*Ovde unesite naziv Vae kole , na primer Elektrotehnika kola Nikola Tesla, Zrenjanin

SEMINARSKI RAD

Tema : Zatita

i odrivo korienje uma

Profesor-mentor: *ime mentora

Uenik: *Vae ime, razred

Mart, 2010.SADRAJ

UVOD.......................................................................................... 3 1 ZATITA I ODRIVO KORIENJE UMA........................................41.1 Znaaj uma..................................................................................4 1.2 Unitavanje uma..........................................................................5 1.3 Ureivanje uma........................................................................5 1.4 Ciljevi gazdovanja umama u odnosu na princip odrivog razvoja.....6 1.5 Socijalni i kulturini aspekti odrivog razvoja umama......................8 1.6 Funkcionalna trajnost I pokazatelji odrzivog razvoja umama...........9 1.7 Zatita korienja........................................................................10 1.8 Svetski dan uma odrivi razvoj..................................................12

ZAKLJUAK................................................................................14 LITERATURA .............................................................................15

2

UVODuma je sloena biljna zajednica ili biogeocenoza (ekosistem) umskog drvea koje utie jedno na drugo, kao i na sredinu u kojoj se nalaze. Osnovni delovi ume kao ekosistema su zemljite, vazduh, umska ivotna zajednica i geoloka podloga. ume su najsloeniji kopneni ekosistemi. U njima pored drvea ivi mnogo drugih vrsta biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama. Sloenost uma se ogleda u njihovoj izraenoj spratovnosti i raznovrsnoj meusobnoj povezanosti svih lanova ivotne zajednice. Razliiti organizmi naseljavaju razliite delove ume. Tako u kronjama visokog drvea ive vrste koje se retko, gotovo nikada, ne sputaju u nie delove ume arborealni organizmi. Ovaj deo ume naziva se sprat visokog drvea. U niim delovima umskih ekosistema mnogi bunovi izgrauju gust sklop koji se naziva sprat bunova, ispod kojeg se razvija sprat zeljastih biljaka. Uz samu povrinu tla ivi grupa organizama koji ine prizemni sprat. U samom zemljitu ivi mnogo razliitih organizama, koji izgrauju podzemne spratove. ume su vekovima bile mesto odakle se ovek snabdevao drvetom za ogrev, gradnju i umskim plodovima za ishranu. Neplanskim seenjem ume ovek ugroava prirodu.

3

1 ZATITA I ODRIVO KORIENJE UMA

1.1 Znaaj umaSlika 1. uma u Poljskoj

Otkrivanje Zemlje; Klod Noden; prevod Branislava Butorac; Enciklopedija za mlade/Larousse; Zmaj; Atlantis; Novi Sad 2004. str. 45.

Za opstanak planete Zemlje veliki znaaj imaju ume. Neposredna i najvea korist uma je proizvodnja kiseonika. Na inicijativu Generalne skuptine evropske konfederacije poljoprivrede iz 1971. godine, u svetu se 21. mart obeleava kao Svetski dan uma. Tu inicijativu prihvatila je Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu.1 Posle pustinja, najzastupljeniji kopneni ekosistemi su ume. One zauzimaju 28% povrine Zemlje i po svojim osobinama se razlikuju od ostalih ekosistema. Znaaj uma za opstanak ivota ilustruje i injenica da je kenijska ekolokinja Vangari Mathai 2004. dobila Nobelovu nagradu za mir, koja je prvi put dodeljena u oblasti zatite ivotne sredine. Osnivanje pokreta Zeleni pojas za spaavanje afrikih uma je izmeu ostalih i njena zasluga; u okviru tog pokreta, ona je organizovala siromane ene Afrike (umare bez diplome), koje su od 1974. godine do danas zasadile 30 miliona stabala, da bi spreile irenje pustinjskog pojasa. Istraivanjem je utvreno da jedna bukova uma moe da proizvede oko 9,6 tona suve materije po hektaru za godinu dana. Ista ta uma proizvede oko 4 tone kiseonika po hektaru za jednu godinu.

1

Jeunesse, G.:ume i drvee. Korijeni znanja, Mozaik knjiga, Zagreb, 1995. str. 134.

4

1.2 Unitavanje umaSlika 2. Unitavanje uma

Otkrivanje Zemlje; Klod Noden; prevod Branislava Butorac; Enciklopedija za mlade/Larousse; Zmaj; Atlantis; Novi Sad 2004. str. 65.

ume su neophodne za prirodnu ravnoteu i ivot na Zemlji. One su tokom vekova dosta redukovane. Ljudi obaraju na milione stabala kako bi dobili drvo za hranu, da bi se grejali i izgradili kue. Oni, takoe i kre velike prostore da bi ih preobrazili u oranice ili u panjake za stoku. Tako su prirodni predeli postepeno menjani i pretvarani u seoska imanja. Danas su zone deforestacije prisutne naroito u tropskim umama, ali su sve ume na svetu ugroene. Svesne opasnosti, meunarodne organizacije, kao to su Svetski fond za prirodu (World Wildlife Fund, WWF), koji za amblem ima pandu, ili Meunarodna unija za zatitu prirode, trude se da oive programe zatite i ouvanja uma.2

1.3 Ureivanje umaPojam ureivanje uma je kompleksan, mnogoznaan i razvojan, jo od XVIII veka definicija ureivanja, uvanja, odravanja uma podstie na istorijsko razmiljanje i izraava jedno napredovanje. Izraz odrivi razvoj (Sustainable development) zaiveo je posle Izvetaja Brundtland komisije (Svetske komisije za okruenje i razvoj, na elu sa Gro Harlem Brundtland) pod nazivom Naa zajednika budunost, po kome odrivi razvoj podrazumeva razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjih bez ugroavanja sposobnosti buduih generacija da podmire njihove vlastite potrebe. U toku poslednjih 150-200 godina brze i sutinske promene ekonomskih, tehnikih, socijalnih, politikih i kulturnih uslova obeleile su I sastav i strukturu dananjih uma. Time su one s jedne strane svedoanstva istorijskih procesa, a sa druge strane razvojne opcije za dananje i budue drutvo (esten, Roeder, 2001).2

ume u opasnosti, http://www.barrameda.com.ar/ecology/forests-in-danger.htm (17.03.2010.)

5

U odnosu na prethodnu konstataciju, shvatanje principa trajnosti, kao osnovnog principa regulisanog gazdovanja umama, doiveo je tokom vremena viestruke preobraaje. Od poetne odrivosti proizvodnje, prinosa i prihoda od drveta preko multifunkcionalnog korienja uma, pa sve do odrivosti ekosistema u dananje vreme i njihovog doprinosa kvalitetu ivotne sredine. Ovakvo upravljanje je u celini multifunkcionalno - proizvodnja uma je primarni cilj, ali postoje i drugi ciljevi koji se uzimaju u obzir, kao to su zatita voda i zemljita, lov, prihvat javnosti. Pri tom, ovakvo upravljanje proiruje stanje poumljenosti (umovitosti) i najvei deo dobara i servisa koji idu uz to, i najzad ostalo je prirodno drei se aksioma imitiraj prirodu i potuj njeno delo (Medarevi, 1983, 1991, 2006).

1.4 Ciljevi gazdovanja umama u odnosu na princip odrivog razvojaZnaaj uma, bogatstvo i raznovrsnost vrsta koje su u njima sadrane najbolje oslikava podatak da one sadre preko 50% svetskog biodiverziteta. Pri tom nije manji ni doprinos uma u heterogenosti predela, formiranju tla, kontroli poplava, erozije zemljita, zadravanju i preiavanju voda, proizvodnji kiseonika, itd. Samim tim posledice koje proizilaze iz propadanja ili nestanka (deforestacije) uma su tako ozbiljne da se na meunarodnim skupovima ouvanje i odrivo gazdovanje umama tretiraju zasebno. Prema meunarodno usvojenoj definiciji, odrivo (trajno) gazdovanje umama podrazumeva upravljanje i korienje uma i umskog zemljita na takav nain i u takvom stepenu, da se ouva biodiverzitet, a produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal uma da budu na nivou kojim bi se zadovoljile odgovarajue ekoloke, ekonomske i socijalne potrebe i dananje i buduih generacija kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou, a da se pri tom ne ugroze i otete neki drugi ekosistemi (MCPFE, Helsinki, 1993). Kriterijumi za panevropsko odrivo gazdovanje umama (deklaracija H1) su sledei: odravanje i odgovarajue uveanje umskih resursa i njihov doprinos globalnim ciklusima ugljenika; odravanje zdravlja i vitalnosti umskog ekosistema; odravanje i podsticanje proizvodnih funkcija uma (od drveta i onih koje to nisu); odravanje, konzervacija i odgovarajue uveanje biolokog diverziteta u umskim ekosistemima; odravanje i odgovarajue uveanje zatitnih funkcija u umskom gazdovanju (naroito zemljita i vode); odravanje drugih socio-ekonomskih funkcija i uslova. Zahtevi odrivog upravljanja mogu se ispuniti samo ako su obezbeene odreene pretpostavke. Obaveze obnavljanja uma i poumljavanja spadaju u osnovne uslove za obezbeivanje kako statike tako i dinamike funkcionalne trajnosti (Medarevi et al., 2006). Ovaj zahtev praktino je utvren i sagledan u kvalitativnom i kvantitativnom smislu u Prostornom planu Srbije (1996) i kroz prethodnu Studiju za izradu NAP-a (2007/8. god.) kroz ciljeve ureenja i korienja uma i umskih zemljita, upravljanja lovnim potencijalima i zatitom prirodnih dobara, a oni obuhvataju: 6

unapreivanje stanja uma ; poveanje povrina pod umom (poumljavanjem); zatita bioraznovrsnosti; zadovoljavanje ekolokih, ekonomskih i socijalnih funkcija; meugeneracijska i unutargeneracijska ravnopravnost u odnosu na vienamensko korienje uma. U odnosu na znaaj napred pretpostavljenih ciljeva svi su oni ovako koncipirani u manjoj ili veoj meri stratekog karaktera. U odnosu na odrivo upravljanje lovnim podrujima osnovni ciljevi su: znaajno poveanje brojnosti populacije sitne i krupne divljai; poboljanje strukture (polne i starosne) populacije krupne divljai i kvaliteta trofeja; ouvanje retkih i ugroenih vrsta lovne divljai i ostale faune. U odnosu na zatitu prirodnih dobara, ciljevi obuhvataju zatitu prostora (mesta): ciljevi zatite biodiverziteta (obuhvataju ouvanje genetskog, specijskog i ekosistemskog biodiverziteta). izuzetnih i jedinstvenih delova prirode (od znaaja za naune, kulturno - obrazovne, rekreativne i dr. svrhe); karakteristinih predstavnika pojedinih ekosistema i izrazitih biogeografskih podruja, odnosno pojedinih tipova predela; prirodnih predela, ambijenata oko kulturno - istorijskih spomenika. Navedeni ciljevi su potpuno kompatibilni sa stratekim okvirom i ciljevima umarske politike Srbije. Ciljevi umarske politike u Srbiji (2005. god.) su sledei: ouvanje i unapreivanje stanja uma i razvoj umarstva kao privredne oblasti; poveanje doprinosa umarskog sektora ekonomskom i drutvenom razvoju Republike Srbije; razvoj i odravanje sistema zatite i unapreivanja uma u zatienim prirodnim dobrima, zasnovanog na realnoj valorizaciji ekonomskih, ekolokih, socijalnih i kulturnih funkcija uma, a u skladu sa Nacionalnom strategijom odrivog razvoja; ouvanje, realno unapreivanje, odrivo korienje i valorizacija bioloke raznovrsnosti umskih ekosistema; ouvanje, unapreivanje, odrivo korienje i valorizacija zatitnih i socijalnih funkcija uma; obezbeivanje odrivog razvoja i profitabilnosti dravnog umarskog sektora uzimajui u obzir ekoloke i socijalne zahteve, kao i stvaranje najvee mogue dodatne vrednosti proizvoda uma; stvaranje efikasnog sistema podrke privatnim vlasnicima uma radi zadovoljenja linih i optih interesa, kao i ostvarivanja ciljeva odrivog gazdovanja umama; odgovarajuim merama gazdovanja umama obezbeivanje uslova za gazdovanje populacijama ivotinjskog sveta (divljai) da bi se ouvao njihov genetski potencijal, brojnost i kvalitet i omoguila kontrola upravljanja populacijama divljai;

7

stvaranje odrivog i ekonomski efikasnog sektora drvne industrije koji e biti konkurentan na svetskom tritu i time doprinositi unapreivanju sektora umarstva, zatiti ivotne sredine i razvoju domae privrede; obrazovanje odgovarajuih strunih kadrova za sektor umarstva, koji e biti u stanju da efikasno ispunjavaju zadatke usmerene na odrivo gazdovanje umskim resursima i koji e biti u mogunosti da aktivno uestvuju u razvoju ekoloke svesti graana Srbije; podsticanje primenjenih multidisciplinarnih istraivanja, razvoj tehnologija i unapreivanje kapaciteta u istraivakim institucijama u umarstvu; uspostavljanje i odravanje mehanizama za efikasno prikupljanje, uvanje, analizu i efikasnu razmenu informacija unutar sektora umarstva i izmeu ostalih sektora, kao i podizanje nivoa svesti najire javnosti o vanosti uma i umarstva za drutvo u celini uz aktivno uee svih interesnih grupa; uspostavljanje i jaanje meunarodne saradnje u svim aspektima umarstva i srodnim oblastima radi ukljuivanja u aktivnosti vezane za ume i umarstvo na globalnom i regionalnom nivou.

1.5 Socijalni i kulturini aspekti odrivog razvoja umamaPostoji opte prihvaeno miljenje da je vrednost umskih ekosistemskih usluga izvan formalnih trita znatna. Takoe, postoji generalna saglasnost da se ove vrednosti relativno malo uzimaju u obzir u velikom delu procesa donoenja odluka vezanih za upotrebu zemljita, a koje dovode do promena vezanih za ume. Znaaj socio-ekonomskih i kulturnih aspekata trajnog gazdovanja umama istaknut je na globalnom nivou u ciljevima trajnog gazdovanja umama, navedenim u umskim principima (Forest principles), a usvojenim na UN Konferenciji o ivotnoj sredini i razvoju (UNCED).3 Neki od indkatora za ocenu stanja, a samim tim i mogunost odravanja i unapreevanja socioekonomskih funkcija i uslova vezani su za doprinos umarskog sektora zapoljavanju ljudi kao njihovo zdravlje i bezbednost na poslu, zatim znaajnu ulogu energije drveta u ukupnoj potronji energije. Veoma vaan indikator je mogunost pristupa umama u rekreativne svrhe i kulturne i spiritualne vrednosti pojedinih lokaliteta u umi. ume i umarstvo predstavljaju jedan od glavnihstubova odrivog ruralnog razvoja. U okviru dravnih uma Republike Srbije (bez Kosova) na povrini od 5.092,07 ha izdvojene su ume koje kao poseban (specifian) cilj gazdovanja imaju intenzivno rekreativno korienje. Dosadanji odnos prema ovoj specifinoj vrsti koristi i korienja uglavnom se bavio pravom (na) korienja, a nikako i obavezama. Otud i opta zaputenost objekata namenjenih rekreativnom korienju. Neophodno je uvoenje principa korisnik plaa. Ako je to nesporno, osnovni problem je identifikovati lokalitet i korisnika. Samo pojedinani lokaliteti unutar veih umskih kompleksa u tom smislu imaju adekvatan tretman (npr. Koutnjak, Avala, neke gradske ume Beograda). Kulturno istorijski predeli u Srbiji, kao zatiena prirodna dobra, izdvojeni su na povrini od 4.106,31 ha, a obuhvataju memorijalne prirodne spomenike i prostore oko nepokretnih kulturnih dobara koje esto ine i manji umski kompleksi (manastiri i manastirske ume, i drugo). U odnosu na polifunkcionalni pristup planiranju gazdovanja umama i na toj osnovi izvrenu preraspodelu povrina dravnih uma, povrina uma oko kulturnih i istorijskih spomenika iznosi3

Forest resources of Europe, Cis, North America, Australia, Japan and New Zealand (TBFRA), UN-ECE-FAO, Rome, 2000., str. 122.

8

1.219,72 ha. Ouvanje, unapreenje, odrivo korienje i valorizacija zatitnih, socijalnih, kulturnih i regulatornih funkcija uma je, takoe, jedan od istaknutih ciljeva izloenih u Strategiji razvoja umarstva.

1.6 Funkcionalna trajnost I pokazatelji odrzivog razvoja umamaIzvetaj o stanju uma i nainu njihovog korienja (TBFRA 2000) jasno ukazuje na polifunkcionalnost u korienju umskih ekosistema na globalnom nivou. Pri tom se sve ume i umsko zemljite u osnovi dele na povrine pod umom pogodne (namenjene) za proizvodnju drveta i ostale ume. Ostale ume obuhvataju, izmeu ostalog, ume od I do VI kategorije zemljita prema IUCN (1999) kriterijumima), zatitne ume zemljita i voda, ume koje se koriste u okviru socio-kulturnih funkcija i dr. Koji su kvantitativni efekti ovih opredeljenja delom se vidi iz tabele 1. U odnosu na preraspodelu povrina na globalnom nivou, u okviru Republike Srbije (bez Kosova) ukupan prostor dravnih uma je obuhvaen sa etrdeset (40) pojedinanih namenskih celina koje se sumarno mogu vezati za posebne (specifine) ciljeve gazdovanja, kako je to prikazano u tabeli 1. Tabela 1. Distribucija ukupne povrine dravnih uma u Srbiji prema namenskim celinama

Izvor: ljuki (2007)

9

Pun naziv kodova namenskih celina nalaze se u kodnom priruniku, uraenom kao podrka informacionog sistema Osnova (Bankovi, Medarevi, 2003). Ukupna povrina dravnih uma obuhvata i povrinu ikara i ibljaka.. Iako u ukupnoj obrasloj povrini dravnih uma u Srbiji dominiraju ume proizvodne namene (u klasinom smislu), na ovom mestu valja istai i znaajno prisustvo ostalih kategorija korienja, posebno zatitnih uma zemljita (od razliitih erozionih oblika), zatitnih uma voda, nacionalnih parkova, strogih i specijalnih prirodnih rezervata. Realna je injenica da su neki od istaknu tih prioritetnih ciljeva u meusobnim odnosima ponekad komplementarni, te prioritetan cilj ne iskljuuje drugi(e), a ponekad i konkurentni i konfliktni, do te mere kad se iskljuuju, prvi (prioritetan) druge (ostale) (Medarevi, ljuki, 2004).

1.7 Zatita korienjaO zatiti biodiverziteta kao imperativnom cilju u okviru trajnosti i odrivog korienja i gazdovanja umama mora se podjednako voditi rauna pri planskom, gazdinskom forsiranju svih napred nabrojanih posebnih ciljeva. U tom smislu neophodno je imati u vidu koje vrste flore i faune i njihova stanita i populacije, posebno pojedinih vrsta drvea, spadaju u kategoriju retkih, reliktnih, endeminih i ugroenih vrsta U Srbiji je u okviru dosadanjih radova na sastojinskoj inventuri uma, zapoetih jo sredinom XIX veka, registrovano 72 vrsta drvea, od kojih su 21 alohtone vrste. Pri tom, neosporna je injenica da alohtone vrste u ukupnom umskom fondu dravnih uma uestvuju sa 1,9% po zapremini, to se na nacionalnom nivou moe drati planski pod kontrolom. U isto vreme da se zakljuiti da samo 11 vrsta drvea od evidentiranih 72 u dravnim umama Srbije ini gotovo 90% umskog fonda po dubeoj zapremini. Tih 11 vrsta mogu se, bez veih ogranienja i bez veih negativnih uticaja na raznovrsnost, nesmetano planski koristiti i za komercijalne see a to su: bukva, kitnjak, cer, lunjak, obini grab, sladun, srebrna lipa, bagrem, crni bor, smra i jela. Ovom spisku svakako treba dodati klonove topola. Ostale vrste drvea se, zbog svog neznatnog uea, pre svega moraju uvati i titi, a tek potom vrlo kontrolisano i ogranieno koristiti u klasinom prinosnom smislu. Kada je u pitanju regeneracija uma, moe se rei da u odnosu na ukupan prostor Srbije podaci Nacionalne inventure uma (2004-2008. god.) jasno ukazuju na prisutne promene i spontanost irenja povrine pod umom, posebno u privatnom posedu. Prema prvim pokazateljima moe se oekivati uveana umovitost Srbije za 1-5% u odnosu na onu sa kojom danas raspolaemo. U odnosu na meunarodnu klasifikaciju ume se prema prirodnosti svrstavaju u pet kategorija: osnovna, modifikovana prirodna, poluprirodna, proizvodne plantae i zatitne plantae, od kojih su u naim uslovima prepoznatljive prve etiri. Osnovna struktura uma u odnosu na prirodnost ukazuje na snaan antropogeni uticaj i prisustvo oveka u umskim ekosistemima i, u odnosu na aspekt njihove raznovrsnosti, negativne efekte na duge odseke vremena. Kada se posmatraju introdukovane vrste drvea, u odnosu na dosadanje iskustvo u praktinom planiranju gazdovanja umama u Srbiji, evidentirano je 27 uneenih vrsta drvea (pri emu su ovde obuhvaeni i klonovi), koje su u okviru sastojinske inventure uma registrovane u 10

naim umama. Povoljnim se moe oceniti njihovo relativno skromno uee u ukupnom drvnom fondu izraenom povrinom i zapreminom osim u sluaju proizvodnih plantaa klonova mekih liara, koje u ukupnoj povrini i zapremini uma Srbije uestvuju sa 1,7%, a u tekuem godinjem zapreminskom prirastu sa 6,3%. Ono to je neosporno u odnosu na introdukovane vrste je da neke od njih svojom agresivnou (ekspanzijom) postaju ozbiljna pretnja prirodnoj regeneraciji i opstanku domaih vrsta drvea, tu pre svega treba istai pajasen, kiselo drvo, bagrem i bagremac. Mrtvo drvo ukljuuje drvo u leeem stanju, mrtvo korenje i debla vea ili jednaka 10 cm u preniku. Procenjena biomasa mrtvog drveta u naim umama iznosi oko 16% u odnosu na biomasu ivog drveta (iznad i ispod zemlje) to se sa ireg aspekta problema ouvanja raznovrsnosti moe smatrati povoljnim (pri tom se misli na biotope entomofaune i mikoflore koje sreemo u umi i umskom zemljitu). Osnovni vid zatite i ouvanja bioloke raznovrsnosti je in situ ouvanje gena, vrsta i ekosistema u njihovom prirodnom okruenju (genetski resursi), to se moe ostvariti uspostavljanjem mrea zatienih oblasti razliitih sistema i kategorija zatite, obnavljanjem degradiranih ekosistema i zatitom ugroenih vrsta. Prema Registru zatienih prirodnih dobara (zakljuno sa 2008. god.) u Srbiji je izdvojeno i zatieno 95 optih rezervata prirode na povrini od 8151 ha namenjenih prvenstveno odravanju genetskog fonda. U dravnim umama Srbije u cilju obezbeivanja reprodukcije pojedinih vrsta namenski je izdvojeno 1.017 ha semenskih sastojina. Kada se posmatra oblik predela, mora se poi od toga da predeo oznaava odreenu teritoriju onako kako je vidi stanovnitvo, iji je karakter rezultat i interakcija prirodnih i/ili antripogenih faktora (Evropska konvencija o predelu, Firenca, Savet Evrope, European treaty Series 176). Vezano za umske ekosisteme, kao strukturne delove predela, u naim uslovima su ipak dominantniji prirodni faktori. U odnosu na osnovne karakteristike reljefa, kao polaznog kriterijuma prilikom izdvajanja tipova predela, predeli u Srbiji mogu se generalno razvrstati u tri kategorije: ravniarske, brdske i planinske. O raznolikosti umskih ekosistema u Srbiji kao elemenata predela u dovoljnoj meri govori dosadanji broj izdvojenih ekolokih jedinica (160) i tipova uma (200) (Bankovi , Medarevi, 2003). U odnosu na vlasnitvo predeli su izraenije fragmentirani u privatnim umama. U cilju unapreivanja znanja o predelima na nacionalnom i lokalnom nivou (unutar umskih podruja) neophodno je: identifikovati sopstvene predele na ukupnoj teritoriji; analizirati njihove karakteristike, kao i sve sile i pritiske koji ih transformiu; pratiti njihove promene (Evropska konvencija o predelu). Kada se govori o ugroenim umskim vrstama, prema IUCN kategorizaciji, vrste su kritino ugroene ako postoji izuzetno visok rizik njihovog nestajanja u divljini u skoroj budunosti. Planiranje gazdovanja umama treba da bude usmereno na uvanje, zatitu i poveanje biodiverziteta na ekosistemskom, specijskom i nivou gena i, gde je to evidentno, na nivou predela. Analiza u pojedinostima pokazuje da su od ukupnog broja od 38 vrsta: 12 retke i ugroene, 5 retke, 9 reliktne, 6 endemine i 6 pod rizikom. Odnos prema navedenim vrstama i stanitima na kojima ih nalazimo, u planskom, a time i upravljakom smislu, mora biti krajnje obazriv i odmeren u skladu sa pozicijom koju u socijalnom smislu zauzimaju u okviru konkretnih umskih ekosistema. Njihov status mora biti utvren i zakonskim aktima kojima se u najirem obuhvatu odreuje politika odnosa prema umi i odrivom korienju ukupnih potencijala uma u umskim podrujima.

11

1.8 Svetski dan uma odrivi razvojMeunarodno ustanovljeni datum koji je posveen umama i znaaju njihovog ouvanja, Zavod je obeleio 19. marta, zajedno sa JP Srbijaume u poznatoj beogradskoj umi, Spomeniku prirode Koutnjak. Tako su se u ovom zatienom prirodnom dobru, povodom Svetskog dana uma pored organizatora JP Srbijaume i Zavoda, okupili predstavnici Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Ministarstva ivotne sredine i prostornog planiranja, Instituta za umarstvo, Gradskog sekretarijata za zatitu ivotne sredine, umarskog fakulteta, i drugih nadlenih institucija, kao i predstavnici medija, kako bi podsetili javnost na znaaj i korist uma, ali i na neophodnost njihove zatite i ouvanja kao dragocenog prirodnog resursa. Usled globalnih promena, pored zadataka na obezbeivanju proizvodne uloge uma, pred umarima su danas i obaveza da obzebede da ume pruaju to vie kiseonika, zatite i obezbede vodne resurse, pruaju sigurno utoite biljnom i ivotinjskom svetu, budu faktor socijalnoekonomske stabilnosti, i doprinose boljem i humanijem ivotu u celini. Kako je naglasio, jo pre tri stotine godina su umari primenjujui princip trajnosti u gazdovanju umama, prihvatili danas opte priznati princip odrivog razvoja. Odgovorno ispunjavajui zahteve koji se postavljaju pred umare i umarstvo, i u narednom periodu nastavie se sa unapreenjem stanja uma, s ciljem ostvarivanja obaveze da 41 odsto teritorije Srbije bude pod umom.4 Ozbiljnu ugroenost uma, i veliki znaaj njihove zatite, pre svega od pogubnih uticaja nekontrolisanih i nesavesnih uticaja oveka. ume sa svojom proizvodnom, zatitnom i rekreativnom funkcijom, predstavljaju prvorazredni prirodni resurs. Meutim, to su ujedno znaajni, i brojnim faktorima ugroeni ekosistemi koje su od izuzetnog znaaja za ouvanje biljnog i ivotinjskog sveta, i ukupno stanje ivotne sredine. Od prvih dana uspostavljanja institucionalne zatite prirode u Srbiji, umski ekosistemi su bili predmet posebne panje. Meu prvim zatienim prirodnim dobrima u Srbiji su bukovi rezervati Mustafa i Feljeana zatieni 1948. godine. Pored brojnih umskih rezervata, reprezentativnih prirodnih dobara gde je uma jedna od osnovnih vrednosti kao to su nacionalni parkovi, tu su i pojedinana stabla, 257 spomenika prirode botanikog karaktera. Poveavanje povrina pod umama i spreavanje njihove devastacije, kao i odrivo upravljanje umama, predstavljaju dragoceni doprinos ouvanju ivog sveta, i unapreenju stanja ivotne sredine kod nas. Ciljevi Zavoda na uspostavljanju zatite na 11 odsto teritorije Srbije do 2010 godine, ujedno podrazumevaju zatitu i ouvanje upravo reprezentativnih, autohtonih, dragocenih umskih sistema u zemlji. O mnogostrukoj ulozi i znaaju uma govorio je izvrni direktor Sektora za umarstvo i zatitu ivotne sredine Ranko ikanja, naglasivi da je na umarima ozbiljni zadatak da zaustave trend smanjenja umovitosti i ukupne degradacije uma. uma Koutnjak pravi je primer umskog ekosistema koje je kao dragocena zelena oaza u gradskom tkivu ima izuzuzetan znaaj sa stanovita pre svega njene zatitne, pa i rekreativne funkcije. O njenim vrednostima,tom prilikom govorila je Biljana Jovanovi, strunjak Zavoda. Svetski dan uma se ve vie decenija obeleava irom sveta, Obeleavanje Svetskog dana uma pokrenula je Generalna skuptina evropske konfederacije poljoprivrede jo 1971. godine, kada je Organizacija UN za hranu i poljoprivredu FAO, prihvatila ovu inicijativu, smatrajui da e se time doprineti jaanju uverenja najire javnosti o znaaju uma i njenoj vrednosti i ulozi4

Medarevi M., ljuki B., Odrivo korienje uma, Odrivi prostorni, ruralni i urbani razvoj Republike Srbije, posebno izdanje IAUS, Beograd, 2004. str. 232.

12

za oveka zatitnoj, proizvodnoj i rekreativnoj. Za obeleavanje simbolino je odabran 21. mart, prvi dan prolea, u znak buenja prirode i vegetacije, ali i kao znak novog poetka, veitog obnavljanja ivota. Povrine pod umama u svetu se ubrzano smanjuju. Tome doprinosi i proces globalnog zagrevanja Planete. Prema podacima UN, za poslenjih 15 godina umske povrine u svetu su se smanjile za vie od trostruke povrine Nemake. Svetski dan uma ustanovljen je kako bi se naglasila neophodnost mudrog upravljanja umama i njihovog odrivog korienja, upravo zbog njihove viestruke znaajne uloge za oveka, i za opstanak Planete u celini. Po obimu i ulozi u ivotnoj sredini, ume imaju veliki znaaj. One su faktor stabilnosti klimatskih elemenata i pojava, i predstavljaju stabilizator klime sa velikim uticajem na celu sferu i stabilnost svih ekosistema. Takoe, ume su glavni regulator odnosa kiseonika i ugljen-dioksida u vazduhu, i uestvuju u preiavanju zagaenog vazduha, te su kao takve stekle epitet plua biosfere. ume u najveoj meri utiu na preiavanje vazduha od praine i drugih estica koje dospeju u atmosferu. Uticaj uma na vodne resurse je veliki i kompleksan - uma ima hidroloku i vodozatitnu funkciju, i znaajnu ulogu u spreavanju poplava. One doprinose da se znaajne koliine vode zadre u umskoj prostirci i umskom zemljitu, a odatle postepeno odlaze u vodene tokove. uma ima izuzetno pozitivan i kompleksan uticaj i na zemljite - poboljavaju hranljivost zemljita, odnosno doprinose poveanju njegove plodnosti. Svake godine umska vegetacija vrati u tlo znatne koliine mineralnih (hranljivih) materija u vidu organskih otpadaka koje ine lie, etine, granice, plodovi, koren i drugi delovi biljke i time humifikacijom utie na fizika i hemijska svojstva zemljita. Zatitna funkcija uma ogleda se i kroz spreavanje erozije, klizita i zabarivanja zemljita, a naroito u spreavanju eolske erozije. uma je stanite brojnim vrstama biljaka i ivotinja iji opstanak i razvoj u znaajnoj meri upravo zavisi od ouvanja ume.

13

ZAKLJUAKume predstavljaju jedan od najsloenijih ekosistema na zemlji i dragoceni prirodni resurs od izuzetnog ekonomskog znaaja za oveka. Njihovo preterano korienje dovelo je do konstantnog smanjivanja povrina pod umom i do degradacije ivotne sredine. Zaustaviti ovaj proces, slediti strategiju racionalnog i mudrog upravljanja umama, jedan je od preduslova zdrave ivotne sredine i borbe za opstanak Planete. Jedan od prioriteta evropskog partnerstva je primena koncepta odrivog razvoja. Neke od ansi (mogunosti) koje se umarskom sektoru pruaju primenom odrivog gazdovanja umama su: mogunost korienja stranih investicija i domaih fondova; uspostavljanje sistema odrivog upravljanja umama u skladu sa potencijalom; smanjivanje pritiska na ume koncentrisanim seama; uveanje stepena umovitosti; uveanje brojnosti i kvaliteta divljai.

14

LITERATURA Bankovi S., Medarevi M. Kodni prirunik, Univerzitet u Beogradu umarski fakultet, Beograd, 2003. Cifri I. Odrivi razvoj i strategija zatite okoline, Socijalna ekologija god. 9, br 3, (2000.), str. 233 248 Forest resources of Europe, Cis, North America, Australia, Japan and New Zealand (TBFRA), UN-ECE-FAO, Rome, 2000. Medarevi M., Odrivo upravljanje umama u odnosu na Panevropski kriterijum 3, Projekat Formiranje indikatora odrivog razvoja Srbije, Univerzitet u Beogradu Poljoprivredni fakultet, Beograd, 2004. Medarevi M., ljuki B., Odrivo korienje uma, Odrivi prostorni, ruralni i urbani razvoj Republike Srbije, posebno izdanje IAUS, Beograd, 2004. esten G., Roeder A., Managmant von Forstbetriben, Band 1, Grundlagen, Betribspolotik Verlag Dr Kassel, Remagen Obervinter, 2001. http://www.barrameda.com.ar/ecology/forests-in-danger.htm (17.03.2010.)

15