Zbrthimi i trendeve zgjedhore

2000-2010

PrishtinShtator 2011

InstitutiDemokracipr Zhvillim

Mbshtetur nga:

Instituti Demokraci pr Zhvillim (D4D)

ZBRTHIMI I TRENDEVE

ZGJEDHORE

2000-2010

Prishtin

Shtator 2011

www.d4d-ks.org

www.d4d-ks.org

Copyright 2011. Demokraci pr Zhvillim (D4D).

T gjitha t drejtat e rezervuara. Prve pr citim t pjesve t shkurtra pr qllime t kritikave apovlersimeve, asnj pjes e ktij publikimi nuk mund t riprodhohet, t ruhet n sisteme riprtritse,ose t transmetohet n fardo forme apo mjet elektronik, mekanik, fotokopjues, regjistrues, etj.,pa lejen me shkrim t D4D.

Ky publikim sht mundsuar me prkrahjen e Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr ZhvillimNdrkombtar (USAID) dhe Institutit pr Komunitete t Qndrueshme (ISC) prmes ProgramitprFuqizimin e Shoqris Civile n Kosov (K-CSSP). Opinionet e shprehura n kt publikimjan t D4D-s.

4 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

PRMBAJTJA

Prmbledhje 6

Hyrje 8

Nj dekad e demokracis 9

(R)evulucioni elektoral i Kosovs 9

Elektorati dhe pjesmarrja n zgjedhje 11

Dyfishimi i elektoratit 11

Mosprputhja me regjistrimin e popullsis 12

Pjesmarrja n zgjedhje: Nj funksion i politiks s lart 13

Rezultatet e partive 15

PDK: Konsistenca 15

LDK: Ringjallja e ngadalt pas rnies s thell 16

AAK: Prpjekja pr t thyer barriern rajonale 17

Partit e reja nuk jan m t reja 18

Beteja pr vendet e fundit t rezervuara 20

Efektet e politikave kryesore t procesit zgjedhor 21

M pak gra me merit 21

Ende t varur n udhheqs 23

Dukja e fletvotimeve si problem 23

Listat e hapura doher e m shum mohen nga votuesit 24

Votimi i shumfisht dhe fletvotimet e dmtuara 25

Fletvotimet e pavlefshme: Prmirsim gradual 26

Pse akoma ekzistojn fletvotimet me kusht dhe ato me post? 29

5www.d4d-ks.org

PRMBLEDHJEN dekadn e par t zgjedhjeve, sistemi zgjedhor, procesi dhe menaxhimi jan prkeqsuar.Ekspertt ndrkombtar dhe misionet vzhguese kan theksuar nj trend prkeqsimi t procesitzgjedhor n Kosov.Pak vende n bot bjn kaq shum ndryshime t sistemit zgjedhor brenda dhjet viteve: lvizjennga listat e hapura n t mbyllura dhe anasjelltas, futjen e pragut zgjedhor (5%), zgjedhjen e drejt-prdrejt t kryetarve si pjes e nj ndryshimi thelbsor t sistemit t qeverisjes lokale, dhe dukedebatuar pothuajse do vit nse duhet t mbahet kuota gjinore apo nse duhet krijuar zona zgjed-hore.Mund t krijohet prshtypja q Kosova debaton dhe shqyrton ndryshime t vrteta, mirpo zakon-isht proceset jan t orkestruara n at mnyr q t absorbojn energjin pr ndryshime. N ktmnyr arsyetohet mbajtja e formuls m t thjesht q jep parashikueshmri m t madhe prskenn politike n Kosov. Varsia e skajshme tek bashksia ndrkombtare dhe msimi i ngadalshm i institucioneve kosovare,jan tipare dalluese t dekads s kaluar. Kosovarizimi i dy pal zgjedhjeve t fundit praktikisht kannkuptuar q Kosova ka filluar t paguaj pr zgjedhjet nga buxheti i saj dhe t marr prgjegjsinpr dshtim. Pr fat t keq, kosovarizimi nuk ka prfshir nj transferim t njohuris dhe ekspertizszgjedhore nga partnert ndrkombtar me prvoj m t madhe.Shpeshtsia e ndryshimeve sht e kuptueshme pasi q do proces i ri i ka nevoj pr reflektim dhekorrigjim pr tu prshtatur. Disa parti jan duke u prpjekur pr t kuptuar se si t prshtaten mkto ndryshime, prderisa disa t tjera e kan perfeksionuar sistemin mjaft mir, madje tepr mirn disa aspekte.Proceset e deritanishme t diskutimeve pr krkimin e sistemit t duhur zgjedhor jan drejtuar tr-sisht nga bashksia ndrkombtare dhe udhheqsitkryesor me qllim pr t vendosur elemente qkonsolidojn skenn ekzistuese politike. N t kaluarn nj gj e till u shfaq me aplikimin e pragutzgjedhor, edhe pse skena politike Kosovare nuk ishte e pjekur n konsolidim. Prkundrazi, kosovartvazhdimisht kan shprehur vullnetin pr t krkuar alternativa t reja t cilat i dshpronin m von.N aspekt t trendeve numerike, elektorati i Kosovs pothuajse sht dyfishuar, kryesisht pr shkakt regjistrimit t diaspors dhe komunitetit serb n vitet e para t paslufts. Elektorati ka vazhduart rritet me nj mesatare prej 50.000 njerzve n vit, q sht m shum se dyfishi i shtimit natyror.Nj krahasim me regjistrimin e popullsis t vitit 2011 sjell tek konkludimi se rreth 330.000 banornga lista e votuesve nuk jan n mesin e t gjallve ose jetojn jasht vendit, dhe ky numr do trritet do vit.Me koh, skena politike sht prqendruar rreth partive m t konsoliduara. PDK-ja ka mbajturnj baz t vazhdueshme t votuesve. LDK-ja ka psuar nj rnie gjat kohs sa ishte n pushtet, ka

6 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

rn drastikisht kur disa grupe e ndan elektoratin e saj n vitin 2007, por ka filluar t kndelletpaksa s fundmi. Trendi i AAK-s sht varur nga prania e liderit t saj n vend. Trsia e votavet tri partive t mdha si proporcion i totalit ka psuar rnie, s pari duke zvogluar pjesmarrjen eprgjithshme n votime e pastaj duke shkuar tek partit e reja t ndryshme. Disa parti t reja fituanzemrat e votuesve t dshpruar q qndruan larg tri partive t mdha, por asnjra nuk ia arriti qti mbaj ata, t cilt i braktisn pr parti edhe m t reja n zgjedhjet pasuese. Zgjedhjet e fundit tvitit 2010 jo vetm q shnuan fundin e dekads s par t eksperimenteve kosovare me demokraci,por ato solln edhe tri risi:

(a) Fundin e trendit t rnies s LDK-s;(b) Ngritjen e nj partie t re q dallon ndjeshm nga opsionet e reja t mhershme; (c) Fundin e trendit ku vota serbe lidhet me statusin dhe fillimi i nj ngritje t pjesmarrjes

s tyre afatgjate. Prqindja e grave t zgjedhura me merit ka rn nga viti 2007 n 2010 dhe ky trend duhet t hu-lumtohet. Mundsia pr t monitoruar numrin e zgjedhjes s tyre me merit do t tregoj momentinkur Kosova sht e gatshme q t zgjedh grat n mnyr t drejtprdrejt dhe do tu jep m shumlegjitimitet s paku atyre grave q kan hyr n Kuvend fal votave t tyre. Me mundsi q t votohet deri n persona, m shum se 2/3 e votuesve e kan zgjedhur edhe liderinpo ashtu. Kjo mund t dshmoj se nj zon e vetme zgjedhore u shkon pr shtati liderve. shtinteresant t theksohet se e vetmja parti q udhhiqet nga nj lider q nuk e ka themeluar partin eka votuar at n prqindjen m t lart. Thjeshtsia e sistemit zgjedhor kryesisht lidhet me pamjen e fletvotimit. uditrisht, Kosovs sh-pesh i sht kshilluar q t zgjedh nj sistem zgjedhor t thjesht por me fletvotime t komp-likuara. sht thelbsore q sistemi t jet i thjesht pr votuesit (p.sh. emrat n fletvotime), madjeedhe nse nj gj e till komplikon menaxhimin e zgjedhjeve. Pasi q Kosova ka mjaft koh parazgjedhjeve t ardhshme, me planifikim t kujdesshm, KQZ-ja do t mund ta zinte hapin. Pasojate nj zone t vetme zgjedhore ka rezultuar me pamundsin e vendosjes s emrave n fletvotim.N prdorim t kombinuar me votn preferenciale (votimin e shum emrave) ka pasur pr pasojq shum votues kan ln emra t zbrazta, t cilt komisionert i kan par t arsyeshme q tiplotsojn vet. Numri i madh i votave t pavlefshme n vitin 2007 duhet t shrbej si nj msim q nuk duhetmbajtur disa zgjedhje n t njjtn dit. Po ashtu, prqindja e votave t pavlefshme ka rn prgjatviteve, q sjell tek prfundimi se listat e hapura paraqesin problem shum m t vogl sesa q paraqetvota preferenciale. Pothuajse gjysma e deputetve t partive t mdha jan zgjedhur vetm fal listavet hapura, nj tregues i qart i dallimeve n preferenca n mes votuesve dhe liderve t partive qhartuan listat. Ne shpresojm q kjo prpjekje e par pr t analizuar trendet zgjedhore t vitit 2010 do t kon-tribuoj n debatin aktual pr reformimin e sistemit zgjedhor. Zbrthimi i trendeve zgjedhore merrkoh duke pasur parasysh t dhnat jo t plota t publikuara nga autoritetet dhe t paraqitura nformate t ndryshme nga viti n vit. T dhnat e paraqitura n kt studim jan vetm fillimi i nj studimi gjithprfshirs q duhet brpr ti informuar partit politike mbi zbrazsit dhe vshtirsit, sikurse edhe prparsit dhemangsit e formave t ndryshme zgjedhore q Kosova i ka provuar n t kaluarn. N munges tnj reflektimi t till t detajizuar, autoritetet zgjedhore dhe vendimmarrsit nuk do t jen ngjendje t shmangin vshtirsit q mund t fshihen n prpjekjet tona t ardhshme pr krijimin enj shoqrie demokratike.

7www.d4d-ks.org

HYRJEKosova ka kompletuar nj dekad t demokracis zgjedhore. Nga 2000 n 2010, Kosova ka mbajturkatr pal zgjedhje pr Kuvend, katr t tjera pr kuvende komunale dhe dy pal zgjedhje pr kryetarkomunash. Dhjet vite jan pak pr t vzhguar evoluimin e proceseve zgjedhore sepse ato tentojnt ndryshojn ngadal. Demokracia zgjedhore e Kosovs nuk ka ndrtuar akoma baz t qn-drueshme. Ka pasur aq shum ndryshime t shpeshta sa sht e vshtir q t dallohen efektet ngafaktort ndrhyrs. Rrjedha e 12 pal zgjedhjeve (n shtat vite zgjedhore) ofron nj baz pr analiz fillestare. Ka pakhulumtim t pavarur n kt tem, dhe pjesa m e madhe e krkimeve bhet nga institucionetndrkombtare si OSBE, IFES dhe NDI q shrbejn si qendra t vetme t mendimit pr autoritetetpublike. Viti 2011 sht viti i par jo-zgjedhor n nj periudh t gjat, dhe pasi q ky vit e prmbyllnj dekad t zgjedhjeve, sht koh e prshtatshme q t bhet nj analiz m gjithprfshirse. Disa aspekte duhet t shqyrtohen me kujdes: procesi zgjedhor, menaxhimi i KQZ-s, ligji i zgjed-hjeve dhe sistemi, perceptimi publik dhe marrdhniet me prfaqsuesit e tyre dhe trendet zgjedhore.Kjo analiz e par fillon me nj analiz paraprake t trendeve kryesore dhe do t vazhdoj tutje meanaliza shtes. Nj rishikim i kujdesshm i trendeve sht i dobishm pr t iniciuar nj debat gjithprfshirs dheq sht i bazuar n fakte dhe shifra. Trendet mund t ilustrojn proceset dhe rezultatet q nukmund t vrehen me sy. S bashku me punimet tjera q do t publikoj D4D, ne tentojm q tthellojm procesin dhe tu ndihmojm t zgjedhurve tan q t vendosin bazuar n m shum op-sione sesa n hulumtimet e jashtme n t cilat shpesh varen ata.Vlersimet n tri vitet e fundit t Komisionit Evropian, se autoritetet e zgjedhjeve n Kosov kanbr progres t kufizuar jan shqetsuese sikurse jan shqetsuese edhe rastet e shumta t shkeljevezgjedhore. Zra t tjer t pavarur kan qen edhe m kritik, prandaj nuk ka dyshim q institucionetmenaxhuese duhet t jen m t vmendshme pr t prmirsuar s paku pikat e dobta q kanqen mir t dokumentuara. T dhnat q ofrohen nga KQZ-ja shpesh jan jo t plota dhe paraqiten n formate q e bjn kra-hasimin e vshtir, t shtrenjt dhe marrin koh. Pak organizata kan llogari t bjn futjen e njnumri enorm t shifrave nga formati PDF me t dhna t prgjysmuara n baza t t dhnave kuan-titative, prandaj ka munges t studimeve q do t ndihmonin n kuptimin e prvojs ton zgjed-hore. Analiza e trendeve e paraqitur m posht merr n konsiderat ndryshimet prgjat viteve q kanndikuar m s shumti procesin zgjedhor. Studimi fillon duke shikuar aspektet m themelore t pro-cesit zgjedhor si jan lvizja e elektoratit, mbajtja e lists s votuesve, sikurse edhe trendet e votavet pavlefshme, me post si dhe atyre me kusht. Trendet e prgjithshme t partive jan t analizuara,m pastaj t pasuara me nj shqyrtim t varsis s tyre tek lidert, ndikimit t listave t hapura dhen fund bhet krahasimi i numrit t deputeteve femra t zgjedhura me merit kundrejt atyre mekuot. T dhnat e paraqitura n kt studim jan vetm fillimi i nj studimi krahasues q duhet t bhetn mnyr q t informohen partit politike mbi mangsit dhe zbrazsit, sikurse prparsit dhemangsit e formave t ndryshme zgjedhore q Kosova i ka provuar n t kaluarn. Pa nj reflektimt detajuar, autoritetet zgjedhore dhe vendimmarrsit do t ken pak mundsi pr t parandaluarrreziqet q fshihen n t ardhmen.D4D do t vazhdoj t hulumtoj m thell dhe do t paraqesm shum t dhna n publikimet e ardhshme. Trendet q jan paraqitur ktu do t nxisin nj disku-tim m kualitativ n at se far reformash i duhen Kosovs n t ardhmen, pr sistemin e saj zgjed-hor si dhe pr procesin n prgjithsi. 8 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

NJ DEKAD E DEMOKRACIS Zgjedhjet e para lokale n Kosov u organizuan n tetor t vitit 2000, nn administrimin e UNMIK-ut. OSBE-ja, shtylla e tret e UNMIKU-t, morri rolin udhheqs pr t organizuar, financuar dheadministruar zgjedhjet q do themelonin autoritetet qeverisse t para demokratike n Kosov. Qna ajo koh, kuvendet komunale kan kaluar npr testin zgjedhor edhe tri her t tjera (2002, 2007dhe 2009). Zgjedhjet e para pr kuvende komunale pas shpalljes s pavarsis t mbajtura n vitin2009 rezultuan me themelimin e komunave t reja t Graanics, Ranillugut, Kllokotit, Junikut,Mamushs dhe Hanit t Elezit.Zgjedhjet e para qen-drore q shpien n kri-jimin e Kuvendit tKosovs u mbajtn nnntor t vitit 2001, pas-taj n 2004, 2007 dhetash s voni n vitin2010. T gjitha legjislat-urat kan aplikuar njkuot gjinore prej 30%.Mundsia e votuesve prt ndikuar n listat epartive prmes mund-sis s re t listave t ha-pura ka qen jo aq e mirpritur nga udhheqsit e partive dhe menaxhmenti i zgjedhjeve.Fatkeqsisht, Kosova srish prballet me presione krcnuese pr t hequr listat e hapura.

(R)evolucioni elektoral i Kosovs Nj fushat e madhe pr t ndryshuar sistemin zgjedhor u ndrmor gjat viteve 2003-2004, dukeshpie n ndryshime thelbsore n kornizn zgjedhore t vitit 2007. Nj pik kthese n zgjedhjetkosovare ndodhi n vitin 2007 kur pr her t par Kosova i futi listat e hapura pr zgjedhjet ko-munale dhe zgjedhjen e drejtprdrejt t kryetarve t komunave. Prve ktyre prmirsimeve prt cilat shoqria civile e Kosovs avokoi fuqishm, Kosova po ashtu bri edhe hapa prapa. Futja nprdorim e nj pragu zgjedhor prej 5% (nga viti 2007) filloi konsolidimin e partive n kohn kurKosova kishte nevoj pr dinamizm m t fort dhe ndryshime t tjera. Ishte e drejt q n mungest zonave zgjedhore t futej vota e shumfisht (preferenciale), megjithat nuk u morn masat edomosdoshme pr t parandaluar vjedhjen e votave. Dy pal zgjedhjet e fundit (zgjedhjet lokale t vitit 2009 dhe ato qendrore t vitit 2010) jan finan-cuar nga buxheti i Kosovs me rol t madh t vendorve. Edhe pse nuk ka financuar m zgjedhjet,angazhimi i OSBE-s ka mbetur thelbsor por vetm n prapasken dhe pa prgjegjsi zyrtare. Prveksaj, kto dy pal zgjedhje po ashtu u karakterizuan nga parregullsi t shumta dhe publikimi i rezul-tateve u vonua pr shkak t rivotimit n komuna t caktuara, verifikimit t votave me kusht dhemarrjes s vendimeve pr nj numr t shkeljeve. N zgjedhjet lokale t vitit 2009, KQZ-ja udhzoirivotimin n katr komuna (119 qendra t votimit), Prizren, Lipjan, Gjilan dhe Mitrovic prderisan vitin 2010 KQZ-ja urdhroj prsritjen e votimeve n pes (5) komuna (94 qendra t votimit),Skenderaj, Drenas, Mitrovic, Dean, Malishev.

9www.d4d-ks.org

Zgjedhjet 2000-2010

Viti ZgjedhjetQendroreZgjedhjet pr Kuvende

Komunale

Zgjedhjet prKryetar Komune

2000 X2001 X2002 X2004 X2007 X X X2009 X X2010 X

Zgjedhjet e para t paslufts pr kuvende komunale n vitin 2000 filluan me nj sistem t listave thapura. Votuesit e kishin mundsin pr t zgjedhur nj kandidat nga lista e partis s tyre t prefer-uar, opsion i cili u hoq pr zgjedhjet pasuese kur Kosova futi n prdorim listat e mbyllura.

Presioni publik tregoi nj paknaqsi t qart pr t lejuar lidert e partive q nuk kan demokracit brendshme pr t vendosur pr listat e kandidatve pr deputett e Kuvendit t ardhshm. Trans-formimi kryesor ndodhi para zgjedhjeve t vitit 2007 kur u futn listat e hapura dhe u b zgjedhjae drejtprdrejt e kryetarve t komunave. Kjo praktik ishte ndjekur pr zgjedhjet lokale t vitit2009 dhe zgjedhjet qendrore t vitit 2010, por me nj zvoglim t mundsis pr przgjedhje pref-erenciale prej 10 n 1, prkatsisht n 5. N munges t vullnetit politik pr t krijuar zonat zgjedhore, listat e hapura me nj mundsi tvetme pr t zgjedhur u pan si t paprshtatshme. Perceptimi se elektorati sht i obsesionuar melidert e partive krijonte prshtypjen se kandidatt lokal do ta kishin t vshtir pr t konkurruar.Duke mos pasur mundsi pr publicitet n media, qasje n fonde apo mundsin pr t garuar nzona zgjedhore, u vendos q pr zgjedhjet qendrore dhe lokale t vitit 2007 votuesve tu jepetmundsia t zgjedhin deri n 10 kandidat t ndryshm brenda partis s njjt. Pasi q tri pal zg-jedhje u mbajtn n t njjtn dit, votuesit mund t bnin deri n 23 przgjedhje (1 kryetar, 1parti + 10 kandidat pr zgjedhje qendrore, dhe 1 parti + 10 kandidat pr kuvendin komunal).Konsideratat pr prfaqsim gjinor kan ndikuar n mbajtjen jo edhe aq t plqyeshme t votspreferenciale pr m shum se dy pal zgjedhje. Sidoqoft, pr zgjedhjet e ardhshme, mundsia evots preferenciale duhet t hiqet duke pasur parasysh q n zgjedhjet e fundit u dshmua q pikr-isht kjo vot ka dhn mundsi pr vjedhje masive brenda partive politike gj q solli paknaqsi jovetm t votuesit e rregullt, por edhe tek lojalistt e partive. Pr dy mandatet e para, kuvendet komunale kan zgjedhur vet Kryetart e tyre, prderisa n dymandatet e tjera duke filluar nga viti 2007 filloi zgjedhja e drejtprdrejt e kryetarve t komunaveme fuqi ekzekutive (n vend t kryeshefave ekzekutiv). Kryetart zgjidhen me nj sistem dy-raun-desh, ku dy kandidatt me numrin m t madh t votave vazhdojn n balotazh.

10 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

2000 2001 2002 2004 2007 2009 2010

Lloji i zgjedhjeve

KuvendeKomunale Qendrore

KuvendeKomunale Qendrore

QendroreKuvende

KomunaleKryetar Komune

KuvendeKomunale

Kryetar Komune

Qendrore

Listat Listat e hapura Listat e mbyllura Listat e hapura

Mundsit Nj mundsi 1+10mundsi1+1

mundsi 5 mundsi

Pragu Pa prag 5% (prqendrore) Pa prag 5%

KryetarNga

KuvendiKomunal

N/ANga

KuvendiKomunal

N/A Drejtprdrejt N/A

Zonat N/A Vetm njzon N/A Vetm nj zon N/AVetm nj

zon

ELEKTORATI DHE PJESMARRJA N ZGJEDHJE

Dyfishimi i elektoratitMadhsia e elektoratit ka qen vazhdimisht nj nga shtjet m kundrthnse. N vitin 2010 numrii elektoratit ka qen 1.632.276 (persona t moshs 18 vjeare e prmbi) dhe 75,6% m i madh sesaelektorati i zgjedhjeve t parat vitit 2000. Kjo nuk paraqetn mnyr korrekte numrin enjerzve me t drejt vote pasiq shum nga t vdekuritvazhdimisht figurojn nlistn e votuesve, sikurse fig-uron edhe diaspora. Dy vitete para shnuan nj ngritje tmadhe t elektoratit me mbi400.000 votues t rinj t ciltkryesisht mund ti atribuohenregjistrimit t diaspors dhekomunitetit serb krahasshtimit natyror t atyre q ekan arritur moshn pr t qen votues. Prgjat ktyre viteve lista e votuesve u rrit m shpejt sesashtimi natyror, kryesisht pr shkak se n t vetm jan futur votues t rinj dhe shum pak emra tpersonave t vdekur jan fshir. Rritja e mvonshme ndrmjet vitit 2002 dhe 2004 tregon shtimin natyror (pr t cilin demograftthon q sht rreth 30.000 persona n vit) dhe mbi 15.000 t tjer q sipas t gjitha gjasave jan

emra t personave tvdekur q asnjher nukjan fshir. Rritja shtpothuajse dy her m elart sesa shkalla e koso-varve q arrijn moshnpr t votuar.Komunat mbajn regjis-trat e tyre civil t cilt mpastaj shkojn nRegjistrin Qendror nMinistrin e Punve tBrendshme (MPB). Kurbhen prgatitjet pr zg-jedhje, Komisioni Qen-dror i Zgjedhjeve (KQZ)

e merr at nga MPB. Emrat e personave t vdekur q jan fshir nga lista e votuesve nga KQZ nuklargohen nga regjistrat komunal q prdoren pr zgjedhjet vijuese. N kt mnyr elektorati kavazhduar t rritet edhe m shum, nga nj mesatare prej 46.099 (2002-2004) n 51.670 n (2004-2006) duke shkuar deri n 68.535 (2009-2010). Kjo tregon q disa njerz q jan fshir nga lista evotuesve n vitin 2009 jan kthyer srish n listn e votuesve t vitit 2010.

11www.d4d-ks.org

Figura 1: Numri i personave me drejt vote.

Ndryshimi i elektoratit ndr vite2001-2000 336,808 Regjistrimi i diaspors dhe nj pjes t

komunitetit serb2002-2001 70,4942003-2002 46,099 Votuesit e ri t regjistruar, me shum pak

pastrim t lists nga emrat e personavevdekur (numr i cili sht rritur prgjatviteve pr shkak se pastrimi i lists svotuesve nuk ka nnkuptuar edhepastrimin e regjistrit civil npr komuna).

2004-2003 46,099

2005-2004 51,670

2006-2005 51,670

2007-2006 51,6702008-2007 -1,975 Heqja e t vdekurve nga lista n disa ko-

muna2009-2008 -1,975

2010-2009 68,535 Votuesit e ri t regjistruar pa heqjen e tvdekurve

Viti i vetm kur KQZ-ja ka br nj pastrim m t mir t lists nga personat e vdekur ka qen viti2009. Sidoqoft, duket se pr zgjedhjet 2010, gjat prgatitjeve pr zgjedhjet qendrore, shumica enjerzve q ishin fshir nga lista i jan shtuar lists srish duke shtuar rreth 70.000 votues brendanj viti (dy her m shum sesa numri i lindjeve), prndryshe nuk ka ndonj shpjegim tjetr se si kaardhur deri tek nj gj e till. Mund t vihet n prfundim q KQZ-ja nuk e ka drguar listn e pas-truar srish tek MPB-ja dhe komunat pr prditsim, dhe pastrimi i br nga KQZ sht i pam-jaftueshm dhe jo-efikas.

Kto vlersime shpijn teknj konkludim i prafrt serreth 3.000 njerz tvdekur, rishtazi i janshtuar lists s votuesvekrahas t rinjve q kan ar-ritur moshn pr t votuardhe krahas emrave t per-sonave t vdekur q janbartur n listn e votuesvenga viti n vit. Enti i Sta-tistikave t Kosovs rapor-ton rreth 7.000 persona tvdekur n vit, q nnkup-ton se rreth 4.000 vetndoshta largohen nga ko-munat dhe 3.000 t tjermbesin.

Jo t gjitha komunat kan psuar rnie n elektorat gjat vitit 2009. N fakt, disa prej tyre psuanngritje pr rreth 4%, gj q tregon se pastrimi nuk ishte i njtrajtshm npr komuna. Prishtina kapasur rnie prej 12% ose m shum se21.000 votues n listn e votuesve,Kaaniku dhe Peja patn nj rnie prej6.000 votuesish. 12 komuna patnngritje n elektorat madje edhe paspastrimit, Drenasi dhe Malisheva patnngritjen m t madhe nga t gjitha ko-munat, me nga +3,9% secila.

Mosprputhja me regjistrimine popullsisT dhnat paraprake nga regjistrimi ipopullsis i br n pranver t vitit2011 tutje ilustrojn mosprputhjet eelektoratit real me listn e votuesve.Dallimet e evidentuara nga regjistrimi ipopullsis tregojn probleme seriozeme listn e votuesve dhe potencialishtndoshta edhe me t dhnat eregjistrimit. Numri i prgjithshm i per-

12 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Figura 2: Ndryshimi vjetor i elektoratit nga 2000 n 2010.

Banojn n Kosov > 18 vjear

1,733,872Persona t regjistruar sipas numrimitt popullats (pa prfshir serbt everiut dhe diasporn)

- 476,815 Nn moshn 18 vjear (25-30%)prafrsisht

= 1,257,057 Prafrsisht numri i elektoratit aktivpa serbt nga veriu

Fryrja e elektoratit

1,632,276 Elektorati n vitin 2010 nga lista evotuesve

- 1,257,057 Prafrsisht numri i elektoratit aktivpa serbt nga veriu- 40000 Serbt nga veriu i Kosovs

= 335,219Llogaritja e numrit t personave qgjenden n listen e votuesve por qnuk votojn (t vdekur dhe diaspora)

sonave t regjistruar sht 1.733.872; i tri vetm 6% m i madh sesa lista e votuesve t vitit 2010(e cila pr dallim nga regjistrimi i popullsis nuk prfshin personat nn moshn 18 vjeare). Prderisapopullata serbe n veri t Kosovs ka bojkotuar regjistrimin dhe diaspora nuk sht prfshir n t,rezultati qartazi tregon q elektorati sht shum m i vogl sesa q e paraqet lista e votuesve.Prve disa problemeve t asocuara me regjistrimin e popullsis t vitit 2011, kjo sht edhe njtregues se lista e votuesve t vitit 2010 sht ndjeshm e fryr n krahasim me trupin real votues. Demograft vlersojn se ndrmjet 25-30% e popullats sht nn moshn 18 vjeare, q i bie qnuk kan t drejt vote. Nse kjo pjes i hiqet numrit total t popullats s regjistruar, numri totali elektoratit sillet rreth 1.250.000 (duke prjashtuar prafrsisht rreth 40.000 serb q nuk kanmarr pjes n regjistrim n veri). Ky vlersim shpie n prfundimin se lista e votuesve e vitit 2010ka qen e fryr pr m shum se 335.000 njerz, e cila n mas t madhe prbhet nga diaspora dheemrat e personave t vdekur q nuk jan hequr nga lista gjat periudhs 2000-2010.

Pjesmarrja n zgjedhje: Nj funksion i politiks s lart

Pr nj koh t gjat trendi m shqetsues n zgjedhjet e Kosovs ka qen rnia e pjesmarrjes nzgjedhje. Zgjedhjet e para t organizuara pas lufts, ato lokalet t vitit 2000, kishin nj pjesmarrjeprej 79% t elektoratit, nj prqindje q ishte arritur kryesisht pr shkak t elektoratit t vogl. Kjosht arsyeja pse ne kemi vendosur q n rend t par ta paraqesim pjesmarrjen n votime menumra absolut (edhe pse n prgjithsi ajo duhet t paraqes prqindjen e elektoratit q ka votuar).Pr shkak t rritjes s elektoratit n mnyr jo proporcionale n dy vitet e para, edhe prmirsimi ipjesmarrjes n zgjedhje n vitin 2001 (n numra absolut) paraqet nj rnie t ashpr kur paraqitenn shifra t prqindjes.

N vitin 2001, m shum se 60.000 serb q jetonin n Serbi dhe Mal t Zi votuan pr zgjedhjetqendrore t Kosovs t atij viti dhe elektorati prmbante m shum se 105.000 votues t till tregjistruar. Nj rnie shqetsuese, madje edhe n numra absolut, ndodh nga viti 2002 e vazhdon deri n vitin2007. Pjesmarrja e vogl nn 40% t votuesve t regjistruar shpjegohet nga paknaqsia masiveme qeverisje dhe munges t progresit t shtetsis s Kosovs. sht interesante t theksohet q nzgjedhjet e vitit 2007 edhe pse ishin mbajtur n t njjtn dit, ka pasur nj dallim n rreth 60.000

13www.d4d-ks.org

Figura 3: Numri i votave pr zgjedhje lokale, kryetar komunash dhe zgjedhje qendrore 2000-2010.

vota n pjesmarrjen pr zgjedhje qendrore, krahasuar me ato pr kuvende komunale. Faktet nukjan t plota, megjithat ka pak mundsi tjera q e shpjegojn nj gj t till prve vjedhjes svotave. Pjesmarrja n zgjedhje u prmirsua paksa n zgjedhjet e parapas shpalljes s pavarsis, megjithat n aspekt t numraveajo ishte akoma m e ult sesa numri i votuesve n vitin 2001apo 2002.N zgjedhjet qendrore t vitit 2010, 15 komuna psuan njrnie t pjesmarrjes n votime, ku Mitrovica psoi rnien mt madhe prej 7,8% krahasuar me pjesmarrjen n zgjedhjepr kuvende komunale n vitin 2009. N ann tjetr, pjesmarrja n zgjedhje u rrit n 21 komuna me rritjen m t madhe n Prishtin(9,8%). Novobrda dhe Graanica kan pasur pjesmarrjen m t lart t votuesve n zgjedhjet evitit 2010, prkatsisht 24,8% dhe 22,5%, q shpjegohet me ndryshim t qndrimit t serbve tKosovs q votuan m s shumti q nga zgjedhjet e vitit 2001. Rritja m e madhe e pjesmarrjes nvotime n kto tri pal zgjedhje (2007-2010) sht shnuar n Skenderaj, Drenas, Lipjan, Kaanikdhe Prishtin (n tri nga to sht riprsritur procesi i votimit, Skenderaj dhe Drenas n vitin 2009dhe 2010 dhe n Lipjan n zgjedhjet lokale t vitit 2009). Sidoqoft, edhe pas prsritjes s votimitn Skenderaj dhe Drenas, pjesmarrja e tyre n zgjedhje ka shkuar gati n 60%, ndjeshm m lartsesa mesatarja n nivel vendi.

14 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Ka nj dallim t madh prejrreth 60.000 votash ndrmjetpjesmarrjes n zgjedhjeqendrore dhe ato lokale tmbajtura n t njjtn dit.

REZULTATET E PARTIVE

Prshkrimi i shkurtr i performancs s partive prgjat 10 viteve nuk mjafton, megjithat objektivii ktij publikimi nuk lejon nj analiz t thell n kt moment.

PDK: KonsistencaPartia q ka arritur t mbaj votuesit e saj n mnyrn m t disiplinuar gjat dekads s funditsht Partia Demokratike e Kosovs (PDK). Edhe pse elektorati i saj ka variuar nga 188.000 votuesn zgjedhjet e vitit 2000 n m shum se 235.000 n zgjedhjet pr kryetar komune n vitin 2009,ajo sht partia e vetme q n prgjithsi ka nj trend stabil. PDK ka pasur nj rnie t vogl n vitin 2007, por rnia ka qen m e vogl sesa rnia e prgjithshmee pjesmarrjes n votime, kshtu q performanca e saj si pjes e totalit nuk ka psuar. Elektorati iPDK-s ka qen dukshm m konsistent dhe ka marr pjes n zgjedhje madje edhe n rastet kurpjesa tjetr e elektoratit ka pasur paknaqsi. Pjesmarrja e prgjithshme e ult n zgjedhje i ka dhnnj shtytje PDK-s, dhe ajo e ka prdorur t qenurit e saj n opozit nga viti 2004 n 2007 pr tifituar zgjedhjet n vitin 2007. uditrisht, vitet n pushtet t PDK-s kan rezultuar gjithashtu me m shum vota. Paknaqsiae gjer e raportuar nga Paralajmrimet e Hershme t UNDP-s e dshmojn q votat e shumta nukkan ardhur si rezultat i qeverisjes s mir por si rezultat i aftsis s saj pr t prdorur resurset pub-like dhe premtimet joreale pr investime kapitale si asete elektorale. N dy pal zgjedhjet e funditPDK-ja ka ngritur numrin e votave n mnyr t ndjeshme pavarsisht anulimit t votave n disakomuna. Suksesin m t madh PDK-ja e ka shnuar n vitin 2009 gjat gars pr kryetar komunash kur ntotal i ka pasur rreth 11.000 vota m shum sesa n garn pr kuvende komunale n t njjtin vit.Kjo kryesisht ka ndodhur pr shkak t performancs s mir t kandidatve t saj n Prizren,Vushtrri, Skenderaj dhe Podujev.

15www.d4d-ks.org

Figura 4: Numri i votave pr PDK-n dhe prqindja e votave t prgjithshme (sipas vitit).

LDK: Ringjallja e ngadalt pas rnies s thellPartia q pas lufts kishte gjysmn e elektoratit (55,3%) ka psuar nj rnie t vazhdueshme q ngaather, me nj kthim t vogl n 2009 dhe 2010. Rnia fillestare e LDK-s ka qen shum e ngadal-shme (399.000 n vitin 2000 n 313.000 n vitin 2004). N vitin 2007, LDK-ja humbi m shumse gjysmn e elektoratit t saj, q kryesisht shkoi tek Aleanca Kosova e Re, Lidhja Demokratike eDardanis dhe tek Partia Reformiste ORA. Pr her t par LDK-ja u b forca e dyt politike nvend, pas PDK-s. Mungesa e themeluesit t LDK-s, z. Ibrahim Rugova, padyshim q ka ndikuarn ndarjen e vitit 2007, megjithat humbja e elektoratit ka filluar mjaft hert.

N vitin 2007, degt lokale kan qen m t suksesshme sesa strukturat nacionale me rreth 20.000vota m shum pr kryetar sesa n garn pr Kuvend (trend i kundrt nga ai i PDK-s). Pjesrishtkjo mund t shpjegohet me degt lokale t dobta t AKR-s dhe LDD-s, q t dyja n vitin e part themelimit. Kan qen zgjedhjet e vitit 2009 kur LDK-ja filloi t rimarr pjes t elektoratit tvet pasi q LDD dhe AKR u dobsuan dhe pjesmarrja n zgjedhje u rrit. Rreth 23.000 vota mshum u hodhn n garn pr kuvende komunale t vitit 2009 krahasuar me t njjtn gar t vitit2007 (kjo mund t shpjegohet me faktin se partit e mdha ka m shum t ngjar t ken suksesm t mir n garat pr kryetar komunash pasi q kjo e fundit prodhon efekt m t madh). Numratjan rritur nga gara e ashpr pr kryetar t komuns s Prishtins, ku Isa Mustafa arriti t fitoj rreth10.000 vota m shum sesa LDK-ja n kuvend komunal, por edhe n komuna tjera si n Podujev,Gjilan, Istog dhe Fush Kosov.N vitin 2010, LDK-ja e ruajti elektoratin e rifituar n vitin 2009 dhe ka fituar disa votues shtes,me gjas nga LDD dhe AKR. sht e diskutueshme se sa pozicioni n qeveri nga viti 2007-2010 kandikuar n performancn e LDK-s, por ka qen performanca e Mustafs n Prishtin q ka ndikuarpr rifitimin e pothuajse gjysms s elektoratit. Pozicionimi i tij si opozit e qeveris ndoshta kandikuar n perceptimin e LDK-s si alternativa kryesore n opozit dhe disa vota anti-PDK t kon-centrohen atje. Krahasuar me garn qendrore t 2007-s, n 2010 LDK-ja ka rritur elektoratin e sajn 19 komuna, me ngritjen m t madhe n Prishtin (13,4%) dhe Kamenic (12,6%) por ka hum-bur elektorat n 11 komuna tjera, me humbjet m t mdha n Suharek (-12,4%) dhe Shtrpc (-8,0%).

16 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Figura 5: Numri i votave t fituara nga LDK, LDD dhe AKR nga 2000-2010.

Pas ndarjes nga LDK, LDD ka arritur nj elektorat baz dhe t kaloj pragun prej 5%. LDD dheAKR n performancat e tyre t para n vitin 2007 fituan m shum se 50.000 dhe 70.000 vota, re-spektivisht. Ky fillim i suksesshm i nj shkall t madhe kishte t bnte me ndarjen e elektoratitt LDK-s. Ishte m se e qart se votuesit krkonin alternativa t reja, po partit e reja nuk arritnt formojn alternativ t qndrueshme. N zgjedhjet e fundit kombtare, LDD humbi m shumse 2/3 e elektoratit t vet. AKR psoi nj trend t ngjashm, nga performanca e par e shklqyer nvitin 2007, ajo mezi kaloi pragun n vitin 2010, dhe kt me ndihmn e nj koalicioni t gjer, kum e rndsishmja ishte Partia e Drejtsis (e cila n zgjedhjet qendrore t vitit 2007 si e vetme fitoiafr 10.000). Trendi i AKR-s diskutohet m posht tek efektet q kan pasur partit e reja.

AAK: Prpjekja pr t thyer barriern rajonale Suksesi i Aleancs pr Ardhmrin e Kosovs (AAK) ka qen shum i lidhur me liderin e saj. Gjatviteve t para, AAK ka pasur nj elektorat t qndrueshm q kryesisht ka ardhur nga komunat erajonit t Dukagjinit, por me nj rritje modeste sa i prket numrit total t votave. N vitin 2007 nzgjedhjet pr Kuvend ajo ka fituar vetm 1.200 vota m shum sesa kur ajo garoi pr her t parn vitin 2000. Pjesmarrja e saj n qeverisje gjat viteve 2004-2007 e ka mbajtur prafrsisht numrine njjt t votave, pavarsisht mungess s liderit t saj dhe asociimit t saj me keq-menaxhim.Kthimi i Haradinajt n vitin 2009 arriti q t rris elektoratin pr zgjedhjet lokale t vitit 2009,duke i dyfishuar votat pr garn pr kryetar komunash dhe duke shtuar rreth 35.000 vota pr asam-blet komunale n nj periudh t shkurtr kohe. Zgjedhjet qendrore t vitit 2010 e gjetn AAK-n me liderin e saj n rigjykim dhe elektorati i saj srish psoi rnie t theksuar. Kto trende tregojnn mnyr t qart se lideri i AAK-s ka qen faktori m vendimtar n marrjen e prkrahjes s elek-toratit gjat kohs s shkurtr t udhheqjes n qeveri. Elektorati i saj ka nj potencial t qart nsei jepet mundsia q lideri i saj t bj fushat gjat procesit zgjedhor.

Suksesi i AAK-s n vitin 2009 mund t shpjegohet leht me kthimin e liderit t saj i cili ka qenpjes e fushats zgjedhore t atij viti. E konsideruar si nj nga tri partit e mdha, AAK-ja ka qenpo ashtu prfituese e zgjedhjeve pr kryetar komunash, dhe n vitin 2007 ajo ka pasur m shum

17www.d4d-ks.org

Figura 6: Numri i votave t fituara nga AAK dhe prqindja e vots s prgjithshme nga 2000-2010.

vota pr kryetar komunash dhe kuvende komunale se sa pr nivel kombtar me nj dallim prej6.000 votash. N vitin 2009, ky efekt ka qen edhe m i lart. Prve q ka arritur numrin m t madh t votavendonjher, AAK mblodhi 30.000 vota m shum n garn pr kryetar komunash sesa pr kuvendekomunale. Kandidatt e fort pr kryetar n Gjakov, Suharek, Vushtrri, Pej dhe madje edhe nDrenas, qartazi i ndihmuan AAK-s q ta rris elektoratin.

Partit e reja nuk jan m t reja Rnia e tri partive t mdha pjesrisht shpjegohet me rnien e pjesmarrjes n votime, por po ashtuedhe pr shkak q nj pjes e votuesve t irrituar ishin t gatshm q t shikonin drejt opsioneve treja. Partit e reja u shfaqn n do zgjedhje q thekson faktin se skena politike n Kosov nuk shtkonsoliduar prandaj krkohej ndryshim. Prve pragut zgjedhor, votat e fituara nga partit e rejan do cikl zgjedhor, tregojn q nj pjes e konsiderueshme e elektoratit t Kosovs sht nvazhdimsi duke krkuar alternativa t reja pr t kundrshtuar tri partit e mdha (LDK, PDKdhe AAK).

Tri forca politike t rndsishme kan hyr vrullshm n Kuvend, duke par m pastaj se si u largohetelektorati n zgjedhjet vijuese. Shpjegimet pr rnien e tyre jan t shumta, nga paaftsia e tyre prt organizuar rrjetin e degve, deri tek shpjegimi pas t cilit rreshtohet D4D q n munges t njprofili t dallueshm, tipari risi shpejt zvendsohet nga parti akoma m t reja. Disa parti mund tprvetsojn disa nga votuesit e dshpruar, por n munges t ndjesis se ata e kan gjetur partine duhur, shumica e votuesve do t braktisin partit pr opsione t reja. Partia Reformiste ORA ka garuar pr her t par n zgjedhjet e vitit 2004 dhe ka arritur q t fitoj43.000 vota (6,2%). N zgjedhjet e vitit 2007 u shfaqn AKR dhe LDD, kshtu q ORA humbigjysmn e votave q i morri n vitin 2004. Disa votues mund ta ken zgjedhur ORA-n pr shkakt programit specifik, por qartazi shumica e kan zgjedhur at pr shkak t risis, prfaqsimit tgrupeve q jan ndjer t paprfaqsuar dhe potencialit t supozuar pr ndryshim. Tri vite ja humbnshklqimin ORA-s dhe risia hern tjetr n mas t madhe shkoi tek AKR. Pr fat t keq t ORA-s, futja e pragut zgjedhor prej 5% e la at jasht Kuvendit.Futja e Aleancs pr Kosov t Re (AKR) n garn zgjedhore t vitit 2007 ka ndryshuar disi balancine partive politike. Edhe pse ajo nuk arriti q t futet n koalicionin qeveriss, AKR-ja u shfaq si

18 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Figura 7: Trendet e tri partive t reja performanca e t cilave u paksua pas nj fillimi t mir.

partia e tret me 12,3% t votave n nivel kombtar, duke tejkaluar AAK-n. AKR po ashtu shtprfituese e qart e krizs s LDK-s. Megjithat, edhe pse n opozit ajo nuk arriti q t rris votatapo t mbaj elektoratin q e ka fituar n vitin 2007. N zgjedhjet e vitit 2009, brenda dy viteve,ajo humbi rreth 10.000 vota (krahasuar me zgjedhjet pr kuvende komunale). Rnia ka vazhduardhe AKR-ja do ta psonte fatin e njjt sikur t LDD-s po t mos kishte formuar koalicion t gjerme pes (5) parti m t vogla dhe me individ t popullarizuar nga fusha t ndryshme. Prkundrbashkimit, Koalicioni i formuar pr Kosov t Re KKR fitoi 3.000 vota m pak se sa q kishteAKR e vetme n vitin 2009. AKR ka rritur elektoratin vetm n dy komuna, Gjakov dhe Rahovec.

AKR po ashtu sht partia e vetme q ka fituar m pak vota n garn pr kryetar komunash sesapr kuvende komunale n vitin 2007. Performanca e dobt n garn pr kryetar komunash megjas lidhet drejtprdrejt me efektin mazhoritar, ku partit e vogla jan n dm kundrejt partive tmdha. Duke e vrejtur dobsin, AKR u pajtua me LDD-n q t prkrahin kandidatt pr kryetart njra tjetrs. AKR garoi n 13 komuna pr kryetar me prkrahjen e LDD-s dhe LDD garoi n11 komuna pr kryetar me prkrahjen e AKR-s, prderisa n katr (4) komuna garuan kundrnjra tjetrs. Ky koalicion joformal solli rreth 13 % t votave n total pr AKR-n dhe LDD-n.N zgjedhjet e fundit qendrore t vitit 2010, Lvizja Vetvendosje tejkaloi performancn e partivet reja t mhershme, dhe nuk tregon shenja t dobsimit si kishte tek partit tjera. M shum se88.000 vota (12%) e solln kt lvizje n vendin e tret me numr t votave. Prderisa Vetven-dosje ka m shum deg lokale t themeluara dhe t zhvilluara, mbetet t shihet nse votuesit flek-sibil do ta shohin VV-n si nj alternativ m e qndrueshme nga partit e reja t mhershme.

19www.d4d-ks.org

Figura 8: AKR dhe prqindja e vots s saj.

BETEJA PR VENDET E FUNDIT T REZERVUARATrendet e votuesve serb gjat nj dekade t zgjedhjeve kan treguar ndryshime drastike varsishtnga situata politike momentale. Asnj parti serbe nuk kishte garuar n zgjedhjet e vitit 2000.Prderisa n zgjedhjet e para qendrore t vitit 2001 doln n votime rreth 31.000 gjykuar nga numrii votave t fituara nga koalicioni Kthimi. Serbt dhe pakicat tjera fituan 6,9% t votave tprgjithshme n 2001. Regjistrimi i e m shum votuesve serb dhe karakteri lokal i zgjedhjeve tvitit 2002, bri q dalja e serbve n zgjedhje t arrij pjesmarrjen m t lart.

N zgjedhjet pas trazirave t vitit 2004, doln m pak se 1.200 votues serb kurse zgjedhjet e vitit2007 shnuan nj ngritje tejet t vogl pr shkak se zgjedhjet ndodhn n n prag t pritjes s sh-palljes s pavarsis. sht me rndsi t ceket se dalja e komunitetit serb pr her t par nuk prcjell trendet politikedhe statusit, por paralajmron nj trend t vazhdueshm t rritjes n t ardhmen. Rritja e daljes nvotim n vitin 2009 ishte kryesisht rezultat i procesit t decentralizimit. Perceptimi se pavarsia eKosovs sht e pakthyeshme ka nxitur kt komunitet t siguroj hisen e vet t pushtetit. Disaserb jan zgjedhur kryetar t komunave n zgjedhjet lokale t vitit 2009 dhe kjo ka kontribuarme dalje m t madhe edhe n vitin 2010. Po ashtu zgjedhjet e vitit 2010 rezultuan me daljen mt lart nga komunitet tjera t Kosovs. Komuniteti serb gjithashtu kishte daljen m t madhe qnga zgjedhjet lokale t vitit 2002.

20 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Figura 9: Numri i prgjithshm i votave t komunitetit serb dhe komuniteteve tjera nga 2000-2010.

EFEKTET E POLITIKAVE KRYESORE T PROCESIT ZGJEDHOR

M pak gra t zgjedhura me merit n 2010Kuota gjinore prej 30% vazhdimisht ka qen veoridalluese e zgjedhjeve n Kosov. Perderisa politika ekuots gjinore nuk ka ndryshuar, sistemi zgjedhor kalvizur nga listat e mbyllura n lista t hapura dhe prejmundsis pr t zgjedhur nj kandidat n at pr tzgjedhur disa kandidat, gj q ka ndrlikuar zbatimine kuots.Politika n Kosov sht e dominuar nga burrat por ap-likimi i kuots gjinore nuk ishte br shtje kontra-verse. Dilemat e tanishme t ngritura nga disaprfaqsues t komunitetit ndrkombtar prqendro-hen rreth faktit se zvendsimi i meshkujve me mshum vota nga gra me m pak vota sht prob-lematik. Vlen t theksohet se kjo dilem asnjher nuksht ngritur nga 21-24 meshkuj t cilt i kan hum-bur mandatet e tyre si deputet pr shkak t grave m me pak vota.Aplikimi i listave t hapura tani e ka br t mundur t matet prqindja e deputeteve t cilat kanfituar me merit dhe ato q jan zgjedhur me kuot. Rezultatet e zgjedhjeve qendrore t 2007-s tre-gojn se 16 deputete (nga gjithsej 37) jan zgjedhur me merit kurse 21 deputete tjera kan marrulse n Kuvendin e Kosovs duke ju falnderuar kuots gjinore. N vitin 2010, tri gra m shumse n vitin 2007 kan prfituar nga kuota gjinore kurse vetm 14 deputete jan zgjedhur me merit. Nj vshtrim m i thell n performancn e grave n seciln parti tregon se vetm n LDK dhe deridiku n SLS ka pasur prmirsim n trendet e zgjedhjes s grave me merit. N vitin 2007, katr(nga tet) deputetet e LDK-s ishin zgjedhur me merit prderisa n zgjedhjet e vitit 2010 ky numru ngrit n shtat nga nnt deputetet e zgjedhura t LDK-s. N AAK vetm nga nj deputete kaarritur t zgjedhet me merit (1 nga 3 n 2007, 1 nga 4 n 2010). Mbi gjysma e deputeteve t PDK-s ishin t zgjedhura me merit n 2007 prderisa n vitin 2010 ra n vetm 2 nga 11. Nga tri de-putete t AKR-s (nga 4 total) t zgjedhura me merit n vitin 2007, ky numr ra n nj (nga 3) n2010. Kampioni i grave meritore ishte Lista e Bashkuar Serbe ku t dy deputetet u zgjodhn memerit.

21www.d4d-ks.org

Figura 10: Numri i grave t zgjedhura ngakuota dhe me merit n vitin 2007 dhe2010

Figura 11: Prqindja dhe numri i deputeteve me merit n parti.

22Z

brth

imi i tre

ndeve z

gje

dhore

2000-2

010

Figura 12: Shtylla e par: prqindja e votuesve t cilt shnuan (przgjodhn) edhe Kryetarin e partis si nj nga pes kandidatt e mundshm.Shtylla e dyt: votat e Kryetarit t partis si prqindje e t gjitha votave t fituara nga t gjith kandidatt.

23www.d4d-ks.org

Ende t varur n udhheqs Identiteti i partive politike n dekadn e fundit ka qen ngusht i lidhur me identitetin e udhhe-qsve t tyre. Partit kosovare jan t reja dhe n munges t ideologjive politike, ato bhen leht tkontrollueshme dhe performanca e tyre sht varet n suksesin e udhheqsit.Mirpo jo t gjitha partit udhheqene nga lidert themeltar. LDK ka kaluar prmes nj procesit trazuar por tani ka zgjedhur nj udhheqs t ri q ka rikthyer trendin. LDK sht e vetmja partie udhhequr nga nj udhheqs i cili nuk sht edhe themelues por q ka fituar n nj proces tbrendshm demokratik. N zgjedhjet e fundit qendrore t vitit 2010, tre nga katr votuesit e LDK-s kan przgjedhur n fletvotim edhe udhheqsin e ri, Isa Mustafa, si nj nga pes przgjedhjete mundshme pr kandidat t Kuvendit t Kosovs. M shum se 18% e t gjitha votave brendapartiake (duke trajtuar seciln vot pr nj kandidat si nj vot) nga elektorati i LDK-s ishin prIsa Mustafn. Ky sht nj indikacion se elektorati i LDK-s n mas t madhe ka aprovuar udhhe-qsin e ri por mund edhe t jet tregues se LDK sht ende e varur n udhheqs t saj. Mbetet tshihet nse ky trend tregon q LDK mbetet e varur n udhheqs me nj emr t ndryshm apondoshta pas vdekjes s Rugovs, partit duhet t bhen m demokratike pr t mbijetuar dhe tashLDK ka filluar t vjel prfitimet nga ky proces. Udhheqsit e PDK-s dhe AAK-s u przgjodhn nga m shum se 70% t elektoratit t partive ttyre. Ata vazhdojn t jen t pa-sfidueshm q nga themelimi i partive t tyre dhe sigurisht nukjan duke humbur elektorat. Haradinaj dhe Thai kan fituar 17% dhe 16% nga t gjitha votat prkandidatt n fletvotimet e partis dhe ky sht nj tregues i qart se lidershipi ka pesh n partite tyre akoma. Edhe udhheqsi i partis s re, Lvizja Vetvendosje, sht votuar nga 66% e t gjith elektoratit tksaj partie dhe ngjashm me Thain dhe Haradinajn ka fituar rreth 16% t t gjitha przgjedhjeven fletvotime nga elektorati i VV-s. Mirpo Vetvendosje sht nj parti q proklamon t ketvendimmarrje konsensuale dhe nj platform politike konsistente q mund t shrbej si nj alter-nativ pr t trhequr votuesit drejt lvizjes. Udhheqsi i AKR-s, Behxhet Pacolli, sht votuarnga 57% e votuesve t Koalicionit pr Kosov t Re (KKR) q shpjegohet me faktin se jan bashkaurn koalicion gjasht partive n zgjedhjet e vitit 2010 dhe sht e natyrshme q votuesit e partive mt vogla t ktij koalicioni t zgjedhin t preferuarit e tyre.

Dukja e fletvotimeve si problemTrendet e msiprme munden po ashtu t shpjegohen nga natyra teknike e dizajnit t fletvotimitdhe disa efekte q drejtprdrejt burojn nga sistemi zgjedhor i aplikuar. Nj sistem me lista thapura q trajton Kosovn si nj zon zgjedhore natyrisht favorizon udhheqsit. Me 110 mundsipr zgjedhje n fletvotim (ku votuesit duhet t i referohen edhe fletushks q tregon se cili numrkorrespondon me emrin e kandidatit) e bn shum m t leht q t votohet pr prijsit e lists. N munges t zonave, mundsia e przgjedhjes s m shum se nj personi ishte iniciuar n mnyrq t mnjanohet dilema e votuesve q t zgjedhin ose udhheqsin e partis ose personin lokal tpreferuar. Sistemi me nj przgjedhje n fletvotim do ta vinte lidershipin qendror kundr disa ud-hheqsve me ndikim rajonal. Ishte vlersuar se m shum przgjedhje do t mnjanonin konkurrencn e padrejt si dhe do trritnin mundsin e grave dhe udhheqsve lokal pr t mbledhur m shum vota. Mirpo,megjithat sistemi aktual favorizon udhheqsit me ndikim q kan qasje n media, n fonde dhepraktikisht krijon nj gar me dy nivele.

Listat e hapura doher e m shum mohen nga votuesitListat e hapura ishin iniciuar n zgjedhjet evitit 2007 dhe kan ndryshuar mnyrn se sikandidatt przgjidhen, si ata bjn fushatdhe si pozicionohen n Kuvend kur t fitojnmandatin. Listat e hapura kan qen njmundsi pr votuesit t vendosin se cilt kan-didat t partive politike ti prfaqsojn ata. T dhnat e prezantuara tregojn se listat ehapura kan pasur nj ndikim pozitiv dukemundsuar q 40% e antarve t Kuvenditt Kosovs t zgjedhen duke ju falnderuarlistave t hapura. N ann tjetr 60% e t zg-jedhurve n Kuvend do t ishin zgjedhurqoft me lista t mbyllura apo t hapura. Kyefekt sht m i dukshm tek partit e mdhaku 48% e deputetve nga kto parti jan zg-

jedhur dukeju falnderuar listave t hapura. Pr m tepr, numri i deputetve t zgjedhur prmes listave t hapurasht n rritje tek partit e mdha. LDK ka pasur prqindjen m tmadhe t deputetve t zgjedhur nga listat e hapura n 2007 dhe kjosht e kuptueshme duke marr parasysh udhheqsin e kontestuart LDK-s n at koh. Prqindja e deputetve t LDK-s t przg-jedhur nga listat e hapura u rrit nga 7 (prej gjithsej 27) n 11 (prej27) n vitin 2010. Prqindja e fituesve nga listat e hapura n radhte PDK-s u dyfishua nga 9 n 18 (24% n 53%) q tregon se pref-erencat e partis nuk prputhen me preferencat e votuesve. Przg-

jedhjet e AAK-s dhe AKR-s duken m n vij me preferencat e votuesve t tyre ku prkatsishtvetm nj (1) dhe dy (2) deputet t tyre jan zgjedhur me lista t hapura. Votuesit e AAK-s kanbr progresin m t madh n przgjedhjen me listat t hapura, ku nga 10% (nj deputet nga 10)

24 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Figura 14: Prqindja e deputetve t zgjedhur prmes listave t hapura - 2007 dhe 2010.

Figura 13: Numri i deputetve t zgjedhur nga listate hapura dhe atyre q do t ishin zgjedhur qoft melista me hapura qoft me t mbyllura n vitin 2010.

Gati gjysma e de-putetve t katr

partive t mdha nukdo t ishin zgjedhur

nse listat e partive dot ishin prgatitur nbaz t preferencave

t udhheqsve tpartive.

n 45% (5 deputet nga 11). E vetmja parti q ka pasur m s pakti prfitues nga listat e hapura nvitin 2010 ka qen AKR, dhe kjo me gjas pr shkak t zvoglimit t numrit t deputetve. Shihetqart se ndikimi i listave t hapura sht m i madh kur ka m shum ulse pr tu ndar, pra ndikimisht m i vogl tek subjektet m t vogla. Vetvendosje qndron n t njjtin nivel me LDK-n dhe AAK-n pr nga prfituesit e listave thapura me 6 nga 11 deputett e saj t zgjedhur prmes listave t hapura.

Votimi i shumfisht dhe fletvotimet e dmtuara

Jo t gjith votuesit kan shfrytzuar pes mundsit e przgjedhjes s kandidatve brenda fletvo-timit. Disa video dhe shum njerz dshmojn se kjo mundsi sht keqprdorur nga komisionert

e partive pr t shtuar votatpr kandidatt q ata i kanpreferuar. Fletvotimet kon-siderohen t vlefshme nsesht shnjuar vetm nj kan-didat apo edhe asnjri prejtyre prderisa nj parti shtshnjuar qart. Natyrisht, disafletvotime kishin m pak sepes kandidat t shnjuar.Nse analizohet ky fenomenvrehet se disa parti politikemesatarisht kishin m shumprzgjedhje n fletvotime se

t tjerat duke filluar nga 4.02 shnjime e deri n 4.45 shnjime mesatare pr nj fletvotim t vlef-shme. Disa parti mund t ken votues m t motivuar dhe m t arsimuar por kjo po ashtu mundt tregoj q disa parti mund t ken komisioner q kan shtuar shnjime n fletvotime. PartiaDemokratike e Kosovs delt ket mesataren m t lartt shnjimeve n fletvo-time, 4.45 shnjime (przg-jedhje) q do t thot sediku 9 nga 10 votues tPDK-s kan prdorur tgjitha pes mundsit prkandidat. Prjashtuar ktupartin FER, sa m i lartnumri i komisionerve (qprket me madhsin e par-tis) aq m i lart del t jetmesatarja e shnjimeve nfletvotime pr at parti.LDD dhe Vetvendosje mem pak komisioner del tken mesatarisht diku rreth

25www.d4d-ks.org

Figura 15: Nga pes przgjedhjet e mundshme t kandidatve prdeputet n 2010.

Figura 16: Shkalla jashtzakonisht e lart e fletvotimeve t dmtu-ara pr zgjedhje t kryetarve n Shtime dhe Ferizaj.

4 shnjime n fletvotime. Kjo sht nj fush ku ka nevoj pr prmirsime t mdha dhe q shtnn prgjegjsin e KQZ-s, e cila duhet t shqyrtoj mundsit e caktimit t komisionerve nlokacione t ndryshme nga ato q vijn. N vitin 2009, pr her t par KQZ filloi t raportoj fletvotimet e dmtuara. Para vitit 2009, kat ngjar q fletvotimet e dmtuara jan futur n t njjtn kategori me ato t pavlefshmet prandajkjo kategori nuk mund t krahasohet me zgjedhjet e mparshme. N zgjedhjet e fundit t 2010,fletvotimet e dmtuara jan n nj mesatare t ult prej 0,17% e t gjitha votave.Nj analiz m e thell n fletvotimet e dmtuara t zgjedhjeve t 2009 qartazi tregon vandalizmme fletvotimet pr kryetar komunash. Logjikisht, duhet t ket m shum fletvotime t dmtuarapr kuvende komunale pasi q kto fletvotime jan m t komplikuara se sa ato pr kryetar ko-mune.N prgjithsi zgjedhjet pr kryetar komunash n 2009 rezultojn me m shum fletvotime t dm-tuara (0,35%) krahasuar me ato pr kuvende komunale (0,27%). Prve n Shtime dhe Ferizaj, tgjitha komunat tjera kishin nj numr m t vogl t fletvotimeve t dmtuara pr kryetar komunesesa pr kuvende komunale. N Shtime dhe Ferizaj fletvotimet pr kryetar komune t dmtuaraishin shumfish m t mdha se mesatarja e Kosovs. Prafrsisht 4,5% e t gjitha fletvotimeve prkryetar komune t Shtimes ishin t dmtuara. Kjo nuk mund t arsyetohet me nivelin e ult t ar-simimit t votuesve n Shtime pr shkak se shkalla e dmtimit t fletvotimeve pr kuvend komunaln po t njjtat komuna ishte m e ult se mesatarja e Kosovs. E njjta gj ndodhi edhe n Ferizajdhe afrsia gjeografike e ktyre dy komunave tregon nj msim q mund t jet marr nga njra ko-mun n tjetrn dhe q shpresohet t mos prhapet n t ardhmen n komunat tjera. Kjo tregonqartazi se n kto dy komuna ka pasur grupe t organizuara t nj partie q kan dmtuar fletvo-timet e partive tjera.

Fletvotimet e pavlefshme: Prmirsim gradual

Shkalla e fletvotimeve t pavlefshme ka lvizur vazhdimisht dhe n momente t caktuara ka arriturnivel alarmant. Shkalla e votave t pavlefshme sht shtje e ndjeshme pasi q nj shkall e larttregon q shum votues gjysm-analfabet kan humbur mundsin e tyre pr t ushtruar nj tdrejt demokratike dhe shfaq potencial pr keqprdorime. Ndryshimet n rregullat zgjedhore gjatdekads s fundit kan pasur nj efekt t theksuar n nivelin e fletvotimeve t pavlefshme. Me kom-plikimin e sistemit, shkalla e votave t pavlefshme sht rritur, por kur procedura t caktuara t vo-timit u vazhduan, shkalla e votave t pavlefshme ra. N kt llogaritje nuk ka ndihmuar fakti qautoritetet prgjegjses kan ndryshuar klasifikimin se far e bn nj fletvotim t pavlefshm.

26 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Fletvotime t pavlefshmeViti i zgjedhjeve Mes. M e larta M e ulta

Lokale 2000 4.7% Fush Kosov (9.7%) Istog (2.5%)Qendrore 2001 1.5% Leposaviq (2.7%) Dean (0.9%)

Lokale 2002 1.2% Dragash (3.4%) Dean (0.8%)Qendrore 2004 1.0% Dragash (2.0%) Dean (0.6%)Qendrore 2007 5.6% Ferizaj (7.7%) Drenas (3.6%)

Lokale 2009 7.9% Ferizaj (11.7%) Novobrd (3.6%)Kryetar 2009 1.5% Drenas (5.6%) Vushtrri (0.6%)

Qendrore 2010 3.8% Ranillug (7.6%) Istog (2.5%)

Nuk sht pr tu uditur q votat e pavlefshme arritn gati n 5% n zgjedhjet e viti 2000 pr shkakse kto ishin zgjedhjet e para. Shkalla e votave t pavlefshme kishte rn n 2001, 2002 dhe 2004kryesisht sepse ishin aplikuar listat e mbyllura por edhe pr faktin se kishte nj vetdijesim m tmadh se si t votohet. Zgjedhjet e vitit 2007 treguan nj nivel t papar t votave t pavlefshme pr dy arsye kryesore: (a)tri lloj zgjedhjesh u mbajtn n t njjtn koh, dhe (b) aplikimi i listave t hapura me 10 mundsit przgjedhjes s kandidatve. Gati 57.000 (apo 6,1% nga dalja n zgjedhje) t fletvotimeve uvlersuan si t pavlefshme dhe prafrsisht 22.000 fletvotime ishin t zbrazta q bjn 3,8% e tgjitha fletvotimeve.

Listat u mbajtn t hapura n vitin 2009 por mundsia e plotsimeve pr kandidat u zvoglua npes. Niveli i fletvotimeve t pavlefshme srish u rrit n 8,4% prderisa fletvotimet e zbrazta rann 2,1%. Vlen t prmendet se niveli i votave t pavlefshme sht shumfish m i lart n votimetme kusht.Zgjedhjet pr kryetar komunash n t njjtn koh (2009) rezultuan me katr her m pak vota tpavlefshme (2,3% duke prfshir fletvotimet e zbrazta). Zgjedhjet e fundit t 2010-s treguan se niveli i votave t pavlefshme u prgjysmua q shpjegohetkryesisht me vazhdimin e t njjtit sistem zgjedhor dhe me faktin se ishin mbajtur vetm nj palzgjedhje. Kjo dshmon se votat e pavlefshme nuk mund t prdoren m si argument kundr listavet hapura. Mesatarja e fletvotimeve t zbrazta kan psuar nj ngritje drastike nga 0,4-0,6% n 3,5%. Ko-muna e Prishtins kishte nj nga nivelet m t ulta t fletvotimeve t zbrazta por ky prestigjtanim i takon komisionerve efikas t Skenderajt.

27www.d4d-ks.org

Fletvotimet zbraztaViti i zgjedhjeve Mes. M e larta M e ultaQendrore 2001 0.44% Leposaviq (0.9%) Prishtin (0.3%)

Lokale 2002 0.45% Podujev (2.0%) Prishtin (0.2%)Qendrore 2004 0.39% Malishev (2.3%) Drenas (0.08%)Qendrore 2007 3.50% Lipjan (7.4%) Skenderaj (0.4%)

Lokale 2009 1.95% Junik (4.3%) Ranillug (0.18%)Kryetar 2009 0.64% Kllokot (32.9%) Skenderaj (0.2%)

Qendrore 2010 0.63% Junik (1.5%) Ranillug (0.12%)

28Z

brth

imi i tre

ndeve z

gje

dhore

2000-2

010

Figura 17: Prqindja e fletvotimeve t pavlefshme dhe t zbrazta nga 2000-2010.

PSE AKOMA EKZISTOJN FLETVOTIMET ME KUSHT DHE ATO MEPOST?Zrat q mbrojn votat mekusht jan t pakt sot, krye-sisht pr shkak t potencialit tmadh t tyre pr manipulimdhe kohs s madhe q shpen-zohet pr ti numruar. Mirpoproblemet me listn e votuesvee bjn t domosdoshme pr-dorimin e votimit me kusht.Prkundr problemeve qsjellin votat me kusht, kjomundsi ende ekziston prvotuesit. Para numrimit, secilifletvotim me kusht verifikohet nse votuesi nuk ka votuar m hert n ndonj lokacion tjetr. Nsenj votues i cili voton me kusht vrtetohet t ket votuar n nj tjetr qendr t votimi, fletvotimime kusht i tij/saj refuzohet. Nse nj person voton pr dik tjetr (sikurse edhe ndodh shpesh nato komuna ku dalja kalon 60%), ka rrezik t refuzohet pikrisht vota me kusht e votuesit t vrteti cili ka votuar n nj lokacion tjetr. Rreth nj e treta e fletvotimeve me kusht jan refuzuar nvitin 2001 prderisa shkalla e refuzimit n vitin 2010 ky nivel ka rn n nj t pestn e votave me

kusht.Fletvotimet me kusht t zg-jedhjeve t vitit 2001 prbninmesataren prej 6,3% t tgjitha fletvotimeve t hedhuran kuti duke filluar ngaKaaniku me nivelin m t ult(4,8%) e deri tek Leposaviqime nivelin m t lart t votaveme kusht (12,5%). Niveli i k-tyre votave rezultoi n rnie tvazhdueshme n 3,5% mesa-tare pr komun n vitin 2009.

N 2010 votat me kusht mesatarisht kan qen 4,3% t vots s prgjithshme n komun. N tgjitha zgjedhjet, fletvotimet me kusht m s shumti jan prdorur n komunat me shumic serbe,

29www.d4d-ks.org

Figura18: Prqindja e votave me kusht.

Figura 19: Shkalla e pranimit t votave me kusht.

Fletvotimet me kusht Viti i zgjedhjeve Mes. M e ulta M e lartaQendrore 2001 6.33% Kaanik (4.8%) Leposaviq (12.5%)

Lokale 2002 4.91% Shtime (2.3%) Novobrd (12.8%)Qendrore 2004 5.62% Dean (2.4%) Zvean (44.0%)Qendrore 2007 5.38% Dean (2.3%) Leposaviq (72.8%)

Lokale 2009 3.47% Skenderaj (1.7%) Zvean (35.7%)Qendrore 2010 4.34% Dean (1.9%) Leposaviq (47.8%)

kryesisht n tri komunat n veri t Kosovs ku rrethanat pr votim ishin kryesisht t rrezikshme sidhe pr shkak t lvizjeve t popullats serbe pas lufts nga komunat ku ishin regjistruar n veri tKosovs.

Nj kategori tjetr e votave q sht edhe m e panevojshme se sa votimi me kusht, sht votimiprmes posts. Ka shum votues t regjistruar q jetojn jasht vendit dhe mundsia pr votim mepost ekziston q nga viti 2001. Qllimi i ofrimit t ktij lloji votimi t kushtueshm dhe shumpak t prdorur sht t mos u merret e drejta e vots atyre q jetojn jasht vendit. Votimi me postfillon disa jav m prpara me qllim q kto vota t mund t numrohen n at dit kur numrohenedhe votat e rregullta. Pr zgjedhjet qendrore t vitit 2001 ky lloj votimi ishte prdorur nga m pakse 28.000 votues t regjistruar n diaspor q prbnte rreth 3,5% t daljes s prgjithshme n zg-jedhje. Pasi q KQZ nuk publikon rregullisht t dhnat e votave me post, nuk mund t tregohetniveli i ktyre votave n zgjedhjet 2002, 2007 pr kuvende komunale, si dhe 2009 e 2010. Votimime post sht dyfishuar nga 0.5% n vitin 2004 n gati 1% t votave t prgjithshme n vitin2007.Marr parasysh numrin e madh t resurseve dhe kohs pr t ofruar kt lloj votimi q prdoret ngam pak se 1% e votuesve, ka pasur shum zra q kan br thirrje pr heqjen e ktij lloj votimi spaku pr zgjedhjet komunale.

30 Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-2010

Fletvotimet prmes postsLloji i zgjedhjeve Viti Gjithsejt me post % e votave

Qendrore 2001 27,788 3.46%Qendrore 2004 3,806 0.54%Qendrore 2007 6,233 0.99%

Kryetar Komune 2007 5,491 0.93%

Katalogimi n botim (CIP)

Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs

324(496.51)2000/2010

Zbrthimi i trendeve zgjedhore 2000-210 / [Instituti

Demokraci pr Zhvillim]. Prishtin : Instituti

Demokraci pr Zhvillim, 2011. 32 f. : ilustr. me ngjyra ;

26 cm.

ISBN 978-9951-608-00-8

Zbrthimi i trendeve zgjedhore

2000-2010

PrishtinShtator 2011

InstitutiDemokracipr Zhvillim

Mbshtetur nga:

B5.pdfPage 1

B5_2.pdfPage 1