Zerdüştçülük

8/16/2019 Zerdüştçülük

1/16

ZERDÜŞTÇÜLÜK, ZERDÜŞT VE HUKUK AVESTA)

I. BÖLÜM

§ — GENEL OL R K ZERDÜŞTÇÜLÜK

Asistan : Cahit CAN

Tarih içinde, uzun çağlar boyunca animizm (ruhçuluk), natu-

r izm (tabiatçı l ık) ve totemizm (totemcil ik) olarak ni telendir i len

inanç sistemlerinin tesiri altında kalmış olan İranda Zerdüşt Dini

nin (Zoroastr isme) ne zaman ortaya çıkt ığı henüz kat i olarak bi

l inmem ektedir ; çünkü herşeyden evvel dinin kuruc usu olan Zer

düştün hangi tar ihte yaşamış olduğu aydınl ığa kavuşturulmuş de

ğildir.

Ayrıca, çoğu kere Zerdüşt dinini ifade için kullanılan Mazdeizm'

in, Zerdüştün doğum undan önce de var olup olmadığı konusu

halen tar t ış ı lmaktadır . (1) . Bazı lar ınca Mazdeizm, Zerdüştçülük

ten önce var olan ve ondan sonra devam eden farklı bir sistemdir.

Öte yandan Mezdek tarafından kurulan ve Mezdekçilik adı altın

da tanınmakta olan; ai le ve mülkün, toplumun ortak malı olması

nı isteyen Mezhep de Zerdüştîlikle karıştırılmaktadır. (2).

Kendilerine Âri, yani soylu adını takmış olan Avrupalı, yani

Balt ık kıyı lar ından ve Güney Rusyadan kopup gelmiş muhacir ler in,

Hindistana varmadan önce İranı is t i lâ etmiş olmaları vakıası bu

civarda hâkim olan dini inançlarda büyük bir değişikl ik meydana

getirememiştir; Çünki âriler de ilkel dinlerden olan animizm ve

totemizmi, zaten İrana varm adan önce inanç sis temi olarak benim

semiş bulunuyorlardı . Bugün Zerdüştçülük hakkında, hat ta bu din

den önceki ilkel dinler kadar bile sarih bir bilgiye sahip olamama

mızın, tarihî bazı sebepleri vardır. Makedonyalı İskenderin İram

fethet t ikten sonra bahis konusu dinin bütün kutsal ki taplar ını yak

t ı rmış, bütün mabetler ini yıkt ırmış, hat ta taş yazmaları bi le kır

dırmış olması ilk sebep olarak gösterilebilir. İkinci sebep olarak,

(1) Challaye, F. : Dinler Tarihi, Bas ım: İs tanbul, Eylül 1963, sh. 98.

(2)

Prof.

Dr. Taplamacıoğlu, M.: Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Basım:

Ankara 1966, sh. 116.


2/16

274

Asistan Cahit CAN

İran 'ın İslam Orduları tarafından fethini göstermek gerekir. Me-

dayn yani Persopolis ' in İs lâm Orduları taraf ından yağma edilme

si esnasında kutsal ki taplar da zarar görmüştür .

İ ş te bü tün bu felâketler, Zerdüşt dininin genellikle yanlış an

laşı lmasına ve asıl din ile hiç i lgis i bulunmayan bazı örf ve inanç

lar ın Zerdüştçülüğe mal edi lmesine sebep olmuştur .

Bu din adını , kurucusu olan Zerdüşt ten almaktadır . Kutsal ki-

taibı Avestadır. Ancak Avestada Zerd üştler e Mezd isnan adı veril

mektedir . Nitekim halen Hindistandaki Parsi ler , kendiler ine Mez-

disnu demektedir ler . 3). Z erdüş tçü lüğün din ta r ih indeki önemi o

zamana kadar hâkim olagelen tasavvurlara,

çok

öneml i

bir

unsur

ka tmas ındadı r . Bu tasavvur, duyanın muayyen bir sonu olması ,

bir nevi kıyametin kopmasıdır .

Birazdan düalizm bahsinde görecek olduğumuz gibi , dünyaya

hükmetmek için gece gündüz mücadele eden iyi prensip (Ahura

Mazda, Ormuz) ile (Anıgra Mainyu, Ahriman) arasındaki gerginlik

dünyanın sonuna kadar devam edeıcektir . Bu gibi tasavvurlar ile

Zerdüşt (apokalipt ik) yani , dünyanın

son

zamanlar ına

ait

vahyler

olan resul ler in ilk örneğidir 4).

§ 2 — ZERDÜŞTÇÜLÜKTE DÜALİZM

Zerdüştçülüğün, genel olarak iki tanrı l ı bir din olduğu kabul

edilir.

Tanrı lardan bir i , iyi l ik tanrıs ıdır

ve

bü tü n iyiliklerin kaynağı

d ır

5).

Avestada, Ahura mazd a (Orm azad, Ormu z) Y ezdan

ya da

sadece Ahura is imleri a l t ında kendisinden bahsolunur. Diğeri de

bütün kötülükler in kaynağı ve yöneticis idir ; ki bu da metinlerde

Ahriman, Div, Drug, ya da Angra Mainyu şeklinde geçer. Ayrıca

Ahura 'nm yanında, onun yarat t ığı ve onun yardımcısı olan altı tan

r ı daha vardır . Bunlara Imşas Pendler (ebedi mukaddesler) denir .

Bu mukabi l Ahr imamn da böyle al t ı yardımcısı vardır : Bun

lara

da

Kamerikan denil i r .

I — Düalizm iddiası yanlış bir isnatmıdır .

( 3 ) Bayr am, M. : L isans t ez i , İ l ah iya t Fak. sh. 30 ( B a s ı l m a d ı ) .

(4 ) Prof. Dr. S c h i m m e l , A. : Din le r t a r ih ine g i r i ş , Ankar a 1955, sh. 67.

(5 ) Prof. S a u r a t , D. : H i s t o i r e des r e l ig ions , l ' un ive r s i t e de Londr es , Copy

r i g h t by Denoe l et S tee le , 1933, sh. 129.

„ M M >ıp.r:l . ,'||M*

1

|f».'.4*l'HH|.M|aH'.> *f

ui

H t > l ' 1 I W M ^

< • M


3/16

ZERDÜŞTÇÜLÜK VE ZERDÜŞT 278

Genel olarak Zerdüştçülüğün, bir düal izm temeline oturduğu

görüşü hâkim durumda bulunmakta ise de bazı müell i f ler bu gö

rüşün hatal ı olduğunu i ler i sürmektedir ler . Bunlardan

Prof.

Tahir

Rezavi, bu inancın sonradan Zerdüştçülüğe girdiğini ve Zerdüştün

esas öğret i ler i arasında bu tanrı lar ın olmadığı görüşünü savunmak

ta ve en eski metinler olan Gatalardan, Ahura Mazda'nın herşeyin

üstün de olduğunu n açıkça anlaşı ldığını , Gatalard a başka tanrı

olmadığını, Zerdüştün özelikle eskilerin çok tanrılarından nefret

ettiğini, Gatalarda gerek divlerin gerek imşas pendlerin, herhangi

bir yarat ıcı l ık vasıf lar ından bahsedilmediğini ve Ahuradan başka

faal olmadığı hususlar ını , iddiasına gerekçe olarak ele almakta

dır.

Böylece Zerdüşt iyilik ile kötülüğün kaynağının ayrı olduğunu

iddia i le kâin at taki ve insan f ı t rat ındaki k ötülükler i Ahura Maz-

daya yakışt ı rmayarak, ondan uzaklaşt ı rmaya çal ışmaktadır .

Bu iki cevherin yani, iyilik ve kötü lük cevherin in bir birin e

nisbeti yokluk ile varlık gibidir. İyilik cevheri karşısında şer cev

heri izafidir. Bütün varlığın yaradanı Ahura Mazdadır. Ahura ne

zaman ki herhangi iyi bir varlığı yarattı , onun yanında ona zıd

olan şer kendiliğinden iyinin gölgesi olarak var oldu. (6)

Bu iki cevher, dünyada gece ile gündüz gibi birbirine muvazi

olarak çalışırlar, ebedi bir mücadele halindedirler; bu çekişme an

cak kıyamette son bulacaktır. Ahura Mazdanın iyilerin tarafını tut

ması sonucunda bu mücadele iyinin üstünlüğü i le son bulacaktır .

Christensen de Gatalardaki dinin tam olmamakla beraber tek

tanrıcı olduğunu; Ehrimen, Kamerihan ve diğer Divler in asla Ahu

ra Mazdanın eşiti olmdığını, olsa olsa İmşas Pendlerin eşiti sayı

labi leceğini bel ir tmektedir . Prof. Rızazade Şafak da bu görüştedir.

Avesta ve Sanskrit dilleri bilgini Haug ise «Zerdüşt Peygam

ber Allahın tek ve yegâne olduğunu isbat ettikten sonra eski zaman

lardan beri insanlar ın ve bi lginler in zihnini kurcalayan ve büyük

bir mesele olan (dünyada görülen bütün noksanlık ve kötülükler i

yüce Allahın adalet ve me rham etine nasıl yakışt ı rm ak mü m kün

olu r) fikrini, iki zıt kuvvet nazariyesini ortay a atara k izah et

m iştir. Bu yüzden de bu iki v arlık iyi a yrı cevher halind e anla

şı lmışt ı r . Esasen Angra Mainyu imşas pendlerin zıddıdır . İm şas

pendler Ahuranın eşidi zannedil ince Ehriman da Ahuranın eşidi

olm uştur . Gatalard a ve Yeşt lerde imşas pendler melek rolünde-

(6) Bayram M. a.g.t. sh. 30 (El-Milel ve'n Nihal sh. 590 dan nak len) .


4/16

276

Asistan Cahit CAN

dirler.Bazı tanrı adları Gatalarda Ahura Mazdanm sıfatlan olduğu

halde sonradan derlenen Avesta bölümlerinde bu s ıfat lar tanrı su

ret ine bürü nm üşler dir» dem ektedir . Böylece Zerd üşt te görülen

ikicilik yani Ahura Mazda

ile

Angra Mainyu müna sebeti diğer

se

mavi dinlerdeki Allah şeytan münasebeti gibi

ele

a l ınmaktad ı r .

§

3 — ZERDÜŞTÇÜLÜKTE ÖLÜM VE SONRASI

Zerdüşt dinine göre

her

insan, ölümünden sonra

bir

muhake

meye tabi tutulacaktır .

Bu

umumi muha ke me ya n ında

her

insan

ölümünden sonra Çinvat köprüsünden geçmek suret iyle hususi

bir

imtiha na ma ruz kalacak tır . İyi ler; yani haya t lar ında daim a Ahu

ra Mazdanm taraf ında mücadele edenler öbür dünyaya zahmet çek

meden vâsı l olacaklar ; kötüler

ise

«duglarm evlerinde» yani yalan

cinler inin bulundukları yerde haset

ve

hasre t le yaşamak zorunda

ka lacakla rd ı r .

8)

Zerdüşt î te lâkkiler ine göre ölüm annıdan sonra

üç gün ve üç

gece

ruh

bedenin yanında, geçmiş f i il lerinin d uru m una göre (s ıkın t ı)

ya da sevinç içinde bekler . Dördü ncü günü n sabahı , yine yaşan

mış olan hayatın şekl ine parelel olarak

iyi ya da

kö tü kokulu

bir

rüzgâr ruhu önüne ka ta rak ,

çok

güzel

bir

genç kıza

ya da çok

çir

kin bir iht iyarla karşı laşt ı rmak üzere önüne katar . Bu çirkin ya

da güzel rehber , ruh u

iyi ve

kötü f i i ller in karşı laş t ı r ı larak muha

sebesinin yapılacağı köprü nün yanına kada r götü rür . Hü küm veril

dikten sonra ruh, cehennemin üzer inde bulunan bu köpüden geç

mek zorundadı r . Köprü

iyi ruh

için üzerinde yürüdükçe genişle

yen

bir yol

gibidir . Kötü

ruh

için

ise

incele incele

bir

ustura kes

kinliğini alır ve ruh un cehennem e düşmesine sebep oulr 9) Çin

vat köprüsünden geçen günahkârlar ın Duzeh denilen cehenneme

düşmes ine mukabi l , iyi ameli olanlar ise Bihişt denilen cennete

düşerler .

Zerdüşt felsefesine göre, ölüm kötülük nişanesi ve şeytan işi

dir ; ölümle

ruh

bedeni terketm ekted ir . Ancak bun a rağmen

Zer-

düş t î le r ö lümden korkmazlar ,

ve

hat ta ölümü severler ; çünki

on

lara göre dün ya; me şak katle rin, kö tü fiillerin yeridir, zira Ehri

men sanat ım orada icra eder . Ölmek

ise

dünya kötülükler inden sıy

r ı lmak ve mücade len in son bulm asıdır ; kısaca Ahuranın bir mü-

(7) Bayram,

M.: a. g.

t.

sh. 2.

(8) Prof. Dr. Schimmel a. g. e. sh. 2.

(9) Prof. Saurat, D.: Histoire des religions, sh. 134.


5/16

ZERDÜŞTÇÜLÜK VE ZERDÜŞT 27İ

kâfat ve inaye tidir. Ölüm den son ra asıl haya t başlıy acak tır. El-

bet teki ölümden sonraki güzel hayat hayat yukarıda bahsetmiş ol

duğumuz imtihanı başarı i le at latmış olanlar iç in bahis konusu

dur.

Ahura Mazda'ya göre ateşi, toprağı ve suyu bir cesedin tema

sı ile kirletm ek güna htır. Bu nun için ölüm den sonr a cesedin-ses-

sizlik kuleleri adı veri len yüksekçe yerlerde köpeklerle , akbaba

lara terkedilmesi gerekir .

Zrdüşt dininin bir başka mezhebine göre de, bir insan ölünce,

ölünün etleri kemiklerinden sıyrılır ve kemikler ayrı bir kaba ko

nurd u. İ l im di l inde bu kaba ossuarium denilmek tedir . (10)

Yalnız burada şu husus belirtilmelidir ki, bu gibi adetler bü

yük bir iht imalle daha sonradan ve bi lhassa Medyalı Muğlar (din

ada mla rı) taraf ından Zerdüşt dinine mal edi lmişt i r . Çünki bu

Muğlar kendiler inin özel adet ler ine Persler in i taat e tmemesine ve

ölüler ini toprağa göm melerine çok kızmakta idi ler . Nitekim en ko

yu Zerdüştçüler olan Ahameniş şahlar ının hepsinin mezarlar ı var

dır . Zerdüşt dininin çok sağlam ahlâk kural lar ına dayanıyor olma

sı , ölüler i gömmeme adet inin dine sonradan i thal edi lmiş olabi le

ceği fikrini teyit eder mahiyettedir.

§. 4 — ZERDÜŞTÇÜLÜKTE İBÂDET-ÂYİN-MERASİMLER

/ — Ateş ve Ateşgedeler

Ateşin; Zerdüşt tarafından, tapılması gereken bir ilâh olarak

gösterildiği kanısı yanlış tır. Zer düş te göre ateş sadece Ahu ru Maz-

da'nın bir sembolü idi. (11)

Ayrıca evrensel dinlerin hemen hepsinde ateşe özel yer tanın

maktadır . Örneğin Yahudilerde, a teş de kurban sayıl ı rdı . Ne var

ki Zerdüştîler ateşin taşıdığı ilâhi Şa'şayı yüceltmiş, ve büyük hür

met gösterm işlerdir . Zerdüşt înin, namaz kı larken kıblesi a teşt i r .

Gü nde beş vakit namaz , bu kıbleye yönlerek kılınır. Ancak ateşe

tapm a, herşey e rağm en bah is kon usu değildir. Temizleyici bir un

sur olarak kabul edi ldiğinden Yasnalarda ateşin faydalar ından

bahsolunmakta ve ateş övülmektedir .

(10) Doç. Dr. özel, B. : îslâmiy etten önce Türk k ültü r tarih i, Ankara 1962

sh. 192.

(11) Rıza Doğrul, Ö. : Yeryüzün deki dinler tari hi, İstan bul 1963, sh. 147.


6/16

278

Asistan Cahit CAN

Zerdüştî ateşgedeleri de bu sebeple Ahuza Mazdaya saygı gös

term ek için inşa edilm işlerdir. Ateşgedeler türlü devirlere göre de

ğişik şekil ler almak la bera ber bun ların hepsind e, iç inde ateşin yan

dığı ateşd an denilen aletler var dır. Ateşban denilen ateş yakıcıla

rı ise ağız ve burunlarını bağlıyarak nefesleriyle kutsal ateşi kirlet

mem eye çal ış ır lar . Ateşin yandığı yer daim a mab edin ortasın da

bulunur, ve ateş orada devamlı yanar .

Ateşgede dışında bir yerde ateş yakılacak oulrsa belli bir me

rasimin yapılması şar t t ı r . Herh angi bir sebeple ateşe üflemek son

derece günah ve derhal öldürülmeyi gerektirecek kadar ağır bir

suç tur. Ateş ve gün eş, horo z ve cenn et kuşu ile smbo lize edilir

ler. (12)

II — Zerdü ştîlikte nam az

Daha önce belirttiğimiz gibi Zerdüştîlikte de günde beş defa

nam az kı lınır . Saba h nam azının Zerdü şt lükte özel bir yeri oldu

ğundan ve sabah namazına da insanlar ı horoz kaldırdığından bu

hayvan kutsal kabul olunur. Zerdü şt î lerde ası l kıble güneşt ir . Gü

neş olmadığı zaman da daha önce görmüş olduğumuz gibi ateşe yö-

nel inir . Önceleri ibadet açıkda yapıl ı rken daha sonra ateşgede yap

ma usulü yerleşmişt i r . İbade t in ferdi ya da toplu halde yapılma

sı m üm kün dü r. Toplu haldeki ibadet ler i mu bit ler yönetir . Zer

düşt rahipleri üç sınıftır : Bunlar sırasıyla Herbit, Mubit, ve Des

tur Mubit adını al ı r lar . (13)

III

—

Zerdüş tîlikte kurban

Mazdeizmin gel işmesinden önce İranda yığın hal inde hayvan

kesme suret iyle ömrün uzat ı labi leceğine dair bir inanç vardı . Zer

düşt bu inancı or tadan kaldırmak için çok mücadele etmişt i r . Zer-

düştün bu çabasının nedenini hayvanları koruma arzusunda oldu

ğu kadar, sosyal görüş açısının genişliğinde de aramak gerekir. Ni

tekim bu toplu hayvan imhasının toplumun ekonomik gücüne olan

menfi tesir ler ini görmem ek imkân sızdır . Top lum un fer t ler inden

büyük bir kısmının yiyecek et bulam azken, diğer bir kısmının da

ömür uzatma ümidiyle toplu hayvan kesimini benimsemesi Zer-

düş tün sosyal adalet anlayışıyla bağd aşam ıyordu ; Bu sebeple kan

lı, hayvan kat l iamları Gatalarda menedilmektedir . (14) Ayrıca Ya-

(12) Doç. Dr. Ögel, B .: a .g .e . sh. 192.

(13) Prof. Dr. Taplamacıoğlu, M. a.g.e. sh. 120.


7/16

ZERDÜŞTÇÜLÜK VE ZERDÜŞT 279

hudilerde olduğu gibi Zerdüşt i l ikte de ateş yakmak kurban sayıl

maktad ı r .

IV — Evlenme

Mazdeizmin evl i l ik konusunda ortaya koyduğu zannedilen kai

deler son derece yanlış anlaşı lmakta ve Mazdeizmden önce îranda

yürürlükte olan evlenme ile ilgili kaideler bu dine mal edilmekte

dir. O kadar ki meselâ; Londra Üniversitesi Profesörlerinden Deniş

Saurat , meslekdaşlar ınm büyük çoğunluğu gibi mazdeizmin, ana,

bacı ve evlâtla evlenmeyi teşvik ettiğini yazabilmektedir. (15) Oy

sa Zerdüştilik en fazla amca kızı ile evlenmeyi kabul eder.

î randa, mazdeizm yerleşmeden önce, yakın akrabalar la , hat

ta derecesi yukarda belirttiğimiz ölçüde de olsa evlenmeye cevaz

vardı . Ancak Zerdüşt bu kötü adet ler i asla kabul etmiyerek bun

larla devamlı olarak mücadele etti .

Eski İranda evlenme konusundaki bu kötü adet ler in dışında

bun a parale l diğer garip âdetler de var dır. Meselâ evlenm enin di

ni şeklî şartlarının yerine getirilmiş sayılması için muğlardan fet

va alm ak yani gelinin önce mu ğ ile yatm ası gerekir. (16) Bu

saf

hadan sonradır ki kadın kocasına tesl im olunurdu.

Zerdü ştün bütün bu adat ler le çok sıkı mücad ele etmesine ve

«size kitap bıra kdı m, sizi şuurlu luğa davet ediyoru m. Kızınız, ana

nız, bacınız size haram kılındı» (17) demiş olmasına rağmen or

taya koyduğu dini bu gibi kusurlarla malûl göstermek bilgisizlik

değilse eğer, kasıt eseri sayılmak gerekir.

Ayrıca Sasaniler zamında Mazdek adında bir is inin; insanlar ın

bütün mallara ve kadınlara ortak olması gerektiğini i ler i sürdüğü

nü görm üştü k. Bu şahsa göre suya, ışığa orta k olundu ğu gibi her-

şeye ortak olunmalıdır , evlenme akti kaldır ı lmalıdır . Nuşi Revan

zamanında Mazdek, taraf tar lar ıyla bir l ikte isyan etmiş ve bunla

rı Mazdekle birlikte öldürülmüşse de, ileri sürdüğü fikirler âdet

olarak muayyen bir bölgede yaşamağa devam etmişt i r .

Özetleyecek olursak, îranda yerleşmiş bulunan ve Mazdeizm-

le hiçbir ilgisi bulunmayan bir çok kötü âdet bilerek ya da bilme

yerek zoroastr izme mal edi lmişt i r . Bu konu da söylenenlerin yan

l ış olduğunu, halen toplu halde yaşamakta olan Zerdüşt î ler in ha

yat ve evlenme tarzlar ını inceleyerek doğrulamak herzaman müm

kündür .

(14) Challaye, F. a.g. e. sh. 104.

(15) Prof. Saurat, D. a.g.e. sh. 136.

(16) Bayram M : a. g. t. sh. 46 (Parsiyan Ehl-i Kitab Hestend, bölüm 5 den

naklen).

(17) Bayram M: a.g.t. s. 46 (El-Milel ve'n Nihal sh. 593 den naklen).


8/16

I I . B O L U M

§ 1 — ZER DÜŞTÜN HAYATI

Zerdüştün, yaşamış olup olmadığı hususu henüz kat i olarak

halledilebilm iş bi r mese le değildir. Mü elliflerin bir kısm ı onu n

hiçbir zaman yaşamamış olduğunu, Zerdüşt hakkında söylenenle

rin efsane olmaktan öteye gidemiyeceğini iddia ederken diğer bir

kısmı da Zerdü ştün yaşam ış olduğu nu i ler i sürm ekte, ancak bu

ikinci ler de onun yaşamış olduğu tar ih üzerinde görüş bir l iğine va

r a ma ma k ta d ı r l a r .

Zerdüştün yaşamış olduğunu i ler i sürenlerden Nathan Söderb-

lom «Avestadaki din kendil iğinden teşekkül etme mişt ir , bir ku

ruc ud an çıkm adır. Avestadaki inanç lar eski Asya dini ile, eski İran

putataparl ığı i le kıyaslanırsa, bu ıs lahat ın is tenip gerçekleşt i r i ldi

ği ve ara yerde de bir yeni dinin kurulmuş olduğu açıkça görül

mektedir» demektedir . (18)

Herşeye rağmen genel kanaat Zerdüştün yaşamış olduğu ve ya

şantıs ının M. Ö. 660-583 yılları arasın a ra stlam ış olduğu merkezin

dedir . Başta Clemen (19) , olma k üzere bazı müell i f ler de Asurlu-

lara ait bir kita bed eki bir tek kelimey e day ana rak onu n M. Ö. 1000

yıl lar ı c ivarında yaşamış olduğunu iddia etmektedir ler .

Ancak dah a önce bel ir tm iş o lduğum uz gibi , Zerdü ştün M. Ö.

660-583 yılları arasında yaşamış olduğu konusunda görüş birliğine

varı lmışt ı r denilebi l i r. Bun unla bera ber Zerdüştün nerede doğdu

ğu ve oturduğu hakkında kesin bir şey söylenememektedir .

Bazı bi lginler onun İranın Babilonyaya yakın kesiminde yaşa

dığını bir kısmı, onun, doğu İran 'da doğduğu ve toplumsal faal i-

(18) Challeye, F. a. g. e. sh. 100.

(19) Saurat, D. a. g.e . sh. 128.

(20) Potter, C. F.: Les fondateurs des religions, Paris 1930, sh. 90.

1,11

' M I ' " I I l >ı I I •• - I H . * , . i » : n | l .l < * *

1,1UH

,.,,,. „ j, „, ı„ l l» f. Ş»W«l « ;.

|

t


9/16

ZERDÜŞTÇÜLÜK VE ZERDÜŞT

281

yetlerine orad a giriştiğini, diğer bir kısmı da Zer düş tün Batı tr an

yani Azerbeycanda doğup yaşadığını i leri sürmektedirler. (21)

Daha sonra tekrar görecek olduğumuz gibi Gatalar adlı kitap-

da zerdüştün yaşadığı , ve doğduğu yer hakkında herhangi b ir işa

re t ya da açıklama yoktur .

Zoroastre ; Zerdüştün, Zarathustra o lan as ı l adının Yunanca

şeklidir. Spitima (beyaz) ailesinin çocuklarından birisidir. Ustra;

deve, Zarahustra ise deveye eziyet eden demektir . (22)

Zerdüşt kendis ine ver i lmiş olan bu is imden hiç hoşlanmamış

ve hayatı boyunca, bu ismin ifade ettiğinin aksini isıbata çalışmış

tır . (23) Elimizde Zerdü ştün çocukluğu ve gençliğinin nasıl geç

tiğini anlam aya yarayacak kâfi vesika mev cut değildir, bu sebep le

onu daha z iyade Zerdüşt î r ivayet lerden tanımağa çal ışmak zorun

dayız.

Zerdüştün 7 yaşında, yetiştiri lmek üzere bir hocaya verilmiş

olması kuvvet le mu htem eldir . Küçüklüğü nde çok isyankâr ve ha

şin odluğu bilinm ekted ir. Ancak onu n bu davranış larına, içinde

yaşamakta olduğu cemiyet in bat ı l i t ikat lar ı ve beraber o lmak zo

run da buuln duğ u insanların cehaleti sebep olm uştu r. 15 ve 30 yaş

lar ı aras ında ne yapmış olduğu hususu karanl ık t ı r . Bu yıl lar Isa-

nm -18 sükût yıh-na benzetilebilir . Gerek Zerdüştün gerek İsanın

bu yı l lar ı okumaya hasre tmiş olmalar ı muhtemeldir . (24)

Zerdüşt daha küçük yaşlar ından i t ibaren muhit in in bazı inanç

ve adet ler i ile mücadeleye başlam ışt ı r . Bu konuyu «Zerdüştün ah

lâk anlayışı» kısmında göreceğiz.

§ . 2 — ZERDÜŞTÎ RİVAYETLERİNE GÖRE ZERDÜŞT

Zerdüştî r ivayetlerine göre zerdüşt beş oğullu bir ailenin ortan

ca oğludur, üç kere evlenmiştir ve karılarından üçü de kendisin

den çok yaşamışlardır .

Ayrıca gine bu geleneklere göre Zerdüştün anası on beş yaşın

da bir bak ire iken, bir ışık huzm esinin ziyaretine uğ raya rak hâ-

(21) Bay ram M .: a. g. t., sh. 1 (Âyin-î Zerdüştî d er iran-ı Kadîm sh. 14 den

naklen) .

(22) Pott er, C. F .: a. g. e., sh. 91.

(23) Rıza Doğrul, Ö. a. g. e. 137.

(24) Potter, C.

F .

a. g. e. sh. 93.


10/16

282

Asistan Cahit CAN

mile kalm ıştır. Babasının ismi Puruşaspa, anasının ismi ise Dug-

haho vadır . (25) Hem Zerdü ştün bir baba sı olduğu ndan bahsedil

mesi , hem de anasının bakire iken bir ış ık huzmesinden hâmile kal

mış olduğunun iddia edi lmesi diğer konularda olduğu gibi bu ko

nuda da r ivayet ler in muhtel if olduğunu ortaya koymaktadır .

Rivayetlere göre Zerdüşt 30 yaşında Peygamber olmuştur , ve

yanm a üm me tinden bir kısmını alarak Belh 'e gi tmişt i r . Yolda kar

şı lar ına çıkan Gaitya nehrini Zerdüştün gösterdiği mucize i le yü

rüyerek geçmişlerdir. Daha sonra Avaital gölü civarında 45 gün

lük bir ibadet ten sonra bir gece Miraca çıkmışt ır . İş te bu nehrin

kıyısmdad ır ki, diğer dinler in Cebrai l ini tekabü l eden Vo hum enah

Zerdüştün yanına gelerek ona dünyadan el çekmesini öğütlemiş-

t i r . Zerdüşt Vohumenahtan sonra diğer bütün melekler le de görüş

tükten sonra Ahura Mazdanın huzuruna çıkmışt ır . (26) Ahura maz-

da ile yaptığı görüşmeden sonra Zerdüşt, dinini yaymak için vaiz-

lar ına başlam ışt ı r . Bu vaızlar genel esaslar ı bak ımın dan şu dört

nok ta etraf ında to planm ışt ır :

a) Ahura Mazda 'ya ibadet

b) Meleklere saygı

e) Şeytanlara lanet

d) En yakın ile evlenme (27)

Bu en sonuncu hususun gerçeğe uymadığını ve asıl dinle ilgi

li olmayan bazı örf ve âdetlerin dine mal edilmesinin bu yanlışlı

ğa sebep olduğunu daha önce bel ir tmişt ik.

Ahura Mazda ile yaptığı görüşmeden sonra elinde Avesta ile

dönen Zerdüşt 'e , bat ı l dinde olanlar eziyet etmek is temişlerse de

Avestayı okud uğun da şeytanlar bi le ondan ama n di lemişlerdir .

Zerdüşt yı l larca âr i ler içer is inde gezdikten sonra nihayet tekrar

Belh 'e dön mü ştür . Bu sırada Belh 'de Güştasb Şah hük üm sür

me ktedir . Şah, Zerdüş t taraf ından dine davet edi l i r . Güştasb, bu

tekl if i , kendi ruhaniler i i le Zerdüşt 'ü bir l ikte imtihan et t ikten son

ra Zerd üşt 'ün kazanm ası hal inde kabul edeceğini bi ldir i r . Zerdüşt

bü tün bilginleri yener. Ancak bu defa diğer bilginler Zer dü şt 'ü n si

hirbaz olduğunu i leri sürerek onu zindana at t ı r ı r lar . Bu sırada şa

hın at ı hastalanır ve memleketin bütün bayraklar ının gayret ler ine

rağm en iyileşmez. Zerd üşt ileri süreceği bazı şar tlar ın kabu lü ha-

(25) Rıza Doğrul, Ö. a. g. e. sh. 136.

(26) Bayram M : a. g. t. sh. 8 (Mezdisna sh. 78 den nak len ).


11/16


283

linde hayvanı iyileştireceğini Şah'a bildirir. Şartlar, Şahın .oğlunun

ve karısının Zerdüşt 'ün getirdiği dini kabul etmesi ve Zerdüşt 'e hi

le yapıp onu sihirbaz gibi gösteren ruhaniler in öldürülmesidir . Bu

sırada Şah'm babası i le kardeşi de ş iddet l i bir hastal ığa yakalan

mışlardır . Zerdüşt Avestadan bir dua okuya rak bunları iyi eder .

(28)

Kral Güştasb (Vistaspa) sözünü tutarak yeni dini kabul eder

ve bu yeni din, böylece fütuhat sayesinde süratle yayılır. (29)

§ 3 — ZERDÜŞT'ÜN, AHLÂK VE TOPLUM ANLAYIŞI

/ —

Ahlâk anlayışı

Zerdüştîlik ahlâki vazifeyi üç kelimede özetler: Hamata (iyi

düş ünü lsün ), Hak hata ( iyi söylensin, Hva rşta ( iyi yapıls ın ) . Bu

ana üç prensip Zerdüşt î ler arasındaki i t ibarını bugüne kadar kay

betmemişt ir ve hâlâ bir parola hükmündedir .

Zerd üşt 'e göre dünyevi işler iki kısm a ayrılır. Bu nlar dan biri

si alın yazısı ve ebedi takdir, diğeri ise insanın amel ve tedbirine

bağlı fiilleridir. (30) Bu ikisi biribirine sıksıkıya bağlıdırlar ve bir

bir ler inden ayrı lamazlar .

Zerdüşt 'e göre dünyada bir iyilik ve bir de kötülük vardır; Za

ten bizatihi varlık, iyilik ve kötülük yani aydınlık ve karanlık de

m ektir. Önceden görmü ş olduğu muz gibi bu iki cevher yaradılış

tan dünyanın sonuna kadar birbir ler iyle mücad ele hal indedir ler ,

Ancak herşeye rağmen insanın bu mücadelede büyük bir rolü var

dır. H atta insan bu mü cadele için yar atılm ıştır denilebilir. Kısa

ca insan, aklı ile hareket ederek iyi ve kötüyü biribirinden ayırma

lı ,

sağlam bir mücadeleye girmeli ve böylece şeytan kuvvetlerini

yani kötülük cevherini yenerek, kendi kaderine kendi fiilleriyle te

sir edebilmelidir.

İnsan; karanlık, ya da aydınl ık taraf lardan bir is ini tutmağa

mec burd ur. Bu ikisinin ortası yoktur . (31) İsam n bizatihi mevcu

diyeti kâinatın iyilikle kötülük karışımı olduğunun misâlidir; çün-

ki ruhla beden insanda bir leşmektedir (ve bu sebeple madde içeri

s inde hapsolup is t i rap çekmekte olan ruhlar ı kurtarmak gerekmek-

(28) Bayra m, M .: a. g. t. sh. 9 (Zerd üştün Gatala rı sh. 14 den naklen).

(29) Rıza Doğrul, Ö. a. g. e. sh. 145.

(30) Bayram , M .: a. g. t. sh. 45 (Parsiyan Ehl-i Kitap bölüm 5 den n akle n).

(31) Rıza Doğrul, Ö. a. g. e. sh . 146.


12/16

284

Asistan Cahit CAN

tedir. Bütün ruhlar arınıp asıl ve tabii yerleri olan «Işık Göğüne»

ç ı k t ı k l a r ı z a m a n d ü n y a n ı n ö z l e n e n s o n u g e l e c e k t i r . ( 3 2 )

An c a k b u so n d a n e v v e l , i n sa n ın , y a şa n t ı s ı i ç e r i s in d e c e n n e te

k a v u şa b i lm e k i ç in y a p a b i l e c e ğ i b a z ı ş e y l e r v a r d ı r : He r şe y d e n ö n

c e g e r ç e ğ e b a ğ l ı l ı k , y a l a n d a n v e y a l a n a z o r l a y a n b o r ç t a n sa k ın

m a k g e r e k i r . ( 3 3 ) N a m u s k â r l ı k , i y i l ik s e v e r li k , e v l i l ik t e s a d a k a t

ş a r t t ı r . Ö l d ü r m e , ç a l m a e n b ü y ü k g ü n â h l a r d a n d ı r .

D i n i g ö r e v l e r i n e n b ü y ü k l e r i n d e n b i r i s i d e h a y v a n l a r a i y i m u a

m e l e d i r . İ n e k n e r e d e y s e k u t s a l l a ş t ı r ı l m a k t a d ı r ve h a t t a k ö p e k i ne

ğ i b e k le d iğ i i ç in ö z e l b i r i t i b a r ı h a i z d i r .

Ö z e t l e n e c ek o l u r s a h a y v a n l a r a v e r i l e n e h e m m i y e t i n d ı ş ı n d a

Z e r d ü ş t î l i ğ in a h l â k i g ö r ü ş a ç ı s ı d iğ e r e v r e n se l d in l e r in k in e ç o k y a k

l a ş m a k t a d ı r .

77 —

Toplum anlayışı

Z e r d ü ş t ' ü n t o p l u m s a l g ö r ü ş l e r i , i ç i n d e y a ş a m ı ş o l d u ğ u ç a ğ ı n

i n s a n ı n ı n ç o k i l e r i s i n d e d i r . S ö d e r b l o m ' a g ö r e Z e r d ü ş t , h e r ş e y d e n

ö n c e b i r e k o n o m i k v e s o s y a l r e f o r m y a p m a k a m a c ı n ı g ü t m e k t e

d i r ( 3 4 ) Z e r d ü ş t ü n i ç i n d e b u l u n d u ğ u t o p l u m u d ü z e l t m e ç a b a l a r ı ,

o n u n d a h a z i y a d e p o l i t i k a c ı o l d u ğ u n u n d ü ş ü n ü l m e s i n e d a h i s e b e p

o l m u ş t u r . Z e r d ü ş t s o s y a l s ı nı f k a v r a m ı n ı i l k e l e a l a n l a r d a n d ı r .

On a g ö r e t o p lu m d a d ö r t s ı n ı f v a r d ı r :

a ) Ar i s to k r a t z ü m r e v e sa v a şç ı l a r s ı n ı f ı

b ) R a h i p l e r

c ) Ha lk s ın ı f ı y a n i h a y v a n c ı , z i r a a t ç i , i ş ç i v e z e n a a tk â r l a r

d ) Gö ç e b e le r

Z e r d ü ş t , im t iy a z l ı s ı n ı f ı n ; y a n i a r i s to k r a t , s a v a şç ı v e r a h ip l e

r in m e y d a n a g e t i r d iğ i s ı n ı f ı n h a y v a n c ı v e z i r a a t ç i o l a n im t iy a z s ı z

s ı n ıf ı s ö m ü r d ü ğ ü k a n a a t i n d e d i r . B u y ü z d e n d i r k i Z e r d ü ş t z i ra a t -

ç i l e r in t a r a f ın ı t u tm u ş v e b u s ın ıf ı b e n im se m iş t i r . On a g ö r e z i r a a t

ç i v e h a y v a n c ı l a r a a r i s t o k r a t l a r k a d a r g ö ç e b e l e r d e z a r a r v e r m e k

t e d i r l e r . Ç ü n k i z e n g i n sınıf, t o p l u m u n z a r a r ı n a , ö m ü r l e r i n i u z a t a -

(32) Challeye, F. a.g .e . sh. 108.

(33) Sau rat, D. a. g. e. sh. 136.

(34) Challeye, F. a. g. e. sh. 103.

(35) Bay ram, M .: a. g. t, sh. 43.

• I I * ı ıp ı 'V K •

• •

l(HW


13/16


285

bilmek egoist arzusu ile kitle halinde hayvan katliamına girişmek

te , göçebeler ise, hayvancı ve ziraatçilerin hayvanlarını talan ile

onlara birçok eziyetler etmektedirler. (36)

Zerdüşt 'e göre «Kudretsiz, zayıf ve korkak bir sahibe, inekler

bile itaa t etmezler» (37) Ancak her ne olurs a olsun olsun şiddet

ve ifrattan daim a kaçın ma k gereklidir. Aslolan yerleşik bir cemi

yet ku rm a ve her aileyi, içinde huz urla barınabileceğ i bir konu ta

sahip kılma dır. Kişi gerek kend isine gerek içinde yaşadığı toplu

ma yararl ı olabi lmek için iyi beslenmek zorun dadır . Bun un için de

et yem elidir. He rkesin et yiyebilmesi için de ku rba n adı altında

büyük hayvan kat l iamlarının yapılmasına mani olmak gerekir .

Ahura Mazdanın yarat ıklar ını çoğaltmak için soylu ve dini bü

tün bir kadınla evlenmek, çocuk sahibi olmak ve bu çocu kları ay

nı inan ç içinde yetiştirme k şa rttır. Asıl am aç perhiz ve riyazet de

ğil, tarım çalışmaları ve aile birliği içerisinde geçen bir hayatın sağ

lanması olmalıdır . (38) Çünki Ahura Mazda, yarat t ıklar ının mut

luluğu i le mutludur.

I I I . B Ö L Ü M -

§ 1 — AVESTA

Mazdeizmin kutsal kitabının adı Avestadır. Bu kelime nin an

lamı hakkında müellifler bir görüş birliğine varabilmiş değiller

dir. Ancak Avesta Pehlevi dilinde huku k de m ektir. Ayrıca Avesta-

nın nerede yazı lmış olduğu konusu da aydınlat ı lamamışt ır .

Zerdüşt 'ün yaşamış olduğu çağ konusundaki iht i lâf lara parelel

olarak Avestanın yazılmış olduğu tarih de kat i olara k bilinme,

mektedir .

Avestada kullanılan dil Sanskritçe ile aynı kökten olan Aha-

meniş Farsçasına çok yakındır . Avestanın en eski nüshalar ı deri

ler üzerine yazılmıştır. Bu nun la ber ab er Avestanın birço k kısım

ları nesilden nesile ezberlenere k intikal etmiştir . Bu hus us daha

önce bahsetmiş olduğumuz gibi mazdeizme yabancı bir çok unsur

ların dine mal edilmiş olmasının sebeplerinden başlıcasıdır. Ayrı-

(36) Challeye, F. a.g .e. sh. 104.

(37) Potter, C. F. a.g .e. sh. 95.

(38) Chaleye, F. a.g. e. sh. 104.


14/16

286

Asistan Cahit CAN

ca, İskender taraf ından yazı l ı nüshalar ın bir çoğunun imha edi lmiş

olması metinler in sadece hafızalarda yaşamasını zorunlu kı lmışt ı r .

Avestanın m etinle rinin ilk olarak M. S VI. yüzyılda top lan ıp, bir

araya get ir i lmiş olması muhtemeldir . (39) Ancak bu konu da tam

aydın latılabilm iş değildir. Meselâ Felicien Challeye kuts al metinle

rin M. S II I. yüzyılda top lanm ış o lduğu nu ve M. S IV. yüzyılda da

dinin ki tabı olarak i lan edi ldiğini i ler i sürmektedir .

Avestada ilk insan olan Gaya ile beşeri dünyaya ait isimler sı

rası başlar . Gayadan sonra Zara thus tra ve onda n sonra da i lk mü

ridi olan Maidyoimanha'nın ismi gel ir , daha sonra da müminlerin

en seçkinler inin is imleri Zar athu stranın etraf ında toplanm ış olan

kişi ler şunlard ır : Mü ri t ler i , oğullar ı , Kavi Vistaspa, bu nun oğlu,

ai leler inin diğer fer t ler i , Frasaostra ve Jamaspa kardeşler . (40)

Rivayetlere göre Avesta 12.000 deri üzerine yazılmıştır. Aha-

menişler zaamnında yazılmış ve bize kadar gelmiş olan suret 1000

fasla ayrı lm aktad ır ve 21 defterden (nü sk) ibaret t i r .

Avesta beş k ısm a ayrılır :

a) Yasna

b) Vispered

c) Vendidat

d) Yeşt

e) Horde Avesta

Bütün bu kısımların özelliklerini ayrı ayrı incelemiyeceğiz. An

cak Gatalar diye anılan ve Avestanın en eski kısımları olduğu mu

hakkak olan Yasnalar ın da iki kıs ımdan ibaret olduğunu ve 72 bö

lüme ayrı ldığını , 27 ve 72 bölümler arasında bulunan ikinci kısmın

ası l Gatalar olduğunu bel ir tmekle ikt i fa edeceğiz. (41) Tapınmak,

övünmek anlamına gelen Yasnalarm Zerdüşt 'ün öz sözler i olduğu

tahmin edi lmektedir .

§ 2 — AVESTANIN YORUMLARI

Avestanın daha kolay anlaşı labi lmesi iç in birçok yorumlar ya

pı lmış ve bu yorum lar Avestanın m etnine i lâve edi lmişt i r . Bu yo-

(39)

Prof.

Sa ur at , D. a. g. e. sh. 128.

( 40) Chr i s tense n , A. : E tude s sur l e Zor o as t r i sm e an t iqu e , Ko benh avn 1928.

sh. 13.

(41) Ba yra m, M . : a . g. t sh. 40 (Me zdisna sh. 197-198 den na kl en ) .

>.m^m . ., . I | , , mı

M

| 'M • - « ' I •< I* , f ' I - - | :# i l ' « " I *, . . | ; t J» )* , l« *f , . (

m

UM | |KIM i t i i, u . ' h l» . J ' « | ı^ l«N >» • • (i f


15/16


28?

rumlara Zend adı verildiğinden, giderek Avestanın adı Zend-Avesta

o lmuştur . 42) Zendlerin Avestaya eklenmesi sonucunda asıl metin

le yo rum lan bir ibir ler inden ayırmak imkânsız hale geldiğinden

Avestanın özü bozulmuştur .

Zerdüşt , dinini manzum kıtalar hal inde yaymışt ır . Bu sebeple

dinin sonraki ruhaniler i de Zerdüştünkülere benzer ş i i r ler ve söz

ler bestelemişlerdir . Ancak yorum lar genel likle manzum olmadığı

ve Avestanın özü ile bir ibir ler ine iyice karışmış olduğu içi Avesta

şiirliğini kaybetmiştir.

Bununla beraber İran dinî düşünce sis temine tamamen hakim

olan Zerdü ştiliğin özellikle Sasaniler zam anın da başlıb aşına bir

edebiyat yarat t ığını bel ir tmek gerekir . 43) Zerdüştiliği Sasanile-

r in devlet dini olarak kabul etmiş olmalarının bu konuda elbet te-

ki büyük tesir ler i olmuştur .

SONUÇ

641 yılında İrana İslâmiyetin girişi Zerdüştiliği ortadan sil

miştir. Ancak bu, tahmin edi leceği gibi birdenbire olmamış ve uzun

yıl ların geçmesi gerekm işt ir . Zaten İs lamların İranı fethetmeleri

sonucunda, büyük halk ki t le ler i dinler inden vazgeçmek durumun

da kalmamak için İram terketmişlerdir .

Zerdüşt î ler in bir k ı smı Hindis tana göç e tmiş t i r ki bunlar ser

bes t bir dini cemaat olarak Parsi adını almışlardır , diğer ibr kıs

m ı

da

İranda kalmayı tercih ederek Hindistana

göç

etmişlerdir .

Bunlara da Gebz denilir. 44)

Zerdüşt i ler hakkında söylenenlerin ne dereceye kadar doğru

olduğunu anlamak, bahis konusu din mensuplar ın ın bugünkü ya

şantı lar ını incelemekle mü mk ünd ür. Böyle bir incelemeyi yapmış

bulunan Prof. Tahir Rezevi Parsiyan Ehl-î Kitap Hestend adlı ese

r inde, r ivayet lerden birçoğunun yanlış l ığını or taya koymuştur . 45)

Zaten, kendisinden sonra gelen Maniheizm, Zervanizm gibi dinle

re olumlu yönde büyük tesirler icra etmiş Mazdeizmin, gerçekle

hiç

ilgisi olmayan bir takım büyük kusurlar la malûl olması da bekle

nemez . Çünki Zerdü ştilik sadece bir din olmayıp bir felsefe sis-

(42) Prof. Dr. Taplamacıoğlu, M. a. g. e. sh. 118.

(43) Bloud et Gay, Histoire des Religions, Paris 1954. sh. 256.

(44) Prof. Dr. Taplamacıoğlu, M.: Din Sosyolojisi, Ank. 1963. sh. 118.

(45) Bayram, M.: a. g. t. sh. 56.


16/16

288 Asistan Cahit CAN

temidir ve felsefede çok rastlanan düalizm meselesi ilk defa net ola

rak Zerdüşt le or taya çıkmışt ır . Her nek ada r Zerdü şt i l ikte düal iz-

min münhasıran zı t kuvvetler i göster iyor olduğunu ve Ehrimenin

Ahura Mazda ile aynı güce sahip olmadığını söylemiş isek de bu

dinin, or taya koyduğu düalizm problemi i le kendisinden sonra ge

len felsefe sistemlerine alem olduğunu belirtmemiz gerekir.

Ayrıca Zerdüşt taraf ından Avestaya kon ulm uş olan ahlâki ve

hukuki kaideler zamanla İranda büyük bir hukuk sis teminin doğ

masını sağlamışt ır .

Zerdüşt bir din kurucusu olduğu kadar bir hukukçu, f i lozof

ve sosyologdur da. Toplum u mey dana get iren sosyal s ınıf lardan

bazı lar ının, diğerler i taraf ından is t ismar edi lebi leceğini , bu duru

ma mani olabi lmek için muayyen ekonomik reformların gerekece

ğini ilk defa söyleyen Zerdüşt olmuştur.

Özetle Zerdüşt : politik, ekonomik, sosyolojik, ve hukukî görüş

ler iyle , bütün bu saydığımız sahalarda mümtaz bir yere sahip ol

makla kalmayıp, din sosyoloj is i görüş açısından da peygamber s ı

fatına hak kazanmış bir kişidir.

Documents

Zerdüştçülük