ZAŚWIATY I ŻYCIE POŚMIERTNE W MITACH

„Li nam Helios promienny

wesołe zsyła blaski,

iż w zbożności niezmiennej,

dzieci tajemnej łaski

uczcim równie przychodnia,

jako i ziomka wśród naszych

ścian.”

Arystotenes „Żaby”

,,Jednak tu łodzi nie znają zakotwiczonej

w przystani, łodzi, którą kieruje starzec

Charon, przewoźnik.”

Z Pauzaniasza „Wędrówki po Helladzie”

W starożytnej Grecji wyobrażano sobie, jak uchodząca za nieśmiertelną dusza człowieka, wędruje po jego śmierci do świata podziemi, aby tam spędzić resztę swoich dni.

W najstarszych greckich wyobrażeniach świat podziemi był, podobnie, jak u innych europejskich narodów, szarym, ponurym, smutnym, nierzeczywistym krajem, w którym istniały niematerialne, pozbawione wszelkich czuć cienie dusz.

Ludzie na ziemi interesowali się tym, co czeka ich w świecie, w którym znajdą się po śmierci.

Świat podziemi, nazywany początkowo Tartarem, a później Hadesem, jest krainą

położoną za rzeką Styks. Przewoźnik Charon, którego opłacano kładzioną pod język

zmarłego monetą, pomaga duszom przeprawić się do świata podziemi. Charon przybija

z nimi na swej zbutwiałej łódce do bramy piekła, której strzeże pies Cerber z trzema,

a według innej wersji z pięćdziesięcioma głowami. Za rzeką rozciągają się ponure łąki

asfodelowe, po których błądzą bez celu dusze bohaterów i innych mniej znaczących

zmarłych. Za tymi łąkami leży Ereb, najciemniejsza część podziemnego świata cieni,

z pałacem Hadesa i Persefony, władców podziemi. Dusze mogą pić wodę z rzeki Lete,

by zapomnieć. Dusze wybranych unikają jednak tej wody i chętniej piją z rzeki

wspomnień. Niedaleko stąd, na rozstajnych drogach, jest miejsce sądu. Dopiero w

późniejszych czasach Grecy zaczęli uważać, że po śmierci odprawiany jest sąd nad

duszami. Najwyższym sędzią jest Minos, jego ławnikami są Radamantys i Ajakos -

wyróżnieni królowie, którzy za życia odznaczali się niezwykłą odwagą

i sprawiedliwością. Radamantys sądzi Azjatów, Ajakos Europejczyków, a bardziej

skomplikowane przypadki przedstawiają Minosowi. Po ogłoszeniu wyroku każda dusza

prowadzona jest po jednej z trzech dróg. Jeśli dusza nie jest ani dobra, ani zła, wraca na

łąki asfodelowe; jeżeli jest zła, musi wyruszyć w ciemności Tartaru; jeżeli zaś jest dobra,

udaje się na Pola Elizejskie.

„Charon – plugawy, brudny, zmierzwiona, siwa broda mu

spływa po piersi, oczy goreją ogniem, z ramion zwisa zabłocona

opończa, grubym sznurem przewiązana. Sam popycha łódź

żerdzią, kieruje żaglami i na swej burej barce przewozi ciała.

Stary jest, lecz to starość boga, jara, pełna krzepy.”

Tak pisze o Charonie Wergiliusz w „Eneidzie”.

„Charon ich zaraz płomiennym dostrzeże okiem, i wiosłem

powolnych okłada, aż ich tak wszystkich do siebie zabierze.

Jako jesienią liść za liściem spada, aż w końcu gałąź pozostaje

czarną, oddawszy plon swój ziemi, choć nierada podobnie tutaj

złe Adama ziarno rzuca się z brzegu, jedno drugie goni, jak

ptaki co się do odlotu garną.”

Elizjum, lub inaczej Pola Elizejskie w mitologii greckiej i rzymskiej, była to kraina wiecznej wiosny i szczęścia, gdzie po śmierci przebywały dusze ludzi sprawiedliwych. Elizjum miało znajdować się w Hadasie lub na zachodnich krańcach ziemi.

W Eleusis wtajemniczeni poznawali historie ludzi, którzy

swoimi grzechami wzbudzili gniew bogini podziemia Persefony.

Wykluczono ich z dalszego wtajemniczenia; jeśli mimo to brali

w nim udział, ściągali ostateczne nieszczęście na własną duszę.

Po śmierci nie było żadnego sądu ani szczególnych kar. Wielu

niewtajemniczonych żyło bez bólu w otchłani Hadesu, a dusze

sprawiedliwych naznaczonych pieczęcią Eleusis, prowadzone

były przez królową świata podziemi na pokryte kwiatami piękne

niwy, gdzie orzeźwiający wiatr szeleści drżącym listowiem topól.

Tutaj rządzi Kronos. Wejście leży nad jeziorem wspomnień, za

którym króluje niekończący się nigdy dzień, o takiej samej

łagodnej aurze. Przy wtórze harmonijnej muzyki dusze oddają się

w miłym otoczeniu grom i żartom.

Ereb w mitologii greckiej był to Bóg ciemności, syn Chaosu, brat Nocy, strącony przez Zeusa do Tartaru w czasie walk z tytanami.

To także nazwa państwa podziemnego, gdzie przebywały

dusze zmarłych . Najciemniejsza część podziemnego świata cieni, z pałacem Hadesa i Persefony, władców podziemi.

- Według jednej wersji Ereb obejmuje ten sam świat, co Hades i dzieli się na Tartar, gdzie przebywały dusze ludzi złych, zakazanych na pośmiertne męki, i na Elizjum, gdzie pozostawały dusze szczęśliwe.

- Według innej jest odpowiednikiem tylko Tartaru.

Hades to mityczny syn Koronosa i Rei, brat Zeusa i Posejdona, władca

podziemnego świata zmarłych, mąż Persefony. Wyobrażano go sobie

jako bezlitosnego starca, siedzącego na tronie, z berłem w dłoni

i Cerberem u stóp. Jako patrona bogactw naturalnych ziemi nazywano

go także Plutonem (bogaty) i przedstawiano z rogiem obfitości w ręku.

Cyprys i narcyz były poświęconymi mu roślinami; siedzibą Hadesa był

Ereb - nazwa podziemnego świata zmarłych, którego wejście strzegł

Cerber. Hades opływały rzeki: Lete - zapomnienia, Acheron - smutku,

Kokytos - płaczu i jęków, Pyriflegoton (lub Flegeton) - ziejąca ogniem

i Styks - trwogi. Zmarli, których Charon przewoził łodzią przez Styks,

po wypiciu wody z rzeki Zapomnienia wchodzili do podziemia. Sąd nad

nimi sprawowało 4 sędziów (Minos, Radamantys, Ajakos

i Triptolemos). Zmarli, którzy za życia nie spełnili żadnego czyny

dobrego ani złego pozostawali w Hadesie, najwięksi zbrodniarze szli do

najniższej części Tartaru. Cnotliwi przechodzili do Elizjum.

Największym nieszczęściem jest dotarcie do Hadesu z duszą

obciążoną złymi uczynkami.

Platon w utworze „Państwo” pisze: „… gdy duch z niego

wyszedł, zaczął iść wraz z wieloma innymi, aż przyszli do

jakiegoś miejsca nadziemskiego, gdzie były ziemi dwie

przepaście, sąsiadujące ze sobą, a w niebie, na górze, inne dwie

rozpadliny naprzeciw. A między nimi siedzieli sędziowie.

Ci rozdzielili duchy na dwie gromady i sprawiedliwym kazali

pójść na prawo i na górę poprzez ten otwór w niebie, a każdemu

przewiesili wyrok sądu z przodu. Niesprawiedliwym kazali iść

na lewo i w dół. Ci mieli też – na plecach – świadectwo

wszystkich swoich czynów.”

Persefona zwana także Korą ( gr. Kora - dziewczyna, córka) córka

Zeusa i Demeter. W pięknej dziewczynie zakochał się Hades. Gdy raz

zbierała kwiaty na łące, na Sycylii, rozwarła się ziemia i Hades porwał

Persefonę do podziemi. Krzyk dziewczyny usłyszała matka i rozpoczęła

poszukiwania po całym świecie. Na prośby zrozpaczonej Demeter Zeus

rozkazał Persefonie wrócić do matki, lecz Hades dał jej przy pożegnaniu

jabłko granatu, z którego zjadła kilka ziaren, co ja związało na zawszę

z kraina zmarłych. Odtąd co roku musiała przez kilka miesięcy

przebywać z mężem, a pozostałe spędzała z Demeter. Gdy wracała

wiosną do matki, przyroda rozkwitała, gdy schodziła jesienią do pod

ziemia życie zamierało. Persefonę przedstawiano razem z matka jako

piękną młodą dziewczynę, a najczęściej jako władczynię podziemi

siedzącą na tronie obok Hadesa z wieńcem narcyzów na głowie

i z pękiem maków lub rogiem obfitości w ręku. Atrybutami Persefony

były kłosy, maki, narcyzy i jabłko granatu. Rzymianie utożsamili z nią

Prozerpinę.

W mitologii greckiej

trzygłowy pies strzegący

wyjścia do świata

zmarłych.

Wg. innych tradycji

posiadał 50, a nawet 100

głów. Witał przyjaźnie

zmarłych wchodzących

do podziemi, ale rzucał

się na tych, którzy

usiłowali wydostać się z

Hadesu. Rodzeństwem

Cebera były między

innymi potwory : Hydra

Lernejska i Lew

Nemejski..

Kult Dionizosa wprowadzał w pośmiertne

dzieje duszy. Podczas jego obrzędów

i towarzyszących mu ekstatycznych tańców

dusza opuszczała ciało i kosztowała rozkoszy

bezcielesnego bytu, stając się jednym

z wszechświatem i przyrodą.

Także orfizm pouczał o postaciach i formach

egzystencji duszy w świecie podziemi.

Najstarszy bóg grecki Uranos, mąż Gai, miał

liczne potomstwo (tytanów, cyklopów, sturękich),

ale tak bardzo nie lubił dzieci, że zaraz po

urodzeniu kazał je zamykać w najgłębszych

czeluściach Podziemi, w Tartarze.

Zebrał później zasianą nienawiść: jego syn

Kronos, wspomagany przez siostry, braci i matkę,

która dostarczyła mu sierp, okaleczył go

i pozbawił władzy.

Orfeusz, król Tracji, był wspaniałym muzykiem, śpiewakiem i poetą. Poślubił nimfę leśną – Eurydykę.

Któregoś razu nimfę ujrzał Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny, który odurzony jej urodą, zaczął ją

gonić. Uciekająca Eurydyka nieopatrznie nastąpiła na żmiję. Ta ukąsiła ją. Jad okazał się śmiertelny

i nimfa zmarła. Orfeusz, nie mogąc pogodzić się ze śmiercią ukochanej, zszedł do Hadesu, chcąc

przebłagać władcę podziemi, by oddał wybrankę jego serca. W krainie zmarłych zagrał pieśń, która

oczarowała sługi Hadesa i samego boga śmierci, który zgodził się przywrócić Eurydykę do świata

żywych, jednak pod warunkiem, że gdy będzie wyprowadzał ją z podziemi, nie obejrzy się na nią ani

razu. Niestety Orfeusz nie był w stanie powstrzymać się, by nie spojrzeć na ukochaną i kiedy odwrócił się

na końcu drogi, Hermes, który szedł za Eurydyką, zatrzymał ją w podziemiach. Orfeusza nie

wpuszczono ponownie do Hadesu, pogrążył się więc w rozpaczy. Nie cierpiał długo, bowiem niedługo

potem w nocy nocy napotkał grupę oszalałych menad, które rozszarpały jego ciało na strzępy. Muzy

pogrzebały go u stóp Olimpu. Istotnymi motywami tego mitu jest siła miłości, której nie może pokonać

nawet śmierć, oraz moc, która drzemie w sztuce, a która wyzwala w nas głębokie uczucia.

Syzyf był władcą Koryntu. Bogowie bardzo lubili króla i nie skąpili mu swych łask. Zapraszali

go nawet od czasu do czasu na Olimp. Król Syzyf żył długie lata szczęśliwie w zdrowiu

i radości, zawsze rześki i młody mimo podeszłego wieku, gdyż ambrozja i nektar- pokarm boski,

który nie raz spożywał na ucztach, przydawały mu siły i chroniły od znużenia starości. I byłby

tak żył pod promieniami łaskawości Olimpijczyków jeszcze długo, gdyby nie jego zbytnia

gadatliwość i pyszałkowatość. Pewnego razu, gdy wrócił z góry bogów, wydał huczną ucztę.

Na niej zdradził tajemnicę samego Dzeusa. Swoją lekkomyślność przypłacił życiem. Ponieważ

nie chciał się łatwo poddać wyrokom boskim, ułożył plan. Gdy leżał na łożu śmierci, prosił

żonę, by nie urządzała pogrzebu i nie dawała mu obola pod język. Gdy trafił do podziemi, nie

miał czym zapłacić za przeprawę Styksem. Żalił się zatem na złą małżonkę, która go nie

pogrzebała. Jego jęki dobiegły Hadesa. On znał Syzyfa i zaprosił go do siebie, by wysłuchać

skarg. Syzyf opowiedział władcy o swej żonie. Hades ulitował się nad królem i wysłał go na

Ziemię pod opieką Tanatosa, który miał dopilnować, żeby zła niewiasta dopełniła należycie

obrządku pogrzebowego. Gdy dotarli do pałacu, Syzyf kazał uwięzić i posłać do lochów

swojego „opiekuna”. Po pewnym czasie Hades zauważył, że ludzie nie przybywają do Tartaru

i przypomniał sobie o Syzyfie. Posłał Hermesa, aby przeszukał Ziemię. Posłaniec znalazł

Syzyfa na tarasie, kiedy ucztował ze swoim dworem. Niezwłocznie udał się do lochu i uwolnił

Tanatosa. Za swój postępek Syzyf został srogo ukarany – musiał wtaczać pod górę ciężki głaz.

Jednakże za każdym razem, gdy dochodził do szczytu, głaz staczał się z powrotem na dół.

Jego męki trwały wieczność.

Dwunastym i ostatnim zadaniem Heraklesa było zejście do podziemi

i przyprowadzenie z zaświatów trzygłowego psa –Cerbera. Wcześniej

heros udał się do Eleusis, aby oczyścić się ze skazy, związanej

z centauromachią. Po obrzędzie oczyszczenia zszedł do Hadesu przez

pieczarę na półwyspie Tajnaron. Już na początku spotkał duszę Meduzy,

jak również inne "istoty". Zabił więc jednego z wołów i napoił dusze

krwią. Znów spotkał się z Menojteusem, pasterzem bydła Hadesa z wyspy

Erytea. Tym razem pogruchotał mu żebra, ale nie zabił go, gdyż prosiła

o to Persefona, żona pana podziemi. Stając przed Hadesem i Persefoną

poprosił ich o możliwość wykonania zadania. Hades zgodził się, pod

warunkiem, że Herakles nie użyje żadnej broni. Herakles chwycił mocno

bestię i mimo, że Cerber chłostał go wężowatym ogonem, wyciągnął go na

powierzchnię gdzieś w Argolidzie. Zaprowadził go do Myken, gdzie go

wypuścił.

Zarówno Sokrates jak i Platon uznawali, że dusza ludzka jest

nieśmiertelna. Sokrates ukazuje obraz niektórych cierpień jakich

doznaje dusza. Zostaje ona bowiem postawiona przed wyborem nowego

losu na ziemi. W dialogu „Fedon” opisuje losy potępionych:

„ A tych natomiast, których uważa się za nieuleczalnych z powodu

rozmiaru przestępstw […] tych ludzi los im należny wrzuca do

Tartaru, skąd nigdy już nie wychodzą. A znowu ci, których obarcza się

winą za przestępstwa wielkie, lecz uleczalne […] ci muszą wprawdzie

spaść do Tartaru, ale po przebyciu tam zostają wyniesieni przez fale.

[…] A kiedy niesieni prądem docierają do jeziora Acheruzja, wtedy

krzyczą głośno i wołają – jedni tych, których kiedyś zabili, inni tych,

którym wyrządzili krzywdę; nawołują, proszą i błagają, aby tamci

pozwolili im wypłynąć na jezioro i przyjęli ich do siebie.” Męki ich

trwają dotąd, dopóki nie przekonają tych, których niegdyś skrzywdzili.

Greccy filozofowie przejęli w swoich pismach niektóre z tych mitów.

Z ich pomocą wyjaśniali swoje filozoficzne stanowiska. Na pierwszym

miejscu należy tu wymienić Platona, który w dialogu „Gorgiasz” mówi,

że rozsądny człowiek nie powinien żyć w obawie przed śmiercią, lecz

przed popełnieniem niesprawiedliwości.

Platon w swych dialogach odwoływał się do greckich poglądów na temat życia po śmierci oraz czekające na każdego sądu i przyczyn pozytywnego lub negatywnego werdyktu, który uzasadniony jest postępowaniem człowieka. Jego poglądy zostały przetłumaczone na łacinę i był czytany zarówno we wczesnym, jak i późniejszym średniowieczu. Wiele z jego sformułowań zapisało się na trwałe w literaturze chrześcijańskiej. Stały się one natchnieniem dla sztuk pięknych. Platon zajmował się w swych rozważaniach przede wszystkim człowiekiem, jego, jak sądził, nieśmiertelną duszą i jej losem w zaświatach. Głównie tym tematom poświęcił swoje etyczne i filozoficzne pisma. Przedstawiał w nich również koncepcje dotyczące początku świata, ale o jego końcu wyrażał się bardzo oględnie, nie zajmując żadnego wyraźnego stanowiska. Według Platona świat w swej istocie nie jest absolutny i niezniszczalny. lecz uwarunkowany. Jego przetrwanie zależy od idei dobra i piękna, które go konstytuują. Jeśli zostanie ich pozbawiony, upadnie. Jeśli je zachowa, będzie trwał wiecznie podobnie jak słońce i inne planety. Platon nie zna zatem żadnego sądu nad światem, żadnego końca świata i jego odrodzenia się.

Zaświaty i życie pośmiertne od początków istnienia ludzkości

fascynowały człowieka. Obraz podziemnej krainy, stworzonej przez

starożytnych Greków, jest zatem odzwierciedleniem wyobrażeń

przedstawicieli tamtej epoki. Wizja ta z jednej strony oswaja człowieka ze

śmiercią i jej nieuchronnością, z drugiej zaś pokazuje pewien moralny ład,

który panuje w królestwie Hadesa. Wszelkie bogactwa świata nic tu nie

znaczą, liczy się tylko dusza zmarłego. Taka wizja życia po życiu pozwala

człowiekowi biednemu pogodzić się z panującą na Ziemi nierównością

społeczną. Skłania też do refleksji nad życiem doczesnym, kusząc obietnicą

przebywania po śmierci na Polach Elizejskich i grożąc przepastnymi

czeluściami Tartaru. Tylko od niego samego zależy jego życie pośmiertne –

wieść życie na podobieństwo bogów lub cierpieć męki wieczne.

Dziękujemy za uwagę.

Wergiliusz, Eneida ks. VI, przeł. W. Markowska, Warszawa 1987.

Z Pauzaniasza „Wędrówki po Helladzie” księgi VIII, IX, X,

Ossolineum 1989, X, 28, 1-2 [przekład H. Podbielski]

Dante, „Boska Komedia”, Piekło, Pieśń Trzecia. Przetłumaczyła Alina

Świderska, Wydawnictwo M.Kot, Kraków 1947

Piewe Grimal, „Słownik Mitologii Greckiej i Rzymskiej”, Wrocław,

Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1987

Jan Parandowski , „Mitologia”, Londyn 1992

Joel Sclnuidt , „Mitologii Greckiej i Rzymskiej”, Katowice

Martin Zlatohlavek, Christian Ratsch / Claudia Moller Ebeling, „Sąd

Ostateczny”, Wydawnictwo WAN

Michał Pietrzyński , „Mitologia Starożytnej Grecji” , Warszawa 1987

„Mała Encyklopedia Kultury Antycznej”, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe Warszawa 1983

Robert Graves, „Mity Starożytnej Grecji”, Warszawa 1972

Wanda Markowska, „Mity Greckie”, Iskry, Warszawa 1953

„Słownik Kultury Antycznej” pod redakcją Lidii Winniczuk,

Warszawa 1986

Michał Pietrzykowski, „Mitologia Starożytnej Grecji” ,Warszawa 1983

Diana Bekas

Justyna Ogrzyńska

Katarzyna Paluch

Marzena Raniuszek

Justyna Samorek

Dominika Sykut