک ئەلکترۆن جول ١٩ سالب توانی دە ب��ڕە وزەی��ە بۆ ئ��ەم وزە (. تاودەرێکی ئەتۆمی زۆر کەمە، تواترۆن تاودەری نموونە بۆ

فه رمی نەتەوه ی لەتاقیگەی یەکگرتووەکانی ویالیەتە لە تەنۆلکەکانی وزەیی ئەمریکا ڤۆلتە)هەر ترائەلکترۆن ٧ه���ەزار ل��ە بریتیە ت��رای��ەک کورەکانی ب��ەاڵم میلیارد(. توریۆم بۆ دەستپێکی پرۆسەی پێویستیان دابەشکردن ناوکە

بەم بڕە زۆرەی وزە نییە. بەریتانیایی ت��وێ��ژەران��ی کارکردنن خەریکی لەئێستادا لەسەر نەوەیەکی نوێی تاودەر .)PAMELA( ب���ەن���اوی بەکارهێنانی بۆ ت��اودەرە ئەم پ��زی��ش��ک��ی و چ����ارەس����ەری بەکاردەهینرێت. شێرپەنجە ئەم ئامێرە دەستەخوشکێکیشی )ALICE( ن���اوی ب��ە ه��ەی��ە داهێنانە ئ��ەم بێگوومان .لەداهاتوودا کارییگەری زۆری لەبەرهەمهێنانی وزەدا دەبێت. popular science :سەرچاوە

به‌رهه‌مهێنانی‌وزه‌ی‌ناوکی‌له‌ماڵه‌وه‌!

31ته‌کنه‌لۆژیا

ناوێكی ه��ه س��اره ی�����������ه وه ده وت پێیان بۆدانا كاتیان تری ناوێكی )xinaزی��ن��ا(هه ساره یه ئ���ه م ك��ۆن��ی )ل����ی����اLila( ب���وو ن���اوی )گابرییل م��ان��گ��ه ك��ه ش��ی

Gabriel( بوو. ئه م هه ساره یه له ساڵی 2003 دۆزرای��ه وه و وه له 2005ڕاگه یه ندرا. ساڵی یه كێتی ب��اره ی��ه وه ش ل��ه م ئه و ج��ی��ه��ان زان���ای���ان���ی الدروستبوو پرسیاره یان یان ه��ه س��اره ی��ه ئ��ه وه ئایا هه سارۆكه یه )هه ساره ی له ئاسماندا. ب��چ��ووك(ه ئه و گه شتنه ل��ه ك��ۆت��ای��دا ب�����اوه ڕه ی�����ی ك����ه ئ�����ه وه به هه ساره ی ه��ه س��اره ی��ه و ده ی�����ه م دان������را. ب����راون له س��ه ر به ڵ��گه رایگه یاند ئه وه ی��ه ه���ه س���اره ئ���ه م ق����ه ب����اره ی گ���وره ت�����������ره خولگ��ه ی ل��ه )ب��ل��ۆت��ۆ( ت��ای��ب��ه ت��ی ه���ه ی���ه وه ك���و ه���ه س���اره ك���ان���ی���ت���ر ئ����ه وه به هه ساره بوون راس��ت��ی

ده سه لمێنێ . له كێشی ب��اس ئ��ه گ��ه ر بكه ین ه����ه س����اره ك����ان شتێكی ئ���ه وه ب��ه راس��ت��ی زانستی نییه ببێ به پێوانه بۆ ئه مانه سه ره ڕای هه ساره . له باره ی ك��را گفت���وگۆ هه ست پێشتر كه ئ��ه وه ی

ب��ه ه��ه س��اره ی��ه ك��ی ت��ر كرا ئایا )Planet X( ناوی به زینا ئه و هه ساره یه یه یان نا دوای لێكۆڵینه وه ده ركه وت هه ساره یه كیتره زینا نه خێر هه ساره ب��ه ده ی��ه م��ی��ن وه

ده ژمێردرێت.باسه ج��ێ��ی ئ�����ه وه ی خ��ول��گ��ه ی زی��ن��ا ل��ه دوو بریتین كه ناوچه پێكدێت

له :ته مو ن���اوچ���ه ی -1 Oort( ئ������ۆرت م�����ژی هوله ندی زان��ای )Cloud )Jan Oort( ئۆرت جان ته مو ئه و به بوونی هه ستی ناونرا هه ربۆیه كرد مژه ی

ئۆرت.پشتێنی ن��اوچ��ه ی -2 )kuiper belt( كویپه ر دۆزرای�����������ه وه ل���ه الی���ه ن هۆڵه ندی ت��ری زانایه كی كویپر ج��ی��رارد ب��ه ن��اوی دیاره )Gerard Kuiper(شێوه ی ب��ه ناوچه یه ئ��ه و

پ��ش��ت��ێ��ن ده رده ك����ه وێ����ت، خولگه ی له پشت ده بینرێ ن���ب���ت���ۆن وپ����ێ����ك دێ���ت هه سارۆكه ، ل��ه ك��ۆم��ه ڵ��ێ بچوكه كانیان قه باره ی كه وه ك به ردی بچووك وایه و گه وره كانیان ق���ه ب���اره ی گه وره باژێرێكی هێندی

ده بێت. نزیكه ی زی��ن��ا ت��ی��ره ی 2700ك�����������م خ���ول���ێ���ك به ماوه ی ده ك���ات ت���ه واو زه وی . )560(س����اڵ����ی دۆزی������ن������ه وه ی ب����ۆ وه دوو ه����ه س����اره ی����ه ئ�����ه م به كارهێناوه ته له سكۆبیان له شاری )Iram( ئه ویش )تی��ره ی ئه لمانی بوونی مه تره ، )30( هاوێنه كه ی ته له سكۆبی دووه م���ی���ان چ���اودێ���ری )Spitzer(ده كات به تیشكی ژێرسور زانایان یارمه تی ئه مه ش تیره كه ی زانینی بۆ ده دات ب���ه ن���زی���ك���ه ی���ی ، م�����اوه ی س����وران����ه وه ی ب�����ه ده وری خۆیدا چل رۆژ ده خایه نێ به 54 عه تارد له ك���اتێك رۆژ به 243 زوهره رۆژو خولێك س��ه ع��ات وچ���وار ته واو خ��ۆی��ان ب����ه ده وری

ده كه ن .سه رچاوه : أفاق العلم، والمعرفه العلوم مجله

للجمیع. العدد رقم 6

"زینـا"‌لـه‌ئاسماندا

تایبه ت و خولگه ی وه ك��و شێوازو مانگ و نی هه بوو

قه باره ی . بچوكی هه ساره یه كی دۆزرای������ه وه س���ارد زۆر ملیار )14( دووری ل��ه ك��ی��ل��ۆ م���ه ت���ر ل������ه زه وی ، ك��ه ده س��ورێ��ت��ه ب���ه دوه ری یه كه مجاره بۆ وه خۆردا، به شێوه یه كی ت��وان��ی��ان ئه م له سه ر ته سه لی تێرو ب��اس��ه ب����دوی ن. م���اوه ی هه ساره یه و ئ���ه و ن��ێ��وان ئ���ه وه ن���ده ی س��ێ زه وی له نێوان ك��ه ئ��ه وم��اوه ی��ه ی��ه )بلۆتۆ( وهه ساره ی زه وی له دوورترین ئێستا ی��ه. ل��ه ك��ۆم��ه ڵ��ه ی خۆر خ��اڵ��ه له كۆمه ڵه ی ب���ه ره ب���ه ره خ���ۆر ن��زی��ك��ده ب��ێ��ت��ه وه تا نزیكترین دێته 280ساڵیتر كۆمه ڵه ی ل��ه زه وی و خاڵ خ���ۆر، پ��اش��ان ب���ه ره ب���ه ره

دوورده بێته وه .ئه م هه ساره یه دۆزراوه ئه مریكی زان��ای ل��ه الی��ه ن Mike( ب������راون م���ای���ك Brown( مامۆستای زانستی له په یمانگه ی هه ساره ناسی ته كنۆلۆجیا بۆ كالیفۆرنیا Cal i forn ia ( ینا د سا له پا Institute ofزان���ا ،)Technologyب����راون و گ��روپ��ه ك��ه ی بۆ ئه و ل��ه ب��اره ی لێكۆلینه وه

و: وه عدودڵاڵ ئه حمه د بۆتانی

ته كنیكه زان���ی���اری و نوێیه كان پ��ێ��ش��ك��ه وت��ووه له دوای رۆژ ده رگای رۆژ زۆرم��ان بۆ ده ك��ه ن��ه وه بۆ گه یشتن ه��ه س��ت��ك��ردن و ده ستكه وتی ب��ه ب��ی��رۆك��ه و سااڵنێكی دوای ن���وێ . كۆمه ڵه ی م��ان��ه وه ی زۆر خۆر هه ر به نۆ هه ساره یی ، ده یه مین دوای���ان���ه ب���ه م ه���ه س���اره دۆزرای��������ه وه و زیادكرا بۆ كۆمه ڵه ی خۆر، نزیكترین هه ساره یه ئ��ه و )بلۆتۆ(یه و دراوس���ێ���ی نزیكه ی ق��ه ب��اره ك��������ه ی قه باره ی نیوێكی هێنده و

)بلۆتۆ(یه .دۆزینه وه ی ل���ه دوای زانیاری رۆژ له دوای رۆژ له الیه ن ك��ۆك��راوه زی��ات��ر زان���اك���ان���ه وه . ل�����ه دوای چه ند ه��ه واڵ��������ه و ئ����ه و الدروستبوو. پرسیارێكیان ئایا به بوونی ئه و هه ساره یه خۆر كۆمه ڵه ی ش��ێ��وازی ئه مه ئ��ای��ا ده گ��ۆرب��ێ��ت؟

هه ساره یه یان نا؟گفتوگۆی له وباره یه وه ئه وه یان ك��راو ب����ه رده وام ئه گه ر ك���ه ده رخ����س����ت ئه وا ه��ه س��اره ب��ێ��ت ئ��ه م��ه له م هه ساره یتر ده ی��ان به ش��ێ��وه ه���ه ی���ه ، وه ئ���ه گ���ه ر سیفاتی ئه وه نییه هه ساره ده رده كه وێ تیا هه ساره ی

گه‌ردوون 33گه‌ردوون32

بەهۆی دەب��ێ��ت ک��ە ه��ەی��ە سێڕن کاتژمێرەکانی ئەوەی لەکارکردندا ئ��ۆپ��ێ��را و ج���ی���اوازی���ان ه��ەب��ێ��ت و هێواشترلەویتریان یەکێکیان

کاربکات. سێرن ک��ات��ژم��ێ��رەک��ەی ساسوو لەچاوکاتژمێرەکەی زەوی، لەناوەندی نزییکترە کاتژمێرەکەی ه��ەرب��ۆی��ە دەستپێکردنی س��ەرەت��ای نوترینۆکان ج���ووڵ���ەی هێواشتر تۆزێک لەسێڕن لەکاتژمێرەکەی ساسو)خاڵی ک���اردەک���ات. ) ک��ۆت��ای��ی بەرچاو کارییگەری کەئەمە دەرئەنجامەکان ل��ەس��ەر دادەن���ێ���ت. ه���ەروەه���ا بە

Dario(وەکو داریۆ ئاوتیرۆلەئەنستیتۆی )Autieroلەالیۆنی ن��اوک��ی فیزیای )IPNL( ف����ەرەن����س����ا داوای���ی پ��ێ��داچ��وون��ەوە بە ئەنجامەکانی )٢٢( ئەیلولی

ئۆپێرا دەکەن. دوو ئ���ەو ج���ی���اوازی ساسوو سێڕن و کاتژمێرەی ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی گ���ەورەی���ە لەپێوانی داتاکاندا و زانایان دڵنییا نیین لەوەی ئەم دوو

رێکخرابێتن. کاتژمێرە پ����ێ����وان����ی خ���ێ���رای���ی ئاسانترە زۆر روون��اک��ی نیوترینۆ، خێرایی لەپێوانی رووناکی دەکرێت چونکو بگەڕێندرێتەوە ساسو ل��ە

زۆر ک����ە ب����ارگ����ە ب����ێ تەنۆلکە ل��ەگ��ەڵ ب��ەک��زی کارلێک س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان��دا بارستاییەکەی دەک����ات زۆر وەس��ت��ان��دا ل��ەک��ات��ی ئەم نییە، سفر بەاڵم کەمە لەنێو دەتوانێت تەنۆلکەیە بێهیچ ئ��اس��ای��ی��ەوە م���ادەی تێپەڕ کارلێکێک چەشنە بەواتای نیوترینۆ ببێت، ب��ێ��ب��ارگ��ەی ب��چ��ووک��ە بە نوترۆن ل��ەگ��ەل ب����ەراورد پێکهاتەکانی لە یەکێکە کە نیوترینۆ ئ��ەت��ۆم، ن��اوک��ی هێزی وات����ە ب��ێ��ب��ارگ��ەی��ە کاری ک��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی ئەم چ��ۆن وەک تێناکات پرۆتۆن و لەسەر کار هێزە تاقە دەک���ات. ئەلکترۆن سەر کەکاردەکاتە هێزێک لەهێزی بریتیە نیوترینۆ ن��اوک��ی ک��ز، ب��ەه��ۆی ئەم ه����ێ����زەوە ن���وت���رۆن���ەک���ان دەب���ن دەچ�����ن و ل���ەن���او ئەلکترۆن و پ��رۆت��ۆن ب��ە نوترینۆکان ن��وت��ری��ن��ۆ. هەڵوەشانەوەی ب��ەه��ۆی رادیۆئەکتیڤەوە یان کارلێکە دروستدەبن. ناوکییەکانەوە تیشکی ل��ەن��ێ��و ه���ەروەه���ا تێشکی گ������ەردوون������ی و

خۆریشدا بوونیان هەیە. نیوترینۆ ج���ۆر س���ێ بەناوی هەیە، لەسروشتدا ئەلکترۆن، ن��ی��وت��ری��ن��ۆی ن���ی���وت���ری���ن���ۆی م���ی���ون و هەرکام ت���او، ن��وت��ری��ن��ۆی ئانتییان ی���ان دژ ل��ەم��ان��ە نیوترینۆکان کەوابوو هەیە لەراستییدا ل��ەس��ەروش��ت��دا زۆرتریین ج���ۆرن. )٦(نیوترینۆ لەخۆرەوە ژمارەی لەهەموو دێن زەوی بەرەو میلیارد )٦٥( چرکەیەکدا لەهەر خ���ۆر ن��ی��وت��ری��ن��ۆی سانتیمتردوجایەکی روبەری

تێپەردەبێت. زەوەییەوە به پێی دوایین هه واڵه کان به ڕێوه به رانی له سێرنه وه ؛ بڕیاریانداوه ن��اوه ن��ده ئ��ه و به زوویی تاقیکردنه وه که

دوباره بکه نه وه .

کاردانەوە زانستییەکان بۆ شکاندنی خێرایی رووناکی بەردەوامە

بیین ئ����اگ����ادار دەب���ێ���ت ئۆپێرا ف��ی��زی��ای��ی��ەک��ان��ی نەبوون ت��ی��وری ک��ەس��ان��ی ب��ەڵ��ک��و زۆرت���رک���ەس���ان���ی یەکێک ب���وون. ک����رداری لە زانستییەکان ل��ەوت��ارە ئەیلولدا مانگی )٢٨(ی تیوری فیزیایی ل��ەالی��ەن Carlo( کونتالدی کارلۆ لەئیمپریاڵ )Contaldiک����ۆل����ێ����ج����ی ل�����ەن�����دەن وتارە ئەم باڵوکراوەتەوە. کێشەیەکی پ��ی��ش��ان��ی��دەات داتا لەئەژمارکردنی گەورە

خوێندراوەکاندا هەیە. ت��ی��م��ەک��ەی ئ��ۆپ��ێ��را بۆ سەرەتاو ک��ات��ی پ��ێ��وان��ی کاتژمێر ل����ەدو ک��ۆت��ای��ی

تاقیکردنه‌وه‌که‌‌دووباره‌‌ده‌کرێته‌وه‌؟

دوای ه��ەف��ت��ە چ��ەن��د ئ��اش��ک��راک��ردن��ی ئ����ەوەی خێوییەکان ت��ەن��ۆل��ک��ە توانیویانە نوترینۆ وات���ە لەخێرایی زیاتر بەخێرایی زانایانی بجوڵێن، روناکی ئەوە ل��ەس��ەر ئێستا فیزیا زۆریان ناتەواوی بڕوایەن ل��ەش��ی��ک��اری دات���اک���ان���دا

دۆزیوەتەوە. نائاساییەکە دەرئەنجامە ل����ە ت���اق���ی���گ���ەی ئ���ۆپ���ێ���را Oscillation Project( with Emulsion-tRacking )١٤٠٠( لە )Apparatusمیتری ژێرزەوی و لەتاقیگەی ساسو گ����ران ن���ەت���ەوەی���ی Gran Sasso National(لەئیتالیا )Laboratoryزانایان ل��ێ��رەدا ت��ۆم��ارک��را. muon(میونی نیوترینۆکانی بەرهەمهاتوو )neutrinosنزیکی )CERN( لەسێرن )٧٣١( بڕینی جێنێڤدوایی

ئاشکرادەکرد. کیلۆمیتر بەسەرسوڕمانەوە ئەوان نیوترینۆیانە ئ��ەو بینییان )ه���ەر چ���رک���ە ن���ان���ۆ ٦٠لەسەر ی���ەک ن���ان���ۆی���ەک، خێراترلەو م���ی���ل���ی���اردە( گورزەیەکی کە خێراییەی روناکی هەیەتی دەگەنە ئەو لەگەڵ ئ��ەم��ە ک��ە ش��وێ��ن��ە. تایبەتی رێ��ژەی��ی پڕینسیپی یەکناگرێتەوە ئانیشتایین ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���وری رێ���ژەی���ی رووناکی خێرایی تایبەت بەرزتریینی ل��ەب��ۆش��ای��ی��دا هیچ خێراییەکانەو هەموو تەنۆلکەیەک ناتوانێت خێراتر بجوڵێت. خ��ێ��رای��ی��ە ل���ەو بەربەستی راگەیەندرا واتە خێرایی گەردوونی رووناکی

شکێنراوە.راگەیاندنی ل��ەک��ات��ی ئ��ەم ب��اب��ەت��ەوە وات��ە ٢٢ی ئێستا ت��اوەک��و سپتەمبەر زیاد لە ٥٠ وتاری زانستی فیزیای زان��ای��ان��ی ل��ەالی��ەن بەم س��ەب��ارەت تیورییەوە Arxiv.( لەسایتی روداوە ب���اڵوک���راوەت���ەوە، )org

زانستییەکەی وت���ارە پێی کونتالدی زەوی بە دەوری واتە دەخولێتەوە خۆییدا سەرزەوی چاودێرەی ئەو )نموونەی ئۆپێرا( چاودێری )Inertial( ب���ارن���ەگ���ۆر بارنەگۆڕ )چاودێری نییە. وەستا یان کە چاودێرێکە نەگۆڕ بەخێرایی یان بێت فیزیا یاساکان بجوڵێت، چاودێرە ئ���ەم ب��ۆ ت��ەن��ه��ا ئەژمارکردنی ب��ە راس��ت��ە( کونتاڵدی کارییگەریانە ئەم هەڵەی چرکە! نانۆ )٣٠(ئۆپێرادا پ��ێ��وان��ەک��ان��ی ل��ە بۆیە ه��ەر دۆزی���وەت���ەوە. تیوری ل��ەزان��ای��ان��ی زۆر

کاتژمێر یەک و سێڕن بۆ ب���ەک���ار ب��ه��ێ��ن��رێ��ت ب���ەاڵم چونکو نوترێنۆوانییە ب��ۆ کان ن��وت��رێ��ن��و ن��اک��رێ��ت

بگەڕێنەوە. ئەمانەدا هەموو لەگەڵ ه��ێ��ش��ت��ا ک���اردان���ەوەک���ان بە ش���ی���ک���ردن���ەوەک���ان و بۆیە نەگەیشتوون کۆتایی بکەیین چ���اوەڕێ دەب��ێ��ت تیورییەکان و ت���اوەک���و ت����اق����ی����ک����ردن����ەوەک����ان دەرئەنجامێکی دەگ���ەن���ە

یەکالکەرەوە. چییە؟: ن��ی��وت��ری��ن��ۆ لە ب��ری��ت��ی��ە ن���ی���وت���ری���ن���ۆ سەرەتایی تەنۆلکەیەکی

س����وودی����ان وەردەگ������رت ئەوی لەسێرن و یەکێکیان ئەم ل���ەس���اس���وو، ت���ری���ان هۆی ب���ە ک��ات��ژم��ێ��رە دو ئیس پی جی نیشانەکانی مانگێکی ی )GPS(دەسکردەوە رێکدەخران.

زانستییەکەی وت����ارە گروپی دەڵێت، کونتالدی یەکێک ئۆپێرا ت��وێ��ژەران��ی تیوری گرنگەکانی لەالیەنە ئانیشتاینیان گشتی رێژەیی ف�����ەرام�����ۆش ک�������ردووە. ئ��ەو الی��ەن��ەش ئ��ەم��ەی��ە : بچووک ج��ی��اوازی��ی��ەک��ی کێشکردن هێزی لەنێوان کاتژمیرەکەدا لەشوێنی دوو

فیزیا 35فیزیا34

و: لڤینی زانستی

ئەو شتەی هاوکینگ ٣٠ دەربارەی پێش ل��ەوەو ساڵ کونەرەشەکان تیشکدانەوەی پێش بینی کردبوولەم رۆژانەدا میالن زان��ک��ۆی لەتاقیگەی تیۆرییە ئەم بینرا. ئیتاڵیا لە تەنها رێگەیەکە بۆ شرۆڤەی چوونی ل���ەن���او دی������اردەی کونەرەشەکان لەبەردەستدایە.لەوەو نزیکەی ٣٠ ساڵ پێش ستیڤن هاوکینگ پێشبینی کونەرەشەکان ک���ردب���وو بەڵکو نیین، رەش بەتەواوی تیشک بڕێک مێشیین و خۆڵه ساڵ ٣٠ دوای دەدەن���ەوە. زانایانی لەگەردووندا، گەڕان فیزیا رایانگەیاند ئەم دیاردەیان

داب������ب������ەزێ������ت و ئ����ەگ����ەر کونەرەشەکە لەتەمەنی خۆیدا هەڵنەمژێت م��ادەی��ەک هیچ بارستاییەکەی رادەی���ەک بە بچێتە ئەوەی بۆ دادەبەزێت دوای لەرزۆکیییەوە، دۆخی پڕ تەقیینەوەیەکی ل��ە ئ��ەوە

روناکیدا لێکباڵو دەبێتەوە. زانکۆی ت���وێ���ژەران���ی م���ی���الن ئ��ێ��س��ت��ا ب����ڕوای����ان هاوکینگیان تیشکی وای���ە لەتاقیگەکەی ئەوان بینیووە. پێچەوانەی مودێلی خۆیاندا، بەبەکارهێنانی کونەڕەشیان دروستکردەوە. متامەتریاڵ لەم مودێلە پێچەوانەدا کە پێی دەوترێت کونەسپی )لە لڤینی دەتوانی دا ٢ ژمارە زانستی دەربارەی پێویست زانیاری کونەسپی و ک����ون����ەرەش

بینیووە، خ��ۆی��ان ب��ەچ��اوی هەڵبەت لەسەرزەوەی .

ک������ون������ەرەش������ەک������ان و ق��ورس زۆر تەنگەلێکی بچووکن زۆر لەهەمانکاتدا بەتیین کە کێشکردنێکی زۆر دەخەنە سەر تەنەکانی نزییک لەمەودایه کی ل��ەخ��ۆی��ان، دیاریکراودا کە پێی دەوترێت ئ��اس��ۆی روداوەک�������ان، ئەم کێشکردنە بە رادەیەک بەهێزە تەنانەت شتێک ه��ی��چ ک��ە کەخێراییەکەی روون���اک���ی کیلۆمه تەر (ه���ەزار ٣٠٠ (بەرزتریین ل��ەچ��رک��ەدای��ەو خێرایی گەردوونە ناتوانێت لە کونەڕەشەوە دەربچێت. هەر بۆیە بە کونەرەش دەگوترێت

کونی تارییک.پڕە گ������ەردوون ب����ەاڵم

دژە تەنۆلکەو لەجووتەکانی بەرهەم لەوزەوە کە تەنۆلکە دێن، بۆ ساتێکی زۆربچووک دەم���ێ���ن���ن���ەوەو ل���ەدوای���ی���دا تیوری بەپێی ل��ەن��اودەچ��ن. هاوکینگ، ت��ی��ش��ک��دان��ەوەی جووتانەی ئ����ەم ک��ات��ێ��ک ت��ەن��ۆل��ک��ە- دژت��ەن��ۆل��ک��ە لە ئ���اس���ۆی ن����ەگ����ەڕان����ەوەدا دروس��ت��دەب��ن ه��ەرل��ەو ماوە دەره خسێت هەل کەمەدائەوە لەکونە لەتەنۆلکەکان یەکێک بەو ئەمە رەشەکە دەربچێت، مانایە دێت کە کونە ڕەشەکە وزە ه��ەی��ەو تیشکدانەوەی

لەدەست دەدات.ت��ی��ش��ک��ە ک���ە پێی ئ����ەم گەرمایی تیشکی دەوت��رێ��ت بەهۆی دەب��ێ��ت ه��اوک��ی��ن��گ ئەوەی بارستای کونەرەشەکە

ئەوەی لەجیاتی بخوێنیتەوە( رووناکی ک��ون��ەڕەش وەک هەڵبمژرێت، ن�����اوەوە ب��ۆ شەپۆلەکانی رووناکی دەگەن ئەگەر ت���ەواو. بەوەستانی بێت، راس���ت ق��س��ەی��ە ئ���ەم کارییگەری دۆزینەوەیە ئەم زانستی ل����ەس����ەر زۆر بوارەکانیتری گەردوونناسی و زانستییدا دادەنێت. تاقە رێگە کە بۆ شیکردنەوەی دیاردەی کونەرەشەکان لەناوچوونی تیوری ل���ەب���ەردەس���ت���دای���ە، هاوکینگە. تیشکدانەوەی بۆیە لەگەڵ پشتڕاستکردنەوەی ئەم تیورییە، کارییگەری زۆر لەسەر تێگەیشتنمان لەکۆتایی

جیهان دادەنێت. سەرچاوە:

popular science

له كونه ره شه كانه وه بەرەو خەاڵتی نوبڵگه‌ردوون 36

و: لڤینی زانستی

رەنگەکانە وەرزی پایز درەخ����ت����ان گ�������ەالی و دەگۆڕێت، رەن��گ��ەک��ان��ی��ان بەاڵم ئەم گۆڕینه بۆ ناوچە جیاوازەکان، جۆگرافییە

جیاوازە. دەستپێکردنی ب����ە پ��ای��ی��ز رەن���گ���ی گ���ەاڵی زۆرب����ەی درخ��ت��ەک��ان لە زەردو ب��ەره و کەسکەوەو ئایا دەچ����ێ����ت، س�����وور ئەم ه���ۆک���اری دەزان������ن بێهاوتاییەی رەنگاورەنگییە رەنگی بۆچی چییەو پاییز گەاڵی درختەکان لە شوێنە جۆربەجۆرەکاندا جیاوازە؟ ن��اوچ��ەی پ��ام��ران��ی��ا لە

کەمتربۆ ب��ژێ��وی م����ادەی بەرەو زستان پاشەکەوتی درختەکان ریشەی ڕەگ و

دەڕوات. ئەم دۆزینەوەیە لەالیەن کە ترەوە لێکۆڵینەوەیەکی پاییزی درەخ��ت��ی ل��ەس��ەر )Sweetgum(سویتگومیلەسەر و ئ��ەم��ری��ک��ای��ی )maple(ماپلی درەخ��ت��ی لەویالیەتی ک��ە س����وور ک���ارول���ی���ن���ای ب���اک���وری ئەنجامدراوە ئ��ەم��ری��ک��ادا مارتا پشتراستکراوەتەوە. لەم ئ��ی��پ��س و گ��روپ��ەک��ەی تێگەیشتن لیکۆڵینەوەدا کە درخ����ت����ان����ەی ئ�����ەو کەمپیتدا ه��ەژارو لەخاکی ئانتوسیانیینی دەژی���ی���ن، ؛ هێنن ە مد هە ر بە تر یا ز

بەوەی ن��اس��راوە پۆڵۆنیا هەیەو چ���ڕی دارس��ت��ان��ی پڕە لە دەریاچەو رووباری وێنەیی ئ��ەو پێچاوپێچ. پاییزی دەی��ب��ی��ن��ن ک���ە جەنگەاڵنە ئەو قەشەنگی لەپاییزداولەم پیشاندەدات دره ختەکانی دارس��ت��ان��ەدا بەرەو گ��ەاڵک��ان��ی��ان غ��ان دەڕوات و زەرد رەن��گ��ی بە دەبن راش درختەکانی لەکاتێکدایە، ئەمە س��ور. دره خ��ت��ی س��ن��ەوب��ەر هەر

بەسەوزی دەمێنێتەوە.لەگەاڵی رەنگی سەوز درەخ���ت���دا ب���ەه���ۆی دان���ە کلۆرۆفیلەکانەوەیە. کاتێک دەمرن، لەپاییزدا گەاڵکان بڕی کلۆرۆفیل دادەبەزێت و دەرخسێت ه���ەل���ە ئ����ەو

زەردو رەنگییەکانی دان��ە زۆربەی ببینرێن. پرتەقاڵی درختەکان لەم کاتەدا دانەی سور دروستدەکەن کە پێی دەوترێت ئانتو سیانیین.

کە زۆرە م��اوەی��ەک��ی لەالی گرنگ پرسیارێکی ئەویش بێوه اڵمە، زان��اک��ان درختەکان بۆچی ئ��ەوەی��ە لەسەرەتای خەوی زستانەدا بۆ دروستکردنی ئانتوسیانیین ویلیام دەهێنن. بەکار وزە ه���اوک���ارەک���ان���ی و ه����اچ مونتانا ویالیەتی لەزانکۆی ئەوەیان دۆزیوەتەوە. ئەگەر ئانتوسیانیین بەرهەمهێنانی بوەستێنرێت، ل��ەدرەخ��ت��دا بەهۆی درختەکان گ��ەاڵی زیانیان خ��ۆرەوە رووناکی لەئەنجامدا پ��ێ��دەگ��ات و

ل���ەوان���ەی���ە ئ���ەم ک����ردارە بێت ئ�������ەوەوە ب���ەه���ۆی گەاڵکانیان بتوانن تاوەکو زیاتر م���اوەی���ەک���ی ب���ۆ لەهەمانکاتدا ب��پ��ارێ��زن. ئ���ەم دان���ە رەن��گ��ی��ی��ان��ە بە ئەژمار ئۆکسیدان ئانتی دەکەن پێشگیری دەکرێن و مێرووەکان لەزیانگەیاندنی

بە گەاڵکە. سیمچا وت������ەی ب����ە لەزانکۆی ی���ادوون لیف ئورشەلیم، ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی هۆکارە بەم هەر لەوانەیە درەختانی گەاڵی کە بێت زۆرتر لەئەمریکادا پاییزی زۆرتر لەئەوروپادا سوورو بەرەنگی زەرد دەبینرێت.

New س�����ەرچ�����اوە: scientist

گەاڵی دره ختەکانی ئەمریکا سوورو دره ختەکانی ئەوروپاو ئاسیا زەرد دەبێت

لەپایزدا37ژینگه‌

زان������اك������ان، ك���ێ���ش���ه ی به گرنگترین پ���اش���ه ڕۆك���ان كه ده بینن ژینگه كێشه كانی چاره سه ربكرێت، پێویسته رێگا هه ندێك ن��ێ��وان��ه دا ل��ه م رزگاربوون بۆ ده گیرێته به ر

له ترسناكی پاشه ڕۆكان.پێناسه ی ده ت���وان���ی���ن ش��ارس��ت��ان��ی��ه ت��ی س����ه رده م وا بكه ین كه شێوازی به كارهێنانی به كۆمه ڵێك هه یه ، هه ڵده ستێت پاشماوه كان به رهه مهێنانی به به بێ فراوان پێوه رێكی له سه ر پالن و به رنامه یه كی روون، وه ك تری دۆخه كانی هه موو چۆن به رهه مهێنانیش به م شێوه یه ، ئه م جۆرێتییه نادیاره له به رهه مهێنانی تایبه تمه ندییه كی پاشماوه كاندا شارستانیه تی س���ه ره ك���ی گیروگرفتێك ئێستا سه رده مه . به گیروگرفتی ن��اس��راوه هه یه رێگا ئاسانترین "پ���اش���ه ڕۆ"، له پاشه ڕۆكان رزگ��ارب��وون بۆ فڕێدانیه تی له شوێنه گشتییه كان، توشی شوێنانه ئ���ه م ب���ه اڵم له به رئه وه ده ك���ات، ته نگه ژه پاشان په نا ده به ن بۆ هه ڵكه ندنی چ�����اڵ و ب���ه ژێ���ره وه ك���ردن���ی به خاك داپۆشینی پاشه ڕۆكان و هۆیه وه به م خولی ، به شێوه ی یاڵی گردو زۆر به خێراییه كی به جۆرێك پ��ه ی��داده ب��ن زۆر له به رده میاندا ئامێره كان كه ده سته وسان ده بن له سه ركه وتن ته ختكردنیان. به سه ریانداو ئه م جێبه جێكردنی له ئه نجامی ژه هرو م���ادده ی رێگایانه وه ، زه یتی پاشماوه ی پاككه ره وه و مادده هه موو بزوێنه ره كان و ده نیشێت زی��ان��ب��ه خ��ش��ه ك��ان كۆگاكانی بۆ ده كات( )ئاودز كانیاوه زه وی و ژێ��ر ئ���اوی نزیكه كان، سه ره ڕای بۆنی گازه له ئه نجامی كه بێزاركه ره كان ش���ی���ب���وون���ه وه ی پ���اش���ه ڕۆ په یداده بێت و ئه ندامییه كانه وه ب����ه ه����ه وادا ب���اوده ب���ێ���ت���ه وه به رهه مه ئه و زۆر. به بڕێكی ناوچانه دان له و كشتوكاڵیانه ی به پیسبوو داده نرێن، هیچ كه س ئه و نێوان په یوه ندی ئاگاداری زه وی و ژێر ئاوییانه ی كۆگا

بڕی ئه و مادده پیسكه رانه ی كه بۆی گوازاوه ته وه نییه .

په ناده به نه به ر ش��ار زۆر تایبه ته كان، پاشه ڕۆ سوتاندنی ئه و وزه گه رمییه ی له ئه نجامییه وه ده كرێت ل��ێ��ی��ب��ه ره��ه م��دێ��ت به رهه مهێنانی بۆ به كاربێت كه م ماوه یه كی دوای كاره با، پاشه ڕۆكان، ل��ه س��وت��ان��دن��ی ش���وێ���ن���ه واری وێ���ران���ك���ه ری ژی��ن��گ��ه ی��ی ده رده ك����ه وێ����ت، گرنگترین به رهه می زیانبه خشی بریتییه پاشه ڕۆكان سوتاندنی زیاد دایۆكسن له دایۆكسین، هه مووشیان ل��ه م��ادده ی��ه ك��ه و ژه ه����راوی����ن و ده ب���ن���ه ه���ۆی مادده ئه م ترسناك، نه خۆشی له ڕێگه ی هه ناسه دان و پێسته وه ته نانه ت داده نێت، كاریگه ری له ڕێگه ی خۆراكیشه وه ، تێكه ڵی خاكی توێكڵی زه وی ده بێت و پاشان به ڕێگه ی جیاواز ده گات خۆڵه مێشه ی ئ��ه و ب��ه م��رۆڤ پاشه ڕۆكان له سوتاندنی كه په یداده بێت هه میشه ده وڵه مه نده به مادده ی دایۆكسین، هه روه كو وێستگه كانی خ��ۆڵ��ه م��ێ��ش��ی زۆر ب���ڕێ���ك���ی ن���اوه ك���ی���ش ئه مه ش ت��ێ��دای��ه ، دایۆكسینی پێویسته ف��راوان��ی شوێنێكی ماددانه ل��ه و رزگ��ارب��وون بۆ بێت گونجاو شوێنێكی ك��ه خۆڵه مێشه ئ��ه و فڕێدانی ب��ۆ م�����ادده ی زۆر ب��ڕێ��ك��ی ك���ه سوتاندنی تێدایه . دایۆكسنی )2250( ته ن له پاشه ڕۆ رۆژانه له شارێكی مامناوه ندیدا، سااڵنه )5( ته ن قوڕقوشم پاشماوه ی ده بێت، كه ئه م بڕه ش یه كسانه كه قوڕقوشمه ی ئ��ه و به بڕی له ساڵێكدا ئۆتۆمبێل )2500( )17( هه روه ها ده ری��ده ك��ات، ت���ه ن ل��ه ج��ی��وه ی ژه ه�����راوی ده بێت، پاشماوه ی له ساڵێكدا ئ���ه و م���اددان���ه ی ت��ری��ش كه پاشه ڕۆیانه ئ��ه و له سوتاندنی په یداده بن بۆ نموونه له شارێكی كگم )300( م��ام��ن��اوه ن��ددا، ته ن )2000( ك���ادم���ی���ۆم، له ئۆكسیدی نایترۆجین، )800( ته ن ترشی كبریت، )800( ته ن ترشی كلۆری ئاو، )10( ته ن

)50( ف��ل��ۆر، له گیراوه كانی )غوبار( تۆز ته نۆڵكه ی ته ن جگه ر له سه ر ده توانێت كه ماددانه ئه م مه ترسی بنیشێت، ژێر ئاوی خاك و هه وا، له ناو ساڵێك ه��ه زار چه ند زه وی��دا

ده مێنێته وه . ت���ه ن���گ���ه ژه ی پ���اش���ه ڕۆو پ��ی��س��ب��وون��ی ژی���ن���گ���ه ل���ه م كێشه یه كی وه ك��و س��ه رده م��ه دا گ��ش��ت س��ه ی��رده ك��رێ��ت، كه هه موو تاكێكی ره گه زی مرۆیی

به رپرسه له دروستبوونی .پاشه ڕۆكان و سوتاندنی دووب�������اره گ���ێ���ڕان���ه وه ی بۆ چاره سه رێكی پ��ی��ش��ه س��ازی نییه ، گ��ون��ج��او ن��م��وون��ه ی��ی و ب��ه ڵ��ك��و ب���ۆ رزگ����ارب����وون پێویسته ل���ه پ���اش���ه ڕۆك���ان پێویستییه كان به كارهێنان و كه مبكرێته وه ، تاكدا له ئاستی پاشه ڕۆكان پۆلێنی پێویسته فڕێدانیان، پ��ێ��ش ب��ك��رێ��ت كاغه ز خ���واردن و پاشماوه ی ده توانرێت بكرێنه ژێر خاكه وه و شیكه ره وه كانی ب���ه ه���ۆی شیبكرێنه وه ، به كتریاوه وه ك م��ادده ی پالستیكی كه وه ل��ێ له گه ڵ شینابێته وه به ئاسانی جارێكی ده كرێت شووشه دا ئه و به اڵم به كاربهێنرێنه وه ، تر ماددانه ی كه چاره سه ركردنیان ناتوانرێت ن��اڕه ح��ه ت��ه و زۆر جارێكی تر سودی لێببینرێته وه به رهه مهێنان و پ��ێ��وی��س��ت��ه

به كارهێنانی كه مبكرێته وه .ب���ه ك���ارب���ردن و ده وری پ����ی����ش����ه س����ازی س��������ه رده م پاشه ڕۆدا له به رهه مهێنانی

چییه ؟شێوه یه كی ه��ه ر گۆڕانی وزه تری شێوه یه كی بۆ وزه ده رچوونی ل��ه گ��ه ڵ هاوڕێیه له كاتێكدا گ��ه رم��ی ، ب��ڕێ��ك جووڵه ی ب��ن��ه م��ای گ��ه رم��ی مادده یه ، سه ربه سته كانی به شه ئه م ل���ه ڕوان���گ���ه ی ك���ه وات���ه تێڕوانینه وه گه ردوون له كۆتایدا شێت و ه و یه كهه ڵد له به رلێكتر ب�����ه ش�����ه ك�����ان�����ی به كورتی ، دوورده ك���ه ون���ه وه ، ئ����اڕاس����ت����ه ی گ��������ه ردوون

نزیكه ی )4( ملیۆن گیراوه به گیراوه )63000( به به راورد رێژه ی به كاردێت، رۆژانه كه به هیچ گ��ی��راوان��ه ئ��ه م زۆری پێویست گ��رن��گ و ش��ێ��وه ی��ه ك پێشكه وتن و هه رچه نده نین له ئارادابێت، گه شه كردنیش زۆری به شی به پێچه وانه وه ، ئه مانه ده بنه مه ترسییه كی ته واو سودێكیان ه��ی��چ ك��ه ك����ارا، لێنابینرێت جگه له وه ی ده زانین به كاربه رمان س��روش��ت��ێ��ك��ی نوێیه كان ت��وێ��ژی��ن��ه وه ه��ه ی��ه ، ده ریده خه ن، تاكێك له هه ندێك ملیۆنێك پیشه سازیدا واڵت��ی )وه زن���ی ( له بارستایی ج��ار جیاواز م��ادده ی زیاتر خ��ۆی ژیانیدا له ماوه ی به كارده بات كه ناوه ندی ته مه ن )70( ساڵه ، واته ئه م تاكه هه ر كاتژمێرێك سروشتی له بارستایی زی���اد لێره دا با به كارده بات، خۆی ئاماژه به وه بكه ین كه خاڵێتی داوه ب���ه رده وام���ی ده روون����ی مرۆڤ به كاربردن و به دیارده ی له ده ستداوه و خ��ۆی ت��وان��ای ته كنۆلۆژیا به دیلی كردوویه تی بكه رو ئ�����ه وه ی ل��ه ج��ی��ات��ی

كاریگه ربێت تێیدا.ك��ه م����رۆڤ ده رك�����ه وت زه وی ه���ه س���اره ی ل���ه س���ه ر به خششێك خ��ێ��رو ه��ه م��وو دابه ش ببوو له هه موو شوێنێكی )ئێستا( مرۆڤ زه ویدا، سبه ی له سه رده می به كاربردندایه ته نیا به خششه كان خێرو بگۆڕێكه ده گۆڕێت بۆ پاشه ڕۆو له هه موو باویده كاته وه ، شوێنێكدا ده چێته ك���اره ب���ا ت�����ه زووی به وزه یه كی ترانسفۆرمه ره وه دیاریكراوه وه ، به اڵم به وزه یه كی

جیاوازه وه ده رده چێت. ده به خشێته وه مانا ئه وه ی خۆیه تی ، م���رۆڤ ژی��ان��ه ب��ه م چۆنه بۆ ئه و مرۆڤه كه خۆی ب��وون ل��ه ن��اوب��ب��ات، وات��ه ئه م هه ساره بگۆڕێت بۆ حه وزێك هه موو ژیرییه ئایا له پاشه ڕۆ، ه��ی��واو چ��اره ن��ووس��ی مرۆڤ بێت، مانا ئه م له ناوبردنی بۆ ب��ه خ��ش��ش��ه ك��ان ب��گ��ۆڕی��ن بۆ

پاشه ڕۆو خۆڵ و خاشاك.

پاشه‌ڕۆکانگه‌وره‌ترین‌مه‌ترسییه‌کانی‌ژینگه‌ن

سه روه ت قادر

ئاژاوه ب��ه ره و زیاتره هه رچی ده ڕوات، )ن��اڕێ��ك��وپ��ێ��ك��ی( به پێچه وانه شه وه ، ژیان به شوێن خۆیدا گرنگه كه ی نموونه بۆ مرۆڤه ، ئه ویش: كه وێڵه له جێگه ی سیسته م جێگرتنی دوو له م هه وڵه ئه م ئ��اژاوه . به په یدابوونی كۆتایدا سه ده ی به اڵم ده رك��ه وت، پیشه سازی ئایا هێشتا پیشه سازی سه رده م به كاربردنه یه وه سروشتی به م ئه م له دروستكردنی به شداره كه به تایبه تی سیسته مه دا؟ به شێوه یه كی باوه كان كانزا هه ڕه مه كی و ناڕێك ده گۆڕێت بۆ پیشه سازی رێكوپێك، شێوه ی به پوخته كردنی هه ڵده ستێت له كانزاكان و كیمیایی مادده ی توخمه جیاكردنه وه ی پاشان ماددانه وه ، ل��ه م پێویسته كان ئاژاوه یه ، به ته واوی ئه مه واته ئ��اڕاس��ت��ه ی گشتی ب��ۆ ئ���اژاوه ل���ه ج���ی���ه���ان���دا س���ه پ���ان���دن���ی ب���اوك���ردن���ه وه ی وزه ی���ه ك���ی ئه و جیگرتنه وه ی ب��ۆ زۆره بۆكرد ئاماژه مان سیسته مه ی ئ��ه م وزه یه ش ب��اوب��وون��ه وه ی رێكخستنی ك��رداری ده چێته له مه ش پ���اش���ان ج������ۆره وه ده رده چێت و خاڵیده بێت له هه ر ده چێته به مه ش رێكخستنێك،

ناو ئاژاوه ی جیهانه وه . ماوه ته وه له سه ر مرۆڤ كه دانانی سنورێك بۆ بڕیاربدات پیشه سازی له به رهه مهێنانی تێداده كات و زی����اده ڕه وی كه به زیادده كات ده رچوو وزه ی مادده ی به سیسته می ب��ه راورد ناسنامه ی چونكه گ����ۆڕاو، ره گه زی مرۆیی له ناو ده بات و

سیسته مێكی ناڕێك پێكدێت.نزیكه ی زه ویدا له توێكڵی هه یه ، ك��ان��زا ج���ۆر ه����ه زار پێكهاته ی ده چێته ئۆكسجین ئه م به شه وه به ڕێژه ی له )99%(، بۆ گرنگه كان كانزا ژم��اره ی كانزا )80( ناچێته م���رۆڤ له كۆی ئه و ژماره ی باسمانكرد، له كانزا رۆژان�������ه م�����رۆڤ )1000( نزیكه ی گرنگه كان به رهه مدێنێت، نوێ گیراوه ی ده گاته گیراوانه ئه م ژم��اره ی

ژینگه‌ 39ژینگه‌38

ئه م دروستكردنی دوای وه كو ئ��ی��ڤ��ڵ ب���وورج���ه؛ جیهان بورجی به رزترین

دیاریكرا. فه ڕه نسا بورجه ی ئه م ساڵی )31( م���اوه ی ب��ۆ به رزت���رین ڕه ب��������������ه ق ب��ورج��ی ج��ی��ه��ان ب���وو تا بورجی ك��ه ئ��ه وك��ات��ه ی ساڵی ل��ه )ك��رای��س��ل��ه ر( )1930( له شاری نیویۆرك تائیستاش دروس��ت��ك��را. به رزترین ب��وورج��ه ئ���ه م پاریس و دروس��ت��ك��راوی چ���واره م���ی���ن���ی ه���ه م���وو

فه ڕه نسایشه .)2006(زدا له ساڵی ملیۆن و )ش��ه ش نزیكه ی حه وت سه دو نۆزده هه زارو سه ردانی كه س دووس��ه د( ئ����ه م ب���وورج���ه ج����وان و ك���ردووه . به ناوبانگه یان له سه ره تای ئه مه شدا له پاڵ هه تا دروس��ت��ك��ردن��ی��ی��ه وه ئێستا ؛نزیكه ی )دوو سه د سه ردانیان ك��ه س ملیۆن( له سه رجه م ك�������ردووه و خه ڵكی دن��ی��ا واڵت���ان���ی

هاتوون بۆ بینینی.بورجی باسه شایانی بورجی به پڕبینه رترین ئیڤڵ

جیهان ده ژمێردرێت. سه رسوڕهێنه ر خاڵێكی نزیكه ی تائێستا كه ئه وه یه ل���ه م ك������ه س )500(خستووه ته خۆیان بورجه خ������������واره وه و خ���ۆی���ان ئێستا بۆیه كووشتووه . چ��ه ن��د ده زگ���ای���ه ك���ی

پ���ێ���ش���ك���ه وت���وو و پ���ارێ���زی���ك���ه ری ت���ێ���دادان���راوه . ه�������ه روه ه�������ا به مه به ستی

ستنی ا ر پاژه نگ، له

ه�������ه ر

جارێك س����اڵ ح�����ه وت دووباره ڕه نگی ده كه نه وه و ه�����ه م�����وو ج���ارێ���ك���ی���ش ڕه ن�����گ ج������ۆر )50(ئێستا ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت و مه یله و بورجه ئه م ڕه نگی قسه ی ب��ه پ��ێ��ی ق��اوه ی��ی��ه . بورجه ئ��ه م لێپرسراوانی كه سی )30( تاقمێكی پێویستی ب��ۆی��اخ��چ�����������ی تا هه یه مانگ )18( ب��ه به ته واوی بت���وانن ئ������ه م ب����ورج����ه خ( یا بۆ ه نگ) ڕ

بكه ن.

بورجێكی دروستكردنی به دڵنیاییه وه شێوه یه ل��ه م دروستكردنیدا ل��ه ك��ات��ی به كرێكاره كانی زیانێك به هۆی به اڵم ده گه یه نێت، له سه رخۆیی و وردی و له كاتی زۆره وه ئاگاییه كی ته نیا دروس��ت��ك��ردن��ی��دا؛ قوربانی ، بووه كه س یه ك دانانی ل��ه ك��ات��ی ئ��ه وی��ش له الیه ن ب��وو ئ��اس��ان��س��ۆر كه )otis( ك��ۆم��پ��ان��ی��ای كۆمپانیای گ��ه وره ت��ری��ن ئاسانسۆره دروستكردنی

له جیهاندا. ه وه )1957( له ساڵی به مه به ستی ب��وورج��ه ئ��ه م شه به كه كانی ل��ك��ان��دن��ی ته ل����ه فزیۆن ڕادی�����ۆو لێوه رده گیرێت. س��وودی ك���ه س���ی )72( ن������اوی ش������اره زاو ئ���ه ن���دازی���اری له كاتی ك���ه ف��ه ڕه ن��س��ی به شداری و دروستكردنیدا ه��اوك��اری��ی��ان ك���ردووه به نووسرا بورج���ه وه ئ��ه م ب��وو، ب��ه اڵم دوات��ر به هۆی دووب������اره ڕه ن���گ���ك���ردن و داپۆشراو ن��وێ��ك��ردن��ی��ه وه

سڕایه وه . ب�����ۆی�����ه ج����ێ����گ����ه ی بڵێین نییه كه سه رسوڕمان زیاتر سااڵنه بورجه ئ��ه م ل��ه ش���ه ش م��ل��ی��ۆن كه س سه ردانی ده كه ن و به وپه ڕی ده ڕواننه تێیدا خۆشیه وه مێژوییه ب���ورج���ه ئ����ه م

له فه ره نسا.سه رچاوه :

rasekhon.com

مێژووی دروستکردنی بورجی ئیڤڵ

ده كه وێته ئیڤڵ بورجی پایته ختی پاریسی ش��اری به رزییه كه ی فه ڕه نساوه و مه تر )300( ن��زی��ك��ه ی ده بێت؛ كه ده كاته به رزی بینایه یه كی )70( ته به قه یی ، ب����ه اڵم ب���ه زی���ادك���ردن���ی ئێستا )24م(ی ئاسنێكی

)324م( به رزیه كه یه تی . دروستكردنیدا له كاتی مسی ت������ه ن )700(ت���ێ���دا ب���ه ك���اره���ێ���ن���راوه و هه زار )ده قورساییه كه شی و سه د( ته ن ده بێت. دوای چه ندینجار دروستكردنی به م ن����وێ����ك����راوه ت����ه وه و هۆیه شه وه ژماره ی پله كانی

گۆڕانی به سه رداهاتووه . ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ژم����اره ی )1,665( ده گاته پله كانی ساڵ )10( ت���ا پ���ل���ه . دروس���ت���ك���ردن���ی دوای ئ��اس��ان��س��ۆری ن���ه ب���ووه و ناچارده بوون خه ڵكیش ببڕن زۆر پ���ل���ه ی���ه ك���ی سه ربكه ون. تابت����وانن بۆ له ساڵی )1899( به اڵم ئاسانسۆری ی��ه ك��ه م��ج��ار خه ڵكی دروستكراو تێدا ده یانتوانی ب��ه ئ��اس��ان��ی س����ه رب����ك����ه ون ب���ه س���ه ر خۆشترین ب��ورج��ه ك��ه داو ساتی ژیانیان بگوزه رێنن.

بورجی دروستكردنی )1887( ل��ه س��اڵ��ی ئیڤڵ )31( ل��ه ده س��ت��ی��پ��ێ��ك��ردو )1889( م���ارس���ی ی ت���ه واوب���وو. س��ه ره ت��ا ئه م پێشانگایه كی ب��ۆ ب��ورج��ه به مه به ستی نێوده وڵه تی و یه ك ی���ادك���ردن���������������ه وه ی ساڵ���ڕۆژی س��ه ده م��ی��ن ش�����ۆڕش�����ی ف����ه ڕه ن����س����ا دواتر ب��ه اڵم دروس��ت��ك��را، ڕه زامه ندی جێگه ی بووه جێگه ی الی���ه ك. ه��ه م��وو ساڵی ت��ا ك��ه ئ��ام��اژه ی��ه ئه مریكا بینایه كی )1889(دروستكراوی ب��ه رزت��ری��ن ج���ی���ه���ان ب������وو، ب����ه اڵم

ساالر عادل حه سه ن

شارستانیه‌ت 41شارستانیه‌ت40

ڤیتامیین و ب��اس��ی کاتێک خواردەمەنییە قەرەبوو کەرەوەکان نەتەنها خ��واردن��ی��ان دەک��رێ��ت، باشیەکانیشان بەڵکو نییە زیانی وا ب��ەاڵم دەبێتەوە! جار چەند ئەم بەکارهێنانی دەردەک��ەوێ��ت تەمەن لەنێوژنانی ڤیتامینانە بەرزدا دەبێت بەهۆی مردن .

کارناسان ت��وێ��ژی��ن��ەوەی قەرەبووکەرەوەی پیشانیدەدات کەسانێک بۆ خواردەمەنییەکان تووشی ک���ە س���وودم���ەن���دە زیادەڕەویی ڤیتامینن و کەمی مادەنەدا ئ��ەم لەبەکارهێنانی بێت. ک��وش��ەن��دە ل��ەوان��ەی��ە زۆربەی خەڵک لەتەمەنی نێوان ٥٠ بۆ ٦٠ ساڵ خواردەمەنییان باش و دەوڵەمەندە، بەاڵم لەگەڵ زۆریان ژم��ارەی��ەک��ی ئ��ەوەش��دا کەرەوەی قەرەبوو دەدەن بڕیار خواردەمەنییەکان بەکار بهێنن.

موڵتی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی فولیک وەک ڤیتامیینەکانی ،)B6( ڤ��ی��ت��ام��ی��ی��ن ئ��ەس��ی��د، ئاسن مس و زینک، مەنیەزیۆم، لە ژمارەیەک لەبەکارهێنەراندا تا بووەو زیاد کوشەندە ئاستێکی بەداخەوە بەکارهێنەران بێئەوەی هیچ چەشنە بەڵگەیەکیان هەبێت کە پیشانیبدات بەکارهێنانی ئەم جەستەیان بۆ قەربووکەرەوانە بەکار مادەیانە ئ��ەم پێویستە،

کارییگەری بەهێزی لەزیادبوونی ٢.٤ بەرێژەی مەرگ ئەگەری مادەکانیتریش هەموو هەیە، %هەیەو خ��راپ��ی��ان ک��اری��ی��گ��ەری کارییگەرییەکانیشیان وەک یەک وایە، بەاڵم بەکارهێنانی ئاسن مردن رێژەی بۆیە لەوانیترزیاتر لەمادەکانیتر ئاسنەوە بەهۆی واتایە ئ���ەو ئ��ەم��ە ب���ەرزت���رە. ئاسنی هێنانی بەکار دەگەێنێت مردنی ئ��ەگ��ەری زی��ات��رم��ان��ای

بەرزتردەگەێنێت. ئەوانیترەوە بەپێچەوانەی بەهۆی دەب������وو ک��ال��س��ی��ۆم مردن، ئەگەری کەمبوونەوەی دەڵێن ت���وێ���ژەران ه��ەرچ��ەن��د بە پێویستی دۆزی��ن��ەوان��ە ئ��ەم زیاتر گ��ەڕان��ی لێکۆڵینەوەو ه���ەی���ەو خ��ەڵ��ک ن��اب��ێ��ت بێ بۆ تەنها پزیشک و پێشنیاری قەربووکردنەوەی کەمی مەوادی خواردمەنی بەشێوەی هەرەمەکی

بەکاری بهێنن. دەرئەنجامی ت���وێ���ژەران لەرستەیەکدا توێژینەوه یان ئەم ک���ورت���ک���ردوەت���ەوە "م����ادەی ژیانی زی���ات���ر، ق����ەرەب����ووی ئاسوودەتر" ، رستەیەکی هەڵەیە. ب���ێ���گ���ووم���ان ه���ۆک���اری ڤیتامینەکان و بەکارهێنانی گۆڕانی ک��ان��زای��ی��ەک��ان م����ادە پێشتر ه����ات����ووە، ب����ەس����ەردا

دەهێنن.بەباڵوکردنەوەی توێژەران ئ��اگ��اداری��ن��ام��ەی��ەک، داوای����ان لە کە کرد ژنانە ئەو لەهەموو ڤیتامیین و رابردوودا دوو ساڵی مادە کانزاییەکانیان بەکار هێناوە، لەکۆتاییدا بکەن، هاوکارییان هەزار ٣٨ توێژینەویە ئەم بۆ دەرب�����ڕی. ئ��ام��ادەی��ی��ان ژن

بەپێی کە رایانگەیاند زانایان بەڵگەکان زۆرترینی ئەم کەسانە بەبێئەوەی روخسەت لەکەسانی بە تەنها وەرب���گ���رن، ش����ارەزا دەوروب���ەر کەسانی پێشنیاری بەکارهێنانی بە دەستیانکردووە

ئەم مادە قەرەبووکەرانە. ل�����ەم ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەدا، ئاسن ح��ەپ��ی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی

قەرەبووکردنەوەی بۆ خەلک م���ادە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەک��ان ئەم بەاڵم بەکاردەهێنا، ڤیتامینانەیان ئێستا بۆ پێشگیری لەنەخۆشی و لەتەندروستی پ���ارێ���زگ���اری دەبێت ب��ەاڵم بەکاریدەهێنن. بەکارهێنانی مەترسی ئاگاداربن کانزایانە، ڤ��ی��ت��ام��ی��ی��ن و ئ���ەم پێویستە بە کەمی و بڕی زۆری

بەکارهێنانەکەیانەوە.لەوانەیە، زانایان بەوتەی بەتایبەتی لەخەڵک هەندێک کەسانی بەتەمەن پێویستیان بەوە هەبێت ڤیتامیین یان حەپی کانزا بەکار بهێنن. بۆ نموونە ڤیتامینی قەربوو ل���ەو ی��ەک��ێ��ک��ە )D(کەرانەی کە بۆ هەموو کەسانی

سەرو ٦٥ ساڵ پێویستە.دەبێت ئوسولی بەشیوەی هەموو ه���ەوڵ���ب���دەن خ��ەڵ��ک کانزاییەکان مادە ڤیتامیینەکان و کە بۆ لەشیان پێویستە لەرێگەی خۆیانەوە خواردەمەنی رجێمی لەخەڵک هەندێک دابیینبکەن. ڤیتامینی و لەحەپە ه��ەوڵ��دەدەن بۆ مادەیەک وەکو کانزاییەکان سوود تەندروستیان پاراستنی وەرگرن بێئەوەی هیچ نیازێکیان کەسانە ئ���ەم ب���ەاڵم پێیبێت، بەکارهێنانی چونکه لەهەڵەدان، لەوانەیە م��ادان��ە ئ��ەم زۆری

ببێتەهۆی ژەهراوی بوون.

حەپە ڤیتامیینەکان لەوانەیە کوشەندە بنته‌ندروستی 42

به ڕێز/ سه رنووسه ری گۆڤاری لڤینی زانستی بابه ت/ ناڕه زایی

ساڵوێكی زانستییانه ...زانستی لڤینی له گۆڤاری كه ده كه مه وه به ڕێزتان ئاگادری ژماری )9( الپه ڕه )1٢-1٣( وتارێك باڵوكراوه ته وه ، به هێنده ی په یوه ندی به منه وه هه یه ، ئاگام له و قسانه نییه و به هیچ جۆرێك چاوپێكه وتنم له گه ڵ راپۆرت نووسه كه دا نه کردووه ، بۆیه داوا بكه نه وه و نووسه ركه راپ��ۆرت ئاگاداری ده ك��ه م له به ڕێزتان روونكردنه وه یه ك له وباره یه وه له ژماره ی داهاتوودا باڵوبكه نه وه .

له گه ڵ رێزدا..

د. پ. ئیبراهیم خورشید

روونکردنەوەی پێویستزانستی نوێ هەر لڤینی زانستییە

لەم ژمارەوە ناوی گۆڤارەکەمان گۆڕیوە بە )زانستی نوێ(، بەاڵم لەجیاتی ئەوەی لەژمارەی هەم ب��ەن��اوەڕۆک و هەم دەستمانپێکردووە، )1٠(وە لەژمارەی دەستپێبکەینه وه ، یەکەمه وە بەرێباز )زانستی نوێ( درێژەپێدەری رێگای )لڤینی زانستی(یە، ئامانجمان لەگۆڕینی ناوەکەی خۆدەربازکردنە لەهەیمەنەی ناوی لڤین، چونکه )لڤین( پێش هەرشتێک گۆڤارێکی سیاسییەو لەوانەیە ببێت بەهۆی تێکەاڵوبوون لەالی خوێنەران، لەم ژمارەیه بەدواوە ئێمە بەناوی )زانستی نوێ(وە درێژە بەکارەکەمان دەدەین و وەکو پردێک لەنێوان زانستی نوێ و کۆمەڵگەی کوردیدا

بەردەوام دەبین.سەرنووسەر

له یه كی مانگی یانزه ی ساڵی 1755 بومه له رزه یه کی به هێز شاری لشبۆنه ی پایته ختی پورتوگالی وێرانکرد. له به رئه وه ی ئه م شاره به سه ر ده ریاوه یه بوومه له رزه که تسونامیه كی دروستکرد که به شێکی زۆری شاره که ی راماڵی. ئه و رۆژگاره که ئه م رووداوه ی تیا روویدا ساته وه ختێکی تایبه ت بوو له مێژووی ئه وروپا له زۆر رووه وه. ئه و سه رده مه سه رده می رۆشنگه ری له بیرکردنه وه و تێپه راندنی قۆناخی مناڵی. بوو. رۆشنگه ری که کانت پێناسه ی ئه کات به بوێری مرۆڤ

گه وره ی گه شه یه کی ئه وروپا رۆژگ���ار دا له م هه روه ها ئه مه ش هه ر رۆژنامه گه ریه وه، رووی له ده بینی خۆیه وه به کاریگه ری ته نها که له وه ده رچێت رووداوه ك��ه ه وه هایکرد سه رجه م به بابه تی بوو به ڵکو هه بێت، ناوچه یه که وه سه ر به رۆژنامه کانی ئه و رۆژگاره ی ئه وروپا. هه ر ئه مه شه وه هایکرد الوێکی ته مه ن بیستو چوار ساڵی وه ک کانت که ئه و ساته له شاری کوینسبێرگ ده ژیا، )له راستیا کانت هه موو ته مه نی له و شاره دا ژیا( هه وڵبدات که زۆر نوسراوی ده رباره ی رووداوه که کۆبکاته وه، به مه به ستی نوسینی باسێک له و باره وه. له ئه نجامدا کانت نامیلکه یه كی نوسی، که ناونیسانی درێژی ناخۆشی هه یه. History and Natural Description of the most Remarkable Incidents of the Earthquake that Shook a Large Part of the Earth at the End ofthe Year 1755

مێژوو و باسی سروشتی یه کێک له هه ره رووداوه که م کۆتاییه کانی ساڵی 1755.وێنه کانی بومه له رزه که به شێکی زۆری گۆی زه وی هه ژاند له

به های ئێستا ساته وه ختی له گرنگه ئێمه بۆ ئ��ه وه ی که بیریانه یه خه سڵه ته ئه و به ڵکو نیه، کتێبه که ن��اوه رۆک��ی کانتدا وه ک فه یله سوفێکی بیری له بومه له رزه که رووداوی به پێویستی بومه له رزه لێکدانه وه ی دی��اره دروستیکردوه. رۆژگاره ئه و که ب��واردا، زۆر له زانستیه، داتای و زانیاری گه وره وه رچه رخانی هه رچه نده کۆمه ڵیک نه بوو. ئارادا له روویدابوو، به تایبه ت فیزیای نیوتن به خێرایی په ره ی ده سه ند. فیلۆسۆفیان کتێبی کاریگه ریه وه. ژێ��ر که وتبووه کانتیش ناترالیس پرینسیپا ماتماتیکا که به التینی وه ک ناونیشانه که ی ئاماژه مان بۆ ئه کات له ساڵی1687 له چاپدرابوو. ئه م ده قه ناچار به خوێندنه وه یه کی تر کرد.کۆسمۆلۆجی دیکارتی هه ژاند وه تیوره کانی خوداناسی لیبینازی

له پچرانێکی لیشبۆنه بوومه له رزه که ی رووداوی به اڵم گه ڵ زۆر له تێگه یشتنه پێشینه کان دروستکرد. له ئه نجامی ئه و رووداوه وه که له رۆژێکی پیرۆزی رۆژژمێری ئاینی مه سیحیدا روویدا که پێی ده ڵێن رۆژی هه موو پیاوچاکان، وه هایکرد که به رامبه ر رووداوه سروشتیه کان گۆڕانی بیرکردنه وه ئاراسته ی گه وره ی به سه ردا بێت. نامیلکه که ی کانت یه کێکه له و ده قه زانستی رووداوی بوومه له رزه راڤه کات.زانستیانه ی که هه وڵ ئه دات به پشت به ستن به لێکدانه وه ی

ئه م رووداوه وه هایکرد که کانت بۆ یه کجاری له گه ڵ تێزه کانی لیبینازدا، که بڕوای وه ها بوو که گه رودوون له

الیه ن که سێکه وه دروستکراوه و به باشترین شێوه دروستکراوه ئیپستمۆلۆجی بهێنێته ئاراوه.و هه رشتێکی تیایا رووبدات ته نها له پێناوی باشه دایه، پچرانێکی

دیاره پاشان ئه م رووداوه له زۆر بواری تردا کاریگه ری له سه ر بیری کانت ده بێت به تایبه ت له بواری جوانناسیدا. زۆر به تایبه یتش له کاره کانی له سه ر ئه وه ی پێی ده لێن سوبالیم. که مه به ست لێی ئه و چێژه خۆشی و جوانیه که که سێک له کارێک یان دیمه نێکی ترسناک وه ریده گرێت. که ئه مه ده بێته ره خنه ی ده وترێت پێی ئ��ه وه ی ب��واری له کار کانی بنه مای

سێهه م.ئێمه له م روودا و لێکدانه و بیرکردنه وه و پچرانه چی فێر ئه وروپی سه ده ی ئێمه وه ک کۆمه ڵگای ده بین. کۆمه ڵگای هه ژده کۆمه ڵگایه كی زانست دۆست نیه. له هه موو بواره کانی هه ولێکی هیچ راڤه كردن بۆ هه وڵدان تێرامان و بیرکردنه وه زانستی له ئارادا نیه. له هه مانکاتدا زانست ئاماده ییه کی هه یه له فۆرمی ئینفۆرمه یشن. به و مانایه زانیاریه که که جۆرێک له چێژ ئه داته که سی خاوه ن زانیاریه که به وه ی شتێک ده رباره ی شتێک ده زانێت به اڵم هه رگیز به و ئاراستیه دا نابات که زیاتر وه ک خۆی ده رباره ی دونیای ده وروبه ری خۆی رامێنێت. ئه مه وه هایکردوه که هاتن و ئاماده بوونی زانست له گه ڵ زۆر به های نازانستیدا خۆی بگرێته وه له هه مان که سدا به بێ ئه وه ی هیچ پێناسه یه کی بمانه وێت ئه گه ر بۆیه کات. دروست کێشه یه ك له زانیاریه کی چاالک و په یوه ست به دونیاوه.زانست بکه ین، به شێوه یه كی گشتی ئه وا ده كرێت بڵێین بریتیه

که ئ��ه وه ی��ه دی��ارده ی��ه ئ��ه م ئاشکرای ت��ری ره هه ندێکی زانست له کۆمه ڵگاکاندا به ئاسانی له دایک نابێت. بۆئه وه ی بیری مرۆڤ له و دونیایه ی که تیایا رام بووه بتوانێ ته کانێک ئ��اراوه. چه مکی رووداو بێته بدات ئه وا ده بێت رووداوێ��ک له رۆژگاری ئه مرۆدا قورساییه کی زۆری هه یه له راڤه كردنی لیشبۆنه بومه له رزه ی رووداوی ده بینین وه ك فه لسه فیدا. شێوازێکی له تر، بوارێکی بۆ گواسته وه بوارێکه و له کانتی بیرکردنه وه وه بۆ شێوازێکی تری بیرکردنه وه. که واته رووداو ئه و ساته وه خته یه که پچران و کرانه وه تیا رووئه دات. پچران له گه ڵ رابووردوو و کرانه و به رامبه ر داهاتوو، به رامبه ر نوێ. بۆیه هه موو روودانێک نابێته رووداو، به تایبه تی له بواری گۆڕانی که پێی ده ڵێن پچرانی ئیپستمۆلۆژی. شێوازی بیرکردنه وه و هێنانه ئارای میتۆدی نوێ. ئه مه ئه وه ی

زانست له تێرامان که بکه ین به وه ئاماژه ده بێت دیاره بۆخۆی دیسپلینێکی تایبه ته. له دونیای ئێمه دا به هۆی زاڵی بیری ئاینی ئه وه ی هه یه هه وڵدانه بۆ پێکه وه گونجانی ئاین و زانست. دیاره ئه مه خه می قووڵی باوه ردارانه. به اڵم ده كرێ له زۆر رووی تره وه له زانست رامێنین. الی ئێمه له بواری خوێندن و زانکۆکانماندا )هێنده ی من ئاگاداربم بوارێک نیه ناوی مێژووی زانست بێت، یان خوێندنی فه لسه فه ی زانست(. ئه م هه ژاریه وه ها ئه کات له ئێمه په یوه ندیمان له گه ل زانستدا له حه په سانه وه مامه ڵه ی له گه اڵ بکه ین.په یوه ندیه کی الساییکه ره وه و به رخۆربێت. هه میشه به جۆرێک

هه موو ژماره یه کدکتۆر سه ردار عه زیز ده ینوسێت

بومه‌له‌رزه:‌رووداوو‌بیرکردنه‌وه‌ی‌زانستی‌الی‌کانتسه‌فه‌رناسی