Zarys archeologii pradziejowej

Notatki z ćwiczeń

rok akademicki 2011/2012

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Ćwiczenia prowadziła:mgr Ewa Marczak

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

20 czerwca 2012

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Krzemieniarstwo 5

1.1 Paleolit dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.2 Paleolit środkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.3 Paleolit górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.4 Paleolit schyłkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.5 Mezolit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2 Kultury archeologiczne paleolitu 82.1 Paleolit dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82.2 Paleolit środkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.3 Paleolit górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3 Neolit 113.1 Kultura ceramiki wstęgowej rytej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123.2 Kultura ceramiki wstęgowej kłutej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.3 Kultura lendzielsko-polgarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143.4 Kultura pucharów lejkowatych (KPL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153.5 Kultura amfor kulistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173.6 Kultura ceramiki promienistej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193.7 Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193.8 Kultura ceramiki sznurowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.9 Kultura rzucewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.10 Kultura złocka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.11 Kultura pucharów dzwonowatych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

4 Epoka brązu 224.1 Kultura unietycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234.2 Kultura grobsko-śmiardowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.3 Kultura iwieńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.4 Kultura mierzanowicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.5 Kultura strzyżowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264.6 Kultyra bałtyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274.7 Kultura przedłużycka (mogiłowa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274.8 Kultura trzciniecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284.9 Kultura otomańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.10 Kultury pól popielnicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.11 Kultura łużycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

5 Epoka żelaza 335.1 Okres halsztacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335.2 Kultura pomorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365.3 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375.4 Scytowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385.5 Celtowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405.6 Kultura przeworska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425.7 Kultura oksywska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455.8 Kultura jastorfska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455.9 Kultura kurhanów zachodnibałtyjskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465.10 Kultura wielbarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3

5.11 Kultura luboszycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475.12 Etnogeneza Słowian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

6 Sprawdziany 49

4

1 Krzemieniarstwo

1.1 Paleolit dolny

28,8 mln lat p.n.e. – II poł 9 tys. p.n.e. trwał paleolit.

W paleolicie dolnym dominuje technika rdzeniowa, a pojawia się już technika odłupkowa.

Techniką rdzeniową w paleolicie dolnym wykonywano narzędzia otoczakowe (starsze) i pię-ściakowe (występujące też w paleolicie środkowym, zwłaszcza we wczesnej fazie). Technikardzeniowa polega na ociosaniu bryły surowca. Negatywy służą nadaniu narzędzia odpowied-niego kształtu, ale też zaostrzenie krawędzi pracujących.

W technice odłupkowej narzędzie powstaje z odłupka. W Paryżu, na stanowisku Levallois-Perret, powstawały rdzenie lewaluaskie. W technice rdzeniowej uderzano od zewnątrz. Odrdzenia odłupkowego, np. lewaluaskigo, uzyskiwano najczęściej owalne odłupki. Można jednakbyło uzyskać odłupek trójkątny, który mógł być od razu wykorzystany jako ostrze np. grotskały. Był gotowym narzędziem.

Odłupek mógł mieć też kształt prostokątny i był wtedy tzw. parawiórem. Technika wió-rowa pojawiła się jednak dopiero w paleolicie górnym. Prostokątne odłupki, parawióry, byłyotrzymywane metodą odłupkową, a nie wiórową.

Jeśli od bryły surowca odpito jeden odłupek, staje się on rdzeniem. Pięta rdzenia równapłaszczyzna, prostopadła do osi symetrii rdzenia, w którą uderzano, aby uzyskać odłupek lubwiór. Wierzchołek rdzenia znajduje się po przeciwległej stronie. Po zbiciu wierzchołka powstajepięta.

W górnym paleolicie występują rdzenie dwupiętowe oraz wielopiętowe. Pięty mogą na siebienachodzić, nie muszą być równoległe. Odłupnia rdzenia to powierzchnia, na które znajdują sięnegatywy po odłupkach.

Elementami wióra są:

• piętka odłupka – część pięty rdzenia, która odpada od rdzenia, stanowi mały fragmentpłaszczyzny.

• powierzchnia dolna (pozytywowa) – powierzchnia, którą odłupek przyle• sęczek odbicia – zagłębienie powstające w wyniku silnego uderzenia po stronie pozytywo-

wej,• stożek odbicia – wybrzuszenie powstające na wskutek odbicia, silnego uderzenia, znajduje

się poniżej piętki, ale tuż obok niej, po stronie pozytywowej.• fale odbicia – fale rozchodzące się wokół stożka na skutek uderzenia na powierzchni po-

zytywowej.• powierzchnia górna (negatywowa) – powierzchnia zewnętrzna, może zawierać fragmenty

kory (odłupki odbite jako pierwsze) lub negatywy po innych odłupkach (odłupki odbitew dalszej kolejności).

Narzędzia otoczakowe dzielimy na:

• jednostronne (chopper) – krawędź pracująca obrobiona jednostronnie,• dwustronne (chopping-tool) – krawędź pracująca obrobiona dwustronnie.• podłużne – obrobiona jest dłuższa krawędź,• poprzeczne – obrobiona jest krótsza krawędź.

Narzędzia otoczakowe powstawały techniką rdzeniową.

Narzędzia otoczakowe służyły do rozcinania lub rozłupywania częścią nieobrobioną.

5

Narzędzia pięściakowe pojawiły się w dolnym paleolicie, powstawały wyłącznie technikąrdzeniową. Pięściaki abwilskie (stanowisko Abbeville we Francji) były produkowane m.in. przezkulturę abwilską. Krawędź pracująca abwilska była zygzakowata, miała ostre załomy. Po-wierzchnia nie była całkowicie obrabiana, były fragmenty kory, głębokie negatywy po odłupkachodbitych wcześniej, nie jest zachowana symetria, wierzchołek nie musi być na osi. Od pięściakaodbijano duże, niestaranne odłupki. Pięściak taki był wielofunkcyjny, służył do rozcinania,przebijania. Są charakterystyczne dla paleolitu dolnego.

Pięściak aszelski występował w dolnym i środkowym paleolicie. Stanowiskiem eponimicznymjest Saint-Acheul we Francji. Pięściaki aszelskie są staranniej obrobione, mają więcej odłupków,wierzchołek leży na osi symetrii, krawędź pracująca jest prosta lub lekko falista. Mogą byćzachowane fragmenty kory w pobliżu wierzchołka. Pięściaki aszelskie są starannie obrobione.Są częściej kojarzone z paleolitem środkowym, niż dolnym.

W dolnym paleolicie występowały techniki: klaktońska i lewaluaska.

W technice odłupkowej narzędzia powstawały z odłupków. Technika lewaluaska (Levallois)charakteryzuje się owalnym rdzeniem. Odłupnia powstaje wskutek dośrodkowych uderzeń.Była lepsza pod względem oszczędności surowca. Mówimy o kręgu kulturowym lewaluaskim.

Technika klaktońska (Clacton-on-Sea) charakteryzuje się masywnymi, dużymi rdzeniamioraz masywnymi odłupkami. Rdzenie mają kąt rozwarty między piętą, a odłupnią.

1.2 Paleolit środkowy

Paleolit środkowy (200 tys. – 36 tys. p.n.e.) to okres, gdy pojawił się neandertalczyk. Go-spodarka wciąż była zbieracko-łowiecka. W krzemieniarstwie dominowały techniki odłupkowelewaluaska i mustierska.

Technika mustierska (Le Moustier we Francji) powstała dzięki kulturze mustierskiej. Odłup-nię tworzono dośrodkowymi uderzeniami. Rdzenie mustierskie są krążkowate, a nie owalne.Odłupki miały kształt trójkątny, podobnie jak lewaluaskie, ale różnią się od nich tym, że mu-stierskie mają oś symetrii położoną ukośnie do podstawy. Odłupki trójkątne lewaluaskie mająoś symetrii prostopadłą do podstawy.

Technika mustierska rozwinęła się później niż lewaluaska i jest uważana za doskonalsza odniej.

W paleolicie środkowym pojawia się retusz, czyli dodatkowa obróbka krawędzi pracującej.W wyniku tej obróbki krawędź pracująca uzyskiwała kształt i stawała się jeszcze ostrzejsza.Może być też retusz zatępiający, a nie wyostrzający. W wyniku retuszu mogła powstawaćkrawędź prosta, zębata (jak piła do piłowania). Przekrój poprzeczny mógł być schodkowy.

W środkowym paleolicie produkowano ostrza, które mogły być wykorzystywane jako groty.Ostrza mogą być pojedyncze lub podwójne (jeden lub dwa wierzchołki pracujące, położonena przeciwległych krańcach), jednostronne lub dwustronne (jedna lub dwie strony poddaneretuszowi). Ostrza, według definicji, mają ostro zakończony wierzchołek leżące na osi symetrii.Ostrza były trzoneczkowate (trzonek służył do osadzania), trójkątne lub inne.

Dla środkowego paleolitu typowe są zgrzebła, produkowane techniką odłupkową. Służyłydo skrobania, np. oprawiania skór.

Noże-zgrzebła to narzędzia środkowopaleolityczne przypominające zgrzebło, ale posiadająceteż ostrą krawędź do przecinania. Były obrobione obustronnie.

6

1.3 Paleolit górny

Paleolit górny to okres 36 tys. p.n.e. – 14/13 tys. p.n.e. Pojawił się wtedy człowiek współ-czesny. W krzemieniarstwie dominowała technika wiórowa. Produkowano narzędzia takie jakdrapacze, rylce (do rycia rowków w drewnie lub kości), wiórowce (ostrza), tylczaki (ostrza zjedną krawędzią zatępioną), ostrza.

Wiór jest długi, wąski i ma krawędzie boczne równoległe do siebie. Narzędzia wiórowe teżbyły długie.

Drapacze górnopaleolityczne robiono techniką wiórową, ale też odłupkową i rdzeniową.Miały drapisko – krawędź pracującą, skrobiącą, prostopadłą do osi symetrii. Drapisko słu-żyło do zdrapywania, skrobania. Drapiska mogły być owalne, wachlarzowate, krążkowate.

Rylce były wykonywane tylko techniką wiórową. Posiadały ostry wierzchołek pracujący.Rylce mogą być klinowate, zboczone, boczne, zagięte w zależności od kształtu wierzchołkapracującego. Istniały rylce węgłowe z łuskowiskiem, czyli bardzo dokładnym, miniaturowymretuszem. Rylce węgłowe powstawały od paleolitu górnego aż do mezolitu.

Narzędzia mogły być kombinowane – czyli łączyć cechy różnych narzędzi. Przykładem możebyć narzędzie łączące rylec i drapacz w jednej bryle. Miały wtedy dwie oddzielne krawędziepracujące, położone na innych płaszczyznach.

Półtylczaki i tylczki wykonywane były wyłącznie techniką wiórową. Miały jedną krawędźz retuszem zatępiającym. Retusz zatępiający mógł znajdować się tylko na części krawędzibocznej. Wtedy mówi się o półtylczakach. Tylczaki miały całą jedną krawędź zatępioną.Tylczaki były wykorzystywane jako ostrza – groty lub noże. Zatępiona krawędź nazywana jesttylcem lub półtylcem. Tylczaki w niektórych kulturach zaczynają dominować i istnieją także,w formie tylczaków geometrycznych tzw. zbrojników, w mezolicie. Mogły być półtylczakipodwójne, z dwoma niełączącymi się półtylcami.

Tylczaki miały różne formy – m. in. tzw. ostrza tylcowe wykorzystywane jako groty.

Wiórowce i ostrza (najczęściej produkowane techniką rdzeniową, ale też rdzeniowe i odłup-kowe) są typowymi narzędziami paleolitu schyłkowego. Wyróżniają się m.in. ostrza liściowate(nie mylić z liściakami). Ostrza liściowate były retuszowane na całej powierzchni, są charakte-rystyczne dla paleolitu górnego.

Wiórowce to ostrza wiórowe, zaostrzone dodatkowo retuszem zaostrzającym, wzdłuż całejkrawędzi po obu stronach. Poza retuszem wiórowce mają ostre ostrze na zakończeniu. Sącharakterystyczne wyłącznie dla paleolitu górnego.

W paleolicie górnym występował symetryczny retusz, który zaciera ślady informujące o tech-nice, którą wykonane było narzędzie. Retusz taki, symetryczny i bardzo staranne, wykonywałakultura solutrejska, której nazwa pochodzi od stanowiska Solutré we Francji. Tego rodzajuretusz nie występował już w paleolicie schyłkowym.

1.4 Paleolit schyłkowy

Paleolit schyłkowy to okres 14/13 tys. p.n.e. – 9 tys. p.n.e. Obecne były wtedy drapacze irylce.

W schyłkowym paleolicie pojawiają się liściaki (groty strzał), które oprawiano. Liściaki sątypowe dla paleolitu schyłkowego, ale występują także w mezolicie.

Zaczęły pojawiać się pierwsze narzędzia mikrolityczne, które rozpowszechniły się w mezoli-cie. Trzonek, służący do oprawy posiadał retusz zatępiający.

7

Drapacze w paleolicie schyłkowym produkowane były techniką wiórową, a nie odłupkową.Drapacze wiórowe występowały też w neolicie.

1.5 Mezolit

Mezolit to okres od II poł. 9 tys. p.n.e – 5 tys. p.n.e. Jest to okres, gdy dominowałylasy. Narzędzia miały formę mikrolityczną i geometryczną. Przykładem były zbrojniki, czylimikrolityczne tylczaki, charakterystyczne dla mezolitu, choć pojawiły się już w schyłkowympaleolicie.

Narzędzia musiały być oprawiane, by można było z nich korzystać. Dlatego posiadaływyróżniony trzonek służący do oprawiania, znajdujący się naprzeciwko ostrza.

Wyróżniamy m.in. następujące gatunki krzemienia:

• czekoladowy – posiada charakterystyczną brązową barwę oraz korę,• świeciechowski – szary, nakrapiany jaśniejszymi plamkami, pochodzi z Polski,• pasiasty – posiada paski na powierzchni, wydobywany metodą górniczą w neolicie i epoce

brązu.

2 Kultury archeologiczne paleolitu

2.1 Paleolit dolny

W paleolicie dolnym żyły takie formy człowieka jak australopitek, homo habilis, homo erectus.Według tez australopiteki wytwarzały narzędzia z kości zwierzęcych – pawianów. Teza ta niezostała jednak udowodniona. Okazało się jednak, że nawet szympans jest w stanie wykonaćproste narzędzie kamienne. Nie odnaleziono jednak narzędzi wykonanych

W paleolicie dolnym pojawiła się otoczakowa kultura olduwajska. Jej nazwa pochodzi odstanowiska w wąwozie Olduvai w Tanzanii. W Wąwozie Olduvai znaleziony ślady australopi-teka.

Istniała też kultura abwilska. Odkrycia pięściaków abwilskich, z zygzakowatą krawędziądokonał Jacques Boucher de Crèvecoeur de Perthes, kolekcjoner i literat.

Kolejną kulturą dolnopaleolityczną była kultura aszelska, która wytworzyła pięściaki z pro-stą krawędzią pracującą. Pięściaki aszelskie mają różne formy – trójkątne, sercowate, migdało-wate. Na stanowiskach aszelskich pojawiają się ślady palenisk, na których ogień był podtrzy-mywany świadomie przez człowieka. Obozowiska kultury aszelskiej odkryto na stanowiskach:

• Terra Amata koło Nicei – ślady po szałasach mieszkalnych na planie koła lub owalnym,na plaży. Konstrukcje kamienne podtrzymywały szkielet szałasu wykonanego z drewna,przykrytego skórami.

• Jaskinia Czu-Ku-Tien koło Pekinu – ślady obozowiska,• Vértesszőlős na Węgrzech.

Kultura klaktońska związana jest z odłupkową techniką klaktońską. Jej nazwa pochodzi odstanowiska Clacton-on-Sea. Z kulturą wiążą się też pięściaki aszelskie, zgrzebła i inne narzędziawykonane techniką klaktońską, z masywnymi odłupkami.

W Polsce nie ma wczesnych dolnopaleolitycznych stanowisk. Ale z kulturą aszelską wiążesię Makowie w Polsce południowej. Znaleziska są jednak kontrowersyjne. Podobnie jest zobecnością kultury klaktońskiej w Polsce.

8

Produkowano także narzędzia z kości, które nie zachowały się do naszych czasów.

Oprócz walorów technicznych, łatwości obróbki, o wyborze surowca do produkcji narzędzidecydowały także walory estetyczne.

Człowiek do schronienia się wykorzystywał jaskinie i nawisy skalne. Przy wejściu do jaskinilub wewnątrz niej budowano szałasy. Wejścia do szałasu znajdowały się od wewnątrz jaskini, cododatkowo chroniło mieszkańców szałasu przed zimnem oraz dzikimi zwierzętami. Ściany jaskińmogły służyć do ustawiania konstrukcji szałasowej. W pobliżu wejść do jaskini znajdowane sąślady palenisk. Szałasy przykrywano skórami zwierzęcymi. W pobliżu szałasów znajdowane sąkości zwierzęce i ślady konsumpcji.

2.2 Paleolit środkowy

Neandertalczyk pojawił się w paleolicie środkowym. Narzędzia były produkowane technikąrdzeniową oraz odłupkową.

Najważniejsze kręgi kulturowe środkowopaleolityczne to:

1. zespoły z pięściakami aszelskimi – na terenie całej Europy. Produkowano też różne narzę-dzia odłupkowe, głównie zgrzebła. Ludność zamieszkiwała tereny wyżynne, podgórskie,mieszkała w jaskiniach i polowała na bizony, dzikie osły, niedźwiedzie.

2. krąg mustierski – produkowano krążkowate rdzenie mustierskie. W tym kręgu wyróżniasię ostrza mustierskie z odłupków mustierskich, zgrzebła, narzędzia wnękowe odłupkowe,wyroby kościane, głównie ostrza. Ludność mieszkała na terenach otwartych i w jaskiniach.Polowała na nosorożce, lwy, mamuty. W Polsce Jaskinia Raj jest związana z kręgiemmustierskim.

3. kultury z ostrzami liściowatymi – występują w całej Europie, w tym w Polsce. Wyko-nywano narzędzia techniką lewaluaską. Wśród nich ostrza liściowate, zgrzebła, początkitechniki wiórowej Polowano na zwierzęta leśne, mieszkano w jaskiniach.

2.3 Paleolit górny

W górnym paleolicie dominował gatunek homo sapiens sapiens. Produkowano wiórowe narzę-dzia z retuszem. Górnopaleolityczne kręgi kulturowe obejmują m.in.

1. kultury z ostrzami liściowatymi – ostrza liściowate stanowiły 70% wyrobów, pojawiająsię ziemianki mieszkalne owalne lub prostokątne. Wykorzystywano nadal jaskinie orazszałasy, Produkowano kościane wyroby z poroża.

2. kultury z ostrzami tylcowymi (tylczakami),3. kultury oryniakoidalne – w tym kultura oryniacka. Nazwa pochodzi od jaskini Auri-

gnac we Francji. Kultura oryniacka charakteryzuje się narzędziami wiórowymi, takimijak drapacze, rylce, ostrza liściowate, kości zwierzęce (poroże), półziemiankowe obiektymieszkalne, pochówki intencjonalne m.in. Crô-Magnon. Kultura oryniacka występujeteż w Polsce. Produkowano figurki zwierzęce z kości zwierzęcych oraz ryty na kościach iskałach.

4. drugi krąg kultur z ostrzami tylcowymi – produkowano wyroby kościane z poraża (grotywrzecionowate), tylczaki, figurki Wenus, malowidła i ryty naskalne, cmentarzyska z po-chówkami szkieletowymi z obstawami kamiennymi.

5. środkowoeuropejskie kultury z tylczakami – figurki zoomorficzne, antropogeniczne, takżeWenus. Z tym kręgiem związane jest stanowiska Dolni Vestonice na Morawach orazWillendorf w Austrii, gdzie znaleziono figurki Wenus.

9

6. dniepro-desneńskie kultury z tylczakami – m.in. stanowisko Kostienki z szałasami wyko-nanymi z kości mamutów,

7. zachodnioeuropejskie kultury ostrzy liściowatych – m.in. kultury solutrejska, magdaleń-ska. Kultura magdaleńska występowała także w Polsce, w Jaskini Maszyckiej. Znalezionotam narzędzia kościane pokryte charakterystycznymi rytami. Krąg znany jest z malowidełskalnych w regionie franko-kantabryjskim.

Kultura solutrejska wykonywała ostrza liściowate. Stanowisko eponimiczne Solutré mieścisię pod malowniczym nawisem skalnym. Znaleziono tam wyroby krzemienne pokryte charakte-rystycznym, starannym, symetrycznym retuszem pokrywającym obie strony narzędzia. Retuszsolutrejski pozwala rozpoznać narzędzia wywodzące się z tej kultury.

W obozowiskach górnopaleolitycznych istniała gospodarka przyswajająca. Ludzie wędrowalinp. za stadami reniferów, wracając w te same miejsca w cyklach rocznych.

Kultury solutrejska i magdaleńska tworzyła malowidła i ryty naskalne. Kultury te tworzyłyostrza liściowate z późnego okresu górnego paleolitu. Malowidła naskalne przedstawiające wsposób naturalistyczny zwierzęta znajdują się w jaskiniach w Lascaux i Altamirze.

Barwnikiem w dużym stopniu była ochra. Kontury zwierząt zaznaczone są ciemniejsząkreską. Dominującymi kolorami są czerwony, brązowy i czarny. Na malowidłach przedstawianoróżne gatunki zwierząt – konie, jelenie z porożem, bawoły. Na ścianach przedstawiono takżeinne znaki – prostokąty z poprzecznymi kreskami. Mają one niejasne znaczenie. Mógł być tozapis operacji matematycznych lub symbol domostwa.

Jedna ze scen w Lascaux zwana jest ”płynącymi jeleniami“. Zwierzęta na malowidłach majązróżnicowane rozmiary. Wygląd malowideł świadczy o dobrej znajomości anatomii zwierzątprzez paleolitycznych artystów.

W Altamirze, jaskini kultury magdaleńskiej, przedstawiono m.in. byki.

André Leroi-Gourhan podzielił malowidła z jaskiń paleolitycznych na różne style, w celuprzeprowadzenia ich datowania. Zebrał także symboliczne przedstawienia oraz mniejsze przed-stawienia ludzi towarzyszące malowidłom zwierząt. Wyodrębnił także zbiór znaków żeńskich,nawiązujących do anatomii kobiety. Mogą one przekazywać informacje związane z wierzeniami.Ludzie przedstawiani są stosunkowo rzadko.

Jedno z malowideł w jaskini Trois Frères przedstawia istotę łączącą cechy ludzkie ze zwie-rzęcymi – prawdopodobnie jelenia. Malowidło może przedstawiać myśliwego przebranego wskóry zwierzęce w celu zamaskowania ludzkiego zapachu w trakcie polowania lub szamana od-prawiającego rytuały.

Górny paleolit to nie tylko ryty i malowidła naskalne, ale także figurki. Kultura grawecka,znana z ostrz tylcowych (tylczaków), tworzyła figurki antropomorficzne. Zasięg kultury gra-weckiej rozciągał się od Hiszpanii wschodniej i północnej aż po Bosfor, wschodnią Ukrainę,Kalabrię, środkową Francję, Niemcy i Polskę.

Figurki pozbawione są zarysów twarzy i cech indywidualnych, czasem schematycznie przed-stawione są włosy. Mogą przedstawiać kobiety w ciąży – boginie płodności. Figurki Wenusrobione były z kamienia, gliny lub kości zwierzęcych.

Znane figurki górnopaleolityczne graweckie to m.in. Wenus z Willendorfu, Wenus z DolnichVestonic. Wenus z Willendorfu jest zaliczana do tzw. kultury willendorfskiej, wchodzącej wskład kręgu kultur graweckich. Ma ona karbowane włosy, ale całkowicie pozbawiona jest twarzy.

Wenus czasami przedstawiana była nie na figurkach, ale na jaskiniowych rytach naskalnych.

W Jaskini Maszyckiej (14 tys. lat temu) kultura magdaleńska pozostawiła wyroby kościanez nacięciami, m.in. ostrza.

10

W mezolicie nie ma rytów i malowideł naskalnych. Tworzono zatem zoomorficzne figurkizwierzęce. W Europie północno-wschodniej figurki takie robione były z bursztynu i kości zwie-rzęcych. Na kościach i porożach tworzono także ryty będące formą ornamentu lub zapiseminformacji, np. kalendarza.

Od środkowego paleolitu do mezolitu występowały różne ozdoby – naszyjniki, zawieszki.Były produkowane z organicznych materiałów – kości, zębów zwierzęcych, muszli. Ozdoby temogły mieć znaczenie symboliczne np. jako amulety.

3 Neolit

Neolit to młodsza epoka kamienia. Na przełomie XIX/XX wieku John Lubbock wydzielił tęepokę z epoki kamienia. Neolit rozpoczął się na Bliskim wschodzie w 9 tys. p.n.e., na Bałkanachw 6 tys. p.n.e., a w Polsce 5-4 tys. p.n.e. Najnowsze datowania przesuwają jednak tę datę dotyłu. Trwał do 2 tys. p.n.e. na terenie Europy Środkowej, a na Bliskim Wschodzie zakończyłsię wcześniej.

Na Bliskim Wschodzie wyróżnia się fazę preceramiczną i ceramiczną neolitu. W Europiekultury neolityczne pojawiają się jednak równolegle z ceramiką naczyniową, więc nie wyróżniasię neolitu preceramicznego.

Od początku neolitu pojawiła się gospodarka wytwórcza. Człowiek najpierw zbierał dzikorosnące rośliny, a potem zaczął je uprawiać. Pojawiły się narzędzia związane z rolnictwem –narzędzia do spulchniania ziemi, motyki kamienne, narzędzia do zbierania traw, siewnie, motykiz poroża zwierzęcego.

Rolnictwo wymaga osiadłego trybu życia, dlatego musiały pojawić się osady długotrwałe nażyznych glebach, w pobliżu cieków wodnych. Osady powstawały głównie w żyznych dolinachdużych rzek – w Polsce w dolinach Wisły i Odry. Dzięki temu możliwa była uprawa zbóż ihodowla zwierząt. Osady te były większe niż osady paleolityczne.

Produkowano też narzędzia i ozdoby miedziane. Związane z nimi kultury zwane są eneoli-tyczne (Europa) lub chalkolityczne (Bliski Wschód). W 1928 roku Gordon Childe przedstawiłhipotezę o rewolucji neolitycznej, która była związana ze zmianami klimatycznymi na przełomieplejstocenu i holocenu. Uważał, że narodziny rolnictwa miały gwałtowny charakter. Hipotezata została później odrzucona.

Na Bliskim Wschodzie i w Anatolii powstają pierwsze protomiasta, ośrodki związane zrolnictwem o charakterze obronnym, w których koncentrowało się życie religijne i gospodarcze.Tam też zaczynał rozwijać się handel. Zmieniała się także struktura społeczna.

W fazie ceramicznej neolitu istniały gliniane naczynia ceramiczne, które do niedawna byłypodstawą podziału kultur neolitycznych. W Polsce i Europie Środkowej neolit dzieli się na:wczesny, środkowy i późny. Środkowy i późny neolit zalicza się do eneolitu – istniała wtedymetalurgia miedzi.

Kultury wczesnoneolityczne do Europy przywędrowały przez Bałkany, ale także inną, drugądrogą...

Do neolityzacji doszło niezależnie na Bliskim Wschodzie (X tys. lat temu), na Saharze, wChinach i Indochinach, Mezoameryce i Andach Środkowych.

Kultura Natufijska z Syrii zapoczątkowała neolityzację. Potem była kultura sultańska (Tellel-Sultan, Jerycho) oraz inne kultury neolitu preceramicznego. Uprawiano różne zboża, zbieranodzikie trawy, hodowano kozy i owce – małe przeżuwacze. Żarna, rozcieracze, sierpy krzemienne

11

to pierwsze naczynia krzemienne rolnicze. W fazie A neolitu preceramicznego pojawiły siędomy okrągłe, a w fazie B – prostokątne.

Z Bliskiego Wschodu ludność rolnicza migrowała wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego nazachód do Francji i Hiszpanii.

Z początkami neolityzacji związane są duże osady rolnicze. Na Bliskim Wschodzie i wAnatolii osady rolnicze były ufortyfikowane, posiadały wieże obronne. We wczesnej fazie neolitupreceramicznego zmarłych chowano w obrębie osad. Pochówki są często niekompletne. Głowychowano pod podłogami domostw. W fazie B głowy te pokrywano gliną malowaną.

W Anatolii pojawiają się przedstawienia siedzącej (być może rodzącej) kobiety, zwane figur-kami bogini-matki.

3.1 Kultura ceramiki wstęgowej rytej

Krąg kultur wstęgowych (naddunajskich) rozwinąć się w Europie Środkowej, w tym w po-łudniowej Polsce. Gdy pojawiły się kultury neolityczne, w Europie północnej, wschodniej izachodniej wciąż istniały kultury mezolityczne.

Na ziemiach polskich w neolicie występowały kultury z kręgi naddunajskiego:

1. kultura ceramiki wstęgowej rytej (KCWR),2. kultura ceramiki wstęgowej kłutej (KCWK),3. kultura lendzielsko-polgarska z regionów nadcisańskich.

Pojawiły się one w VI tys. p.n.e., razem z naczyniami glinianymi. Na ziemiach polskich niebyło więc neolitu preceramicznego. Kultury pojawiły wraz z napływową, migrującą ludnością.Ludność ta uprawiały ziemię i hodowały zwierzęta. Zamieszkiwała głównie na żyznych glebach– madach rzecznych, które nie wymagały też nawadniania. Pierwsza ludność pojawiła sięw górnych odcinkach dolin dużych rzek – Wisły i Odry, a potem migrowała na północ doWielkopolski, Ziemi Pyrzyckiej.

Długotrwałe osady powstawały w pobliżu cieków wodnych. Domy mieszkalne były na-ziemne, drewniane, na planie prostokąta lub na planie trapezu. Ich rozmiary wynosiły 6mna 12-60m. Wewnątrz występowały jamy gospodarcze, zasobowe i paleniska. Domy miałykonstrukcję słupową. Słupy stały pionowo, były wkopane z ziemię blisko siebie. Po słupachtych zachowały się negatywy, miejsca, gdzie były wbite w ziemię. Dzięki temu można ustalićdokładnie wielkość i wygląd takich domów. Ściany pionowe były wykonane z belek pionowowkopanych w ziemię. W niektórych pomieszczeniach przetrzymywano zwierzęta. Paleniskapowstawały także poza domami.

Wokół długotrwałych osad powstawały krótkotrwałe osady satelitarne. Ich powstawaniebyło konieczne ze względu na konieczność odłogowania ziemi.

Z kręgiem naddunajskim związane są duże osady – tzw. osady macierzyste i osady krótko-trwałe powstające wokół nich. Osady macierzyste istniały około 40-60 lat.

Pierwsza fala migracji na ziemie polskie wiąże się z KCWR. Jej nazwa pochodzi od rytych,wstęgowych ornamentów na naczyniach glinianych. Naczynia te przypominają rozciętą na półkulę. Występują charakterystyczne półkuliste misy. Ornamentem są falujące, wijące się linieryte robione w mokrej glinie przed wypaleniem, układające się w wijące w różnych kierunkachsię wstęgi. Pojawiają się też inne, plastyczne ornamenty – rowki, dołki.

Naczynia robione były ręcznie z łączonych ze sobą taśm. Niektóre narzędzia były chro-powacone. Ceramika kuchenna była grubościenna i chropowacona. Ceramika stołowa miałaornament wijącej się wstęgi i jest wykonana bardziej starannie, z cieńszej gliny.

12

Oprócz ceramiki do kultury KCWR należą kamienne motyki w kształcie kopyta szewskiegosłużące do spulchniania ziemi, motyki z surowców organicznych, przęśliki, sierpy krzemienne,narzędzia z kości i poroża, szydła, przekłuwacze kościane, narzędzia tkackie. Na wczesnoneoli-tyczne stanowiskach nie jest znajdowana broń, była to ludność typowo rolnicza.

Narzędzia krzemienne m.in. wiórowce, produkowano nadal technikami znanymi z paleolitui mezolitu – wiórową, odłupkową i rdzeniową.

Przęśliki to okrągłe krążki o otworem w środku, o grubości zmniejszającej się od środkaku bokom. Są to narzędzia tkackie nakładane na wrzeciono, aby nie zsuwała się z nich nic,przęśliki pojawiły się po raz pierwszy w neolicie. Robione były z gliny, rzadziej z kamienia.

Ludność KCWR uprawiała dwa gatunki pszenicy, proso, jęczmień, groch, bug, soczewicę.Hodowała kozy, owce, bydło, świnie, psy. Szczątki zwierząt hodowlanych stanowią 90% pozo-stałości zooarcheologicznych. Polowano także na zwierzęta dzikie.

Kraków-Olszanica to stanowisko związane z KCWR. Jest badane przez Uniwersytet Jagiel-loński.

Kultury wczesnego neolitu chowały zmarłych w obrządku szkieletowym, w pozycji embrio-nalnej. Zmarły leżał na boku, z ugiętymi kolanami, z rękami ułożonymi pod głową. Grobomtowarzyszyły dary grobowe – ceramika występujące zarówno w grobach męskich, jak i żeńskich.Dary układane były wokół ciała zmarłego. Groby były płaskie, bez nasypu kurhanowego.

W grobach męskich występują narzędzia krzemienne wykorzystywane w rolnictwie W gro-bach żeńskich ozdoby m.in. z zębów zwierzęcych, bransoletki z kości zwierzęcych, naszyjniki,paciorki kościane, zawieszki. W żeńskich grobach znajdowały się także naczynia oraz narzę-dzia związane z pracą kobiet m.in. przęśliki. Tkactwo było bowiem zajęciem przypisywanymkobietom. Nie budowano oddzielnych cmentarzysk, a pochówki umieszczano w obrębie osad,bezpośrednio w pobliżu domostw.

Dopiero w środkowym neolicie nastąpiły zmiany w obrządku pogrzebowym.

Narzędzia wykonywano wciąż z krzemienia, kontynuując wykorzystanie wcześniejszych tech-nik, np. wiórowej.

3.2 Kultura ceramiki wstęgowej kłutej

Na początku IV tys. p.n.e. pojawia się na ziemiach polskich KCWK. Jest ona związana z drugąfalą migracji ludności znad Dunaju. Model gospodarki tej kultury był taki sam.

W kulturze tej formy naczyń są bardziej zróżnicowane, oprócz mis półkolistych pojawiają sięcharakterystyczne puchary na wysokiej, pustej wewnątrz nóżce, a także naczynia zoomorficzne.Naczynia zoomorficzne pochodzą także z kręgu nadcisańskiego, z kultury lendzielsko-polgarska.Nie pełniły one prawdopodobnie funkcji użytkowych, tylko ozdobne. Ornamenty były wyko-nywane inną techniką – za pomocą nakłuć punktowych. Ornamenty różniły się również odornamentów KCWR.

Uprawiano jednak te same rośliny, podobnie lokowano osady w dolinach nadrzecznych i nażyznych glebach. Osady miały podobną formę.

W obrządku pogrzebowym KCWK nie nastąpiły ważne zmiany w stosunku do KCWK.Obrządek był szkieletowy, groby płaskie, zarys jamy grobowej był prostokątny. Zmarłychukładano w pozycji embrionalnej.

KCWR jest uważana za drugą fazę osadniczą KCWK. Kultury te różnią się tylko ceramiką.

13

3.3 Kultura lendzielsko-polgarska

We wczesnym neolicie pojawiła się kultura lendzielska i polgarska wywodzące się z ziem nadci-sańskich. Następnie migrowały na północ i dotarły na ziemie polskie. Kultury te występowaływ dolinach górnej Wisły i Odry, na żyznych glebach, podobnie jak kultury wstęgowe. Naziemiach polskich kultury te pojawiły się na przełomie V/IV tys. p.n.e., w końcowej faziewczesnego neolitu i w środkowym neolicie. Był to dolny eneolit.

Kultura ta czerpała niektóre formy od kultur linearnych naddunajskich.

Z kręgiem tym związane są różne formy naczyń – pojawia się ceramika malowana. Mo-tywy linearne ceglaste są podobne do motywów naddunajskich, ale nie są kłute, ale malowana.Ceramika malowana była na ceglasty kolor, czasem czerwony, brązowy oraz biały. Charaktery-styczne są puchary na wysokiej, pustej wewnątrz nóżce. Charakterystyczne dla tej kultury sągliniane figurki, naczynia zoomorficzne, naczynia antropomorficzne przedstawiające kobiety.

Kultury ceramiki wstęgowej kłutej i rytej pochodzą z kręgu naddunajskiego wstęgowego –linearnego. Ich powstanie jest związane z migracjami ludności rolniczej w poszukiwaniu żyznychgleb pod uprawę. Poziom rolnictwa nie był wysoki, potrafiono uprawiać tylko urodzajne glebym.in. mady rzeczne.

We wczesnym neolicie kultura lendzielsko-polgarska była jednolita na całym obszarze wystę-powania. Dopiero w środkowym paleolicie nastąpiło wyraźne zróżnicowanie terytorialne kulturylendzielsko-polgarskiej.

Nazwa kultury pochodzi od stanowiska Lengyel na Węgrzech. Kultura lendzielska trwa odprzełomu V/IV tys. p.n.e. do końca III tys. p.n.e.

Hodowano głównie bydło (70%), ale też owce, kozy, świnie.

Osady KL-P były najczęściej duże i długotrwałe, ale istniały też mniejsze satelitarne osadyoraz obozowiska. W środkowym paleolicie kultura ta wybudowała pierwsze osady obronne.Były one otoczone rowem i palisadą. Osady obronne odnaleziono głównie na terenach po-łudniowej Polsce, m.in. w Złotej koło Sandomierza na cyplu lessowym. W Strzyżowie kołoHrubieszowa odkryto osadę kultury lendzielskiej otoczoną palisadą.

Osady obronne mogły służyć jako miejsce schronienia dla ludzi oraz bydła w czasie najazdów.Mogą świadczyć o zróżnicowaniu plemiennym w tych czasach. Niektóre interpretacje mówią,że palisady miały charakter magiczny.

Domy KL-P były naziemne, słupowe. Miały zróżnicowaną wielkość. Oprócz nich pojawiłysię małe ziemianki wkopane w podłoże.

Obrządek pogrzebowy wciąż był szkieletowy, groby płaskie, a zmarłych układano w pozycjiembrionalnej. W grobach składano dary grobowe. Zmarłych chowano w obrębie osady, wpobliżu domostw. W niektórych osadach znajdują się tej nietypowe pochówki. Szkielety sąpochowane niestarannie i bez darów grobowych. Mogą być to pochówki osób ukaranych śmierciąza przewinienia. Zarówno w kręgu naddunajskim jak i nadcisańskim jest mało grobów dzieci imłodzieży.

Średnia długość życia wynosiła 40 lat. Kobiety osiągały wzrost 148-158cm, a kobiety 150-170cm. Pałąkowe wygięcie kości udowych świadczy, że ludność tej kultury często przyjmowałapozycję kucającą.

KL-P wytworzyła ceramikę malowaną, także malowaną wewnątrz, m.in. puchary na pustejnóżce. Tworzono naczynia zoomorficzne i antropogeniczne związane z kultem, a nie użytkowe.Naczynia antropogeniczne były formowane w kształcie kobiet.

14

Produkowano nieduże gliniane figurki przedstawiające kobietę. Figurki takie występujątakże na ziemiach polskich, w jamach zasobowych. Powstawały też gliniane, ceremonialneołtarzyki.

Ludność kultury lendzielskiej zajmowała się wydobywaniem soli, m.in. w okolicach Wie-liczki. Znaleziono naczynia, w których przechowywano sól. Sól miała wartość pieniądza, wy-korzystywana była w handlu. Służyła do konserwacji mięsa.

Nazwa kultury polgarskiej pochodzi od stanowiska Polgar nad Cisą. Kultura ta pojawiłasię w V tys. p.n.e., a na ziemiach polskich na przełomie V/IV tys. p.n.e.

W środkowych neolicie KL-P znała już metalurgię miedzi. Produkowano ozdoby z druci-ków miedzianych. Występują też tygle i inne narzędzia wykorzystywane w metalurgii miedzi.Świadczą one lepiej o metalurgii niż same wyroby, gdyż wyro Obie kultury są już kulturamieneolitycznymi. Znaleziono też wyroby ze złota, ale są to raczej importy.

Kultura KL-P wykorzystywała zwierzęta do upraw rolnych. Jest to tzw. sprzężajna uprawaziemi. We wczesnym neolicie do spulchniania ziemi wykorzystywano jedynie motyki i siłę rąkludzkich. Była to kopieniacza uprawa ziemi.

Z obserwacji etnologicznych wynika, że kopieniaczą uprawą ziemi zajmowały się kobiety, asprzężajną mężczyźni.

3.4 Kultura pucharów lejkowatych (KPL)

Kultura pucharów lejkowatych (KPL) jest kulturą o silnym podłożu mezolitycznym. Jest jednąz najważniejszych kultur neolitycznych w całej Europie. Rozwinęła się w środkowym neolicie,czyli starszym eneolicie. Produkowała tygielki miedziane i miała własne warsztaty metalur-giczne.

Kultura powstała na podłożu wczesnoneolitycznych kultur Europy Zachodniej. W krzemie-niarstwie, ale także w osadnictwie i gospodarce widoczne są wpływy mezolityczne. W grupiepołudniowej są wpływy kultur naddunajskich.

Kultura jest datowana na lata 4100/3900 – 3200/3000 p.n.e. Datowanie zostało opracowanena podstawie dat 14C. Istniała na obszarach północnych Niemiec, południowej Szwecji do Sztok-holmu, Danii i Polski. Jest zróżnicowana terytorialnie. Wyróżniono cztery grupy terytorialne– północną, południową, wschodnią i zachodnią. Grupa północna, a także zachodnia, zawieraliczne wpływy mezolityczne, a grupy południowa i wschodnia zawierają liczne wpływy kulturnadcisańskich – ceramiki wstęgowej rytej i kłutej. Ślady widoczne są w ceramice, kształtach na-czyń i osadnictwie. W grupie północno-zachodniej są małe ziemianki, a południowo-wschodniejduże obiekty naziemne. Są też różnice wynikające z chronologii.

Najważniejsze stanowiska KPL w Polsce to Sarnowo, Jordanów, Ćmielów, Bronocice.

Hodowano świenie, kozy, owcy. Poziom rolnictwa w KPL był wysoki.

Ludność zajmowała się uprawą roli z orką sprzężajną (pług ciągnie zwierzę). Świadczą otym figurki z gliny lub miedzi przedstawiające woły zaprzężone w jarzmo. Za pomocą jarzmazaprzęgano woły do pługa. Są to dowody pośrednie. Zachowały się też też dowody bezpośrednie.W Sarnowie na Kujawach zachowały się ślady orki radłem pod grobem. Technikę kopieniacząstosowano w małym zakresie. Taka technika umożliwiała uprawę ziem mniej urodzajnych.

Hodowano bydło, owce, kozy, świnie, polowano i łowiono ryby. Uprawiano pszenicę, proso,być może żyto. Poza rolnictwem rozwinął się także handel z terenami położonymi dalekona południu. W Krzemionkach Opatowskich koło Ostrowca Świętokrzyskiego wydobywano

15

krzemień pasiasty. Robiono z niego przede wszystkim siekiery i handlowano nimi. Cechowałysię wysokimi walorami estetycznymi. W pobliżu Krzemionek znajdowała się osada w Ćmielowie.

Poza krzemieniem pasiastym wykorzystywano krzemień świeciechowski, który jest szary i macharakterystyczne białe plamki. Wydobywano też krzemień czekoladowy, z którego wytwarzanom.in. sierpy. Z krzemienia produkowano broń. Przedstawiciele kultury byli więc nie tylkorolnikami, ale też wojownikami. W kulturach naddunajskich broń nie była znajdowana, ajedynie narzędzia m.in. tkacie.

Nazwa pochodzi od glinianych pucharów z rozchylającym się ku górze kołnierzem. Forma tajest charakterystyczna dla tych czasów. Naczynia była skromnie zdobione pionowymi rytymikreskami. Puchary lejkowate przypominają lejki. Ornament ten jest typowy dla KPL. Jestumieszczany w górnej partii, w postaci wąskiego paska tuż pod samym wylewem z pucharu.Motyw ten występuje najczęściej i jest najbardziej typowy dla KPL.

Słynne jest gliniane naczynie, na którym przedstawiono wóz czterokołowy oraz zwierzęta.Pochodzi ono z 4725 ± 50 BP, a zostało znalezione w Bronocicach. Do wozy zaprzęgnięte sądwa konie. Stanowisko w Bronocicach jest jednym z najważniejszych dla KPL.

W Ostrowcu Świętokrzyskim znaleziono także naczynie, na którym przedstawiono jedendługi wóz z czterema kołami, umieszczony w górnych partiach naczynia. Wokół OstrowcaŚwiętokrzyskiego znaleziono wiele śladów KPL oraz Kultury Amfor Kulistych.

Na Węgrzech znaleziono gliniane modele takich wozów czterokołowych, dzięki czemu znanyjest ich wygląd.

Powstawały ogromne kamienne konstrukcje grobowe budowane na planie prostokąta, trapezulub trójkąta. Obiekty tego typu powstawały w Wielkopolsce i na Kujawach. Grobowce te zwanesą Grobowcami Kujawskimi. Występują też na innych ziemiach zachodniej Polskich, na Śląskui Pomorzu Zachodnim. Konstrukcje zachowały się do wysokości 3m, mają długośc dochodzącądo 130 m i szerokość 10 m. Są nazywane czasami piramidami.

Wewnątrz znajdują się pochówki szkieletowe. Zmarli układani byli na plecach, z wyprosto-wanymi nogami i rękami leżącymi wzdłuż ciała. W jednym Grobowcu Kujawskim znajdowałysię pochówki kilku osób. Wewnątrz budowano drewniane konstrukcje, skrzynie, w którychumieszczano ciało zmarłego. Grobowce Kujawskie są najciekawszym zjawiskiem nawiązującymdo megalitycznych konstrukcji pojawiających się w tym czasie w całej Europie.

Poza nimi istniały także zwykłe, mniejsze groby z pojedynczymi pochówkami o wymiarachok. 2m na 1,5m. Są one również konstrukcjami kamiennymi. Na cmentarzyskach KPL znaj-dują się bruki, na których układano ciało zmarłego i przykrywano kamieniami. Konstrukcjekamienne towarzyszyły więc też małym grobowcom.

W grobowcach znajdowane jest wyposażenie grobowe skromniejsze niż w kulturach nad-dunajskich i nadcisańskich. 80% grobów jest całkowicie pozbawione wyposażenia grobowego.Tam, gdzie ono było, składało się z naczyń, ozdób i narzędzi krzemiennych. Między grobamiznajdują się wióry, odłupki krzemienne. W obrębie grobów znajdowane są skorupy małż i inneprzedmioty, które mogą być związane z ceremonią pogrzebową.

Są pochówki częściowe, miejsca, gdzie pochowano tylko część ciała zmarłego. W czasie po-grzebu intencjonalnie odcinano zmarłemu czasami nogi w kolanach lub ręce w łokciach. Koń-czyny mogły być chowane w innym miejscu i w inny sposób. Czasami czaszka była rozbijana,wkładano kamień w usta lub związywano nogi. Obrzędy te można interpretować jako anty-wampiryczne.

Najczęściej pochówki są pojedyncze. W Bronocicach znaleziono jednak pochówek masowyskładający się z kilkunastu osobników. Niektórzy dopatrywali się tam śladów kanibalizmu.

16

Występują też groby ciałopalne. Spopielone zwłoki umieszczano w popielnicach. Znalezionotakże pochówki birytualne, gdzie część ciała pochowano szkieletowo, zaś drugą spalono i wpopielnicy umieszczono w tym samym grobie.

Dla kultury pucharów lejkowatych charakterystyczne są kamienne topory z zaokrąglonymzakończeniem w postaci półokrągłej główki.

Neolit środkowy to starszy eneolit.

KPL produkowała też wyroby miedziane, ozdoby i narzędzia. Wiele przedmiotów to jednakimporty z Europy Południowej i Skandynawii. Ale znaleziono też tygle, warsztaty metalur-giczne, więc miejscowa metalurgia miedzi też istniała.

Ludność KPL składała ofiary bóstwom w postaci darów wotywnych umieszczanych w wodziei bagnach. Ofiary składano z pożywienia umieszczanego w naczyniach, a być może też z ludzi.Są to interpretacje wywodzące się ze Skandynawii.

Naczynia KPL mają różne formy – puchary lejkowate z ornamentem, kubki, dzbany, flasze zkryzą. Flasze z kryzą to nieduże naczynia robione z gliny. Są małymi butelkami znajdowanyminajczęściej w grobach jako wyposażenie grobowe. Ustawiane były w okolicy głowy zmarłego.We flaszach tych być może umieszczano opium – narkotyk. Tezę tę podano na podstawieanalogii do podobnych naczyń egipskich stosowanych do przechowywania opium. Badaniapozostałości organicznych potwierdziły tę tezę.

Produkowano też naczynia z głowami baranimi, które znaleziono w Ćmielowie. Głowybaranie znajdowały się na rączce, jako jej zdobienie. Owce i barany odgrywały prawdopodobnierolę religijną w KPL i mogły być zwierzętami ofiarnymi. Naczynia z głowami baranimi teżmogły pełnić inną rolę niż użytkową.

Na innych naczyniach pojawiały się też motywy solarne i głowy baranie. Najczęściej wy-stępował pasek z krótkimi pionowymi kreskami w górnej części naczynia. Puchary lejkowate sązazwyczaj pozbawione ornamentyki.

Produkowano narzędzia – gładzone siekiery, narzędzia z kości zwierzęcych – przekłuwacze,zgrzebła. Produkowano topory kamienne służące jako broń wojowniczej ludności KPL. Znale-ziono figurki przedstawiające barany np. w Jordanowie. Jest to przykład sztuki religijnej.

W grobach, jako wyposażenie znajdowano także fajki gliniane służące szamanom do palenianarkotyków.

W Tovstrup w Jutlandii znaleziono naczynia w depozycie ofiarnym czarownika. Grupa zTovstrup zawiera m.in. flaszę z kryzą.

Ludność KPL miała wiedzę medyczną. Dokonywano trepanacji czaszek, nawet kilkakrotniejednemu osobnikowi. Trepanacje te goiły się, co jest dowodem na to, że ludzie je przeżywali.Na kościach z cmentarzysk znaleziono ślady chorób np. gruźlicy w postaci zdeformowanychkości.

Znany jest też poziom higieny, sposób odżywiania się ludzi z KPL. Na stanowiskach osad-niczych znajdowane są narzędzia tkackie – przęśliki, kościane czółenka. Tkactwem zajmowałysię głównie kobiety.

3.5 Kultura amfor kulistych

Kultura amfor kulistych (KAK) (poł III tys. p.n.e. – pocz. II tys. p.n.e.) istniała w późnymneolicie. Jest zaliczana do młodszego eneolitu.

Została podzielona na grupy terytorialne – wschodnią (ziemie polskie, dorzecze Wisły, sięgado Bugu), zachodnią (dorzecze Łaby). Niektórzy wyróżniają jeszcze grupę środkowopolską.

17

Wyróżniono także fazy chronologiczne – wczesną, klasyczną i końcową. W fazie końcowejpojawia się ornamentyka sznurowa na naczyniach. Są to odciski sznura wykonywane w mokrej,niewypalonej glinie. Świadczy to o wpływach kultury naczyń sznurowych.

Nazwa KAK pochodzi od formy naczynia – amfor kulistych. Kształt naczyń sprawia, że sąone łatwe do odróżnienia od naczyń innych kultur. Naczynia w tej formie dominują.

KAK powstała na podłożu KPL. Ludność KAK zasiedliła się na obszarach zajętych wcze-śniej przez ludność KPL. Grobowce KAK są często wkopywane w Grobowce Kujawskie. Kulturypostmezolityczne wciąż odgrywały ważną rolę na obszarze zachodnim, a kultury naddunajskiena obszarze wschodnim.

W młodszym eneolicie KAK obejmowało ziemie od Łaby po Bug, a także na północ odKarpat Wschodnich na Ukrainie. Jej wpływy wykraczają jednak daleko na wschód i na zachód,gdzie znajdowano naczynia.

Ludność KAK zajmuje się rolnictwem. Uprawiano pszenicę, jęczmień. Hodowano bydłorogate, świnie, konie, owce, kozy. Stosowano orkę sprzężajną.

Osady powstały na nizinach, w strefach lessowych, w pobliżu złóż mineralnych. Osadyzakładano wszędzie tam, gdzie zakładała je KPL. Znane są zarówno małe, jak i duże osady.Domostwa były głównie naziemne, ale występowały też półziemianki i ziemianki. Domostwanaziemne miały konstrukcję słupową. Ściany budowano z pionowo wbitych w ziemię słupów.

Domy budowano na planie prostokąta, trapezu lub trapezu prostokątnego z jedną ścianą naukos. Plan trapezu prostokątnego jest cechą charakterystyczną osadnictwa KAK, nie występujepowszechnie w innych kulturach. W centralnej części domu, wewnątrz znajdowało się palenisko.Przeciętna powierzchnia domu mieszkalno-gospodarczego wynosiła 20-25m2.

Przykładem stanowiska osadniczego są Bieżanowice na wyżynie Opatowskiej. Jest to wy-jątkowo duża wielofazowa osada. Istniała osada w Złotej blisko Tarnobrzegu.

Obrządek pogrzebowy był szkieletowy. Groby skrzynkowe budowano z kamienia, co jestkontynuacją KPL. Miały one formę kamiennej skrzyni. Groby zawierały bruki i obstawy ka-mienne. Były to skrzynie kamienne przykrywające też grób od góry. Wykonywane były zkamieni ociosanych.

Ciało układano na boku, w pozycji embrionalnej, inaczej niż w KPL. Groby były pojedyn-cze, podwójne lub zbiorowe. W grobach znajdowano wyposażenie grobowe w postaci naczyń,narzędzi. W kobiecych grobach znajdowano ozdoby, a w męskich narzędzia krzemienne. Daryumieszczano w pobliżu głowy lub stóp zmarłego.

Znaleziono ślady ćwiartowania zwłok. W Wojciechówce na Wołyniu znaleziono grób, gdziepochowano mężczyznę jako głównego zmarłego, dwie kobiety, dzieci obojga płci, starszy ku-lawy mężczyzna, być może służący. Po ułożeniu szkieletów można wywnioskować, że inneosoby były darami grobowymi, zabito je, by towarzyszyły zmarłemu w życiu pozagrobowym.Tradycja zabijania żony, dzieci, sług, by towarzyszyły zmarłemu utrzymała się do wczesnegośredniowiecza.

Znaleziono też intencjonalne pochówki zwierząt w specjalnie wykopanych jamach. Zwierzętaukładane są na boku, starannie. Towarzyszą im dary grobowe. Chowano w ten sposób zwierzętahodowlane – bydło, konie i zwierzęta dzikie. Pochówki zwierzęce są pojedyncze i podwójne. Dogrobów zwierzęcych wkładano ozdoby, m.in. paciorki stanowiące wyposażenie grobowe. Inten-cjonalne pochówki zwierząt ofiarnych miały miejsce w regionie śródziemnomorskim, pochodząz Egiptu. Prawdopodobnie stamtąd dotarły na ziemie polskie.

Intencjonalne pochówki zwierzęce ponownie pojawiły się w epoce brązu.

W KAK, podobnie jak w KPL, wykonywano ozdoby z bursztynu w postaci tarcz słonecznych.Widać na nich promienie, ozdoby w kształcie litery V i T. Były to prawdopodobnie amulety.

18

Nawiązywały do symboliki solarnej. Ozdoby te stanowiły często wyposażenie grobowe. Tarczesłoneczne wykonywano także z kości zwierzęcych.

Spośród naczyń ceramicznych najczęściej produkowano amfory kuliste, a także głębokiemisy. Naczynia wyróżniają się baniastym brzuścem. Na naczyniach występuje ornamentyka.Na naczyniach fazy późnej pojawia ornamentyka sznurowa – poziome odciski sznura wykonanena mokrej glinie. Ornamentyka ta występuje na naczyniach wielu kultur, które znalazły siępod wpływem kultury ceramiki sznurowej, m.in. w późnej fazie KAK.

Ornament występuje ryty-falisty lub sznurowy, w górnej części naczynia.

Wydobywano nadal krzemień pasiasty, a kopalnia w Krzemionkach Opatowskich funkcjono-wała nadal. Wydobywanym krzemieniem nadal handlowano.

W środkowym i późnym neolicie i na początku epoki brązu funkcjonowała kopalnia krzemie-nia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich. Była budowana i eksploatowana przez ludnośćKultury Pucharów Lejkowatych i Kultury Amfor Kulistych. Na powierzchni stały szałasy, gdziepoddawano wstępnej obróbce wydobyty krzemień. Korzystano z różnych metod drążenia szybui doboru jego kierunku.

3.6 Kultura ceramiki promienistej

Kultura ceramiki promienistej (poł. III tys. p.n.e. - koniec III tys. p.n.e.) jest trzecią kulturąz kręgu naddunajskiego. Występowała w późnym neolicie.

Występowała na dużych obszarach Europy Środkowej w późnym neolicie. Rozwinęła się natych samych obszarach, co wczesnoneolityczne kultury naddunajskie. Wkroczyła najpierw doPolski południowej. Potem migrowała na północ. Osadnictwo rozwijało się na żyznych glebachw dolinach rzek.

Naczynia tej kultury zdobione są ornamentem promienistym, rozchodzącym się promieni-ście ku górze. Jest to ornament żłobkowy, żłobki rozchodzą się promieniście. Ornament niewystępuje jednak na wszystkich naczyniach tej kultury.

Kultura związana jest z rolnictwem i jest podobna do najwcześniejszych, wczesnoneolitycz-nych kultur naddunajskich – osady powstają na ziemiach najżyźniejszych, w dolinach dużychrzek. Wokół dużej osady powstawały osady satelitarne. Uprawiano pszenicę.

W kulturze dominował obrządek szkieletowy. Zmarłych chowano w pozycji embrionalnej.

3.7 Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej

Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej (IV–III tys. pn.e.) to ważna kultura występująca wEuropie północno-wschodniej, m.in. w północnej części Polski, na Mazurach, Suwalszczyźnie.Dokonała ważnego postępu cywilizacyjnego. Występowała w strefie lasów i jezior w późnymneolicie.

W kręgu kulturowym wciąż widać w krzemieniarstwie i modelu gospodarki silne wpływymezolityczne. Ludność zajmowała się łowiectwem, polowano na leśne zwierzęta. Osady za-kładano nad jeziorami i dużymi rzekami. Domostwa często były krótkotrwały, obozowiska, zszałasami, jurtami, ziemiankami. Rzadziej powstawały długotrwałe domy drewniane.

Naczynia zdobione były ornamentem wykonywanym poprzez odciśnięcie grzebienia garncar-skiego. Dołki wykonywano palcami. Naczynia często były ostrodenne, wymagały włożenia winne naczynie lub podwieszenia. Dno zakończone było szpiczaście.

19

Naczynia te są prymitywne z porównaniu z ceramiką z południowej Polski, mają gruboziar-nistą domieszkę schudzającą oraz domieszkę roślinną. Nie są wytrzymałe, łatwo tłuką się.

Występowały figurki zwierzęce i antropomorficzne, często wykonywane z bursztynu kopal-nianego. Pojawiają się na ziemiach polskich i na wschód od Polski. Świadczą, że bursztynodgrywał rolę nie tylko w gospodarce, ale też w wierzeniach. Był otaczany kultem i czczony.

Krąg różni się od współczesnych mu kultur europejskich, gdyż wywodzi się bezpośrednio zkultur mezolitycznych. Wciąż wykorzystywane są tam krzemienie w mezolitycznych formach.Gospodarka związana była z lasami, jeziorami, rzekami. Nie rozwijano rolnictwo i hodowlizwierząt, ale opierano się na polowaniach i łowieniu ryb. Zwierzęta hodowano jedynie spora-dycznie.

Wydobywano bursztyn, którym handlowano i wykonywano figurki zoomorficzne.

Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym, na plecach.

3.8 Kultura ceramiki sznurowej

Kultura ceramiki sznurowej (początek – koniec III tys. p.n.e.) to ważna kultura późnegoneolitu, która trwa do końca neolitu i wkracza do wczesnej epoki brązu. Rozciągała się nadużych obszarach Europy Środkowej i Wschodniej od Renu, na północ od Alp i Karpat poDniepr na południu i Wołgę na wschodzie. Została podzielona na grupy terytorialne. Polskawliczana jest do grupy środkowoeuropejskiej. Występowała w południowej Polsce także w epocebrązu.

Terytorialnie kulturę tę podzielono na kultury toporów bojowych, środkowodnieprzańska,fatianowska, bałanowska.

Nazwa kultura pochodzi od ornamentu na naczyniach glinianych – odcisków sznura, któreumieszczano w górnej partii naczynia, często poziomo. Charakterystycznymi naczyniami KCSsą puchar o charakterystycznej długiej szyi, amfora zgnieciona od dołu i góry z dwoma uszkami,bardzo małymi uchwytami po obu stronach.

Wykonywano kamienne topory łódkowate, wykonywane z kamienia, które też są wyznaczni-kiem kulturowym. Wyposażenie składające się z trzech typów przedmiotów – topora łódko-watego, amfory i pucharu jest typowym wyposażeniem wchodzącym w skład grobu męskiegowojownika. Amfory miały uchwyty w połowie wysokości naczynia, w najszerszym miejscu brzu-śca. Amfory te były dwustożkowate, posiadały charakterystyczne załomy z widocznym kątem zwierzchołkiem w połowie wysokości. Ornamenty na amforach robiona także sznurem w kształ-cie jodełki. Puchary wyróżniały się długą szyją. Na szyjach pucharów widoczne są odciskisznura.

Była to ludność pasterska, ale także wojownicza, dzięki czemu tak szybko zajęła tak znaczneobszary Europy.

Ludność tej kultury mogła przybyć ze wschodu, ze stepów i migrować na zachód. Kulturata wykorzystywała konie. Byli to wojownicy, dobrze uzbrojeni, poruszający się szybko konno.Ludność miała charakter pasterski, hodowano bydło i przepędzano je pomiędzy pastwiskami,co przyspieszało ekspansję.

Inni uważają jednak, że kultura ta pochodzi z Europy Zachodniej i południowej Skandynawiii migrowała na wschód. Teza ta opiera się na datowaniach 14C, z których najstarsze pochodząwłaśnie z Niemiec.

Inni badacze widzą genezę kultury na ziemiach Polski i twierdzą, że wywodzi się ona zkultury KAK i kultury pucharów lejowatych.

20

Ludność tej kultury zajmowała się głównie hodowlą zwierząt, bydła i pasterstwem. Kulturętę znamy głównie ze znalezisk grobowych. Osady nie zachowały się, co może świadczyć o tym,że ludność prowadziła koczowniczy tryb życia i nie zakładała stałych osad, nie uprawiała ziemi.

Kultura wytwarzała narzędzia i broń (m.in. topory łódkowate, groty strzał) z krzemienia.Topory łódkowate są wyróżnikiem kultury KCS.

Kultura miała obrządek szkieletowy. Zmarłych chowano w grobowcach kurhanowych. Sta-nowiskami kurhanowymi tej kultury są Żernikach Górnych. Kurhany są dobrze zachowane,mają wysokość 1 m, i średnicę kilkunastu metrów. Kurhany zakładano na szczytach wzniesień.Wewnątrz kurhanu znajdowała się jama grobowa w kształcie prostokąta.

Zmarli leżeli na osi wschód-zachód. Mężczyźni na prawym boku, a kobiety na lewym boku,w pozycji embrionalnej. Groby były pojedyncze. W grobach było wyposażenie grobowe –narzędzia u obu płci, a ponadto broń w grobach męskich i ozdoby w grobach żeńskich.

Kurhan otoczony był rowkiem, wyznaczającym granice grobu, oddzielającym świat żywychod umarłych.

3.9 Kultura rzucewska

Nazwa kultury pochodzi od osady Rzucewo koło Pucka. Do niedawna kulturę tę uważano zagrupę KCS, teraz jest to niezależna kultura datowana tak samo, jak KSC. Występuje w grupachzachodniej – nad Zatoką Gdańską, na mierzei wiślanej oraz w grupie wschodniej – na mierzeikurońskiej. Polowano na ssaki morskie – foki, łowiono ryby, hodowano świnie, bydło, konie.Zbierano bursztyn i nim handlowano. Zakładano długotrwałe osady naziemne.

Domy wznoszono w konstrukcji słupowej. Miały charakterystyczny otwarty przedsionek.Domy takie znaleziono w Suchaczu koło Elbląga i Rzucewie. Domy stały blisko siebie natarasach zalewowych.

Groby wstępują w obrębie osad, pochówki są szkieletowe, pojedyncze, w pozycji embrional-nej, ale często bez wyposażenia grobowego.

Ceramika jest podobna do KCS, ale występowały też podłużne misy przypominające wa-nienki, które mogły służyć do wytapiania tłuszczu z fok. Jest to lokalna kultura pod wpływemKCS.

3.10 Kultura złocka

Jest też lokalną kulturą pod wpływem KCS, której nazwa pochodzi od osady w Złotej kołoSandomierza. Na naczyniach tej kultury występuje ornamentyka sznurowa. Jest rozbudowanai zróżnicowana, bogatsza niż na naczyniach klasycznej KCS. Dawniej także uważano ją za grupęterytorialną KCS.

Ludność zajmowała się uprawą ziemi, hodowlą bydła i świń. Zakładano osady długotrwałez domostwami naziemnymi, m.in. w Złotej.

Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym, pozycji embrionalnej, z wyposażeniem grobo-wym. Naczynia to głównie misy i amfory.

Wykonywano miedziane ozdoby z drucików miedzianych, ozdoby i wyroby kościane. Kulturazłocka należała do eneolitu.

Znaleziono także pozostałości późnoneolitycznych domów z zachowanymi drewnianymi pa-lami, drzwiami. Są to bezpośrednie źródła informujące o stylu architektonicznym tych czasów.Drzwi wykonywano z drewnianej ramy, do której w środku przywiązywano skórę.

21

Większość kultur późnoneolitycznych wykracza poza ziemie polskie.

3.11 Kultura pucharów dzwonowatych

Nazwa kultury pochodzi od pucharów w kształcie dzwonów. Kultura ta jest zaliczana do kultureneolitycznych, a według innych do kultur wczesnego brązu, czyli do I OEB. W tej kulturzepojawiają się pierwsze wyroby wykonane z brązu – stopu miedzi i cyny.

Charakterystyczne dla niej są puchary dzwonowate, rozchylające się, zdobione często orna-mentyką sznurową.

Ludność tej kultury też była pasterska, koczownicza i ekspansywna. Byli to wojownicyuzbrojeni m.in. w łuki, co ułatwiło im podboje. Świadczy o tym broń, np. groty strzał,występujące w grobowcach męskich. Broń składała się też ze sztyletów trójkątnych, grocikówmiedzianych, płytek czworokątnych z czterema otworami w narożnikach, chroniące dłoń przystrzelaniu z łuku. Poruszali się na koniach, które były hodowane. Są też hodowcami dużych stadzwierząt, m.in. bydła. Hodowano także świnie i owce. Świnie hodowano w sposób pasterski, anie osiadły. Świnie są zdolne do wysiłku fizycznego i mogą przebywać znaczne odległości. Niezajmowali się uprawą ziemi.

Kultura pochodziła z południowej Wielkiej Brytanii. Szybko opanowali oni Europe Środ-kową i Zachodnią. Kultura występuje od Andaluzji do Wisły, jest rozpowszechniona w połu-dniowej Polsce.

We wczesnej epoce brązu obszar Polski został podzielony kulturowo na dwa obszary, któ-rych granicą jest Wisła. Na zachód od Wisły występowały kultury posiadające wyroby brą-zowe, m.in. KPDz i unietycka. Kultury te były związane z Europą Zachodnią i tamtejszymikulturami.

Na wschód od Wisły są silne wpływy KCS, a kultury wczesnobrązowe – mierzanowicka,strzyżowska są pozbawione wyrobów brązowych. Znajdują się wciąż pod silnym wpływemKCS.

Typowymi naczyniami były gliniane puchary dzwonowate, zdobione różnie, ornamentemgeometrycznym, czasem sznurowym. Większość naczyń jest pozbawiona ornamentu.

Dominuje obrządek szkieletowy, w pozycji embrionalnej. Cmentarzyskiem tej kultury sągroby na wielokulturowym cmentarzysku w złotej. Cmentarze lokowano na wzgórzach. Były topochówki pojedyncze, a rzadziej podwójne. Była to ludność napływowa w Polsce, krótkogłowa,która nie występowała na tych ziemiach w neolicie.

Kultura znana jest głównie ze znalezisk grobowych, a nie z osadnictwa.

4 Epoka brązu

Wczesna epoka brązu – I OEB W epoce brązu pojawia się metalurgia brązu. Kulturapucharów dzwonowatych jest często zaliczana do I okresu epoki brązu. Brąz to stop 80-90%miedzi oraz 10-20% cyny i innych metali. Złoża miedzi i cyny występują głównie w Europiepołudniowej, a szczególnie południowo-wschodniej. Migracja odbywała się z Anatolii za zachódi na północ w poszukiwaniu złóż miedzi. Bogate złoża miedzi znajdują się także na PółwyspieIberyjskim. Złoża cyny znajdują się we Francji. Złoża miedzi i cyny występują w innychregionach, nie pokrywają się, co wymuszało handel.

Miedź jest miękka, plastyczna, łatwa do obróbki mechanicznej, ale ma wysoką temperaturętopnienia 1083 st. Celsjusza,co jest jej negatywną cechą, gdyż utrudnia produkcję odlewów.

22

Odlewy produkowano na wosk tracony – model przedmiotu robiono z wosku, oblepiano gliną,a następnie wlewano do formy miedź, która wypłukiwała stamtąd ciekły wosk. Pozyskanyprzedmiot trzeba było obrobić. Wyjęcie przedmiotu z formy wymagało rozbicia jednorazowejformy.

Istniały też dwuczęściowe składane formy wielokrotnego użytku – muszlowate lub skrzyn-kowate. Były też jednoczęściowe wielorazowe formy.

Brąz ma temperaturę topnienia 850 stopni Celsjusza, a więc niższą od miedzi. Jednocześniejest twardszy i bardziej odporny na ścieranie i korozję i miedź. Można na przekłuwać na zimno.Decyduje o tym zawartość cyny. Zawartość cyny ponad 30% powoduje dużą kruchość stopu.Brąz lepiej od miedzi nadaje się do produkcji narzędzi i broni, choć do ozdób może lepiejnadawać się miedź. Choć ozdoby też czasem produkowano z brązu.

Przedmioty brązowe najczęściej powstają w formach odlewniczych. Rodzaj form odlewni-czych nie zmienia się.

W epoce brązu na ziemiach polskich, w kulturach mierzanowickiej i strzyżowskiej, broń inarzędzia wciąż były produkowane z kamienia i krzemienia. W Europie wschodniej kamieńwciąż był głównym surowcem, a na zachód od Wisły dominował już brąz jako surowiec.

Podział epoki brązu wg Kostrzewskiego dla ziem polskich:

• I Okres Epoki Brązu – 1800-1500 p.n.e.• II Okres Epoki Brązu – 1500-1300 p.n.e.• III Okres Epoki Brązu – 1300-1100 p.n.e.• IV Okres Epoki Brązu – 1100-900 p.n.e.• V Okres Epoki Brązu – 900-700 p.n.e.

Oscar Montelius stworzył podział chronologiczny dla Skandynawii:

• I Okres Epoki Brązu – 1700-1500 p.n.e.• II Okres Epoki Brązu – 1500-1300 p.n.e.• III Okres Epoki Brązu – 1300-1100 p.n.e.• IV Okres Epoki Brązu – 1100-900 p.n.e.• V Okres Epoki Brązu – 900-700 p.n.e.• VI Okres Epoki Brązu – 700-400 p.n.e.

Po zakończeniu epoki brązu, w Europie Zachodniej już w 1200 roku p.n.e. rozpoczął sięokres halsztacki. W Polsce okres ten rozpoczął się znacznie później, a w 1200 p.n.e. trwałajeszcze epoka brązu.

W I OEB dominowała kultura pucharów dzwonowatych. Kultura ta powstała w południowejczęści Wielkiej Brytanii, a ludność migrowała do Andaluzji, a następnie ruszyła na wschód idotarła do Polski.

w I OEB w Niemczech pojawiła się kultura unietycka, która pojawiła się też na Śląsku iw Wielkopolsce. Na wschodzie, od Wisły na wschód występowały kultury postsznurowe, któ-rych naczynia były wciąż zdobione ornamentyką sznurową. Występują tam wyroby miedziane,ale w odróżnieniu od kultury unietyckiej kultury postsznurowe nie produkowały prawie wcalewyrobów brązowych.

W epoce brązu wciąż istniało i rozwijało się krzemieniarstwo.

4.1 Kultura unietycka

Kultura unietycka występuje w Niemczech, Czechach, Słowacji i w zachodniej Polsce (w Wiel-kopolsce i na Śląsku). Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska Unieticze w Czechach.

23

Powstała pod wpływem kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych. Jestdatowana na 1800-1500 p.n.e. – cały I OEB.

Ludność tej kultury zajmowała się rolnictwem, hodowlą, metalurgią i handlem. Jest tokultura rolniczo-hodowlana. Handlowano wyrobami brązowymi.

W Polsce zachowały się cmentarzyska kultury unietyckiej. W kulturze unietyckiej domino-wał obrządek szkieletowy.

Budowano dwa rodzaje grobów – kurhanowe Groby Książęce (Śląsk i Wielkopolska) orazzwykłe płaskie groby. Groby kurhanowe zwane Grobami Książęcymi miały bogate metalowe,w tym złote i brązowe, wyposażenie – sztylety trójkątne, berła sztyletowe. Zwykłe płaskiegroby miały jedynie ubogie krzemienne i gliniane wyposażenie lub były go pozbawione. GrobyKsiążęce mają średnicę 42 m i wysokość 8 m. Pod nasypem ziemnym była drewniana skrzynia,komora grobowa, obłożona kamieniami. Do skrzyni wkładano ciało zmarłego, tylko mężczyznyna plecach, z wyposażeniem grobowym. Często zabijano także żonę mężczyzny i składano wrazz nim do grobu. Główny zmarły leżał w centrum grobowca. Kurhany unietyckie odkryto wŁękach Małych w Wielkopolsce i Szepankowicach na Dolnym Śląsku.

Pochówki dziecięce mieściły się często w dużych naczyniach zasobowych.

Z obszaru kultury unietyckiej pochodzą liczne wyroby brązowe. Charakterystyczne dlatej kultury są sztylety trójkątne wykonane z brązu. Ostrze z rękojeścią łączono za pomocąnitów. Charakterystyczne są także siekierki brązowe z wachlarzowatym ostrzem, w kształciezłożonego wachlarza. Wachlarzowate siekiery są typowe dla I OEB i kultury unietyckiej. Napodstawie typologii siekier ustanowiono podział chronologiczny epoki brązu. Charakterystycznedla kultury były też berła sztyletowe – insygnia władzy, występują w Grobach Książęcych.

Naczynia są proste, nieornamentowane z załomem brzuśca. Czasami występują na nich li-stwy plastyczne lub prosty ornament geometryczny. Formy naczyń glinianych naśladują kształ-tem wyroby brązowe. Jest to cecha charakterystyczna wczesnego brązu, gdy z gliny i kamieniaprodukowano wyroby imitujące droższe wyroby z brązu. Brzuśce są nisko, na wysokości 1/3naczynia. Produkowano m.in. misy szerokootworowe, misy na czterech nóżkach. Dla późnej,V fazy klasycznej typowe na naczynia z bardzo nisko położonym, blisko dna, ostrym załomembrzuśca. Powstawały także misy bez nóżek.

Kulturę unietycką podzielono na 5 faz chronologicznych, z których ostatnią, piątą nazwanoklasyczną. W V fazie produkowano liczne wyroby brązowe – m.in. trójkątne sztylety, a takżebrązowe bransoletki. Produkowano także szpile kościane z dekorowanymi kolistymi lub półkoli-stymi główkami. Szpile pojawiały się często w epoce brązu, w I OEB przeważają szpile kościane,a w II OEB pojawiły się już szpile brązowe. Szpile odegrały ważną rolę w periodyzacji epokibrązu.

Dla kultury unietyckiej typowy jest ornament trójkątny.

Osady były najczęściej otwarte, a czasami obronne, domy były słupowe, naziemne, na planieczworokąta. Występowały na żyznych ziemiach. Uprawiano pszenicę, proso, jęczmień, strącz-kowe, hodowano bydło, konie. Znaleziono żarna kamienne, świadczące o przetwarzaniu ziarenzbóż.

Naczynia są nieornamentowane, czasami posiadają listwę plastyczną. Naśladują swoimkształtem naczynia metalowe. Wydętość brzuśca jest największa w 1/3 wysokości.

Charakterystyczne są misy na 4 nóżkach lub misy bez nóżek.

Spośród ozdób wykonywano bransolety, a także naszyjniki.

24

4.2 Kultura grobsko-śmiardowska

Nazwa kultury pochodzi od stanowisk Grobia i Śmiardowo Krajeńskie na Pomorzu Zachodnim.Występowała w Polsce północno-zachodniej, na Pomorzu Zachodnim i północno-zachodniejWielkopolsce. Powstała pod koniec I OEB i istniała na początku II OEB, pod wpływemkultury unietyckiej, do której jest bardzo podobna.

Znaleziska brązowe są importami pochodzącymi z kultury unietyckiej, są takie same jak wkulturze unietyckiej.

Kultura znana się głównie z kamiennych konstrukcji grobowych.

Występuje jednak inny obrządek pogrzebowy. Obrządek również jest szkieletowy, a grobypłaskie. Nie występują kurhany, ale pojawiają się kamienne konstrukcje grobowe, kamienieukładano pod głowami, przykrywano ciała kamieniami, a także budowano skrzynie kamienne,trochę mniejsze niż w Kulturze Amfor Kulistych. Groby te należą do grobów skrzynkowych.Składano krzemienne dary grobowe.

Naczynia i bransolety są takie same jak w kulturze unietyckiej. Produkowano także szpilekościane. Naczynia pozbawiona są ornamentów, czasem są ozdobione listwami plastycznymi.

4.3 Kultura iwieńska

Powstała w Polsce zachodniej. Nazwa pochodzi od stanowiska Iwnie. Datowana jest na schyłekI EOB i początek II OEB. Na Kujawach, we wschodniej Wielkopolsce i północno-zachodnimMazowszu.

Pochodzą z niej brązowe importy z kultury unietyckiej.

Spośród naczyń pojawiają się się najczęściej płaskie, szeroki misy na czterech nóżkach, cha-rakterystyczne dla kultury iwieńskiej. Mają bogatszy ornament niż kultura unietycka. Naczyniasą zdobione listwami plastycznymi.

Ludność zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Handlowano bursztynem i wyrobami z brązu.Dominuje obrządek szkieletowy, a wyposażenie jest skromne w porównaniu z kulturą unietycką.

4.4 Kultura mierzanowicka

Kultura mierzanowicka pochodzi z Polski południowo-wschodniej, nieznacznie wykracza na za-chód od Wisły. Na północ sięgała Bugu. Istniała w I OEB. Nazwa pochodzi od stanowiska wie-lokulturowego Mierzanowice, gdzie znajduje się osada oraz cmentarzysko tej kultury. Kulturyz ornamentyką sznurową w I OEB występowały na wschód od Wisły, w Europie Wschodniej.

Jest to kultura typowo rolnicza, trochę starsza od strzyżanowskiej. Ludność tej kulturypolowała także na zwierzęta, w tym ptaki.

Duże osady występowały na żyznych obszarach. Wokół nich powstawały 2-3 osady sate-litarne, co jest charakterystyczne dla kultur neolitycznych. Obiekty były naziemne lub pół-ziemiankowe. Występowały pracownie krzemieniarskie oraz pracownie tkackie. Obrządek po-grzebowy wciąż jest szkieletowy. Czasami pojawiał się obrządek ciałopalny. Cmentarzyskapowstawały bardzo blisko osad lub nawet w obrębie osad.

Obrządek pogrzebowy był różnorodny. Dominują groby płaskie. Zmarłych układano naboku ze zgiętymi kolanami w pozycji embrionalnej, mężczyźni an prawym boku, a kobietyna lewym boku. Zmarli czasem leżą też na plecach. Czasami zmarłych chowano w kłodzie

25

drewnianej, jako trumnie, lub owinięte w maty lub kosze wiklinowe. Pochówki są pojedynczelub podwójne.

Do grobów wkładano naczynia i ozdoby. Wyposażenie było zróżnicowane ze względu napłeć. W grobach kobiecych często były ozdoby paciorkowe, importy nawet z wysp egejskich iEgiptu.

W kobiecych grobach występują zausznice w kształcie liścia wierzbowego z miedzi, kościaneszpile, w grobach męskich siekiery, groty, medaliony kościane.

Pochówki są pojedyncze lub podwójne. Chowano czasami kobiety z dziećmi, ale czasem teżmężczyzn z dziećmi, które należą do rzadkości.

Naczynia zdobione są ornamentyką sznurową, co jest kontynuacją kultury ceramiki sznuro-wej. Kultura mierzanowicka należy do kręgu kultur postsznurowych. Ceramika mierzanowicka,której I faza zwana jest Chłopice-Veselè, podzielona została także na kilka faz.

W pierwszej fazie Chłopice-Veselè dominują kubki uchate z ornamentyką sznurową. Or-namentyka pokrywała całe naczynie, od góry do dołu. Kubki takie występowały też w Polscezachodniej, ale nie miały tam ornamentu sznurowego. Stanowiły one część wyposażenia grobo-wego. W I fazie produkowano także misy.

Produkowano miedziane zausznice w kształcie liścia wierzbowego, które umieszczanow grobach kobiecych.

W kulturze tej stosowano miedź do produkcji ozdób, a nie brąz.W późniejszej fazie, fazie klasycznej kultury mierzanowickiej powstały naczynia-misa z ry-

tym ornamentem przypominającym węzełki, wstążeczki znajdującym się w pobliżu ma-łych, stosunkowo licznych uszek. Powyżej linii ornamentu rytego i uszek znajduje się ornamentsznurowy. Linie ryte umieszczone są poniżej uszka i odchodzą od części zdobionej ornamentemsznurowym.

Trzcinica to stanowisko zwane ”Troją Północy“. Znaleziono tam ciężarki tkackie i ceramikęmierzanowicką. Produkowano kamienne topory oraz przekłuwacze.

4.5 Kultura strzyżowska

Kultura występowała w Polsce południowo-wschodniej, na Lubelszczyźnie (grupa zachodnia)oraz na Wołyniu (grupa wschodnia). Nazwa pochodzi od osady Strzyżów koło Hrubieszowa.Powstała pod wpływem kultury ceramiki sznurowej, której pozostałości są widoczne w postaciornamentyki sznurowej. Datowana jest na I OEB.

Osady występują na żyznych glebach lessowych.Pochówki są szkieletowe, w pozycji embrionalnej na boku. Rzadko zdarzają się także po-

chówki ze zmarłymi ułożonymi na plecach. Produkowano miedziane ozdoby – bransolety orazzausznice w kształcie liścia wierzbowego.

Narzędzia wykonywano z kamienia, krzemienia, a nie z miedzi lub brązu. Ludność zajmo-wała się rolnictwem i hodowlą zwierząt.

Naczynia zdobione są ornamentem sznurowym. Górne partie naczyń, wylewy są charakte-rystycznie pogrubione. Ornamentyka sznurowa tworzy motywy geometryczne.

Z krzemienia produkowano duże groty, ostrza oszczepów, sierpy krzemienne. Z kości produ-kowano szpile charakterystyczne dla I OEB.

Sierpy krzemienne są charakterystyczne dla kultury strzyżowskiej i pozwalają odróżnić jąod kultury mierzanowickiej. Charakterystyczne są także pogrubione wylewy naczyń, co jestkolejną cechą odróżniającą.

26

4.6 Kultyra bałtyjska

Występowała w I OEB w północno-wschodniej Polsce, jest związana ze strefą leśną. Jestodmienna od innych kultur, zwłaszcza zachodnioeuropejskich.

Opiera się na bursztyniarstwie, rolnictwie i hodowli zwierząt.

II okres Epoki Brązu II OEB to lata 1600-1300 p.n.e. wg Monteliusa, odpowiada brązowiB (1500-1350 p.n.e.) i C (1350-1300 p.n.e.) wg Reineckego. W tym okresie następuje ujed-nolicenie kulturowe. W I OEB ziemie polskie dzieliły się na kultury podobne do unietyckiej ipostsznurowe.

W II OEB na obszarze zachodniej Polski – krąg kultur mogiłowych, a wschodniej Polski –kultura trzciniecka. W zachodniej Polsce występowała kultura przedłużycka, która należy dokręgu kultur mogiłowych. Kultury mogiłowy budowały kurhany, skąd pochodzi ich nazwa.

W Polsce kontynuowany jest podział na kultury ziem wschodnich i zachodnich, który wy-stępował już w I OEB.

W II OEB występuje lokalna metalurgia brązu, ale dominują wciąż importy. W tym czasienarzędzia i broń zaczynają być używane do produkcji narzędzi i broni. Wypierają one wyrobykrzemienne, które jednak nadal występują.

Pojawia się obrządek ciałopalny, który powoli wypiera obrządek szkieletowy, który zdecy-dowanie dominował w I OEB. W późnej fazie II OEB pojawiają się cmentarzyska birytualna, awe wcześniejszej fazie II OEB dominuje wciąż obrządek szkieletowy, choć obrządek ciałopalnystaje się coraz popularniejszy na obszarze kultur mogiłowych, w tym przedłużyckiej.

W Polsce występowały głównie dwie kultury w II OEB. Pojawiają się jednak także wpływyz sąsiednich ziem, z Europy zachodniej oraz z ziem węgierskich i Skandynawii.

Kultura Otomani-Fuzesabony miała znaczny wpływ na stanowisko w Trzcinicy. Kulturaotomońska wpłynęła na początki osadnictwa w Trzcinicy.

4.7 Kultura przedłużycka (mogiłowa)

Występowała na południowo-zachodnich ziemiach Polski, od Warty do Odry i Nysy Łużyckiej,w II OEB 1600-1300 p.n.e. Kultury mogiłowe rozciągają się od środkowej Francji do Polski ina północ od Alp.

Kultura ma wiele cech wspólnych z późniejszą kulturą łużycką, z którą związany jest Bisku-pin.

We wczesnej fazie kultury powstawały cmentarzyska kurhanowe szkieletowe. Zmarłych cho-wano w pozycji wyprostowanej na plecach. Kurhany miały wysokość 1 m i średnicę 20 m.Wewnątrz znajdowała się kamienna skrzynia grobowa, w której pochowany był zmarły. Wpóźnej fazie występowały grobowce ciałopalne lub birytualne, najczęściej jamowe, bez popiel-nic, pozbawiono kurhanów. Charakterystyczne dla tej kultury są pochówki kurhanowe, odktórych pochodzi nazwa kultury. Jest wyraźny podział grobów na męskie, z bronią, i kobiece,z brązowymi ozdobami. Podział zaznacza się wyraźnie na obszarze cmentarzysk.

Nie znaleziono osad tej kultury, znana jest głównie z cmentarzysk. Znane są jedynie po-jedyncze stanowiska osadnicze tej kultury m.in. osada obronna w Pruszczewie z początku IIOEB.

Pojawiają się ozdoby, broń i narzędzia z brązu w innych formach niż w I OEB. Prowadzonohandel wyrobami oraz półsurowcem z innymi ziemiami. Nadal powstawały wyroby krzemienne.

27

Naczynia gliniane swoją formą naśladują naczynia metalowe. Są zdobione charakterystycz-nymi żłobieniami występującymi na naczyniach metalowych. Na ziemiach polskich naczyniagliniane dominują nad naczyniami metalowymi.

Charakterystycznymi wyrobami dla kultury przedłużyckiej, wywodzącymi się z kultury oto-mańskiej, są krótkie miecze obosieczne, symetryczne, z rękojeścią przymocowaną do głowniza pomocą nitów. Miecze nie występowały w I OEB, gdy można było spotkać tylko sztylety.Rękojeść miecza z tego okresu jest najczęściej zdobiona. Wykonywano także brązowe czekany.

W kręgu otomańskim produkowano ładnie zdobione czekany. Wirująca gwiazda jest na-wiązaniem do symboliki solarnej występującej na szpilach, na broni. Symbolika solarna jesttypowa dla II OEB. Z brązu wykonywano także groty oszczepów.

Pojawiają się miecze o krótkiej głowni, obusieczne.

W II OEB pojawiają się zróżnicowane typologicznie szpile brązowe. Typologia jest opra-cowana na podstawie kształtu główki. Typologie szpil są elementem periodyzacji epoki brązu.Typowe dla II OEB dla kręgu mogiłowego są następujące rodzaje:

1. szpile wrzecionowate - z charakterystyczną wydłużoną główką oraz prostopadłą tarczkązdobioną motywem solarnym.

2. szpile z półkolistą główką ze zdobioną górną częścią szpili.3. szpile z tarczkowatę główką.4. szpile tulipanowate, przypominające kwiat tulipana, są puste w środku. Inną nazwą tego

rodzaju szpili jest szpila tulejkowata.5. szpile z kołowatą główką6. wygięta szpila z uszkiem i tarczkowatą główką, zwana szpilą uchatą z tarczkowatą główką.7. szpile z beczułkowatą główką.8. szpile z główką czopowatą.9. szpile z główką klepsydrowatą.

Na główkach najczęściej pojawia się motyw solarny wirującej gwiazdy. Szpile pełniły funkcjeozdoby i osiągały długość sięgającą 50 cm. Długość szpil jest jednak mocno zróżnicowana, częśćz nich jest bardzo krótka. Spinano nimi szaty. Długimi szpilami spinano duże porcje tkanin.Istnieje hipoteza, według której najdłuższymi szpilami można było rytualnie zabijać zwierzęta,ale jest ona kontrowersyjna. Długie szpile były najczęściej stosowane w czasie szczególnychuroczystości.

Wykonywano ozdoby – zapinki w formie tarczki, spiralnie zagiętego pręta metalowego, brą-zowego. Tarczki czasami łączono po dwie. Występowały także zawieszki w postaci miniaturo-wych, zwiniętych spiralnie tarczek.

Z cienkiej brązowej blachy wykonywano diademy, bransolety, naramienniki. Diademy byłypaskami metalowymi, które noszono na głowie.

Zarówno w kulturze przedłużyckiej, jak i trzcinieckiej występowały skarby. Zawierały onewyroby metalowe oraz półsurowce. W jednym ze skarbów znaleziono bransoletki i naramienniki.Część z nich została pocięta, co sugeruje, że surowce brązowe lub fragmenty ozdób metalowychpełniły funkcję pieniądza. Płacono nimi m.in za zboże, zwierzęta.

Ludność prowadziła prawdopodobnie koczowniczy tryb życia. Osady były wyłącznie krót-kotrwałe. Kulturę wyróżnił prof. Kostrzewski w 1927 roku i nadal jej nazwę.

4.8 Kultura trzciniecka

Kultura trzciniecka występowała w Polsce południowo-wschodniej oraz na ziemiach Białorusii Ukrainy. Rozwinęła się w Polsce południowo-wschodniej. Została podzielona na trzy fazy

28

chronologiczne, jest jest jednolita przez cały II OEB. Wyróżnia się także grupy terytorialne,różniące się sposobami zdobienia naczyń. Wyróżniono grupę mazowiecką, małopolską.

Dawniej uważano ją za kulturę protosłowiańską ze względu na podobieństwo naczyń dogarnków wczesnosnośredniowiecznych.

Ludność kultury prowadziła bardziej osiadłe życie niż kultura mogiłowa, zajmowała sięhodowlą zwierząt i uprawą roli.

We wczesnej fazie powstawały groby płaskie szkieletowe. Zmarłych chowano w pozycjiembrionalnej, co jest nawiązaniem do I OEB.

W późnej fazie pojawiły się groby kurhanowe ciałopalne. Kurhany osiągały wysokość 1m. Występowały zarówno groby popielnicowe, jak i jamowe. Kurhany trzcinieckie wznoszonoczęsto na kurhanach kultury ceramiki sznurowej. Cmentarzyska trzcinieckie pokrywają sięczęsto z cmentarzyskami mierzanowickimi. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej znaleziono m.in.w Żernikach Górnych. Znaleziono tam szkielety jednej osoby częściowo tylko spalony.

Ludność kultury wznosiła osady, najczęściej obronne, ale jest ich mało i są w małym stopniupoznane do dziś.

Znane są skarby brązowe pochodzące z tej kultury.

Nazwana została od osady obronnej w Trzcińcu. Została wyróżniona w 1930 przez prof.Kostrzewskiego. Inną osadę odkryto w Złotej Klinowskiej.

Osady miały charakter obronny. W obrębie osad znajdowały się ziemianki oraz obiektynaziemne. Część obiektów.

Z taśm metalowych wykonywano diademy z blachy. Ryta dekoracja przypomina dwie spi-ralne tarczki, co jest nawiązaniem do kultu solarnego.

Naczynia dzieli się na naczynia stołowe i naczynia kuchenne. Naczynia kuchenne mają profilesowaty, grubą domieszkę i chropowatą powierzchnię. Naczynia te są prymitywne. Domieszkawykonana jest z grubego tłucznia. Ornament był wykonywany często palcami i również miałcharakter bardzo prymitywne.

Produkowano najczęściej wazy oraz naczynia misowate.

Naczynia stołowe mają cienką domieszkę, są ładnie wygładzone. Charakteryzują się guzamiwypychanymi od środka. To wypchniecie brzuśca jest podkreślane także przez ryty ornamentznajdujący się w najszerszym miejscu brzuśca. Jest to przykład naśladowania przez wyrobyceramiczne wyrobów brązowych, zarówno wypchnięcie brzuśca od środka, jak i dekoracja orna-mentalna najszerszego miejsca brzuśca.

Dla II OEB charakterystyczne jest podcięcie brzuśca od dołu, jest on często wklęsły w swojejdolnej partii. Podcięcie jest podkreślane przez ornament ryty.

Naczynia kuchenne mają esowaty profil i chropowaconą powierzchnię. Ceramika stołowajest cienkościenna, zdobiona rytymi liniami wykonanymi na ukos. Kultura trzciniecka dawniejzwana była kulturą ceramiki pasmowej.

W górnej części znajdują się poziome równoległe linie tworzące ornament. Linie te wykonanesą także techniką rytą.

Produkowano szerokie naczynia wazowate przypominające misy.

Kultury II OEB czciły słońce w swoich wierzeniach, co jest przyczyną występowania takpowszechnie symboliki solarnej.

29

4.9 Kultura otomańska

Kultura otomańska rozwinęła się daleko od ziem polskich, na Węgrzech, ale w Trzcinicy znale-ziono importy z tej kultury.

Kultura ta wytworzyła broń brązową m.in. czekany bogato zdobione ornamentami solar-nymi. Ładnie zdobione są głownie.

Obiekty mieszkalne były najczęściej obiektami naziemnymi, ale występowały też ziemianki.Domy budowano w konstrukcji zrębowej. Ściany domostw łączone są na zrąb. Konstrukcjazrębowa występuje także w późniejszych okresach na ziemiach polskich. Domy podzielone byłyna kilka pomieszczeń, z których część pełniła funkcje gospodarcze.

W Trzcinicy znaleziono krzemienne półksiężyce, które mogły być symbolami boskimi. Zna-leziono także figurki zoomorficzne.

4.10 Kultury pól popielnicowych

W latach 1300-1100 p.n.e., czyli w III OEB, pojawił się krąg kultur pól popielnicowych. Należydo niego kultura łużycka. Krąg kulturowy rozciągał się od północnej Portugalii aż po Odrę.Sięgała na północne Bałkany.

Ich nazwa pochodzi od cmentarzysk. W odróżnieniu od II OEB, są to cmentarzyska pła-skie, bez kurhanów, ciałopalne, popielnicowe. Na dużym obszarze Europy następuje w IIIOEB zmiana obrządku pogrzebowego. Popielnice wykonywano z gliny. W III OEB obrządekszkieletowy zostaje zastąpiony obrządkiem ciałopalnym, czego zapowiedź pojawiła się już w IIOEB.

Kultury wznosiły obronne osady z umocnieniami. Były to osady długotrwałe. Osadnictworozwijało się na obszarach związanych z rzekami i jeziorami.

Ludność była rolnicza, zajmowano się uprawą ziemi, hodowlą owiec, bydła i świn. Najczę-ściej hodowano jednak owce.

Zajmowano się również handlem oraz metalurgią brązu w lokalnych warsztatach. Śladywarsztatów są zachowane na stanowiskach osadniczych. Importowano też wyroby brązowe zinnych obszarów. Jedną z kultur tego kręgu była kultura łużycka.

4.11 Kultura łużycka

Kultura łużycka pojawia się około 1300 p.n.e., w III OEB. Występowała w III-V OEB, okresiehalsztackim i aż do okresu lateńskiego w epoce żelaza. Została wyróżniona już w XIX wieku naŁużycach. Znacznie wykracza poza obszar Łużyc i zajmuje całą Europę Środkową. Obejmowałaprawie całe ziemie polskie, z wyjątkiem Polski północno-wschodniej.

Kultura ta jest niejednorodna terytorialnie, trwa bardzo długo, aż do czasów lateńskich,czyli prawie 1000 lat. Problem jej upadku jest często dyskutowany.

Kultura łużycka łączy epokę brązu, okres halsztacki oraz epokę żelaza.

Kultura łużycka wytwarzała siekiery z piętką, które są charakterystyczne dla tej kultury.

Poza popielnicą w grobie umieszczano tzw. przystawki grobowe – miniaturowe glinianenaczynia, w których umieszczano pożywienie.

Osady otoczone były wałami i palisadami obronnymi. Osady zakładano w miejscach natu-ralnie łatwymi do obrony – nad rzekami, jeziorami, na półwyspach.

30

Ludność kultury łużyckiej to ludność hodowlana i rolnicza. Dużą rolę odgrywała hodowlaowiec. Hodowano jednak też konie, bydło.

W kulturze łużyckiej rozwija się nadal metalurgia brązu, powstają nowe lokalne warsztaty.

Kultura łużycka zajęła obszary kultury mogiłowej i trzcinieckiej, a także inne obszary.Wpływy kultury łużyckiej są widoczne w całej Polsce. Powstała pod silnym wpływem kul-tury mogiłowej, ale wytworzyła ją inna ludność związana z kręgiem pól popielnicowych.

Na wielu przedmiotach kultury łużyckiej występuje ornamentyka solarna – wirujące gwiazdy.Występują na wyrobach brązowych i na naczyniach. Oprócz kultu słońca występował też kultognia.

Kultura łużycka jest silnie zróżnicowana chronologicznie i terytorialnie. Jest wiele grup te-rytorialnych, na podstawie ceramiki – form naczyń i ich zdobienia, a także wyrobów brązowych.

W młodszej epoce brązu kultura łużycka objęła olbrzymi obszar.

Kultura łużycka, nawet w epoce żelaza (okresie halsztackim i początku lateńskiego), jestsilnie związana z metalurgią brązu. Zadecydowało to o jej upadku, musiała bowiem ustąpićmiejsca kulturom z metalurgią żelaza.

Charakterystycznym wyrobem dla III OEB jest brązowa siekierka z piętką, a także grotyoszczepów, długie, brązowe miecze, o długiej głowni.

Z zaginanych prętów wykonywano ozdoby – bransolety, naramienniki, zawieszki ze skręco-nych prętów, tarczki ze skręconych prętów. Takie ozdoby są typowe dla wcześniejszych fazkultury łużyckiej.

Wykonywano siekierki tulejkowate, puste w środku, z uszkiem. Są typowe dla schyłko-wego okresu epoki brązu. Odlewano je w formach dwuczęściowych. Wykonywano też brązowegroty i sierpy.

Naczynia kultury łużyckiej różnią się w okresach chronologicznych. W okresie halsztackimwidać silne wpływy kultury halsztackiej. W epoce brązu występowały pucharki na wysokiejnóżce, naczynia z guzami wypychanymi od środka występujące nadal w III-IV OEB, podkre-ślane rytym ornamentem. Formy naczyń są silnie zróżnicowane. Występują misy, naczyniakuchenne chropowacone.

Naczynia posiadały czasami guz na brzuścu podkreślony ornamentem rytym.

W okresie halsztackim naczynia stołowe były starannie malowane. Nie występował już orna-ment ryty. Formy nadal były zróżnicowane. Występują naczynia podwójne, po dwa połączonenaczynia, czasami nawet potrójne.

Naczynia mają czasem nakrywki, czasem posiadają uchwyty zoomorficzne.

Z gliny wykonywano zoomorficzne figurki-grzechotki w kształcie ptaków. W środku umiesz-czano grzechoczący kamień. Podobne grzechotki znane są z Bliskiego Wschodu.

Ornamenty malowane są najczęściej geometryczne i solarne np. wirujące gwiazdy, swastyki.Używano naturalnych barwników brązowych, czerwonawych, białych, czarnych do barwienianaczyń w okresie halsztackim.

Kultura łużycka wytworzyła też gliniane naczynia kultowe o kształtach zoomorficznych iantropomorficznych – kobiety z wyrytym naszyjnikiem, symbolizującym naszyjnik żelazny. Wy-roby te łączą cechy figurek i naczyń. Są one związane z wierzeniami i z kultem.

Grzechotki były figurkami ptaków wodnych, brodzących, na długich nogach. Prawdopodob-nie jest to związane z osadnictwem nad jeziorami.

Znaleziono także miniaturowy kultowy wóz trójkołowy, zdobiony figurkami ptaków wodnych,związanych z kultem.

31

Osady kultury łużyckiej powstawały nad jeziorami i rzekami. Miały charakter obronny,otoczone były wałami i palisadami. Ale występują też osady otwarte.

Na epokę brązu datowana jest osada w Sopieniuchach koło Żnina, o rozmiarze 6 ha, oto-czona wałem o konstrukcji izbicowej. Wewnątrz znajdowały się domy prostokątne o konstrukcjisumikowo-łątkowej lub słupowej. Powierzchnia domu wynosiła 90 m2.

Wewnątrz domów znajdowały się kamienne piece, warsztaty metalurgiczne, tkackie, garn-carskie.

Z epoce brązu powstała osada Wrocław-Osobowice otoczona palisadą o konstrukcji izbico-wej. Osada miała obszar 7 ha, a domy głównie słupowe. Znaleziono tam wiele pracowni.

Osady łużyckie były zaplanowane z góry. Wokół osady biegła okrężna ulica, obwodnica,okrężnica, okolnica. Dochodziły do niej równoległe ulice. W Biskupinie ulice te przebiegająrównoleżnikowo. Ulice wyłożone są drewnianą nawierzchnią. Przy nich stały domy. W niektó-rych osadach w centrum znajdował się niezabudowany plac, na którym dokonywano wymianyhandlowej. Na innych stanowiskach plac znajdował się zaraz za bramą.

Planowa zabudowa jest jedną z najważniejszych cech osadnictwa kultury łużyckiej. Przy-pomina ona zabudowę koszarową.

W celach obronnych wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu.

Obrządek pogrzebowy był ciałopalny, z groby płaskie. Pochówki szkieletowe także wystę-pują, zmarli ułożeni są wtedy na plecach w pozycji wyprostowanej. Pojawiają się także wciążkurhany, choć dominują groby płaskie.

Typowe cmentarzyska łużyckie są bardzo duże, zawierają nawet kilkaset grobów. Badaniaantropogeniczne pokazały, że w jednej urnie mogą być pochowane szczątki kilku osób.

Jan Długosz opisywał cmentarzyska kultury łużyckiej. Pisał, że w ziemi naturalnie, bez in-gerencji człowieka, rodzą się garnki podobne do wytwarzanych przez ludzi. Władysław Jagiełłozlecił poszukiwanie garnków rosnących w ziemi. Zjawisko to zostało potwierdzone.

Na obszarze kultury łużyckiej występują także skarby złożone z wyrobów, narzędzi i ozdóbbrązowych. Brąz był surowcem niezwykle cennym.

W okresie halsztackim, pierwszym okresie chronologicznym, epoki żelaza, na ziemiach pol-skich następuje rozkwit kultury łużyckiej. Powstają nowe osady obronne nad jeziorami, rozwijasię metalurgia brązu, rozwija się handel z Italią, obszarami alpejskimi. Importy pojawiają sięna stanowiskach osadniczych.

Na okres halsztacki datowana jest osada w Biskupinie nad Jeziorem Biskupińskim. Osadama powierzchnię 2 ha. Jest regularnie zabudowana, posiada okolnicę-ulicę, otoczona jest wałemo konstrukcji izbicowej-skrzynkowej.

Wewnątrz jest 11 ulic równoleżnikowych o szerokości 2,5-28 m i 106 domów mieszkalno-gospodarczych, połączonych ścianami szczytowymi. Są bardzo podobne do siebie, podzielonena dwa pomieszczenia – przedsionek i izbę główną.

W Biskupinie dobrze zachowały się drewniane słupy, które są obecnie konserwowane. Bisku-pin i kultura trzciniecka nie są zwiane z Prasłowianami. Słowianie na tych ziemiach pojawiająsię dopiero we wczesnym średniowieczu.

Osada w Biskupinie została przypadkowo odkryta w 1933 roku. Powstała w latach 738-737p.n.e. Jest to datowanie dendrochronologiczne.

Wysokość wału wynosiła ok. 6 m, a jego szerokość 3-4 m. Wał miał konstrukcję izbicową-skrzynkową. Tworzące go skrzynki zostały odkryte. Łączone były techniką zrębową. Dodat-kowo był umocniony falochronem o szerokości 2-9 m w różnych miejscach.

32

Domy składały się z przedsionka i głównej izby. W przedsionku znajdowały się żarna. Wgłównej izbie, lekko na prawo od wejścia, w każdym domu w tym samym miejscu, znajdowałosię palenisko kamienne. Na lewo od wejścia znajdowało się zazwyczaj duże łoże oraz warsztattkacki. Wejścia do domów z ulicy znajdowały się od południa, dzięki czemu domy były jaśniejszei cieplejsze. Domy wznoszono w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Dachy były spadziste.

W Biskupinie mieszkało 800-1000 osób. W jednym domu mieszkała jedna rodzina licząca6-12 osób.

Osada została opuszczona ze względu na wyeksploatowanie zasobów oraz podniesienie siępoziomu wód w jeziorze. W okresie halsztackim zmienił się klimat na bardziej wilgotny, co spo-wodowało podniesienie się poziomu wód. Bardzo dużo osad kultury łużyckich, w tym Biskupin,zostały zalane. Nastąpiły wtedy najazdy Scytów, które przyczyniły się do upadku kultury łu-życkiej. Największe znaczenie miało pojawienie się ludności celtyckiej i kultury związanej zmetalurgią żelaza.

Domy połączone są ścianami szczytowymi, przez co przypominają długie baraki. Są tojednak pojedyncze domy.

Budowę osady rozpoczęto od falochronu, potem wybudowano wał, a na końcu domy.

Drewniane skrzynie-izbice tworzące wał wypełniono stabilizującymi je kamieniami i gliną.Zaraz za wejście przez bramę znajdował się mały placyk.

W każdym domu był pionowy warsztat tkacki. Tkactwem zajmowały się kobiety. Pionowelinki tworzyły osnowę, a poziomo przeciągano wątek. Pionowo wiszące linki były obciążoneglinianymi ciężarkami tkackimi.

W osadzie w Biskupinie znaleziono liczne narzędzia związane z przetwórstwem zbożowym.W przedsionkach prawie każdego domu znajdowały się żarna zbożowe.

Stanowisko zachowało się bardzo dobrze, dzięki zanurzeniu w bagnie. Już przed wojnąwykonano lotnicze zdjęcia Biskupina wykonane z balona.

Izdebno, 8 km od Biskupina, to podobna osada o wielkości 2 ha. Jest położona nad JezioremWolskim.

Kultura łużycka na ziemiach polskich istniała od początku III OEB, trwała przez okreshalsztacki, aż do połowy okresu lateńskiego.

5 Epoka żelaza

5.1 Okres halsztacki

Na ziemiach polskich okres halsztacki (OH) miał miejsce w latach 700-400 p.n.e. Jest to pierw-szy okres epoki żelaza.

Jego nazwa pochodzi od kultury halsztackiej, dla której stanowiskiem eponimicznym jeststanowisko Hallstatt w Austrii.

Jest to cmentarzysko birytualne, gdzie znaleziono ponad 2000 grobów. Ludność tam pocho-wana zajmowała się wydobyciem soli i handlem solą. Sól była cennym surowcem, co umożliwiałowzbogacenie się ludności i zgromadzenie licznych depozytów grobowych.

Cmentarzysko charakteryzuje się bardzo bogatym wyposażeniem grobowych, co świadczy otym, że ludność wydobywająca sól była bardzo bogata. W grobach znaleziono wyroby wykonanez żelaza, brązu, złota, bursztynu, a także uprzęże konne. Jest to jedno z ważniejszych stanowiskz epoki żelaza w Europie.

33

Kultura ta pojawiła się na początku epoki żelaza w Europie Zachodniej. Została podzielonana kulturę wschodniohalsztacką i zachodniohalsztacką. Rozwija się ona w czasie, gdy na zie-miach polskich trwała jeszcze epoka brązu oraz istniała kultura łużycka. W kulturze łużyckiejpojawiają się importy z kultury halsztackiej.

Żelazo pozyskiwano z rud darniowych i hematytowych. W piecu dymarskim nie uzyskiwanotzw. ”surówki“, czyli ciekłej stali zawierającej 2% węgla. Uzyskiwano tzw. łupkę żelazną, którabyła później nawęglana. Miała ona konsystencję łupkowatą. Paliwem był węgiel drzewny, któryuzyskiwano w mielerzach.

W okresie halsztackim z żelaza wykonywano głównie ozdoby – naszyjniki, bransolety, na-golenniki. Żelazo było metalem bardzo rzadkim i cennym. Sprowadzone było głównie z AzjiMniejszej. Przedmioty żelazne były zdobione ornamentami solarnymi i geometrycznymi. Or-namentyka była bardzo bogata, a dominowały motywy solarne.

Ozdoby wykonywano z żelaznych prętów, kutych przez kowali. W odróżnieniu od brązu nieprodukowano odlewów.

Broń i narzędzia z żelaza pojawiają się w Europie dopiero w okresie lateńskim. Taką pro-dukcję rozpoczęli Celtowie dominujący w okresie lateńskim. Wcześniej żelazo służyło tylko doprodukcji ozdób.

Okres halsztacki charakteryzował się rozwojem metalurgii żelaza, w szczególności w EuropieZachodniej.

Dominował wciąż ciałopalny obrządek pogrzebowy, który zdobył dominację już w III OEB.Groby były popielnicowe, z ceramicznymi popielnicami.

W Europie Zachodniej, w obrębie kultury zachodniohalsztackiej, spotykane są także szkiele-towe pochówki książęce z bardzo bogatym wyposażeniem. Wyposażenie tych grobów składałosię z wyrobów żelaznych, ale też złotych i srebrnych. Są to groby kurhanowe z komoramigrobowymi. Zmarłych dowódców chowano na wozach.

W okresie halsztackim nadal rozwija się handel z odległymi terenami. Następowały takżemigracje ludności, których konsekwencją było przemieszczanie się artefaktów.

Żelazo lepiej nadaje się do produkcji broni i narzędzi, ze względu na mniejszą kruchość,większą sprężystość i wytrzymałość fizyczną.

Wznoszono głównie osady obronne. W obrębie kultury łużyckiej w okresie halsztackimrównież budowano osady obronne nad jeziorami i rzekami, których przykładem jest Biskupin.

Naczynia ceramiczne zdobione były ornamentami malowanymi. Dominowały wzory geome-tryczne oraz motywy solarne – wirujące gwiazdy oraz swastyki. Naczynia tego typu występo-wały m.in. w halsztackiej fazie kultury łużyckiej.

Najstarsze wyroby żelazne w Europie znaleziono na obszarze Niemiec, nad Dunajem i naBałkanach. Metalurgia żelaza wkroczyła do Europy ze wschodu, przez Kaukaz oraz Anatolię iBałkany. Tamtejsza ludność mogła opłynąć Europę i dotrzeć na pogranicze niemiecko-duńskie,gdzie znajduje się obszar bardzo dużej koncentracji wczesnych wyrobów żelaznych.

Żelazo być może wytapiano w palenisku w obiektach półziemiankowych. Jeden z takichobiektów znaleziono na stanowisku Mšecké Žehrovice w Czechach.

Występują różne rudy żelaza. Na obszarach podmokłych występują rudy limonitowe, dar-niowe. Zawartość żelaza w nich wynosi do 40%, mało, są łatwe do pozyskania. Występują m.in.w północnej Polsce. Wykorzystywano je do wytopu żelaza w starożytności i we wczesnym śre-dniowieczu na Słowiańszczyźnie.

34

Hematyt występuje już głębiej. Jego pozyskanie wymaga budowy kopalni. W Polsce hema-tyt występuje w Górach Świętokrzyskich. Złoża te były eksploatowane w czasach rzymskich iprzedrzymskich.

Występują także rudy magnetytu, które zalegają na bardzo dużych głębokościach, co spra-wia, że są niedostępne dla ludności pradziejowe.

Rudy żelaza zawierają głównie tlenki. Żelazo wytapia się w temperaturze ok. 1000 stopnia,jako reduktor wykorzystywano węgiel drzewny. Topniki pozwalają obniżyć temperaturę wyta-piania żelaza. Węgiel drzewny uzyskiwano z drewna wypalanego pod darnią bez dostępu tlenu,w zagłębieniach w ziemi.

Na stanowiskach hutniczych obok pieców hutniczych znajdowane są doły do wytwarzaniawęgla drzewnego. Węgiel kamienny nie był jeszcze wtedy znany.

Żelazo wytapiano w dymarkach o różnych konstrukcjach i mechanizmach działania. Sądymarki naziemne i częściowo zagłębione. Piece mogły być jednorazowe lub wielokrotnegoużytku. Niektóre piecze miały dysze umożliwiające wtłoczenia powietrza w celu zwiększeniatemperatury.

W piecu naprzemiennie układano warstwy rudy żelaza i węgla. Pozyskiwano żelazno wformie ciastowatej. Zanieczyszczenia, czyli żużel gromadziły się na dnie w pieca, w tzw. ko-tlince. Występowanie żużla na stanowisku świadczy o hutniczym charakterze stanowiska. Nazachodnim Mazowszu występował duży okręg hutniczy.

Najczęściej żelazo jest wypalane w dymarkach. Ale można wytapiać je także w zagłębionychw ziemię paleniskach. Paleniska takie były przykrywane. W Afryce wytapiano żelazo w tensposób jeszcze w XIX wieku.

Na skalę przemysłową, mniej zanieczyszczone żelazo wytapia się tylko w piecach hutniczych.

Pochówki w Hallstatt zostały namalowane akwarelami w ramach prac dokumentacyjnych.Dominowały tam pochówki szkieletowe, ale występowały także pochówki ciałopalne w urnach.Pochówki były zarówno pojedyncze, jak i wielokrotne. Cechą wspólną jest bogate wyposażeniegrobów, m.in. uprzęże koni.

Na terenie kopalni soli w Hallstatt bardzo dobrze zachowały się wyroby z materiałów orga-nicznych, m.in. nosidełka ze skór i drewna zakładane na plecy. Zachowały się także tkaniny.

Dymarka to piec hutniczy służący do wytapiania żelaza. Odnaleziono dymarki z okresuhalsztackiego. Dymarka składa się z wkopanej w ziemię kotlinki. Powyżej naprzemiennieukładano węgiel i rudę żelaza. Przy ziemi znajdował się otwór w pionowej ścianie dymarki,umożliwiający dostęp powietrza. Dymarka była otwarta od góry.

Dymarki ustawiano w otwartych miejscach, wystawionych na działanie wiatru, aby zwięk-szyć dostęp tlenu. Dopiero w późniejszym okresie zaczęto stosować sztuczny wdmuch powietrza.Na poziomie wlotu powietrza gromadziło się wytopione żelazo. Na dole pieca zbierał się żu-żel, który nie był wykorzystywany. Na podstawie występowania żużla można identyfikować ilokalizować stanowiska. Do XIX wieku żużel wykorzystywano do budowania pieców.

Z otrzymanego żelaza kowale produkowali wyroby żelazne metodą kłucia. Żelazo utwar-dzano za pomocą węgla, produkując stal. We wczesnej epoce żelaza wytwarzano wyroby zestali niskowęglowej, potocznie nazywanej ”żelazem“. Stal niskowęglową wykorzystywano dowczesnego żelaza.

Dla naczyń halsztackich charakterystyczny jest rozbudowana ornamentyka geometryczna, atakże ornamentyka solarna.

Kultura łużycka na ziemiach polskich w okresie halsztackim była silnie zróżnicowana.

35

5.2 Kultura pomorska

Kultura pomorska obejmowała ziemie zachodniej Polski. Zwana jest także kulturą wejherowsko-krotoszyńską, kulturą wschodniopomorską lub kulturą grobów skrzynkowych. We wczesnejfazie ograniczała się do Pomorza Środkowego. Później rozciągnęła się na południe i wschódobejmując całe ziemie Polskie z wyjątkiem części północno-wschodniej.

Jest to druga, obok łużyckiej, kultura datowana na okres halsztacki w Polsce. Powstała napodłożu kultury łużyckiej. Nawiązuje także do prądów kulturowych z Europy zachodniej.

Dominował ciałopalny obrządek pogrzebowe z grobami popielnicowymi. Groby budowano zociosanych płyt kamiennych w postaci skrzynek. Groby te nazywane są grobami skrzynkowymi.Produkowano ceramiczne popielnice, w tym popielnice twarzowe i domkowe.

Na Pomorzu Wschodnim groby skrzynkowe popielnicowe zaczęły pojawiać się pod koniecepoki brązu. Miały one plan czworokątny lub, rzadziej, trójkątny. Długość grobu wynosiłanajczęściej 1-2 m, czasami nawet 6 m. Ścianę południową grobu wyjmowano, by dostawiać dogrobu nowe popielnice.

Kultura pomorska przeżywała swój rozkwit w okresie halsztackim D. Wtedy w jednym gro-bie skrzynkowym można było znaleźć nawet kilkadziesiąt popielnic. W okresie lateńskim wkulturze pomorskiej liczba popielnic w grobach gwałtownie maleje, w jednym grobie umiesz-czano już tylko kilka, a nawet jedną popielnicę. Kultura pomorska jest silnie zróżnicowanachronologicznie.

W kulturze pomorskiej dużo rzadziej występowały proste groby – popielnica znajdująca sięw prostej obstawie kamiennej bez skrzyni, groby jamowe bez popielnic. W późnej fazie wy-stępowały także groby podkloszowe – popielnica jest przykryta dużym zasobowym naczyniem,kloszem, ustawionym dnem do góry. Obok klosza stała przystawka grobowa, miniaturowe na-czynie złożone jako ofiara zmarłemu. Groby podkloszowe występowały w kulturze pomorskiejw fazie lateńskiej w centralnej Polsce, m.in. na Mazowszu. Dawniej wyróżniano oddzielnąkulturę grobów podkloszowych, ale obecnie została ona włączona do kultury pomorskiej.

Urny domkowe występowały głównie na Pomorzu Środkowym i w dorzeczu Łaby.

Ściany grobów budowano z ociosanych płyt kamiennych. Wewnątrz grobów znajdowałysię popielnice. W niektórych pojedynczych popielnicach znajdowały się szczątki kilku osób.Popielnice przykryte były przykrywkami. Z biegiem czau grób otwierano i dostawiano kolejnepopielnice. Groby miały charakter rodzinny.

Popielnice twarzowe są znajdowane na Pomorzu Wschodnim i Środkowym, a także w dorze-czu Łaby. Tradycja produkcji urn twarzowych wiąże się z tradycją etruską. Ich ekspansja znadŁaby wiązała się z migracjami ludności.

W Grabowie Bobowskim znaleziono słynną urnę twarzową, inkrustowaną białym kamieniem.W górnej części naczynia znajdowało się wyobrażenie twarzy. Być może były to portretypochowanych osób. Mają starannie przedstawione oczu, usta, nos. Nakrywka miała postaćnoszonej wówczas czapki. Na brzuścu przedstawiono konie ciągnące wóz. Może być to scenapogrzebu lub scena z życia zmarłego.

Na brzuścu naczynia wykonywano rytą dekorację imitującą biżuterię noszącą przez osobę.Zaznaczano także uszy, czasami ozdobione kolczykami.

Urny twarzowe z fazy klasycznej kultury pomorskiej, okresie halsztackim C, twarz przed-stawiają bardzo starannie i szczegółowo, z zaznaczeniem detali. W później fazie, okresie halsz-tackim D oraz fazie wchodzącej już w okres lateński, części twarzy wykonane są bardzo sche-matycznie, symbolicznie. Nadal występują ryte dekoracje z przedstawiające biżuterię.

36

Naszyjniki czasem nie były symbolicznie ryte w naczyniu, nakładane na urnę w formieprawdziwej biżuterii.

Forma urny związana była z osobą w niej pochowaną. Można odróżnić urny przeznaczonedla mężczyzn, kobiet i dzieci ze względu na rysy twarzy. Wielkość popielnic malała we wska-zanym ciągu. Najwięcej dekoracji przedstawiających biżuterię było na popielnicach, w którychchowano kobiety.

Występują tzw. urny oczkowe. Miały one w górnej części, w nakrywce dwa małe otworyprzypominające oczy.

Wytwarzano urny domkowe przypominające kształtem dom. Urny domkowe występowałyrzadziej niż urny twarzowe. Tradycja produkcji urn domkowych wywodzi się także z obszaruItalii. Występują one również w dorzeczu Łaby.

Występują mieszane urny twarzowe domkowe, których dolna część przypomina domek, agórna jest modelem twarzy.

W kulturze pomorskiej ozdoby wykonywano głównie w postaci naszyjników, napierśników,nagolenników i bransolet. Wykonywano je z żelaznych lub brązowych prętów łączonych ze sobą.

Kulturę pomorską znamy głównie z cmentarzysk i obrządku pogrzebowego, a mniej z osad-nictwa. Kultura ta budowała małe osady obronne o konstrukcjach słupowych i sumikowo-łątkowych. Występowały też otwarte osady bez fortyfikacji z obiektami ziemiankowymi.

Większość ozdób jest wciąż produkowana z brązu – zapinki, szpile, bransolety, naszyjniki,napierśniki. Wykonywano je z brązowych prętów zdobionych nacięciami geometrycznymi. Zbrązu wykonywano także broń, narzędzia

Wykonywano także analogiczne ozdoby z zaginanych prętów żelaznych.

Na obszarze kultury pomorskiej znajdowane są muszle znad Morza Czerwonego wykorzy-stywane jako płacidła.

5.3 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Występowała na Warmii i Mazurach, na obszarze Polski północno-wschodniej oraz Europiepółnocno-wschodniej, w okresie halsztackim, 700-400 p.n.e, oraz w okresie lateńskim. Powstałapod wpływem kultury łużyckiej, pomorskiej, ale także pod wpływem lokalnych kultur strefyleśnej i jeziornej.

W Europie w tym czasie istniała już celtycka kultura lateńska.

Nawiązuje do dawnych tradycji z tych obszarów. Kultura pojawiła się w okresie halsztackimi trwała jeszcze w okresie lateńskim.

Nazwa kultury pochodzi od nazwy grobu – kurhanu zawierającego kamienną skrzynkę, wktórej znajdowała się popielnica. Występował obrządek pogrzebowy ciałopalny.

Gospodarka związana była ze strefą leśną, polowano na zwierzęta leśne oraz hodowanozwierzęta domowe – małe, leśne konie, owce (niskie i małe), bydło i świnie. Zajmowano sięrównież rybołówstwem.

W Piórkowie koło Elbląga znaleziono duży kurhan kultury kurhanów zachodniopomorskich.Stanowisko badał dr Waluś. Po zdjęciu ziemi odkryto komorę kamienną w formie skrzynipołożoną w środku kurhanu. Od skrzyni promieniście rozchodzą się usypane z kamieni linieproste dochodzące do kamiennego kręgu otaczającego kurhan. Linie kamienne tworzące kurhanprzypominają koło szprychowe.

Nad tymi liniami znajdował się płaszcz kamienny.

37

W kulturze kurhanów zachodniobałtyjskich znaleziono liczne wyroby bursztynowe – zoo-morficzne, antropomorficzne figurki, amulety oraz ozdoby.

Znane są też osady. Część z nich miała charakter obronny. Wykorzystywano strategicznepołożenie, umieszczając osady na cyplach, wyspach i półwyspach. Otaczano je wałami obron-nymi.

Ze stanowisk osadniczych pochodzą charakterystyczne naczynia o kulistych brzuścach. Znaj-dowane są naczynia kościane, kamienne, brązowe, ozdoby bursztynowe, kości zwierzęce. Wy-twarzano figurki zoomorficzne i antropomorficzne z bursztynu pełniące funkcję amuletów.

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich dzieli się na trzy grupy terytorialne – wschodnio-mazurską, zachodniomazurską i sambijską.

5.4 Scytowie

Na stanowiskach osadniczych kultury łużyckiej znajdują się grociki będące pozostałością na-jazdów scytyjskich. Scytowie byli ludnością koczowniczą i wojowniczą. Niektórzy twierdzą, żenajazdy Scytów było jedną z przyczyn upadku kultury łużyckiej, obok pojawienia się kulturepoki żelaza.

W okresie lateńskim z żelaza zaczęto wytwarzać broń i narzędzia. Było to faktyczne przejścieod metalurgii brązu do metalurgii żelaza.

Scytowie żyli na południowej Ukrainie oraz w południowej Rosji. Utworzyli kulturę czer-nogorowską. Po Kimerach, byli drugą grupą ludności stepowej, która ze stepów azjatyckichzaczęli migrować na zachód.

Migracje Scytów na zachód były związane z osuszeniem klimatu stepów i koniecznościąszukania nowych pastwisk. Kultura pasterska, pod wpływem kultur rolniczych, zaczęła takżeosiedlać się w stałych osadach i uprawiać ziemię. W tym celu konieczne były migracje w celuposzukiwania żyznych ziem.

Scytowie ekspandowali na zachód na obszar sięgający Torunia na północy, Odry i DolnejAustrii na zachód. Na obszarach poza ziemiami scytyjskimi znajdowane są groty tej kulturyoraz pochówki wojowników, którzy tam zginęli.

Na przełomie VIII/VII w. p.n.e. przekroczyli granicę stepu i dotarli nad Morze Czarne orazna Zakaukazie. W VII w. p.n.e. Scytowie w trakcie swoich wypraw dotarli do Egiptu.

Istnieją przekazy pisane, historyczne dotyczące Scytów. Zostali opisani w ”Dziejach“ He-rodota. Herodot podzielił Scytów na plemiona królewskie, pasterskie i rolnicze. W 513 p.n.e.władca perski Dariusz I wyruszył na wyprawę wojenną przeciwko Scytom, która została opisanaprzez Herodota.

Istnieją dobrze zachowane scytyjskie pochówki podkurhanowe, zawierające szczątki arysto-kratów plemiennych. Były one wznoszone na przełomie V/IV w. p.n.e. Kurhany te sięgały 20metrów wysokości. Nazywane są ”piramidami stepów“.

W grobowcach kurhanowych zmarłych chowano w obrządku szkieletowym.

Znane są dobrze zachowane kurhany scytyjskie:

• Arżan na południowej Syberii,• Voroneżskaja na północnym Kaukazie,• Ułski Auł na północnym Kaukazie,• Kostromskaja na północnym Kaukazie.

38

Wewnątrz kurhanów znajdowały się drewniane konstrukcje w postaci skrzyń. Znajdowałsię tam pochówek zmarłego, szkielety końskie oraz bardzo bogate dary grobowe – naczynia,ozdoby, broń. Wyroby te były wykonywane często ze złota.

Poza głównym zmarłym występują pochówki osób zabitych i złożonych wraz nim do grobu.Głównym zmarłym był zawsze mężczyzna. Chowano wraz z nim kobiety, jego żony oraz służbę,czasem nawet kilkanaście osób. W grobie chowano także liczne zwierzęta, najczęściej konie.Często nie były one uśmiercane przed pochowaniem, a jedynie krępowano. W Voroneżskajaskrępowane konie ułożone dookoła całego grobu.

Szkielety końskie znajdowały się dookoła głównego zmarłego.Wiele kurhanów zostało przebadanych przez archeologów, wiele też rozgrabiano.Charakterystyczne dla Scytów są trójgraniaste scytyjskie grociki wykonane z brązu. Wystę-

powały jako dary grobowe, a w kulturach wschodu mogły pełnić płacideł.Znajdowany są także uprzęże końce, miecze, sztylety zwane akinakes. Uprzęże końskie

zdobione zawieszkami ozdobnymi.Scytowie to wojownicza ludność koczownicza. Byli wojownikami konnymi, ciężkozbrojnymi.

Nosili zbroje osłaniające ciało. Jako uzbrojenie posiadali oszczepy, łuk refleksyjne z kołczanamina strzały, sztylety akinakes.

Ozdoby, groty, rzędy końskie były ozdobami charakterystycznymi dla wojowników konnych.W V/IV w. p.n.e. nasiliła się ekspansja Scytów na obszary europejskie. Znaleziska związane

z wojownikami scytyjskimi znajdowane są także na ziemiach polskich, np. w Witaszkowie. Wkurhanie w Pazyryku umieszczono przedstawienie wojownika scytyjskiego.

W Ryżanówce na Ukrainie znaleziono dobrze wyposażony kurhan scytyjski z grocikamii naczyniami. Srebrne naczynie ze sceną przedstawiającą gryfy jest znanym znaleziskiem zRyżanówki. Znaleziono tam także złote kolczyki.

W kurhanie w Kuł Oba na Krymie znaleziono naczynie z elektronu wykonane w IV w. p.n.e.oraz naszyjnik ze złota z naturalistycznymi przedstawieniami.

W Kostromskaja na północnym Kaukazie znaleziono figurkę zwierzęcia ze złota z oczamiwykonanymi z bursztynu. Znajdowała się ona w grobowcu książęcym.

Najczęściej znajdowane są groby męskie, ale znane sa tez pochówki kobiet. Zwane są oneksiężniczkami-kapłankami. Ich stroje zdobione były złotymi ozdobami. Szaty przykrywałygłowę i prawie całe ciało.

Wyposażenie grobu nie zawsze zgadzają się z płcią pochowanej tam osoby. ”Księżniczka“ zkurhanu w Sokołowej Mogile na Ukrainie to w rzeczywistości 40-letni mężczyzna pochowany zwyposażeniem typowym dla grobów kobiecych. Mógł być to mężczyzna pełniący w społeczeń-stwie rolę kobiecą. Jest to przestroga dla archeologów określających płeć tylko na podstawiewyposażenia grobowego.

U Scytów chłopców czasami przeznaczano do roli kobiety w społeczeństwie. Zmienianotakże jego wygląd hormonalnie, aby stał się podobny do kobiety.

Na niektórych kurhanach scytyjskich występują kamienne rzeźby zwane ”babami kamien-nymi“ – nazwa pochodzi od tureckiego słowa przodek. Są to stele pojawiające się na stepachazjatyckich oraz europejskich, powszechne wśród ludów koczowniczych. Analogiczne rzeźbypojawiły się u Prusów. Miały one rozmiar naturalnego mężczyzny. charakterystyczny sztyletakinakes oraz rogi obfitości. Są to mężczyźni, przodkowie w linii męskiej.

W Witaszkowie znaleziono aplikacje wykonane ze złota, sztylet ze złotą rękojeścią.Hunowie to późniejsza ludność scytyjska, koczownicza. Była ona opisywana przez Rzymian.

Byli jeźdźcami, nierozerwalnie związanymi z końmi.

39

5.5 Celtowie

W okresie lateńskim, II okresie epoki żelaza, dominowała kultura celtycka. Celtowie odegralidużą rolę w historii, kształtowała się pod wpływem epoki greckiej.

Nazwa okresu pochodzi od stanowiska La Tene w Szwajcarii nad jeziorem Neuchatel. Zostałoodkryte w XIX wieku. Znajdowała się tam osada z metalowymi wyrobami i bronią. Odegrałoono ważną rolę w badaniach nad Celtami.

Osadnictwo Celtyckie obejmowało prawie całą Europę od Hiszpanii po Morze Czarne. Obej-mowało południową Polskę. W połowie V w. lub później pojawiło się osadnictwo celtyckie naDolnym Śląsku.

Obszar zwany Galacją był jedynym państwem Celtów.

Celtowie tworzyli najczęściej wodzostwa plemienne. Byli dobrze zorganizowani gospodarczoi politycznie.

W krótkim czasie podporządkowali sobie bardzo duży obszar. Najwięcej osad powstałow Europie Zachodniej. Osady zakładano na wzgórzach. Siedziba władczy i obiekty kultoweznajdowały się na szczycie, zaś poniżej znajdowały się domy mieszkalne.

Celtowie tworzyli protomiasta otoczone murus gallicus, czyli umocnieniami z drewna, ka-mienia i ziemi.

Dla Celtów typowe są naszyjniki zwane torquesami. Występują one w źródłach archeolo-gicznych oraz na rzeźbach, w tym na rzeźbie umierającego Gala.

Wojownicy celtyccy byli wyposażeni w migdałowate, prostokątne tarcze, miecze z dzwono-watym jelcem, typowym dla okresu lateńskiego. Miecze z dzwonowatym jelcem były obusieczne.

W męskim grobie ciałopalnym znajdowano uzbrojeni z mieczem, fibulami. Fibule lateńskiemiały różną budowę w różnych okresach. Nóżka z kabłąkiem była połączona na stałe za pomocąkulki, guzka. Takie fibule wykonywano z żelaza w środkowym okresie lateńskim.

We wczesnym okresie lateńskim nóżka nie łączyła się wcale z kabłąkiem, mogła doń dotykać,a w późnym okresie lateńskim tworzyła całość z kabłąkiem i trudno znaleźć granicę między nimi.Fibula składa się z główki, nóżki i kabłąka.

Produkowano torquesy, bransolety, zapinki, pasy łańcuchowe.

Na podstawie różnic stylistycznych wyróżniono różne style. Ozdoby są dekorowane moty-wem roślinnym dominującym oraz rzadszymi geometrycznym i zwierzęcym.

W miejscowości Duchcova w Czechach znaleziono skarb, w skład którego wchodziły ozdobyw charakterystycznym stylu.

W celtyckim grobie książęcym znaleziono torquesy oraz bransoletki wykonane ze złota. Byłyniepełnym okręgiem z przerwą. Otwarta część była noszona z przodu.

Gospodarka okresu lateńskiego związana była z pojawieniem się monet. Stanowiły częstonaśladownictwo monet greckich, macedońskich i zachodnich kolonii greckich. Były też typowolateńskie monety zaokrąglone z jednej strony. Monety pojawiły się w III w. p.n.e.

Na celtyckich monetach przedstawiano m.in.zaprzęgi i rydwany. Monety produkowano zezłota, srebra i brązu. Monety nie były jedyną formą płatniczą. Istniały też tzw. płacidła znanejuż z wcześniejszych kultur np. sztabki żelaza, stada bydła. W kulturze Celtyckiej istnieliniewolnicy i niewolnice. Stanowili oni także płacidła przeliczane na krowy.

Z kultury lateńskiej pochodzi wiele cennych zabytków.

Znaleziono krater (naczynie do mieszania wina z wodą) o wysokości 168 cm, masie ok. 200kg i objętości 1300 litrów. Pochodzi z VI w. p.n.e. Został znaleziono w grobie kurhanowym

40

księżniczki w 1953 roku, bogato wyposażonym. Wewnątrz była drewniana komora grobowa orozmiarach 4 na 4 metry. Znaleziono tam także wielki diadem.

Ważnym znaleziskiem z I w. p.n.e. jestKocioł z Gundestrup znajdujący się w muzeum wKopenhadze. Ozdobiony jest płytkami ozdobionymi rzeźbieniami pokazującymi sceny religijneoraz bóstwa.

Wapienne głowy z III-I w. p.n.e. znaleziono w sanktuariach. Mają one liściowe koronyzałożone na głowy.

Znaleziono także model łodzi w Irlandii z I w. p.n.e., pochodzący ze znalezionego tamciekawego, dużego skarbu ze złotymi naszyjnikami, torquesami, naczyniami.

Model łodzi jest wyposażony w maszt żaglowy oraz wiosła. skarb był przedmiotem długiegosporu o własność między odkrywcą a rządem.

W okresie lateńskim występowały w Europie różne kultury archeologiczne.

Osadnictwo Celtyckie dominowało we Francji i południowych Niemczech.

W Polsce występowały w okresie lateńskim następujące kultury okresu lateńskiego:

• Krąg jastorfski na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce• Kultura oksywska na Pomorzu Środkowym• Kultura przeworska pojawiła się w okresie lateńskim, czyli przedrzymskim i istniała jesz-

cze przez cały okres rzymski.

Nadal istniała kultura kurhanów zachodniobałtyjskich.

Osadnictwo Celtyckie w Polsce występowały na Dolnym Śląsku w okolicach Wrocławia iŚlęży na przełomie IV/V w. p.n.e. Znajduje się tam Cmentarzysko w Sopociskach, gdzieznaleziono wcześniejsze pochówki szkieletowe i późniejsze ciałopalne.

Znaleziono także rzeźby kamienne na Ślęży, które pochodzą od Celtów. Początkowo wią-zano je ze Słowianami. Rzeźby przedstawiają niedźwiedzicę, jest podobna do rzeźb z Francji iHiszpanii.

Innymi miejscami, gdzie pojawiło się osadnictwo celtyckie był Górny Śląsk, głównie WyżynaGłubczycka. Tam osadnictwo pojawiło się w połowie IV w. p.n.e.

Trzecim obszarem była zachodnia Małopolska, gdzie śladów celtyckich jest stosunkowo naj-mniej. Pojawiły się one także najpóźniej. Występują m.in. w Tyńcu.

W Krakowie znaleziono ślady warsztatów rzemieślniczych. Pełczyska, Kraków-Wyciąże iDalewice są stanowiskami osadnictwa celto-przeworskiego. Znaleziono tam naczynia lateńskieoraz importy naczyń wykonanych z domieszką grafitu. Są to importy z Czech.

Naczynia wykonywano ręcznie lub na kole garncarskim. W okresie II-I w. p.n.e. trwaII faza. W I w. p.n.e. pojawia się ceramika cienkościenna III fazy. Do III fazy zaliczamystanowiska Kraków-Wyciąże, Odłęże. W Gorzowie koło Oświęcimia znaleziono lokalne emisjemonet. Monety importowano także z cech. Znaleziono formy, w których lokalnie wykonywanomonety.

Niewielkie ślady osadnictwa celtyckiego odkryto także w dorzeczu górnego Sanu oraz naKujawach. Najważniejsze są jednak trzy główne ośrodki celtyckie – Nizina Śląska, WyżynaŚląska i zachodnia Małopolska.

Nie wiadomo, czy wyprawy Celtów na ziemie polskie miały charakter militarny, czy han-dlowy. Ich celem mogło być włączeniem ziem polskich pod panowanie celtyckie lub poszukiwanienowych szlaków handlowych oraz złóż surowców mineralnych.

41

Surowce mineralne i żyzne ziemie odegrały ważną rolę jako przyczyny ekspansji Celtów naziemie polskie. Gospodarka Celtów opierała się na rozwoju rolnictwa, więc żyzne ziemie byłydla nich ważne.

Kolejną przyczyną był bursztyn, który był bardzo ceniony w okresie przedrzymskim la-teńskim. Znaleziono skarby bursztynowe, w tym we Wrocławiu. Celtowie interesowali siębursztynem i nim handlowali.

Okres lateński to też okres rozwoju hutnictwa żelaza. Celtowie na Górnym Śląsku mogliposzukiwać właśnie złóż hematytowych. W grupie Wielkopolskiej zachowały się ślady piecówhutniczych. Poziom obróbki żelaza przez Celtów na ziemiach polskich był bardzo wysoki. Żelazonawęglano, aby je utwardzić.

Trzecim surowcem interesującym dla Celtów była sól. Solą handlowano. Sól kamiennaodgrywała już ważną rolę w neolicie i okresie halsztackim.

Stopień ekspansji Celtów nie został do dziś zbadany na wystarczającym poziomie. Wielubadaczy do niedawna myślano, że na ziemiach polskich nie było osadnictwa celtyckiego, ajedynie wpływy celtyckie.

Na górze Ślęży znaleziono kamienne rzeźby, które należy wiązać z osadnictwem Celtów wośrodku dolnośląskim. rzeźby wykonano z miejscowego surowca, powstały zatem na miejscu.Do niedawna rzeźby te uważano za rzeźby słowiańskie.

Analiza stylu wykazała, że rzeźby te są podobne do rzeźb monumentalnych z Hiszpaniii Portugalii, wiążą się więc ze sztuką celtoiberyjską. Pojawia się na nich także znak krzyżaukośnego w kształcie litery X, który wiąże się z symboliką i wierzeniami celtyckimi.

W grobach wojowników celtyckich znajduje się wyposażenie grobowe. W jego skład wchodzążelazne miecze obosieczne z dzwonowatym jelcem charakterystycznym dla okresu przedrzym-skiego.

Zabytki te związane są z kulturą przeworską, która pojawia się na ziemiach polskich wmłodszym okresie przedrzymskim, czyli w późnym okresie lateńskim.

Młodszy okres przedrzymski Późny okres lateński to młodszy okres przedrzymski. Wtym okresie na ziemiach polskich pojawiły się kultury związane z plemionami celtyckimi, atakże germańskimi.

5.6 Kultura przeworska

Kultura przeworska istniała aż do połowy V w. n.e., zatem także w okresie rzymskim, aż do jegokońca. Naczynia w okresie rzymskim kultury przeworskiej były podobne do przedrzymskich.Zdobiono je motywem geometrycznym i motywem meandra.

Kultura przeworska jest najważniejszą kulturą młodszego okresu przedrzymskiego i okresurzymskiego na ziemiach polskich. W okresie rzymskim pojawia się też kultura wielbarska.Istniała przez cały okres przedrzymski oraz okres wpływów rzymskich. W okresie rzymskimuległa znacznym przekształceniom.

Zasięg kultury przeworskiej obejmował całą Polskę środkową, bez Mazur i pasa gór.

Na kulturę przeworską wpływ miała kultura celtycka, jastorfska i pomorska.

Kultura przeworska została odkryta na cmentarzysku w miejscowości Gać pod Przewor-skiem. Kulturę tę nazwano początkowo kulturą wenedzką od ludu Wenedów, który zamieszki-wał ten region.

42

Kulturę nazywa się w literaturze niemieckiej kulturą wandalską od ludu Wandalów. KulturaWandalów i kultura celtycka były wspólnie podłożem kulturowym kultury przeworskiej. Kul-turę przeworską nazywano także kulturą grobów jamowych, od ciałopalnych grobów jamowych.Tak samo określano także kulturę oksywską, gdzie też występowały groby jamowe.

Kultura przeworska powstała na podłożu kultur wandalskiej, lateńskiej i pomorskiej, czyliwejherowsko-krotoszyńskiej. Kultura przeworska istniała od III/II w. p.n.e. do połowy V w.n.e.

W młodszym okresie przedrzymskim kultura przeworska jest mało zróżnicowana wewnętrz-nie, jest jednolita. W okresie tym dominuje obrządek ciałopalny. Groby są jamowe bezpo-pielnicowe. Budowano groby płaskie. W jamie występują często resztki stosu ciałopalnego.Wyposażenie jest zależne od płci. W grobach męskich są rytualnie gięte miecze, groty i broń.W grobach kobiet pojawiają się ozdoby.

Występują też groby popielnicowe. Popielnice są wstawiane do jamy, popielnica jest obsy-pywana resztkami stosu. Popielnicom tak samo towarzyszy pogięta lub spalona broń, tak samojak grobom jamowym.

Wciąż występuje obrządek szkieletowy z wyposażeniem zależnym od płci. Groby szkieletowewystępują na obszarach, na których wcześniej występowało osadnictwo celtyckie. Zmarłychukładano w pozycji embrionalnej.

Na początku okresu rzymskiego na obszarze kultury przeworskiej bardziej liczne stają sięgroby popielnicowe. Dominuje obrządek ciałopalny. Dominują groby płaskie, ale pojawiają sięgroby kurhanowe. Do grupy grobów kurhanowych należą Groby Książęce, które były bogatowyposażone. Groby te należą do arystokracji plemiennej, ale występują tylko do II w. n.e. Wpóźnym okresie rzymskim ponownie pojawiają się groby kurhanowe z bogatym wyposażeniemi występują bardzo rzadko.

Kultura przeworska zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Ludność żyła w osadachotwartych. Dominują obiekty półziemiankowe oraz naziemne obiekty o konstrukcji słupowej.

Pojawiają się także obiekty o ścianach plecionkowych lub wznoszonych techniką sumikowo-łątkową.

W osadach pojawiają się warsztaty, studnie, piece i paleniska, zarówno wewnątrz jak ina zewnątrz obiektów. Charakterystyczne są studnie, których nie budowano już później wewczesnym średniowieczu, kiedy korzystano z wody z płynący cieków wodnych. W studniachczasami znajdowane są depozyty.

Rozwinął się handel, czego najlepszym przykładem był Szlak Bursztynowy. Handlowanopożywieniem, bursztynem, ceramiką i niewolnikami.

Uprawiano zboża, hodowano bydło. Zajmowano się hutnictwem żelaza, kowalstwem, garn-carstwem. Nastąpił rozwój hutnictwa.

Istniał duży ośrodek hutniczy w Górach Świętokrzyskich. Istniały tam dymarki i kopal-nie rud hematytowych. Na stanowiskach hutniczych znajdowane są też mielerze, w którychz drewna produkowano węgiel drzewny konieczny do wytapiania rudy. Z rudy hematytowejniskofosforowej wytapiano sztabki, które potem obrabiano.

Pochodzenie rudy żelaza ustala się na podstawie zawartości domieszki fosforowej.

Ceramikę produkowano na kołach szybkoobrotowych, na wysokim poziomie technicznym.

Uzbrojenie jest znajdowane najczęściej w kontekstach grobowych. Dla uzbrojenia kulturyprzeworskiej typowe są obosieczne miecze z dzwonowatym jelcem, a także miecze jedno-sieczne asymetryczne, które związane są zarówno z kulturą przeworską, ale charakterystycznesą dla kultury oksywskiej.

43

Kultura przeworska tworzyła też długie sztylety bojowe. Miecze wkładano do pochew,zarówno symetryczne, jak i asymetryczne.

Rodzaj broni zmienił się między okresem przedrzymskim, a okresem rzymskim. Zmieniasię długość miecza, we wczesnym okresie rzymskim pojawia się krótki miecz wzorowany namieczach rzymskich – gladiusach. Świadczy to o innym sposobie walki. Krótki miecz służył dozadawania pchnięć. W późnym okresie walki znów pojawiają się długie miecze o długości około1 metra, służące do walki konnej.

Uzbrojenie kultury przeworskiej posiada ciekawą ornamentykę. W II-III w . n.e. na żelaznejbroni pojawia się złota i srebrna inkrustacja tworzące wzory geometryczne. Pojawiają się jednakteż swastyki, półksiężyce, a nawet napisy.

Broń odgrywała szczególną rolę w życiu wojownika, a jej dekoracje i umieszczane na niejsymbole mogły mieć znaczenie magiczne i ochronne.

Umba to osłony tarcz wykonywane z żelaza, umieszczane po zewnętrznej stronie tarczy.Umba była stożkowate lub półkoliste, czasami także podłużne. Opracowano typologię umb,która pozwala wyznaczać datowanie grobów. Umba do tarcz przymocowywano za pomocąnitów.

Jako wyposażenie grobowe kultury przeworskiej pojawiają ostrogi w grobach wojowników.W grobach znajdowano najczęściej po jednej ostrodze.

Groty włóczni mają faliste brzegi, a ich długość osiąga nawet 50 cm.

Pochówki szkieletowe są typowe dla starszej fazy, potem pojawiają się pochówki ciałopalne.

W grobie męskim wojownika, grobie ciałopalnym z końca okresu lateńskiego znaleziono żela-zne przedmioty – zgięty w harmonijkę miecz obosieczny. Miecze, włócznie, groby włóczni byłyrytualnie gięte lub łamane w czasie pochówku do grobu ciałopalnego. W grobach umieszczanotakże fibule. Fibule środkowolateńskie charakteryzują się połączeniem nóżki z kabłąkiem zapomocą kulki.

Ceramika okresu przedrzymskiego, z kultury przeworskiej, ma mało zróżnicowane formy.W kulturze przeworskiej często występują kubki z uchem, szerokootworowe wazy, misy. Na-czynia są skromnie zdobienie. Większość naczyń nie ma ornamentu. Czasami pojawiają sięlistwy plastyczne. Czasami pojawia się meander, motyw charakterystyczny zarówno dla kul-tury przeworskiej jak i oksywskiej. Pojawiały się także solarne motywy swastyki oraz wirującejgwiazdy.

W obu kulturach – przeworskiej i oksywskiej, na dnie naczyń pojawia się motyw swastyki.

Naczynia kultury przeworskiej wykonane są starannie, są wygładzone, mają cienkie ściany.Toczone były na kole szybkoobrotowym lub wykonywane ręcznie.

Kultura przeworska wytworzyła broń, główną część wyposażenia grobowego, noże, szydła,igły, narzędzia tkackie i inne wyroby codziennego użytku.

Kultura przeworska występowała w Polsce środkowej – na Śląsku, Mazowszu, Podlasiu,Wielkopolsce i Małopolsce.

Fibule miały różne formy w trzech fazach okresu lateńskiego – wczesnej, środkowej i późnej.

Wyposażenie grobowe pokrywa czerwono-fioletowa patyna ogniowa, która powstała w wy-niku włożenia żelaznych przedmiotów do ognia.

Kultura przeworska przyczyniła się do rozwoju metalurgii żelaza na ziemiach polskich. Roz-winęła ona hutnictwo żelaza na dużą skalę. W I w. p.n.e. powstał duży ośrodek hutniczy wGórach Świętokrzyskich. Wydobywano miejscowe złoża hematytu. Odgrywał ważną rolę wskali całej Europy Środkowej.

44

Nastąpił także rozwój kowalstwa. Opanowania techniki przekuwania oraz nawęglania. Po-wstające wyroby są na wysokim poziomie technicznym. Nawęglano części pracujące narzędzioraz broni np. ostrza.

Opanowano technikę wytwarzania sztabek żelaznych o różnej zawartości węgla. Żelazo oróżnych zawartościach węgla łączono powierzchniami ząbkowymi lub warstwami o wysokiejzawartości fosforu. Łączenie takie stosowano często przy produkcji broni. Oprócz walorówtechnicznych umożliwiało to uzyskanie lepszych walorów estetycznych.

Od III w. n.e. masowo wytwarzano już naczynia ceramiczne na kole szybkoobrotowych. Na-czynia te miały cienkie ścianki i przypominały szare średniowieczne naczynia zwane siwakami.Miały podobną barwę, ale różniły się od nich formą.

Na Dolnym Śląsku, w Małopolsce (Kraków-Nowa Huta) istniały ważne ośrodki produkcjiceramiki, w których znaleziono dwukomorowe piece garncarskie.

5.7 Kultura oksywska

Nazwa kultury pochodzi od stanowiska Gdynia-Oksywie. Istniała ona w młodszym okresieprzedrzymskim.

Kultura występuje na Pomorzu Środkowym i Pomorzu Wschodnim. Kultura powstała napodłożu kultury lateńskiej i pomorskiej, wejherowsko-krotoszyńskiej. Występuje w późnymokresie lateńskim i we wczesnym okresie rzymskim.

Później zostaje zastępuje ją kultura wielbarska.

Kultura miała w młodszym okresie przedrzymskim ciałopalny obrządek pogrzebowy. Grobysą zarówno popielnicowe, jak i jamowe. W grobach pojawiają się resztki stosu. Popielnicewykonywano czasami z gliny, a czasami z surowców organicznych. Organiczne popielnice niezachowały się do naszych czasów. Nad grobami ustawiano czasami kamienne stele lub bruki,podobnie jak w kulturze jastorfskiej.

Do grobów męskich wkładano broń, a do kobiecych narzędzia. Są też ślady niszczeniaprzedmiotów, w tym broni w grobach wojowników. Broń była zginana lub spalana. Obrządekpogrzebowy jest podobny do kultury przeworskiej. Pojawiają się wpływy kultur germańskichze Skandynawii.

Od kultury przeworskiej kulturę oksywską odróżniają miecze jednosieczne z rękojeściąodkutą razem z głownią. Występują charakterystyczne groty oszczepów, tulejkowate, z falistąjednolitą krawędzią, które nie są powszechne w kulturze przeworskiej. Produkowano zapinki.

Broń kultury oksywskiej jest podobna do broni kultury przeworskiej.

Podobne do kultury przeworskiej są także naczynia – wazowate naczynia z ornamentemmeandra, motyw swastyki. Forma wazowata dominuje. Ceramika zdobiona jest motywamigeometrycznymi.

5.8 Kultura jastorfska

Kultura jest trzecią kulturą późnego okresu lateńskiego. Pojawiła się na Pomorzu Zachod-nim pod wpływem kultury pomorskiej, germańskiej i celtyckiej. Obejmuje północno-zachodniąPolskę.

Została podzielona na grupę nadodrzańską i gubińską, występującą na Dolnym Śląsku i poniemieckiej stronie granicy.

45

Występują groby ciałopalne jamowe i popielnicowe. Nad grobami ustawiano stele kamiennelub układano bruk. W grobach znajdują się ozdoby brązowe, nie w nich broni i narzędzi, coróżni ją od dwóch pozostałych kultur tego okresu.

W okresie rzymskim obrządek zmienia się i pojawiają się pochówki szkieletowe.

Charakterystycznymi ozdobami tej kultury były szpile ze skrzydełkami i naszyjnikikoroniaste. Ozdoby te są wyróżnikami kultury jastorfskiej. Naszyjniki koroniaste to obręcze,otwarte z jednej strony, z trójkątnymi wypustkami w płaszczyźnie naszyjnika. Wykonywano jez brązu lub żelaza. Wytwarzano także zapinki.

Składano ofiary z ludzi i przedmiotów w bagnach. Składano je ze specjalnych pomorstów.Ofiary z ludzi składane z ludzi opisywał Tacyt.

Występują ślady handlu z dalekimi obszarami. Kultura znana jest głównie z cmentarzysk.

Fibule późnolateńskie miały konstrukcję ramową, nie mają wyróżnionej nóżki, która łączysię z kabłąkiem.

Kultura Poienesti-Łukaszewka jest także związana z kulturą jastorfską. Występowała naobszarze dzisiejszej Rumunii.

5.9 Kultura kurhanów zachodnibałtyjskich

W Polsce północno-wschodniej rozwijała się kultura kurhanów zachodniobałtyjskich podzielonana grupy terytorialne – wschodniomazurska, zachodniomazurska i sambijska.

Pochówki ciałopalne i szkieletowe. Zmarłemu w grobie często towarzyszył koń.

Ludność zamieszkiwała osady obronne. Zajmowała się rolnictwem i hodowlą, w tym hodowląkoni.

Okres rzymski Wdatowaniu w okresie rzymskim ważną rolę w datowaniu odgrywa typologiafibul. Fibule często pięknie zdobiono filigranem, granulacją, inkrustacją. Wykonywano je zesrebra lub ze złota, zwłaszcza w kulturze wielbarskiej.

5.10 Kultura wielbarska

Kultura wielbarska jest druga po przeworskiej kultura okresu wpływów rzymskich. Nazwakultury pochodzi od stanowiska Malbork-Wielbark. Jest związana z ludami Gotów i Gepidów,które wędrowały przez ziemie polskie z północy na południe.

Występowała na Pomorzu Środkowym i Wschodnim, na Mazowszu i Podlasiu.

Pojawiła się na początku okresu wpływów rzymskich i istniała do jej końca, do wielkichwędrówek ludów, do połowy V w. n.e.

Naczynia wielbarskie były lepione ręcznie bez użycia koła garncarskiego. Wykonywanoszerokootworowe misy, wazy. Ceramika jest bardziej prymitywna niż przeworska.

Na naczyniach pojawia się zygzakowata linia biegnąca dookoła naczynia w górnej jego części.Jest to typowy ornament na naczyniach. Naczynia często są pozbawione dekoracji.

Występował szkieletowy obrządek pogrzebowy. Zmarłych układano na plecach w pozycjiwyprostowanej z głową zwróconą w kierunku północnym. W grobach występoją ozdoby, niema w nich prawie broni i narzędzi. Czasami ciała zmarłych umieszczano w trumnach.

Sporadycznie występuje obrządek ciałopalny.

46

Na cmentarzyskach pojawiają się konstrukcje kamienne – stele, bruki, kręgi kamienne. Kon-strukcje te są typowe dla Skandynawii, ale wraz z Gotami i Gepidami pojawiają się one naziemiach polskich.

Ozdoby znane są głównie z grobów. Typowymi ozdobami kultury wielbarskiej są zapinkize srebra, zdobione granulacją i filigranem. Występują ”wisiorki gruszkowate“ wykonywane zesrebra lub złota, zdobione granulacją i filigranem. Charakterystyczne są ”bransoletki żmijowate“z zakończeniami przypominającymi głowy żmii.

W grobach znajdowane są esowate klamerki ze złota i srebra służące do spinania końcóweknaszyjnika.

Typowe dla kultury wielbarskiej są ”bransoletki wężowate“, powyginane w kształcie falistejlinii tworzącej okrąg.

Z kultury wielbarskiej pochodzi zapinka tarczkowata, która znajduje się w logo IA. Ważnymistanowiskami kultury wielbarskiej w Polsce są cmentarzysko w Masłomęczu i cmentarzysko wWeklicach z I-II w. n.e., na którym znaleziono zapinkę.

W północno-wschodniej Polsce istniała kultura zachodniobałtyjska. Region ten wykazujesilną odrębność kulturową. Utrzymywał się z handlu bursztynem. Wpływy rzymskie nie byłytutaj tak silne.

5.11 Kultura luboszycka

Kultura przeworska i kultura wielbarska to dwie najważniejsze kultury okresu wpływów rzym-skich. Kultura luboszycka była trzecią kulturą tego okresu. Jej nazwa pochodzi od stanowiskaLuboszyce, koło Zielonej Góry, gdzie odkryto cmentarzysko z grobami kobiecymi z II połowyII w. n.e.

Występowała na ziemiach zachodniej Polskiej od II w. n.e. do V w. n.e. Znana jest zestanowisk cmentarnych. Cmentarzyska były ciałopalne, z grobami jamowymi z wyposażeniemzależnym od płci.

5.12 Etnogeneza Słowian

W Polsce nie było bezpośredniego przejścia od okresu wpływów rzymskich do wczesnego śre-dniowiecza. Okres wpływów rzymskich odegrał ważną rolę w rozwoju Europy Zachodniej, aletakże wschodniej. Wpływy docierały od zachody, a w odmianie bizantyjskiej od południowegowschodu.

Okres wędrówek ludów trwał krótko, ale w całej Europie zaszły wtedy poważne zmiany. Wpołowie IV w. n.e. na stepach Azji Środkowej zapanowała susza. Ludność koczownicza żyjącadotąd w Azji Środkowej zmuszona została do szukania nowych pastwisk. Jednym z ludów, którypodjął migrację byli Hunowie. Dotarli oni nad Wołgę, a potem nad Morze Czarne. Pokonywalimiejscową ludność i brali ją do niewoli. W 375 p.n.e. przekroczyli Don, pokonali Ostrogotów.Wydarzenie to wyznacza zakończenie okresu wpływów rzymskich. Podbita ludność zaczęłaprzemieszczać się na zachód. Wizygoci, zachodni odłam Gotów, z Besarabii przewędrował nadDunaj i poprosili o azyl w Imperium Rzymskim. Migrowało tak 100 tys. osób. Szybko doszło dokonfliktów Wizygotów z administracją rzymską. Granice cesarstwa przekraczały nowe plemionaod wschodu. W 395 n.e. Teodezjusz podzielił imperium rzymskie na dwie części.

Przybrały na sile najazdy Wizygotów, w Italii pojawiły się plemiona germańskie. W 406n.e. ludy barbarzyńskie zajęły Galię, w 410 Wizygoci dotarli do Rzymu. Zaczęły powstawaćpaństwa barbarzyńskie na obszarze dawnego imperium. W 451 n.e. Hunowie pod dowództwem

47

Attyli przekroczyli Ren i dotarli do Galii. Szybko wycofali się, ale osłabili imperium. W 455n.e. Wandalowie wyprawili się na Rzym. W 476 zamordowano dowódcę armii rzymskiej.

Wędrówki ludów pozostawiły ślady na ziemiach pozostałości w postaci bogatych znaleziskgrobowych, m. in. grobu huńskiego w Jakuszowicach koło Kielc.

W połowie V w. upadły kultura przeworska i wielbarska. Powodem ich upadku mogły byćnajazdy ludów ze wschodu lub ogólnoeuropejskie zmiany polityczne i gospodarcze.

Pojawia się nowa ludność – Słowianie. We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskichdominowała kultura słowiańska. Są dwie hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian – auto-chtoniczna i allochtoniczna. Autochtoniczna zakłada, że Słowianie wywodzą się z ziem, którezajmowali we wczesnych średniowieczu. Hipotezę tę głosił Józef Kostrzewski ze szkoły poznań-skiej. Koncepcja ta opiera się na poglądach Gustava Kossiny i utożsamienia ludów z kulturąarcheologiczną. Ludy wyróżnia się na podstawie języka, a kulturę – źródeł archeologicznych.

W obrębie koncepcji autochtonicznej były różne poglądy dotyczące lokalizacji pierwotnychsiedzib Słowian. Mówiły one, że pierwotne osady Słowian znajdowały się: a) między Dunajema Cisą, b) na Wołyniu i Podolu, c) na terenie dzisiejszej Polski, d) na obszarze oddziaływaniakultury łużyckiej. Obecnie poglądy te są już nieaktualne.

Koncepcja allochtoniczna zakłada, że Słowianie przywędrowali na obszary, które dziś zaj-mują. Niektórzy uważają, że w IV/V n.e. Słowianie przywędrowali z Azji Środkowej, stepównad Morzem Czarnym, Morzem Kaspijskim lub z Azji Mniejszej. Obecnie koncepcja allochto-niczna dominuje.

We wczesnym średniowieczu w kulturze materialnej widoczny jest podział na Słowian za-chodnich, wschodnich i południowych.

Kultura słowiańska stworzyła charakterystyczną ceramikę. Była początkowo wykonywanoręcznie, a potem obtaczana na kole wolnoobrotowym. W okresie wpływów rzymskich ceramikętoczono już na kole szybkoobrotowym. Technika ta nie występowała we wczesnym średniowie-czu. Wyróżniono różne typy naczyń słowiańskich, np. praskie, o prostym wylewie i prostejściance, Występowały także naczynia o esowatym profilu. Ceramika lepiona ręcznie jest dato-wana na VI-VII w. n.e.

Inną kategorią zabytków jest słowiańskie uzbrojenie np. ostrogi niskokabłąkowe z haczy-kowatymi zaczepami. Występują w zespołach z VIII-IX w. Opracowano typologię ostróg.Pierwsze ostrogi spotykane są już w VII w. Poza ostrogami występowały miecze jednosieczne.Ani ostrogi, ani miecze nie występują jednak powszechnie na stanowiskach słowiańskich.

Słowianie wytwarzali także ozdoby, znajdowane głównie w grobach kobiecych np. kabłączkiskroniowe, grzebienie (mniej popularne niż w okresie rzymskim).

Słowianie zakładali osady, w których wznosili ziemianki mieszkalno-gospodarcze. Wzno-szono głównie ziemianki i półziemianki o powierzchni około 25 m2, budowane na planie kwa-dratu, jednoizbowe. W izbie w narożniku znajdowało się palenisko lub piec kopułkowy i miejscedo spania. Ziemianki były typowe dla Słowian. Osady otwarte były małe, z kilkoma obiektami,położone nad rzekami.

Wcześni Słowianie wznosili grody obronne. Ich datowanie jest niepewne.

Z wczesnymi Słowianami związany jest ciałopalny obrządek pogrzebowy. Groby były naj-częściej kurhanowe. Spotykane są zarówno groby popielnicowe, jak i jamowe. Pochówki byłyubogo wyposażone w pojedyncze przedmioty, noże, narzędzia i ceramikę. Na niektórych obsza-rach Słowiańszczyzny grobów nie udało się dotąd zlokalizować.

W kulturze słowiańskiej nie występują ośrodki hutnictwa i metalurgii żelaza. Na stanowi-skach wczesnosłowiańskich występuje czasem żużel, więc wiadomo, że wytapiano żelazo z rud

48

darniowych. Produkcja odbywała się na małą skalę, na potrzeby lokalne. Być może żelaznowytapiano w ogniskach.

Nie występują naczynia toczone na kole szybokoobrotowym. Naczynia wykonane są nie-starannie i mają chropowaconą powierzchnię. Być może produkowano naczynia organiczne zsurowców nietrwałych.

Wyróżnia się dwie fazy ekspansji Słowian – wczesny do VI w. i późny VI-VII w. n.e., gdySłowianie migrowali na Bałkany i do Europy Środkowej. Słowianie z południa przenieśli naziemie wschodnioeuropejskie kulturę bizantyjską.

We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich istniała kultura wczesnosłowiańska. Miesz-kały tam plemiona Wiślan koło Krakowa, Lędzian nad Sanem, Goplan. Najwięcej różnychplemion żyło w Polsce zachodniej.

Istniały także grody wczesnosłowiańskie. Najwięcej osad było nad rzekami, Wisłą i Odrą.Grodzisko w Naszocowicach w Małopolsce powstało w VIII-IX w. Jest związane z najstarsząfazą osadnictwa słowiańskiego.

Wczesnosłowiańskie ziemianki znaleziono m.in. na stanowisku Kraków-Wyciąże. Ziemiankibudowano na planie kwadratu. Pod ziemiankami znajdowały się dodatkowo piwniczki, służącejako magazyny. Przykryte były dachem dwuspadzistym. Ziemianki miały konstrukcję ziemno-drewnianą.

Wczesnosłowiańska ceramika typu praskiego z VII-VIII w. jest reprezentowana przez jajo-wate garnki, bez zaznaczonego wylewu. Nie były zdobione, wykonywano je ręcznie.

Na późniejszych naczyniach, z IX-X w. n.e., obtaczanych na wolnoobrotowym kole garn-carskim, powierzchnia była już bardziej gładka i pojawił się ornament typowy dla Słowian –żłobki proste i faliste obiegające naczynie wykonane jeszcze przed wypaleniem.

We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich pojawiło się chrześcijaństwo. Od czasujego pojawienia się występuje więcej źródeł historycznych. Pojawia się kamienna architekturaprzedromańska i romańska m.in. rotunda w Cieszynie.

W Truszkach Zalesiu znajduje się gród słowiański z wałami ziemno-kamiennymi.

We wczesnym średniowieczu istniały kontakty handlowe i kulturowe z dalekimi ziemiami.W Truszkach Zalesiu znaleziono dirhamy arabskie z IX-X w., naszyjniki i bransolety. PrzezPolskę biegły szlaki handlowe łączące Europę z ziemiami arabskimi.

Znajdowane są także szklane paciorki ze szkła sodowego. Mogą być to importy z krajówśródziemnomorskich. Z poroża koziołka wykonano wabik myśliwski lub gwizdek.

W Podebłociu znajduje się również grodzisko słowiańskie z VIII-IX w. Na jego terenieznajdowały się ziemianki z piecami i paleniskami. Na naczyniach zasobowych znajdują sięprzedstawienia słońca wykonane grzebykiem garncarskim. Dekoracje czasem wykonywano teżstemplem.

Płacidła żelazne były podłużne i przypominały groty strzał. Płacidła takie były powszechnew Europie Południowej.

Dla Słowian typowe są ostrogi niskokabłąkowe z haczykowatymi zaczepami wygiętymi dowewnątrz.

W Gieczu znajdowało się grodzisko z wałami i XI-wiecznym kościołem.

6 Sprawdziany

Sprawdzian – krzemieniarstwo. Pytania na sprawdzianie:

49

• Technika (rdzeniowa/odłupkowa/wiórowa)• Co jest na rysunku? (rdzeń/odłupek/wiór/narzędzie)• Nazwa przedmiotu (np. pięściak/drapacz/tylczak)• Datowanie (p.dolny/p.środkowy/p.górny/p.schyłkowy/mezolit)

Przykładowe narzędzia omówione ze slajdu:

1. Odłupek mustierski trójkątny, technika odłupkowa, paleolit środkowy2. Ostrze podwójne liściowate, technika trudna do określenia, paleolit górny3. Zgrzebło, technika odłupkowa, paleolit środkowy4. Narzędzie wiórowe (rylec klinowaty + drapacz), technika wiórowa, paleolit górny5. Pięściak aszelski, technika rdzeniowa, paleolit środkowy6. Narzędzie otoczakowe, technika rdzeniowa, paleolit dolny7. Ostrze pojedyncze mustierskie, technika odłupkowa, paleolit środkowy8. Mikrolityczny tylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit9. Drapacz lub zgrzebło, technika odłupkowa, paleolit górny lub paleolit środkowy10. Półtylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy11. Tylczak (ostrze tylcowe), technika wiórowa, paleolit górny – mezolit12. Liściak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit

Slajd 2:

1. Liściak z trzonkiem, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit2. Grot strzały z trzonkiem (ostrze z wyodrębnionym trzonkiem), technika nieznana (wió-

rowa?), paleolit górny (kultura solutrejska)3. Zbrojniki (tylczaki, trapezy), technika wiórowa, mezolit4. Rylec węgłowy z łuskowiskiem, technika wiórowa, paleolit górny – mezolit5. Wiórowiec, technika wiórowa, paleolit górny6. Odłupek owalny lewaluaski (odbicia dośrodkowe), technika odłupkowa, paleolit środkowy7. Drapacz zrobiony z wiórowca, technika wiórowa, paleolit górny8. Narzędzie otoczakowe, technika rdzeniowa, paleolit dolny9. Półtylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy10. Zgrzebła, technika odłupkowa, paleolit środkowy

Narzędzia z kolokwium z krzemieniarstwa:

1. technika wiórowa, wiórowiec, paleolit górny2. technika odłupkowa, ostrze mustierskie, paleolit środkowy3. prawdopodobnie technika wiórowa, ostrze liściowate z trzonkiem z retuszem solutrejskim,

paleolit górny4. technika wiórowa, liściak grot z trzonkiem, paleolit górny – schyłkowy5. technika wiórowa, mikrolityczny zbrojnik (tylczak, wiórek tylcowy), paleolit schyłkowy –

mezolit6. technika odłupkowa, zgrzebło, paleolit środkowy7. technika wiórowa, drapacz ukośny, paleolit górny – mezolit8. technika wiórowa, rylec węgłowy z łuskowiskiem, paleolit górny – mezolit9. technika wiórowa, wiórowiec z drapaczem, paleolit górny10. technika rdzeniowa (lub nieokreślona), drapacz, paleolit środkowy – górny11. technika odłupkowa, zgrzebło lub ostrze, paleolit środkowy12. technika odłupkowa, ostrze podwójne mustierskie, paleolit środkowy13. technika wiórowa, ostrza liściowate z retuszem solutrejskim, paleolit górny14. technika wiórowa, liściak dwustronny, paleolit schyłkowy – mezolit15. technika rdzeniowa, narzędzie otoczakowy, chopper, paleolit dolny16. technika rdzeniowa, narzędzie, pięściak abwilski, paleolit dolny

50

Sprawdzian z neolitu

1. Kultura rzucewska, późny neolit, III-II tys. p.n.e.2. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys.3. Topory, kultura pucharów lejkowatych, neolit środkowy, IV tys. p.n.e.4. Kultura ceramiki promienistej, neolit późny, IV-III tys. p.n.e.5. Kultura ceramiki wstęgowej rytej, neolit wczesny, VI-V tys. p.n.e.6. Kultura ceramiki sznurowej, neolit późny, III-II tys. p.n.e.7. Kultura pucharów lejkowatych, neolit środkowy, IV tys. p.n.e.8. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej, neolit wczesny, V tys. p.n.e. (puchar na pustej nóżce)9. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys.10. Kultura rzucewska, późny neolit, III-II tys. p.n.e.11. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej, neolit wczesny, V tys. p.n.e.12. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys.

Sprawdzian z epoki brązu

1. Kultura trzciniecka (szerokie misy i wazy), II OEB2. Kultura łużycka (siekierki tulejkowate z uszkiem, zapinki z tarczkami), III-V OEB3. Kultura przedłużycka mogiłowa (szpile z brązu, ornment solarny), II OEB4. Kultura strzyżowska (ornamentyka sznurowa, pogrubiony brzeg wylewu), I OEB5. Kultura przedłużycka mogiłowa (szpile brązowe, motywy solarne), II OEB6. Kultura mierzanowicka - faza Chłopice-Veselè (kubki uchate), I OEB7. Kultura pucharów dzwonowatych (misy na 4 nóżkach, kubki uchate), I OEB8. Kultura unietycka (sztylety trójkątne, berła sztyletowate), I OEB9. Kultura trzciniecka (kubki i wazy z kreskami na ukos), II OEB10. Kultura mierzanowicka - faza klasyczna (ornament sznurowy, kokardki przy uszkach, za-

usznice), I OEB

51