ZESZYTY

JAGIELLOŃSKIE P I S M O U C Z N I Ó W , N A U C Z Y C I E L I I P R Z Y J AC I Ó Ł

L O i m. K R Ó L A W Ł A D Y S Ł A W A J A G I E Ł Ł Y W P Ł O C KU

NR 5 6 • M AJ 2 0 1 1 • P IS M O UK AZ UJ E S I Ę OD R OK U 2 0 0 0

Urodzeni w niewoli – dzieciom Niepodległej

W 102. rocznicę urodzin i w 20. rocznicę śmierci

wspomnienie

o Pani Zofii Sękowskiej wieloletniej nauczycielce języka polskiego w Jagiellonce

2

Pani Zofia Sękowska

Urodziła się 15 maja 1909 roku w Cieślach. W 1928 r. ukończyła Państwowe Gimnazjum

Żeńskie im. Hetmanowej Reginy Żółkiewskiej w Płocku. W latach 1928-1932 odbyła studia

na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskując stopień magistra filozofii w zakresie filologii

polskiej. Po odbyciu dwuletniej bezpłatnej praktyki pedagogicznej w Gimnazjum St. Lorentza

w Warszawie pracowała dorywczo w różnych szkołach warszawskich jako zastępczyni

nauczycieli.

Lata okupacji hitlerowskiej spędziła w Drobinie, zajmując się tajnym nauczaniem. Pracę

w Gimnazjum i Liceum im. Wł. Jagiełły w Płocku na stanowisku nauczycielki języka polskiego

rozpoczęła w lutym 1945 r. Położyła wielkie zasługi przy organizowaniu nauki w szkole

w pierwszym okresie po wyzwoleniu. W ciągu wieloletniej pracy jako nauczycielka języka

polskiego osiągała dobre wyniki w pracy oraz wykazywała dużo zapału i ofiarności przy

organizowaniu imprez kulturalno-oświatowych. Cechowała ją wielka życzliwość

dla młodzieży. Przez wiele lat była powiatowym instruktorem języka polskiego.

Była członkiem PPS-u, a następnie PZPR-u. Również aktywnie pracowała w ZNP i TKKS.

Od 1 września 1956 r. do 31 sierpnia 1962 r. pełniła funkcję zastępcy dyrektora szkoły.

Z dniem 31 sierpnia 1971 r. przeszła na emeryturę, ale nadal przez wiele lat pracowała

w szkole w niepełnym wymiarze godzin. Odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej

(1974 r.), Odznaką Tysiąclecia (1965 r.) i Medalem 10-lecia PRL (1954 r.).

Zmarła 9 lutego 1991 roku. Pochowana jest na Cmentarzu przy ul. Kobylińskiego. (Na podstawie opracowania: "Nauczyciele Jagiellonki 1906-1981'' Ryszarda Ołdakowskiego, Płock 1981.)

Zeszyty Jagiellońskie. Pismo Uczniów, Nauczycieli i Przyjaciół Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Władysława Jagiełły w Płocku; Redakcja: ul. 3 Maja 4, 09 – 402 Płock; ht tp:/ // www.jagie llonka.ploc k.pl ; (024) 364-59-20

lwjszkola@jagiellonka.plock.pl; Opiekun zespołu: Wiesław Kopeć, wkopec1@wp.pl. Zespół redakcyjny: członkowie Międzyszkolnego Klubu Myśli Polskiej.

3

Była moją pierwszą nauczycielką języka polskiego w Jagiellonce.

Nie pamiętam, czy kiedykolwiek rozmawiałem z Nią "prywatnie".

Wezwany do odpowiedzi odpowiadałem na pytania i to wszystko.

Ale były też wypracowania pisemne - domowe i klasowe. To była moja z Nią

rozmowa. Pod każdą pracą znajdowałem obszerny komentarz o tym, co Jej się

podobało, a co mogłem napisać lepiej lub inaczej. Czasem ten komentarz

napisany czerwonym kolorem obejmował prawie dwie strony zeszytu!

Tylko ocena była zawsze taka sama - piątka. Ale ja czekałem właśnie

na ten komentarz. Zawsze było dla Niej ważne, co napisałem.

Ja przynajmniej byłem o tym absolutnie przekonany i zawsze starałem się

wypaść w Jej oczach jak najlepiej...

Dziś po latach myślę, że była doskonale przygotowana do nauczania.

Udało mi się ustalić, że romantyzmu uczyła, korzystając z przedwojennego

podręcznika Manfreda Kridla, że miała coś z dostojeństwa Józefa Ujejskiego,

że myślała niezależnie jak Tadeusz Kotarbiński, że dbała o formę wypowiedzi

jak Kazimierz Wóycicki... To byli Jej nauczyciele. Na Jej dyplomie widnieje

podpis Stanisława Szobera, przewodniczącego komisji egzaminu

magisterskiego. Była uczennicą gigantów.

Tomasz Zbrzezny

4

Jako uczennica klasy maturalnej w czasie szkolnej wycieczki do Wieliczki w r. 1928

(w drugim rzędzie czwarta od lewej)

Pani Zofia Sękowska, z domu Pejcz, jako studentka Uniwersytetu Warszawskiego (stoi druga od prawej).

5

Pośród uczniów i profesorów Jagiellonki: 24 VI (na górze) i 28 VI (na dole) 1947 roku.

6

7

8

Nauczyciele uniwersyteccy Pani Zofii Sękowskiej

Udało nam się ustalić skład profesorski oraz program

Wydziału Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego w roku akademickim 1929-30, na który przypadł II rok studiów

polonistycznych P. Zofii Sękowskiej

UNIWERSYTET WARSZAWSKI Rektorzy 1928-32: Gustaw Przychocki, Tadeusz Brzeski,

Mieczysław Michałowicz, Jan Łukasiewicz

WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY

Dziekan: Tadeusz Kotarbiński

Prodziekan: Marceli Handelsman

Dr Tadeusz Kotarbiński, prof. z. filozofii i kierownik seminarium t. p., dziekan w r. b.

Dr Marceli Handelsman, prof. z. historii powszechnej i kierownik seminarium historycznego,

prodziekan i przedstawiciel do Senatu w r. b.

Wybrani profesorowie honorowi:

Dr Jan Łukasiewicz, prof. h. i z. filozofii, matematyki, logiki, rektor Uniwersytetu w latach 1922/23

i 1931/32.

Dr Szymon Askenazy, prof. h. historii.

Dr Jan Baudouin de Courtenay, dr. h., prof. h. językoznawstwa indoeuropejskiego i kierownik

seminarium lingwistycznego.

Dr h. mag. Adam Antoni Kryński, prof. h. filologii polskiej.

9

Wybrani profesorowie zwyczajni:

Dr Karol Appel, prof. z. językoznawstwa ogólnego.

Dr Bronisław Gubrynowicz, prof. z. historii literatury polskiej i kierownik seminarium polonistycznego.

Dr Zygmunt Łempicki, prof. z. filologii germańskiej i kierownik seminarium germanistycznego.

Stanisław Szober, prof. z. filologii polskiej i kierownik seminarium języka polskiego.

Dr Władysław Tatarkiewicz, prof. z. filozofii i kierownik seminarium t. p.

Dr Wacław Tokarz, prof. z. historii Polski nowożytnej i kierownik seminarium historycznego.

Dr Józef Ujejski, prof. z. historii literatury polskiej i kierownik seminarium polonistycznego, rektor

w l. 1831/32.

Dr Władysław Witwicki, prof. z. psychologii i kierownik Zakładu psychologii doświadczalnej.

Dr Tadeusz Zieliński, prof. z. filologii klasycznej i kierownik seminarium t. p.

Wybrani profesorowie nadzwyczajni:

Dr Stefan Baley, prof. n. psychologii wychowawczej i kierownik Zakładu psychologii wychowawczej.

Dr Adam Krokiewicz, prof. n. filologii klasycznej i kierownik seminarium t. p.

Dr Bogdan Nawroczyński, prof. n. pedagogiki i organizacji szkolnictwa.

D o c e n c i :

D r W i t o l d D o r o s z e w s k i d o c e n t f i l o l o g i i p o l s k i e j .

Dr Mieczysław Hartleb, docent historii literatury polskiej, prow. zlec. wykłady z t. p.

Dr Manfred Kridl, docent historii literatury polskiej. Dr Wiktor Zaleski, docent nowszej literatury polskiej ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polsko-francuskich.

Prowadzący wykłady zlecone:

Dr. Kazimierz Wóycicki, prow. zlec. ćwiczenia z analizy estetycznej utworów literackich. Dr Hanna Pohoska, prow. zlec. wykłady z historii wychowania i z dydaktyki historii. Dr Halina Świderska, st. asystentka seminarium języka polskiego. Dr Zofia Szmydtowa, st. asystentka Seminarium polonistycznego, prow. zlec. wykłady z dydaktyki historii literatury polskiej i ćwicz. proseminaryjne z historii literatury polskiej.

10

WYBRANE ZAKŁADY WYDZIAŁU HUMANISTYCZNEGO.

Seminarium pedagogiki i organizacji szkolnictwa.

Kierownik: B. Nawroczyński.

Seminarium filologii klasycznej.

Kierownicy: G. Przychocki, T. Zieliński, A. Krokiewicz.

Asystent starszy: Dr Aleksander Turyn.

Seminarium języka polskiego.

Kierownik: Stanisław Szober.

Asystentka starsza: Dr Halina Świderska.

Seminarium polonistyczne.

Kierownicy: Bronisław Gubrynowicz i Józef Ujejski.

Asystentka starsza Dr Zofia Szmydtowa . Asystentka nieetatowa Dr Zofia Brochocka.

Wybrane wykłady na Wydziale Humanistycznym

Wykładają m.in.: prof. z. dr Tadeusz Kotarbiński, prof. z. dr Władysław

Tatarkiewicz, doc. dr. Henryk Elzenberg, prof. z. dr Władysław Witwicki, prof.

h. i z. dr Jan Łukasiewicz (rektor, podpis na dyplomie P. Zofii Sękowskiej),

prof. n. dr Bogdan Nawroczyński, prof. z. dr Bronisław Gubrynowicz

(opiekun pracy magisterskiej P. Zofii Sękowskiej), prof. z. dr Stanisław

Szober (przewodniczący zespołu egzaminu magisterskiego P. Zofii

Sękowskiej, podpis na dyplomie).

WNIOSKI OGÓLNOJĘZYKOZNAWCZE Z MATERIAŁÓW DIALEKTOLOGICZNYCH,

ĆWICZENIA JĘZYKOZNAWCZE (w związku z wykładami): Prof. h. dr h. Jan Baudouin

de Courtenay.

WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA INDOEUROPEJSKIEGO, GRAMATYKA

PORÓWNAWCZA JĘZYKÓW INDOEUROPEJSKICH, JĘZYK LITEWSKI, JĘZYK

LITEWSKI, z ćwiczeniami, SEMINARIUM INDOEUROPEJSKIE: Prof. z. Stanisław

Szober.

GRAMATYKA PORÓWNAWCZA JĘZYKÓW SŁOWIANSKICH (Głosownia, ciąg

dalszy), GRAMATYKA PORÓWNAWCZA JĘZYKÓW SŁOWIANSKICH (Morfologia:

deklinacja), PROSEMINARIUM SŁOWIAN Seminarium slawistyczne, SEMINARIUM

SłOWIAŃSKIE: Prof. n. dr Stanisław Słoński.

HTSTORJA JĘZYKA POLSKIEGO, SKŁADNIA JĘZYKA POLSKIEGO, ZABYTKI

JĘZYKA STAROPOLSKIEGO: Prof. h. dr Adam Antoni Kryński.

ĆWICZENIA PROSEMINARYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO, ĆWICZENIA

SEMINARYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO: St. asystentka dr Halina Świderska.

GŁÓWNE PRĄDY LITERATURY POLSKIEJ PO R.1863 (Część II-a. Poezja i dramat),

JAN KOCHANOWSKI NA TLE WSPÓŁCZESNEJ EPOKI, ĆWICZENIA SEMINARYJNE

Z HISTORII LITERATURY POLSKIEJ, Seminarium polonistyczne. Przyjęcie tylko

11

po uprzednim porozumieniu się z profesorem, ĆWICZENIA SEMINARYJNE Z HISTORII

LITERA TURY POLSKIEJ (dla doktorantów): Prof. z. dr Bronisław Gubrynowicz.

ĆWICZENIA PROSEMINARYJNE Z HISTORII LITERATURY POLSKIEJ:

St. asystentka dr Zofia Szmydtowa.

LITERATURA POLSKA W PRZEDEDNIU I W CZASIE POWSTANIA

LISTOPADOWEGO, WPŁYW POWSTANIA LISTOPADOWEGO NA LITERATURĘ

POLSKĄ, SEMINARJUM Z HISTORII LITERATURY POLSKIEJ. Warunek przyjęcia:

Świadectwo czynnego udziału w ćwiczeniach seminarium niższego, SEMINARJUM

Z HISTORII LITERATURY POLSKIEJ (Oddział II — dla magistrantów i doktorantów):

Prof. z. dr Józef Ujejski.

DAWNA SIELANKA POLSKA (Wiek XVI i XVII), STANISŁAW WYSPIAŃSKI

(Od „Warszawianki" do „Wesela"), ĆWICZENIA Z ZAKRESU LITERATURY (Lektura

wybranych autorów w związku z wykładami): Doc. dr Mieczysław Hartleb.

ĆWICZENIA Z ANALIZY ESTETYCZNEJ UTWORÓW LITERACKICH:

Kand. nauk hist.-fil. Kazimierz Wóycicki. .

DYKCJA I WYMOWA (dla studiujących przedmioty pedagogiczne):

Kazimiera Rychterówna.

DYDAKTYKA.

Wykłady dla studentów od X-go trymestru począwszy i obowiązkowe dla kandydatów do egzaminu

dydaktycznego. W myśl okólnika Ministerstwa W. R i O. P. z dn. 20.VI.19&28 r. Nr II 8370—28, warunkiem do uzyskania tymczasowego zezwolenia na nauczanie w szkołach średnich, względnie

dopuszczenia do tzw. praktyki przedegzaminowej, jest przedstawienie świadectwa kolokwialnego

w zakresie nauk pedagogicznych, a zwłaszcza w zakresie dydaktyki szczegółowej danego

przedmiotu).

DYDAKTYKA IĘZYKA POLSKIEGO: Prof. z. Stanisław Szober.

DYDAKTYKA LITERATURY POLSKIEJ: Dr Zofia Szmydtowa. FONETYKA OGÓLNA: Doc. dr Tytus Benni.

Gmach seminarium polonistycznego przed r. 1939.

12

Ostatni program nauczania realizowany w Jagiellonce

przez Panią Zofię Sękowską

J Ę Z Y K P O L S K I

Program opiniowała Komisja do Spraw Programów i Podręczników w składzie: prof. dr Stefan

Żółkiewski (przewodniczący), doc. dr Mieczysław Pęcherski (z-ca przewodniczącego), prof. dr

Witold Doroszewski, prof. dr Zenon Klemensiewicz, prof. dr Janina Kulczycka-Saloni, prof. dr

Zdzisław Libera, prof. dr Maria Renata Mayenowa, mgr Halina Parnowska (sekretarz) oraz rzeczoznawcy: mgr Alicja Szlązakowa, doc. dr Władysław Szyszkowski, doc. dr Jan Tokarski.

UWAGI WSTĘPNE

Język polski jako przedmiot nauczania ma doniosłe znaczenie dla wszechstronnego

rozwoju uczniów. Posługiwanie się językiem ojczystym jest podstawową umiejętnością,

nieodzowną w nauce szkolnej i w dalszym samokształceniu, stanowi także niezbędny

warunek aktywnego udziału w życiu społecznym.

Nauczanie języka polskiego umożliw ia uczniom poznanie i przeżycie utrwalonego

w piśmiennictwie dorobku ideowego i kulturalnego własnego narodu i ludzkości,

kształtuje naukowy pogląd na świat i postawę zaangażowania ideowego, pogłębia uczucia patriotyzmu i internacjonalizmu, wyrabia odpowiedzialność za sł owo, rozwija zalety

charakteru — stanowiące o wartości jednostki, ważne we współżyciu z ludźmi

i w działalności ideowo-społecznej. Przez poznanie dzieła literackiego uczy rozumieć

ludzi, wnikać w motywy ich postępowania i oceniać ich działalność.

Zadaniem języka polskiego jako przedmiotu nauczania jest osiąganie wyżej

wymienionych celów przez:

— kształcenie sprawności językowej, umiejętności jasnego, poprawnego i estetycznego wypowiadania się w mowie i piśmie, wyrabianie wrażliwości na piękno języka;

— poznanie wybranych utworów pisarzy polskich i obcych w powiązaniu z dziejami

literatury polskiej; — zaznajomienie z zasobem środków gramatycznych, leksykalnych, i stylistycznych,

a także z rozwojem polskiego języka literackiego, z jego rolą w społeczn ym i kulturalnym

życiu narodu.

MATERIAŁ NAUCZANIA

KLASA I

(4 godziny tygodniowo)

I. LEKTURA ŁĄCZNIE Z WIADOMOŚCIAMI Z HISTORII I TEORII LITERATURY

A. L i t e r a t u r a o k r e s u ś r e d n i o w i e c z a . Wstępne informacje o l it eraturze i jej związku z kulturą narodu.

Charakterystyka polskiej l it eratury śr edniowiecznej na t le głównych tendencj i

społecznych i kulturalnych epoki. Najdaw niejsze zabytki p iśmiennictwa średniowiecznego

— Bogurodzica

— Satyra na leniwych chłopów

Najwybitniejsze utwory świeckiej l it eratury ś rednio wiecznej — Pieśń o Rolandzie

13

B. L i t e r a t u r a o k r e s u o d r o d z e n i a

Krótka charakterystyka odrodzenia w Europie i w Polsce. Zmiana poglądów na świat i człowieka. Świecki idea ł życia . Związki kultury i l it eratury odrodzenia

z antykiem

Homer — Iliada (fragmenty) Sofokles — Antygona

Znaczenie r eformacji dla rozwoju kultury narodowej.

Odbicie ruchu r eformacyjnego w lit er aturze i publicystyce polskiego

Odrodzenia. Rola ar ian w rozwoju polskiej myś li de mokratycznej i oświaty. Zas ługi drukarzy i bakałarzy krakowskich w krzewien iu języka polskiego, ich rola

w rozwoju ks iążki polskiej.

Czo łowi przedstawiciele polskiego odrodzenia. Mikołaj Kopernik i Andrzej Frycz Modrzewski — przedstawiciele postępowej

myśli naukowej i społecznej

— O poprawie Rzeczypospolitej (fragmenty)

Mikołaj Rej , informacja o twórczości i jej znaczeniu dla roz woju l it eratury narodowej i języka ojczystego

— Krótka rozprawa (fragmenty)

— Zwierciadło (fragment ) Jan Kochanowski — na jwybitniejszy poeta polskiego odrodzenia. Życie

i twórczość. Narodowy i humanistyczny charakter jego poezji. Poglądy

Kochanowskiego, jako człowieka odrodzenia, na świat i życie. Mistrzostwo i nowatorstwo ar tystyczne.

Przełomowe znaczenie twórczości Kochanowskiego w rozwoju języka i l it eratury

polskiej

— Fraszki (wybór ) — Pieśni (wybór)

— Odprawa posłów greckich

— Treny Szy mon Szy monowic , humanistyczny charakter jego s ielanek

— Żeńcy (fragmenty)

Dorobek ideowy i ar tys tyczny p iśmiennictwa polskiego odrodzenia: rozwój krytycyzmu i kultury świeckiej, r ozbudzenie po czucia narodowego, wzbogacenie

języka l it erackiego i form li terackich.

Najwybitniejs i przedstawiciele l it eratury renesansowej w Eu ropie

Dante Alighieri — Boska Komedia (Piekło — fragment ) William Szekspir — Romeo i Julia lub Makbet

C. L i t e r a t u r a XVII w i e k u

Charakterystyka stosunków kulturalnych w Polsc e XVII w. Barok w lit eraturze

i w sztuce.

Wacław Potocki , elementy krytyki społecznej w jego utwo rach — Ogród fraszek, Moralia (wybór)

— Wojna chocimska (fragmenty)

Jan Chryzostom Pasek , przedstawiciel sarmatyzmu w li t eraturze XVII w. — Pamiętniki (fragmenty)

Jan Andrzej Morsztyn , reprezentant baroku w lit eraturze polskiej

— Wiersze (wybór) Dorobek l it eracki t ego okresu: wzbogacenie zakresu języka polskiego; nowe,

typowe dla epoki baroku formy lit eracki e.

Molier , znaczenie jego komedii we francusk iej l it eraturze kla sycznej

i w kulturze światowej — Skąpiec lub Świętoszek

14

D. L i t e r a t u r a o k r e s u o ś w i e c e n i a

Rozwój kultury i oświaty, nauki i czasopiśmiennictwa w Pol s c e jako t ło rozwoju l it eratury.

Rozkwit polskiej l it eratury w okres ie oświecenia, jej społeczny charakter .

Wspólne tendencje z kierunkami naukowymi, f i lozoficznymi i ar tystycznymi oświecenia w Europie.

Ignacy Kras icki , życie i twórczość. Racjonalizm i humanita ryzm w jego

utworach. Wartości ar tystyczne poezji Krasickiego.

Znaczenie twórczości Krasickiego w lit eraturze polskiego oświecenia — Monachomachia (fragmenty)

— Satyry (wybór)

— Bajki (wybór) Franciszek Karpiński , reprezentant polskiego sentymenta lizmu

— Laura i Filon (fragmenty)

— Pieśń dziada sokalskiego

Publicystyka Sejmu Czteroletniego . Hugo Kołłątaj , wybitny przedstawiciel obozu postępu i reform społecznych. Kuźnica Kołłątajowska.

Stanisław Staszic , jego działalność społeczno -polityczna i na ukowa

— Przestrogi dla Polski (fragmenty) Teatr stanisławowski , jego rola kulturalna i polityczna. Zasługi Wojciecha

Bogusławskiego , twórcy sceny narodowej. Julian Ursyn Niemcewicz

— Powrót posła Literatura w walce z Targowicą. Poezja jakobińska . Jakub Jas iński

— Wiersz w czasie obchodzonej żałoby ...

Zapowiedź przemian w lit eraturze polskiej po roku 1795. Poezja leg ionowa

(Mazurek Dąbrowskiego), jej hasła wolnościowe, nawiązanie do poezji jakobińskiej , do idei wielkiej r ewolucji francuskiej i powstania kościuszkowskiego.

Dorobek ideowy i ar tys tyczny p iśmiennictwa polskiego oświecenia. Os iągnięcia

w dziedzinie języka i stylu. Walka o czystość języka narodowego, o rozwój nauki i oświaty, o odrodzenie mora lne i kulturalne narodu.

Powstanie i r ozwój nowych gatunków lit erackich.

Oświecenie w Europie . Przełom umysłowy, rozwój myśli r a cjona listycznej. Przedstawiciele Oświecenie na Zachodzie: encyklopedyści, Wolter , Jan Jakub Rousseau,

Wybitni pisarze ówczesnej l it eratury niemieckiej Jan Wolfgang Goethe, Fryderyk Schiller

— Wybór wierszy

E. L i t e r a t u r a o k r e s u r o m a n t y z m u do 1830 r.

Romantyzm w Polsce jako wyraz wa lki z uciskiem narodo wym i społecznym w pierwszej połowie XIX wieku. Nowe po glądy na rolę l it eratury w życiu narodu.

Inny typ człowieka -bohatera. Charakterystyczne przejawy stylu romantycznego

w l it eraturze i w innych dziedzinach sztuki, wspólne dla całej Europy.

Życie l it erackie, kulturalne i umysłowe w Polsce przed ro kiem 1830. Adam Mickiewicz, życie i twórczość w okresie wileńsko-kowieńskim i w czasie

pobytu w Ros ji. Elementy demokratyczne i ludowe w utworach fi lomackich.

Przełamanie l it erackich konwencji klasycyzmu. Nowe wartości ar tystyczne. Znaczenie pobytu Mickiewicza w Ros ji dla późniejszej jego twórczości

— Oda do młodości

— Ballady (wybór) — Sonety krymskie (wybór).

F. U t w o r y d o w y b o r u (co najmniej 6 pozycji)

M. Cervantes Don Kichot (wyd. dla młodzieży) J. Conrad Tajfun i inne opowiadania K. Fiedin Pierwsze porywy M. Fornalska Pamiętnik matki (wyd. skrócone)

15

J. Gerhardt Łuny w Bieszczadach E. Hemingway opowiadania (wybór z tomu 49 opowiadań)

Q. Horacius Flaccus Wybór wierszy

J. Iwaszkiewicz Czerwone tarcze J. I. Kraszewski Brühl J. London Martin Eden A. Mickiewicz Dziady, cz. II i IV

A. Mickiewicz Konrad Wallenrod J. Parandowski Mitologia T. M. Plautus Żołnierz samochwał

B. Prus Faraon A. Saint-Exupéry Opowiadania (wybór) S. Sowińska Lata walki

J. Steinbeck Opowiadania

M. Twain Opowiadania F. Zabłocki Fircyk w zalotach

G. W s p ó ł c z e s n e ż y c i e l i t e r a c k i e i k u l t u r a l n e

Lektura współczesnych utworów poetyckich, fragmentów pro zy ar tystycznej,

ar tykułów, reportaży i recenzji oraz łatwiej szych rozprawek krytycznych na tematy l it eratury i sztuki, wybranych z czasopism społeczno - l it erackich.

Wybrane s łuchowiska radiowe i widowiska telewizyjne, przedstawienia teatralne,

fi lmy, wystawy. Informacje o aktua lnych wydarzeniach l it er ackich i kultural nych, jak rocznice,

zjazdy, nagrody l it erackie.

H. O p r a c o w a n i e l e k t u r y

1. C z y t a n i e i w y g ł a s z a n i e u t w o r ó w

Doskona lenie techniki czytania. Czytanie poprawne i este tyczne. Uczenie s ię i

wygłaszanie z pamięci t ekstów poetyckich i prozaicznych — w odpowiedniej

interpretacji głosowej. Recytacje indywidualne, zespołowe i chóralne. Porównywa nie różnych

interpretacj i tych samych tekstów w wykonaniu uczniów i ar tystów.

Inscenizacje wybranych tekstów.

2. O m a w i a n i e l e k t u r y

Swobodne wypowiadanie s ię uczniów na temat lektury. Omawianie tematyki politycznej, społecznej, obycza jowej, problemów ideowo -

mora lnych i ar tystycznych — w związku z przeczytanymi utworami.

Ideologia utworu (motywacja i ocena postępowania postaci, t endencja ). Problem prawdy i f ikcji w utworze lit erackim. Rola l iteratury w kszta łtowaniu nowych for m

życia narodu.

Utrwalenie i pogłębienie wiadomości o znanych rodzajach i gatunkach

l it erackich, wyróżnianie gatunków literackich, cha rakterystycznych dla l it eratury średn iowiecza, odrodzenia, XVII w. , oświecenia i romantyzmu.

Rozróżnianie w czytanych tekstach sposobów wyrażania treś ci (opowiadanie,

opis, rozumowanie) oraz związanych z nimi środków kompozycyjnych i stylistycznych.

Utrwalanie i rozszerzanie wiadomości o środkach stylistycz nych i o budowie

wiersza.

16

II. ĆWICZENIA W MÓWIENIU I PISANIU 1. T e m a t y k a w y p o w i e d z i

Aktua lne sprawy z życia młodzieży, szkoły, środowiska. Aktu alne wydarzenia

polityczne, społeczne, gospodarcze — na t le omawianej lektury i sytuacji

życiowych. Problemy ideowe, mora lne, obyczajowe i ku lturalne współczesnego życia

w Polsce — w powiązaniu z poznawaną lekturą i sztuką.

Tematy inter esujące uczniów, związane z lekturą ks iążek i prasy, przedstawieniami teatralnymi, f i lmami, audycjami radiowymi i t elewizyjnymi,

wystawa mi ar tystycznymi, os iągnięciami naukowymi itp.

2. F o r m y w y p o w i e d z i

Ćwiczenia w opowiadaniu, opis ie, sprawozdaniu, streszczaniu ,

charakteryzowaniu postaci.

Sporządzanie indywidualne i zbiorowe p lanów i notatek — jako materiału do wypracowań.

Opracowywanie krótkich rozprawek, okolicznościowych prze mówień,

przygotowanie do dyskus ji; zasady dyskutowania. Pisma użytkowe: listy, podanie, komunikat do prasy, p ismo urzędowe i odpowiedź

na nie.

3. K o m p o z y c j a , s t y l i j ę z y k w y p o w i e d z i

Budowa planów samodzielnych wypowiedzi ustnych i p isemnych.

Kompozycja wypowiedzi na dany temat, rozprawek, pism urzędowych.

Ćwiczenia r edakcyjne przy opracowywaniu tematów wolnych i t ematów z lektury (np. poprawianie, skracanie lub rozszerzanie tekstu).

4. Ć w i c z e n i a s ł o w n i k o w e i f r a z e o l o g i c z n e

Stałe gromadzenie s łownictwa i związków frazeologicznych, przydatnych przy

opracowywaniu określonych tematów wypo wiedzi ustnych i pisemnych.

Prowadzenie ćwiczeń z zakresu or tografi i, gramatyki, fraze ologii i stylistyki —

w za leżności od potrzeb językowych uczniów.

5. Ć w i c z e n i a s p r a w d z a j ą c e

Przygotowanie, przeprowadzenie, sprawd zenie i omówienie z uczniami co na jmniej 6 prac klasowych w ciągu roku szkol nego.

III. NAUKA O JĘZYKU

1. Wiadomości z gramatyki opisowej. Zasady poprawnej wymowy.

Mowa a pismo. Podstawowe zasady or tograf i i polskiej : mor fologiczna,

fonetyczna, historyczna i umowna. Związek pisowni z poszczególnymi działami

gramatyki, zwłaszcza z fleksją, słowotwórstwem. Powtórzenie i pogłębienie wiadomości o zdaniach złożonych współrzędnie

i podrzędnie. Zdania wielokrotnie złożone. Budowa składniowa wypowiedz i

wielozdaniowych. 2. Wiadomości z gramatyki historycznej i z histor i i języka l it erackiego.

Przykładowe ukazywanie zmian fonetycznych, f leksyjnych i s łown ikowych przy

lekturze tekstów staropolskich (przegłos, wokalizac ja jerów, wzdłużenie zastępcze,

palatalizacja). 3. W miarę potrzeby pow tarzanie i utrwa lanie zasad poprawnej wymowy i p isowni

wyrazów oraz przestankowania na podstawie analizy składniowej zdań .

17

KLASA II (4 godziny tygodniowo)

I. LEKTURA ŁĄCZNIE Z WIADOMOŚCIAMI Z HISTORII I TEORII LITERATURY

A. L i t e r a t u r a o k r e s u r o m a n t y z m u p o 1830 r.

Wpływ Wielkiej Emigracji na rozwój polskiej l it eratury pa tr iotycznej.

Adam Mickiewicz na emigracji ; twórczość poetycka i publicystyczna oraz dzia łalność polityczna. Idee patr iotyczne i społeczne w twórczości poety.

Nowatorstwo i mistrzostwo formy.

Znaczenie Mickiewicza w lit eraturze i kulturze polskiej Dziady, cz. III

Pan Tadeusz

Liryki lozańskie, (wybór)

Trybuna Ludów (fragmenty ar tykułów) Juliusz Słowacki , życie i twórczość. Patr iotyzm i idee postępowe w jego

twórczości. Wartości ar tystyczne utworów.

Znaczenie S łowackiego w dziejach l it eratury i ku ltury polskiej Kordian

liryki (wybór , np. Rozłączenie, Hymn, Grób Agamemnona, Testament mój)

Beniowski (fragmenty)

Zygmunt Krasiński , informacja o twórczości. Nieboska komedia ar tystyczny obraz rewolucji socjalnej w konserwatyw n y m oświetleniu

Nie-Boska komedia

Aleksander Fredro; znaczenie jego komedii w l it eraturze pol skiej Śluby panieńskie

Cyprian Kamil Norwid , z łożony i odrębny charakter jego twórczości

— wybór utworów lirycznych (np. W Weronie, Do obywatela Johna Brown, Bema pamięci..., Fortepian Szopena, Moja piosnka I I ) .

Informacja o poezji r ewolucyjnej Gustawa Ehrenberga, Ry szarda

Berwińskiego, Seweryna Goszczyńskiego oraz o ugrupowaniach l it erackich

(Entuzjaści, Cyganer ia) — Wybór wierszy

Rea listyczne tendencje powieści t ego okresu ( Józef Ignacy Kraszewski ).

Znaczenie romantyzmu jako okresu wielkich os iągnięć ide owych i ar tystycznych poezji polskiej: problematyka narodowo wyzwoleńcza i społeczna podstawowy m

czynnikiem kształtu jącym postępowy charakter romantyzmu polskiego; os iągnięcia

l i teratury romantycznej w zakres ie nowych form lit erackich, języka i stylu. Główni przedstawiciele l it eratury romantyzmu europejskiego. Informacja o ich

twórczości: Jerzy Byron — Giaur

Wiktor Hugo , Aleksander Puszkin, Henryk Heine — Wybór wierszy

B. L i t e r a t u r a o k r e s u p o z y t y w i z m u

Charakterystyka programu pozytywizmu polskiego. Postępowe i wsteczne

elementy tego programu na t le klęski powstania styczniowego i narastających sprzeczności ustroju kapitalistycznego. Rola prasy społeczno - l it erackiej

i publicystyki w ruchu naukowym i kulturalnym w okresie pozytywizmu.

Aleksander Świętochowski M y i wy Poezja i pub l icystyka wa lczącego proletar iat u.

Ludwik Waryński — Mowa przed sądem (fragmenty)

Literatura realizmu krytycznego. Rozwój twórczości powieściowej

i nowelistycznej. Eliza Orzeszkowa , życie i twórczość. Udzia ł pisarki w ruchu umysłowym kraju.

Problematyka społeczna i moralna jej utwo rów.

— Wybór nowel — Nad Niemnem

18

Bolesław Prus , życie i twórczość. Działa lność publicystyczna. Zaangażowanie

społeczne p isarza. Lalka jako szczytowe os iągnięcie l it eratury r ealizmu

krytycznego. Rola społeczna i wychowawcza twórczości Prusa .

— Kroniki (fragmenty)

— Wybór nowel — Lalka

Henryk S ienkiewicz , życie i twórczość. Związek tematyki jego nowel z epoką.

Rola i znaczenie powieści historycznych. Artyzm prozy Sienkiewicza .

— Wybór nowel — Potop

Ideowe i ar tystyczne tendencje w poezji okresu pozytywizmu.

Adam Asnyk — Wybór wierszy Maria Konopnicka — Wybór wierszy i nowel

Rozwój teatru, informacja o komedii mieszczańskiej.

Trwale wartości polskiej l it eratury pozytyw izmu: kształtowanie naukowego poglądu

na świat, protest przeciwko zacofaniu cywilizacyjnemu, kulturalnemu oraz intelektualnemu, nawiązywanie do tradycji demokratycznych i walk

o wyzwolenie narodowe. Rozszerzenie t ematyki i problematyki społecznej,

wprowa dzenie do l it eratury nowych środowisk i nowych typów postaci, pogłębienie ich psychiki; wzbogacenie form lit erackich.

Osiągnięcia europejskiego r ea lizmu krytycznego w dziedzinie powieści, noweli ,

dramatu. Honor iusz Balzac — Ojciec Goriot lub Eugenia Grandet

Antoni Czechow — Opowiadania (wybór)

C. Utwory do wyboru (co najmniej 6 pozycji)

K. Dickens Klub Pickwicka (wyd. skrócone)

G. Flauber t Opowiadania E. Hemingway Stary człowiek i morze

J. Iwaszkiewicz Opowiadania (wybór)

J . I. Kraszewski Historia kołka w płocie G. de Maupassant Opowiadania (wybór)

K. Paustowski Opowieść północna

J. Putrament Wrzesień

K. Simonow Żywi i martwi J. Słowacki Fantazy

Stendhal Czerwone i czarne

W. Szekspir Hamlet lub Sen nocy letniej L. Tołstoj Opowiadania (wybór)

L. Tołstoj Wojna i pokój

I. Turgieniew Opowiadania

S. Wyspiański Warszawianka S. Wyspiański Noc listopadowa

S. Żeromski Wierna rzeka

S. Żeromski Popioły Wybór polskich reportaży współczesnych z lat 1944-1964: Wejście w kraj (t. I i II).

D. W s p ó ł c z e s n e ż y c i e l i t e r a c k i e i k u l t u r a l n e Lektura współczesnych utworów poetyckich, krótszych utworów prozaicznych,

ar tykułów, reportaży i recenzji oraz łatwiejszych rozprawek krytycznych na tema t

l it eratury i sztuki, wybranych z czasopism społeczno-literackich.

Wybrane s łuchowiska radiowe, widowiska telewizyjne, przedstawienia teatralne, fi lmy, wystawy.

Informacje o aktualnych wydarzeniach kulturalnych, jak rocznice, z jazdy, nagrody

literackie

19

E. O p r a c o w a n i e l e k t u r y

1 . C z y t a n i e i w y g ł a s z a n i e u t w o r ó w — jak w klas ie I.

2. O m a w i a n i e l e k t u r y

Swobodne wypowiadanie s ię uczniów na tema t lektury.

Omawianie t ematyki politycznej i społecznej, problemów ideowo-mora lnych,

obycza jowych i ar tystycznych.

Ideologia utworu; różne sposoby wyrażania postaw pisarza. Rola utworu w wa lce o nowe formy życia społecznego.

Ut wó r l it eracki jako źródło przeżyć i wiedzy o r zeczywistości. Charakterystyczne

dla romantyzmu i pozytywizmu elementy treści i formy utworu l it erackiego. Charakterystyka postaci i środowisk w utworze lit erackim (nowe typ y

bohaterów), motywacja postępowania ludzi. Porów nywanie tr eści i formy utworów

i porównywanie twórczości pi sarzy.

Wyróżnianie elementów epickich, l irycznych i dramatycz nych w tekście l it erackim.

Utrwalanie i pogłębianie wiadomości o rodz ajach i gatunkach;

wyróżnianie gatunków lit erackich, charakterystyczn ych dla l it eratury romantyzmu i pozytywizmu.

Rozróżnianie sposobów wyrażania tr eści (opowiadanie, opis, rozumowanie)

oraz związanych z nim środków kompozycyjnych. Wyodrębnianie części odautorskich i r elacjonowanych. Utrwa la nie i rozszerzanie wiadomości o środkach

stylistycznych i o bu dowie wiersza.

II. ĆWICZENIA W MÓWIENIU I PISANIU 1. T e m a t y k a w y p o w i e d z i

Aktua lne sprawy z życia młodzieży, szkoły, środowiska. Aktualne wydarzenia

polityczne, społeczne, gospodarcze — na t le omawianej lektury i sytuacji życiowych.

Problemy ideowe, moralne, obyczajowe i ku lturalne współczesnego życia

w Polsce — w powiązaniu z poznaną lektur ą i sztuką.

Tematy inter esujące uczniów, związa ne z lekturą ks iążek i prasy, z przedstawieniami teatralnymi, fi lmami, audycjami ra diowymi i t elewizyjnymi,

wystawami ar tystycznymi, os iągnię ciami naukowymi itp.

2. F o r m y w y p o w i e d z i

Ćwiczenia w opowiadaniu, opis ie, sprawozdaniu, streszczaniu , charakteryzowaniu postaci.

Samodzielne r edagowanie planów i notatek — jako mater ia łu do wypracowań.

Sporządzanie protokołów lekcji, odczytów, słuchowisk itp. ; u jmowanie końcowej

syntezy lekcji, formułowa n i e wniosków. Okolicznościowe przemówienia, udział w dyskus ji, doraźne notowanie tr eśc i

przemówień i przebiegu dyskus ji. Artykuł pu blicystyczny i jego rodzaje.

Pisma użytkowe: przemówienie, protokół.

3. K o m p o z y c j a , s t y l i j ę z y k w y p o w i e d z i

Budowa planów samodzielnych wypowiedzi ustnych i p isemnych.

Kompozycja przemówienia, protokołu, reportażu.

Wdrażanie uczniów do pos ługiwania się językiem lit erackim (np. przekłady

tekstów z języka obcego na język ojczysty). Kształcenie wyczucia językowego

i sprawności w dziedzinie szyku wyrazów w zdaniu z uwzględnieniem akcentu

logicznego.

20

4. Ć w i c z e n i a s ł o w n i k o w e i f r a z e o l o g i c z n e

Gromadzenie s łownictwa i związków fra zeologicznych przydatnych przy opracowywaniu okreś lonych tematów wypowiedzi ustnych i p ise mnych.

Charakteryzowanie różnego doboru słownictwa i związków frazeologicznych w czytanych tekstach; pos ługiwanie s ię w wypowiedziach ustnych i p isemnych słownictwem specjalnym, wy razami obcymi i rodzimymi.

Prowadzenie ćwiczeń z zakr esu or tofonii, or tografi i, gramatyki i stylistyki — w za leżności od potrzeb językowych uczniów.

5. Ć w i c z e n i a s p r a w d z a j ą c e

Przygotowanie, przeprowadzenie, sprawdzenie i omówienie z uczniami

co na jmniej 6 prac klasowych w ciągu roku szkolnego.

III. NAUKA O JĘZYKU

1. Treść i zakres znaczeniowy wyrazu, wieloznaczność wyra zu. Realne

i etymologiczne znaczenie wyrazu. Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu.

Zależność znaczenia wyrazu od kon t ekstu i sytuacji. Historyczna zm ienność znaczenia i barwy uczuciowej wyrazu. Wyrazy zapożyczone, zagadnienie czystośc i

języka. Słownictwo specjalne i środowiskowe.

Rodza je wyrazów złożonych. Skrótowce, ich odmiana i składnia. 2. Frazeologia; luźne i stałe związki frazeologiczne. Frazeo logia a składnia.

Zależność związków frazeologicznych od kontekstu. Poprawne i celowe

pos ługiwanie s ię związkami frazeologicznymi.

Stylistyka a gramatyka. Podstawowe cechy dobrego sty lu; jasność, zwięzłość, komunika tywna sprawność, żywość i obrazowość. Rodzaje stylów: potoczny,

naukowy, urzędowy, publicystyczny, artystyczny. Fonetyczne, leksyka lne,

słowotwórcze i składniowe środki stylistyczne. Stylizacja językowa: archaizacja , dialektyzacja , stylizacja środowiskowa,

humorystyczna, poetycka.

Styl autorów i epok.

4. W miarę potrzeby powtarzanie i utrwa lanie zasad poprawnej wymowy i pisowni wyrazów oraz przestankowania na pod stawie analizy składniowej zdań.

KI.ASA III

(4 godziny tygodniowo)

I. LEKTURA ŁĄCZNIE Z WIADOMOŚCIAMI Z HISTORII I TEORII LITERATURY

A. L i t e r a t u r a o k r e s u 1895—1918.

Nowe prądy w lit eraturze i sztuce: symbolizm, este tyzm, impres jonizm.

Tendencje schyłkowe (dekadentyzm). Ciągłość trady cji r ealizmu krytycznego. Znaczenie i rola prasy l it erackiej (krakowskie "Życie", war szawska "Chimera").

Twórczość wybitnych poetów Młodej Polski: Jana Kasprowicza, Kazimierza

Przerwy-Tetmajera, Leopolda Staffa — Wybór wierszy

Stanisław Wyspiański , życie i twórczość. Problematyka narodowo-społeczna

jego dramatów. Nowatorska koncepcja drama turgiczna Wyspiańskiego

— Wesele Gabriela Zapolska ; krytyka moralności mieszczańskiej w jej twórczości. Wartość

ar tystyczna dramatów, elementy natura l izmu.

— Moralność pani Dulskiej Rozwój teatru. Bogata i różnorodna twórczość dramaturgicz na tego okresu

(Tadeusz Rittner, Włodzimierz Perzyński ).

Rozwój powieści i noweli, ich związek z najważniejszymi problemami tych lat .

21

Władysław Rey mont , informacja o twórczości. Reymont jako twórca

najwybitniejszej polskiej powieści o życiu wsi. Epickie obrazy wsi; naturalistyczna

koncepcja życia chłopskiego. Ar tyzm utworu. — Chłopi

Stefan Żero mski , życie i twórczość. Problematyka społeczno -mora lna

i narodowa jego utworów. Nowy typ bohatera. Warto ści ar tystyczne prozy Żeromskiego

— Opowiadania (Zmierzch; Doktor Piotr; Rozdziobią nas kruki, wrony; O żołnierzu

tułaczu)

— Nokturn; Słowo o bandosie (fragmenty) — Ludzie bezdomni

Inni powieściopisarze tego okresu (Wacław Berent, Włady sław Orkan, Andrzej

Strug ).

Cechy charakterystyczne i os iągnięcia l it eratury i sztuki la t 1895 —1918.

Problematyka społeczna okresu; ścieranie s ię t enden cji r ealistycznych,

naturalistycznych i area listycznych; egotyzm i pesymizm, próby przełamania tych tendencji. Wzbogacenie form ar tystycznych, rozszerzenie zakresu ekspres j i

(nastrojowość, a luzyjność, symbolizm).

Informacja o poezji i dramacie europejskim: Artur Rimbaud, Antoni Czechow,

Henryk Ibsen, Gerhardt Hauptman, Maurice Maeterlinck.

Naturalistyczna powieść i nowela we Francji : Emil Zola, Guy de Maupassant .

Odbicie r ewolucyjnych dążeń proletar iatu w lit eraturze ro syjskiej. Maksy m Gorki — Matka

B. L i t e r a t u r a o k r e s u d w u d z i e s t o l e c i a międ z y w o j e n n e g o

Literatura polska po p ierwszej wojnie światowej. Nowe ten dencje ideowe

i ar tystyczne w poezji. Zaostrzenie s ię konfliktów klasowych i narodowościowych.

Narastanie protestu społecznego w lit eraturze. Stefan Żero mski , twórczość po r . 1918. Pozycja Przedwiośnia w twórczości

pisarza i w l it eraturze polskiej. Nowatorska forma utworu

Przedwiośnie Rozwój prozy rea listycznej w okres ie la t 1918—1939.

Maria Dąbrowska — Noce i dnie (t . I i II)

Zofia Nałkowska — Granica

Przedstawiciele nur tu rewo lucyjnego w powieści drugiej po łowy lat

międzywojennych.

Leon Kruczkowski — Kordian i cham Wanda Wasilewska — Ojczyzna

Informacja o innych prozaikach dwudziestolecia ( Juliusz Kaden Bandrowski,

Jan Parandowski ).

Postępowe i humanistyczne tr eści poezji Leopolda Staffa, Bo lesława Leśmiana,

Juliana Tuwima — Wybór wierszy

Władysław Broniewski , twórczość poetycka i jej związek z wal ką proletar iatu — Wybór wierszy

Działalność społeczna, kul turalna i l it eracka Tadeusza Boya-Żeleńskiego .

Literatura dramatyczna (Jerzy Szaniawski ). Charakterystyczne cechy l it eratury i sztuki okresu dwudziestolecia

międzywojennego: wzrost protestu przeciw niesprawiedliwości społecznej, zaczątk i

twórczości r ealizmu socjalistycznego, dalsze wzbogacenie środków ekspres ji.

Główne kierunki w poezji europejskiej po r . 1918 (futuryzm, ekspres jonizm, surrealizm — Guillaume Apollinaire, Włodzimierz Majakowski ).

Informacja o wybitnych przedstawicielach l it eratury świato wej (Józef Conrad,

Romain Rolland, Tomasz Mann, Bernard Shaw ).

22

C. U t w o r y d o w y b o r u (co najmniej 6 pozycji)

J . Conrad Lord Jim M. Dąbrowska Opowiadania (np. : Ludzie stamtąd, Znaki życia)

W. Majakowski Wiersze i poematy (wybór)

T . Mann Opowiadania (np. Pajac, Tonio Kröger, Mario czarodziej) J. Parandowski Niebo w płomieniach

A. Rudnicki Opowiadania (wybór z tomu Żywe i martwe morze)

K. Rolland Colas Breugnon

B. Shaw Żołnierz i bohater A. Strug Dzieje jednego pocisku

J. Szaniawski Dwa teatry

A. Tołstoj Droga przez mękę S. Żeromski Wiatr od morza

W. Żukrowski Dni klęski

Wybór polskich r ep ortaży współczesnych z la t 1944 -1964: Wejście w kraj (t . I i II )

Wybór współczesnych opowiadań radzieckich.

D. W s p ó ł c z e s n e ż y c i e l i t e r a c k i e i k u l t u r a l n e

Lektura współczesnych utworów poetyckich , krótszych utwo rów prozaicznych,

ar tykułów, r eportaży, felietonów oraz łatwiej szych rozprawek krytycznych na tema t l it eratury i sztuki, wybranych z czasopism społeczno - l it erackich.

Wybrane s łuchowiska radiowe, widowiska telewizyjne, przed stawienia teatralne, fi lmy, wystawy.

Informacje o aktua lnych wydarzeniach l it erackich, jak rocz nice, z jazdy, nagrody l it erackie.

E. O p r a c o w a n i e l e k t u r y

1. C z y t a n i e i w y g ł a s z a n i e u t w o r ó w — jak w klasie I.

2. O m a w i a n i e l e k t u r y

Swobodne wypowiadanie s ię uczniów na temat lektury.

Omawianie tematyki politycz nej i społecznej, problemów ideowo-mora lnych,

obycza jowych i ar tystycznych. Ideologia dzieła l it erackiego, sposoby jej wyrażania.

Rola utworu w wa lce o prze budowę życia społecznego i świadomości ideowej.

Utrwalanie i pogłębianie wiadomości o rodzajach i gatunkach; wyróżnianie

gatunków lit erackich, charakterystycznych dla l it e ratury lat 1895—1918 i okresu

dwudziestolecia międzywojennego.

Pojęcie okresu l it erackiego. Artystyczna forma i ideowa wymowa dzieła

l it erackiego. Utrwa lanie i pogłębianie wiadomości o kompozycji utworu l it erackiego.

II. ĆWICZENIA W MÓWIENIU I PISANIU

1 . T e m a t y k a w y p o w i e d z i

Aktua lne sprawy z życia młodzieży, szkoły, środowiska. Aktu alne wydarzenia

polityczne, społeczne, gospodarcze — na t le oma wianej lektury i sytuacji

życiowych.

Problemy ideowe, moralne, obycza jowe i kulturalne współczesnego życia

w Polsce — w powiązaniu z poznaną lekturą i sztuką.

Tematy inter esujące uczniów, związane z lekturą ks iążek i prasy,

przedstawieniami teatra lnymi, f i lmami, audycjami radiowymi i t elewizyjnymi,

wystawami ar tystycznymi, os iągnięciami naukowymi itp.

23

2. F o r m y w y p o w i e d z i

Ćwiczenia w opowiadaniu, opis ie, sprawozdaniu, streszczaniu , charakteryzowaniu postaci.

Systematyczne prowadzenie notatek na lekcjach i innych zajęciach.

Opracowanie krótkich, okolicznościowych referatów, reportaży — przede wszystkim

z życia środowiska, a także r ecenzji ks iążki, fi lmu, przedstawienia teatralnego itp.

Rozróżnianie sposobów wyrażania tr eści (opowiadanie, opis, r ozumowanie)

oraz związanych z nimi środków kompozycyjnych i stylistycznych. Utrwa lanie

i pogłębianie wiadomości o środkach stylistycznych i o budowie wiersza.

Pisma użytkowe: notatka prasowa, recenzja, fel ieton, wywiad.

3. K o m p o z y c j a , s t y l i j ę z y k w y p o w i e d z i

Różne formy planów samodz ielnych wypowiedzi ustnych i p isemnych.

Analiza kompozycji ar tykułu krytyczno - l it erackiego, r ecenzji, fel ietonu, różnych

form reportażu. Praca nad doskonaleniem tekstu. Ćwiczenia w stylizowaniu. Ćwiczenia w poprawnym konstruowaniu zdań wielokrotnie złożonych.

Różne formy wyrażania tej samej tr eści (stylizacja i charak teryzacja językowa).

4. Ć w i c z e n i a s ł o w n i k o w e i f r a z e o l o g i c z n e

Gromadzenie s łownictwa i związków fr azeologicznych, przydatnych przy

opracowywaniu określonych tematów wypowiedzi ustnych i pisemnych.

Rozróżnianie form stylistycznych. Ćwiczenia w dążeniu do precyzji językowej.

Prowadzenie ćwiczeń z zakresu or tofonii, or tograf i i, gramatyki i stylistyki — w za leżności od potrzeb językowych uczniów.

5. Ć w i c z e n i a s p r a w d z a j ą c e

Przygotowanie, przeprowadzenie, sprawdzenie i omówienie z ucznia mi

co na jmniej 6 prac klasowych w ciągu roku szkolnego.

III. NAUKA O JĘZYKU

1. Społeczny charakter języka. Język narzędziem myślenia i środkiem porozumiewania s ię. Związek rozwoju słownictwa z życiem społecznym.

Pokrewieństwo języków s łowiańskich.

Język l it eracki a gwary ludowe. Gwary środowiskowe. Kszta ł towanie s ię języka

ogólnopolskiego. Różne odmiany języka na rodowego. 2. Składniki kultury języka: sprawność komunikatywna, poprawność i estetyka.

Kryter ia poprawności językowej i ich rola w kształtowaniu się normy językowej.

Literatura z zakresu kultury języka : s łowniki i poradniki, sposoby korzystania z nich.

3. W miarę potrzeby powtarzanie i utrwalanie zasad poprawnej wymo wy

i pisowni wyrazów oraz przestankowania na podstawie analizy składniowej zdań.

24

KLASA IV

(4 godziny tygodniowo)

I. LEKTURA ŁĄCZNIE Z WIADOMOŚCIAMI Z HISTORII I TEORII LITERATURY

A. L i t e r a t u r a w l a t a c h d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j o r a z

w P o l s c e L u d o w e j .

Niszczenie przez hit lerowców ku ltury polskiej w okres ie drugiej wojny światowej. Udział p isarzy w działa lności konspiracyjnej. Patr iotyczny

i internacjona listyczny charakter twórczości l it erackiej w okres ie wojny i okupacji.

Protest przeciwko faszyzmowi w lit eraturze p ierwszych lat powojennych. Literatura w walce o ideowo-mora lną postawę ludzi.

Poszerzenie tematyki l it eratury o nowe zaga dnienia, wiążące się z życiem

w pierwszych latach Polski Ludowej.

Leon Kruczkowski — Niemcy Zofia Nałkowska — Medaliony

Jerzy Andrzejewski — Popiół i diament

Krytyka stosunków panujących w Po lsce przed r . 1939. Przykłady wspó lnej wa lki robotniczo-chłopskiej . Próby tworzenia lit eratury r ea lizmu socjalistycznego.

Rola par tii w kształtowaniu nowego człowieka .

Igor Newerly — Pamiątka z Celulozy Inni przedstawiciele współczesnej prozy ( Tadeusz Borowski, Kazimierz

Brandys, Tadeusz Breza, Jarosław Iwaszkiewicz ).

Poez ja w Polsce Ludowej. Powojenna twórczość Juliana Tuwima, Władysława

Broniewsk iego, Konstantego Ildefonsa Gał czyńskiego — Wybór wierszy

Inni wybitni poeci współcześni: Julian Przyboś, Mieczysław Jastrun, Jarosław

Iwaszkiewicz — Wybór wierszy

Tendencje rozwojowe najnowszej poezji — Tadeusz Różewicz — Wybór wierszy

Rozwój teatru w Polsce Ludowej; dramaturgia Leona Kruczkowskiego .

Organizacja życia kulturalnego w Polsce Ludowej. Rola i znaczenie prasy, fi lmu, radia i telewizji we współczes nym życiu

l it erackim i kulturalnym.

Charakterystyka rozwoju l it eratury w Pol sce Ludowej: ukazanie w lit eraturze

twórczej r oli mas ludowych; nowatorstwo ar tystyczne l ir yki społeczne j i osobistej . Tendencje ideowo-ar tystyczne powieści polskiej.

Informacja o egzystencja lizmie (Jean Paul Sartre) i jego ocena z pozycj i

marks izmu. Informacja o współczesnym teatrze europejskim ( Bertolt Brecht ).

Współczesna powieść europejska i amerykańska ( Albert Camus, Will iam

Faulkner, Ernest Hemi ngway, Anna Seghers, John Steinbeck, Luis Aragon,

Michał Szołochow ).

B. U t w o r y d o w y b o r u (co na jmniej 4 pozycje).

L. Aragon — Niewola i wielkość Francji T. Borowski — Opowiadania (np. : Pożegnanie z Marią, Muzyka w Herzenburgu)

R. Bratny — Kolumbowie — rocznik 20

B. Brecht — Matka Courage T. Breza — Urząd

A. Camus — Dżuma

M. Dąbrowska — Opowiadania (np. : Na wsi wesele; Trzecia jesień)

W. Faulkner — Opowiadania (wybór) E. Hemingway — Komu bije dzwon

J. Iwaszkiewicz — Dziewczyna i gołębie

L. Kruczkowski — Pierwszy dzień, wolności

25

A. Seghers — Siódmy krzyż

J. Steinbeck — Grona gniewu

M. Szołochow — Cichy Don

Wybór współczesnych polskich opowiadań i reportaży z la t 1944 —1964 — Wejście w kraj (t . I i II ).

C . W s p ó ł c z e s n e ż y c i e l i t e r a c k i e i k u l t u r a l n e

Lektura współczesnych utworów poetyckich , krótszych utworów prozaicznych,

ar tykułów, reportaży, esejów oraz łatwiejszych rozprawek krytycznych na tema t

l it eratury i sztuki, wybranych z czasopism społeczno - l it erackich.

Wybrane słuchowiska radiowe, widowiska t elewizyjne, przedstawienia teatralne, fi lmy, wystawy.

Informacja o aktualnych wydarzeniach lit erackich, jak rocz nice, z jazdy, nagrody

l it erackie.

D. S y n t e z a h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k a (32 godziny)

Omówienie (co najmniej 10) wybranych i ustalonych przez nauczyciela tematów związanych z polskim i obcym piśmiennictwem, u jętych problemowo i przekrojowo.

Utrwalanie zdobytych wiadomości z zakresu lektury, teorii l it eratury i nauki

o języku; poszerzanie ich o utwory nie omó wione w klasach niższych ze względu na trudną treść bądź for mę językową, a charakt erystyczne dla danego p isarza

i epoki.

Próby samodzielnej oceny ideowo -moralnych i ar tystycznych wartości l it eratury różnych epok i wybranych p isarzy.

T e m a t y p r z y k ł a d o w e :

1. Trwałe wartości ideowe i ar tystyczne poezji polskiego odrodzenia (ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Jana Kochanowskiego).

2. Świat przeżyć i dążeń ludzi odrodzenia jako temat twór czości

najwybitniejszych p isarzy tego okresu. 3. Elementy racjona lizmu i humanitaryzmu w twórczości lit erackiej okresu

oświecenia; ocena treści i formy utworów (ze szczególnym uwzględnieniem

twórczości Krasickiego). 4. Praca nad odrodzeniom moralnym i politycznym społeczeństwa w l it eraturze

X V I I I w . (na podstawie wybranych utworów).

5 . Patr iotyczne i społeczne tendencje twórczości p isarzy romantyzmu oraz ich

ocena przez współczesne społeczeństwo polskie. 6. Nurt rewolucyjny w polskiej l it eraturze okresu romantyzmu.

7. Problem szczęścia jednostki i społeczeństwa (np. u Mic kiewicza,

Żeromskiego i Newer lego). 8. Twórczość Prusa na t le epoki pozytywizmu.

9. Zagadnienia społeczne i narodowe w polskiej lit eraturze pozytywizmu.

10. Protest przeciwko krzywdzie społecznej w polskiej l i t eraturze

(ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Żeromskiego). 11. Los człowieka w lit eraturze anty faszystowskiej.

12. Tradycje zbrojnej wa lki obronnej i wyzwoleńczej w li t eraturze polskiej.

13. Problem człowieka pracy w lit eraturze polskiej okresu pozytywizmu i Młodej Polski (na podstawie wybranych tekstów).

14. Rewolucja i budownictwo socjalistyczne w li teraturze XX w.

15. Odbicie dążeń i niepokojów człowieka we ws półczesnych dziełach polskich i obcych autorów.

16. Kształtowanie i doskona lenie ogólnonarodowego języka polskiego

(od średniowiecza do czasów współczesnych) .

17. Ewolucja powieści jako gatunku l it erackiego (na pods tawie wybranych przykładów).

26

18. Próby krytycznej oceny postaw ideowo-moralnych typowych bohaterów

najwybitniejszych utworów lit eratury polskiej i światowej.

K . O p r a c o w a n i e l e k t u r y

1. C z y t a n i e i w y g ł a s z a n i e u t w o r ó w — jak w klasie I.

2. O m a w i a n i e l e k t u r y

Swobodne wypowiadanie s ię uczniów na temat lektury. Omawianie tematyki politycz nej i społecznej, problemów ideowo-moralnych,

obycza jowych i ar tystycznych.

Ideologia utworu — sposoby wyrażania dążeń społecznych p isarza. Rola utworu

w wa lce o przebudowę życia społec znego i świadomości ideowej. Utrwalanie i pogłębianie wiadomości o rodzajach i gatunkach l it erackich;

wyróżnianie gatunków lit erackich, charakter ystycznych dla l it eratury współczesnej.

Rozróżnianie w czytanych tekstach sposobów wyrażania treści (opowiadanie, opis, rozumowanie) oraz związanych z nimi środków kompozycyjnych

i stylistycznych.

Pojęcie okresu l it erackiego, prądu l it erackiego i metody twórczej.

Utrwalanie i pogłębianie w iadomości o środkach stylistycz nych, o kompozycj i utworu l it erackiego, o budowie wiersza.

II. ĆWICZENIA W MÓWIENIU I PISANIU

1. T e m a t y k a w y p o w i e d z i Aktua lne sprawy z życia młodzieży, szkoły, środowiska. Aktu alne wydarzenia

polityczne, społeczne, gospodarcze — na t le omawianej lektury i sytuacji

życiowych. Problemy ideowe, moralne , obycza jowe i kulturalne współczesnego życia

w Polsce — w powiązaniu z poznawaną lekturą i sztuką.

Tematy inter esujące uczniów, związane z lekturą ks iążek i prasy,

przedstawieniami teatra lnymi, f i lmami, audycjami radiowymi i t elewizyjnymi, wystawami ar tystycznymi, os iągnięciami naukowymi itp.

2. F o r m y w y p o w i e d z i

Ćwiczenia w opowiadaniu, opis ie, sprawozdaniu, streszczaniu, charakteryzowaniu

postaci.

Prowadzenie notatek na lekcjach i innych zajęciach. Opracowywanie krótkich referatów, wywiadów z najb liższego otoczenia i reportaży z życia śro dowiska;

poszukiwania b ib liogra f iczne na okreś lony temat.

Pisma użytkowe: wywiad, podanie, życiorys, ankieta .

3. K o m p o z y c j a , s t y l i j ę z y k w y p o w i e d z i

Różne formy planów samodz ielnych wypowiedzi ustnych i p isemnych. Kompozycje ar tykułu krytycznoliterackie go, eseju, wywiadu. Ćwiczenia

w stylizowaniu. Wyrażenie tej samej tr eści w roz maitej formie.

Ćwiczenia w poprawnym konstruowaniu zdań wielokrotnie złożonych.

4. Ć w i c z e n i a s ł o w n i k o w e i f r a z e o l o g i c z n e Gromadzenie s łownictwa i związków frazeologicznych, przy datnych przy

opracowywaniu określonych tematów wypowiedzi ustnych i pisemnych.

Rozróżnianie form stylistycznych. Ćwiczenia w dążeni u do precyzji językowej.

Prowadzenie ćwiczeń z zakresu or tofonii, or tograf i i, gramatyki i stylistyki — w za leżności od potrzeb językowych uczniów.

5. Ć w i c z e n i a s p r a w d z a j ą c e

Przygotowanie, przeprowadzenie, sprawdzenie i o mówienie z uczniami

co na jmniej 4 prac klasowych w ciągu roku szkolnego.

27

Udało nam się ustalić, że z rozprawy Kazimierza

Wójcickiego, prezentującej założenia analizy utworu

literackiego, korzystała Pani Zofia Sękowska

Kazimierz Wóycicki [K. Wóyci cki : 1876-1938; h istor yk, teoret yk l i tera tury,

pion ier struktural izmu w analiz ie dzieła li terackiego;

Historia l i teratury i poetyka, Jedność stylowa ut woru

poetyckiego, Forma dźwiękowa prozy pol skie j i wiersza

polskiego, Z pogranicza gramatyki i sty l istyki ]

ROZBIÓR LITERACKI W SZKOLE PODRĘCZNIK DLA NAUCZYCIELI (1921)

III. Schemat rozbioru historyczno-lit erackiego. — Pierwsze

czytanie — Komentarz językowy i rea lny.

Czynności cząstkowe, na które rozkłada się całość analizy

literackiej, dają się, ogólnie rzeczy biorąc i nie rozstrzygając ich

następstwa w praktycznym zastosowaniu, ułożyć w szereg

następujący:

P l a n o g ó l n y r o z b i o r u l i t e r a c k i e g o . A) Przygotowanie, wskazanie celu pracy.

B) Odczytanie tekstu. C) Objaśnienia rzeczy i słów.

D) Rozbiór treści i formy:

a) analiza treści: 1) sytuacja ogólna: miejsce, czas;

2) poszczególne sytuacje, obrazy;

3) postaci główne i podrzędne; ich stosunek;

4) akcja główna (jej początek, rozwój, punkty zwro tne, koniec) i podrzędne; ich wzajemny

związek i zależność;

5) uczucia zasadnicze: tragizm, komizm, wzniosłość itp.; 6) główne momenty całości;

7) myśl główna utworu; czy utwór ma jedno znaczenie, czy więcej?

8) pogląd na świat i życie;

9) uczucie panujące;

10) stosunek do życia: czy utwór odtwarza stany duchowe, porusza zagadnienia chwilowe

czy trwale, czasów minionych, teraźniejszych, przyszłych; wyjątkowe czy ogólnoludzkie,

wieczne; czy pochwala życie, potępia je, daje mu wzór; czy rzuca pytania, czy przychodzi

z ich rozwiązaniem;

b) analiza formy: 1) kompozycja obrazów, scen, rozdziałów, ksiąg, pieśni; kompozycja całości;

2) budowa zdania, słownik, styl;

3) rytmika, wiersz, rym, zwrotka;

c) synteza: rodzaj poetycki, do którego utwór należy, i dalsze określenia, jak np.: liryka czysta,

refleksyjna, religijna, miłosna i t. p., powieść psychologiczna, obyczajowa, powieść

poetycka, poemat liryczny i t.d., i t.d.

E) Analiza historyczno-literacka: a) analiza: 1) geneza dzieła: nastroju, idei, tematu, materiału, kompozycji, stylu. Przeżycia osobiste

autora, społeczne, narodowe; wpływy literackie: podobieństwa i różnice;

2) stosunek dzieła do innych dzieł tego samego autora pod względem treści i formy;

3) wpływ na literaturę późniejszą i stosunek do literatury współczesnej;

4) wpływ na autora, społeczeństwo współczesne, późniejsze;

28

b) synteza:

1) znaczenie dzieła w życiu i twórczości autora;

2) stanowisko utworu w literackim szeregu ewolucyjnym; rola w rozwoju pewnego rodzaju

literackiego, w rozwoju literatury pewnej epoki (pewnego stylu); w rozwoju sztuki

pewnej epoki;

3) rola dzieła w rozwoju literatury i sztuki pewnego narodu i literatury i s ztuki

powszechnej.

F) Usystematyzowanie osiągniętych wyników w dłuższych wypowiedzeniach się

uczniów.

G) Zastosowanie osiągniętych wyników w wypracowaniach, referatach, rysunkach, wykresach, planach, mapach, deklamacji jednostkowej, zbiorowej, dialogowanej, śpiewie,

przedstawieniach i w ogóle w tym wszystkim, co podsunie nauczycielowi i uczniom ich

pomysłowość. — Poddajmy dokładniejszej rozwadze każdy z przytoczo nych punktów.

ODCZYTANIE UTWORU.

Pierwsza nasuwa się z pozoru prosta sprawa odczytywania utworu, przeznaczonego

do lektury klasowej. Można tu postępować dwojako: albo po przygotowaniu, polegającym na zaznajomieniu z tytułem utworu i celem pracy, przystąpić do głośnego czytania, albo też

polecić uczniom odczytanie utworu w domu. Takie p obieżne zetknięcie z dziełem, da jąc

pierwsze wrażenie piękna, a zarazem odczucie nastręczających się trudności, nęci i zniewala do wysiłku, obiecuje bowiem, że wysiłek opłaci się wielokrotnie. A jak postępować, jeżeli

utwór ma być odczytywany tylko w klasie? Czytać najpierw całość, później ustępy

i przeprowadzać ich analizę, czy też odczytywać ustępami i analizować, a odczy tanie

całości pozostawić na koniec lub może nawet zupełnie go zaniechać? Jednolitej zasady dla "wszystkich możliwych wypadków ustalić nie sposób.

Rozstrzyga tu wielkość utworu, jego rodzaj, poziom umysłowy klasy. Pamiętać jednak

należy dobrze tę podstawową prawdę, że, jeżeli niepodobna zrozumieć utworu bez

zrozumienia jego części, to i odwrotnie, części i szczegóły żyją pełnią ży cia, gdy

umieszczone we właściwym miejscu całości od niej uzyskają odpowiednie oświetlenie .

Ta obustronna zależność narzuca nauczycielowi, jeżeli lektura ma objąć tylko ułamek

dzieła, obowiązek treściwego zaznajomienia uczniów z całością i wskazanie miejsca, któ re w niej wyjątek zajmuje.

Jeżeli lektura szkolna obejmuje całość większego utworu , sposób odczytania podsuwa

nam sam autor przez podział na rozdziały, księgi, akty, sceny. Ciekawość młodego czytelnika zostaje wówczas częściowo zaspokojona i nie przeszkadza w analizie

szczegółów, które znów na tle dość wyodrębnionej i w sobie zamkniętej całości,

uchwyconej co prawda pobieżnie, interesują bardziej, nabierają wyrazistości i właściwego znaczenia. Jednocześnie trudności zostają przezwyciężane przez wspólną a nalizę, że tak

powiem, na gorąco w pierwszym impecie i nie powodują długotrwałych, stopniowo

komplikujących się nieporozumień, jakie wywołać może czytanie całości bez

odpowiedniego przemyślenia części. Rozdziały czy księgi zbyt obszerne należy rozbić w czytaniu na drobniejsze fragmenty, pamiętając jednak o tym, by stanowiły one z tych

lub owych względów wyraźną całość.

Krótsze utwory z wyłuszczonych już przyczyn należy odczytywać najpierw w całości, po czym dopiero przystępować do odczytywania i analizy ustępów.

Rozpoczynanie od czytania i analizowania wiersza za wierszem w ogóle zasługuje na

potępienie. Trzymana niejako na sznurku myśl ucznia porusza się w próżni, nie chwytając zarysów budowy i sensu pracy, wyobraźni brak podniety, uczucia są stłumione; klasę

opanowuje nuda, zniechęcenie. Odczytywanie dłuższej całości po dokonaniu szczegółowego

rozbioru byłoby przedłużaniem nad miarę pracy i niepotrzebnym nużeniem umysłów

młodzieży, zwłaszcza gdy analiza była dość szczegółowa i głęboka, synteza żywa; przy krótszych natomiast utworach lub niewielkich częściach obszernego utworu można sobie na

to pozwolić. Czytanie takie, dokonywane przez uczniów: jednostkowe, chóralne,

dialogowane jest koniecznym wstępem do uczenia się na pamięć, dopóki młodzież nie zostanie dostatecznie przygotowana do samodzielnej pracy w tym kierunku.

Z kolei nasuwa się drugie zagadnienie, kto p i e r w s z y ma głośno w klasie

odczytywać tekst, przeznaczony do rozbioru: uczniowie czy nauczyciel. Zważywszy, jak

29

wiele pracy wymaga opanowanie techniki sztuki czytania , jakiego potrzeba wniknięcia

w intencje autora, aby dzieło głosowo interpretować, ile czasu poświęcić na to należy,

będziemy musieli wypowiedzieć się stanowczo przeciw powierzaniu tego zadania nieprzygotowanemu uczniowi. Weźmy dla przykładu krótką bajkę Krasickiego "Strzelec

i pies": Uciekł wyżeł od strzelca, błąkał się dni kilka,

Na koniec znalazł pana i przystał do wilka.

Gonił sarny, zające, do kaczek się skradał;

Ale co tylko zdobył, wszystko to pan zjadał. — Zła to służba, rzekł zatem, gdzie korzyść nie czeka;

Bił pan dawny, lecz karmił; wróćmy się do człeka.

Co wiersz, niemal co s łowo nastręczają się tu wątpliwości co do miejsca akcentu i jego siły.

Który z wyrazów akcentować najmocniej: "uciekł", "wyżeł" czy "od strzelca" dalej "błąkał

się" czy "dni kilka"; "na koniec", "znalazł" czy "pana" i t. d.? A jakie trudności w intonacji uczuciowej nasuwa wiersz: "Na koniec znalazł pana i przystał do wilka", gdzie naiwne

zadowolenie wyżła sąsiaduje z zapowiedzią kolizji i pobłażliwym uśmiechem autora!

Jeżeli nauczyciel posiada dar i przeszedł odpowiednią szkołę, a przejść ją powin ien, ma tu doskonały sposób ożywienia lekcji, pociągnięcia uczniów ku sobie i za sobą, ułatwienia

pracy przy rozbiorze utworu, dobre bowiem czytanie, każdy to wie z doświadczenia,

zastępuje w połowie przynajmniej analizę i razem syntezę. Inaczej porusza się myśl,

szybciej krąży w żyłach, gdy zamiast bezradnego jąkania się ucznia, błędnych akcentów, fałszywego patosu lub nudnej monotoni i, usłyszymy naprawdę z duszy płynące żywe słowo.

A chociażby nawet nauczycielowi nie udało się wydobyć na jaw wszystkich odcieni

uczucia, co jest rzeczą wysokiego artyzmu, dość, gdy w jego interpretacji myśl jasno wybłyska, i obraz układa się w wyrazistą całość. Ale węższe nawet rozumienie utworu nie

zastąpi daru wypowiedzenia i długotrwałego wyrabiania techniki czytania. Cóż wówczas ma

czynić nauczyciel, co ma czynić, jeżeli czuje, że jego czytanie męczy, nuży, nudzi? Uciec

się będzie musiał do pomocy uczniów, zobowiązując zdolniejszych do opracowania poszczególnych ustępów, które po ich czytaniu poddane zostaną analizie; wówczas też

znajdzie się sposobność poprawienia wszystkich błędów ich interpretacji.

OBJAŚNIENIA RZECZOWE I JĘZYKOWE.

Do najtrudniejszych i bardzo subtelnych zagadnień lektury szkolnej należą

objaśnienia rzeczowe i językowe. Tu nie wystarcza zwykłe doświadczenie pedagogiczne, znajomość ogólnego poziomu klasy, szybkość i łatwość orientacji, nie wystarcza nawet

nieoceniony a rzadki dar pedagoga — zdolność samoprzemiany, stawania na stanowisku

ucznia, oglądania przeszkód życia i pracy jego oczyma, jego umysłem. Niejako z piórem

w ręce musi nauczyciel przejść przeznaczony do czytania utwór, ważąc i rozważając

słowo za słowem, aby nie pominąć najdrobniejszego szczegółu, który mógłby uczniowi

zamącić zrozumienie. Na każdym bowiem kroku czyha niebezpieczeństwo poddania się

złudzeniu, że co zrozumiałe, a tym bardziej co jasne jak słońce dla nas, to zrozumiałe i jasne dla innych, choćby tymi innymi były dzieci.

Łatwo rozstrzygnąć, że w tekście Konopnickiej: A jak poszedł król na wojnę,

Grały jemu surmy zbrojne...

wyrazy "surmy zbrojne" domagają się objaśnienia w każdej klasie, i odwrotnie, w wierszu z "Powrotu Taty":

Pójdźcie, o dziatki, pójdźcie wszystkie razem

Za miasto pod słup na wzgórek...

wyraz "słup" nie potrzebuje objaśnienia w żadnej klasie szkoły średniej. Trudniej już

dostrzec, iż w tym samym utworze nie można pozostawić bez objaśnień wyrazów: "koronki", "c u d o w n y obraz", "suknia", "plugawa" i t. d., a w takiej "Katarynce" Prusa

wyrazu "katarynka". Któż nie zna katarynki?! — gotowiśmy zawołać, a jednak dość

spojrzeć naokoło, wsłuchać się w głosy podwórza i ulicy, aby się przekonać, że dawno minął czas, kiedy katarynki, uwieczniane ołówkiem Kostrzewskiego, Pillatiego, były czymś

nieodłącznym od życia Warszawy, że, jeżeli nie wymarły, zmiecione przez huragan

gramofonowy, to są na wymarciu, a z licznej niegdyś rzeszy kataryniarzy dziś tułają się już tylko po Polsce. ostatni Mohikanie

30

Rozmiary i forma objaśnienia zależą, naturalnie, od poziomu klasy, od objaśnianej rzeczy

i w dużej mierze od roli, jaka tej nieznanej rzeczy lub nieznanemu wyrazowi w utworze

przypadła. W apostrofie "Improwizacji" do pieśni:

Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata!

I wzrok ziemski, do ciebie wysłany za gońca,

Choć szklane weźmie skrzydła, ciebie nie dolata...

wyrazy "choć szklane weźmie skrzydła" w klasie szóstej, siódmej łatwo zbyć jednym

słowem "teleskop", ale przy razach: Ja, mistrz! Ja, mistrz, wyciągam dłonie,

Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie

Na gwiazdach, jak na s z k l a n y c h h a r m o n i k i k r ę g a c h..."

niepodobna poprzestać na pobieżnym określeniu "instrument mu zyczny", skoro poeta snuje

dalej porównanie szczegółowo: To nagłym, to wolnym ruchem

Kręcę gwiazdy moim duchem...

Odjąłem ręce, wzniosłem nad świata krawędzie,

I kręgi harmoniki wstrzymały się w pędzie ...

Podobnie dokładnego i obszernego objaśnienia albo przynajmniej przypomnienia

wiadomości z lekcji historii domagają się zawierające całą kartę dziejów narodowych wiersze "Pana Tadeusza":

Knieje! do was ostatni przyjeżdżał na łowy.

Ostatni król, co nosił kołpak Witołdowy,

Ostatni z Jagiellonów wojownik szczęśliwy

I ostatni na Litwie monarcha myśliwy .

Im bardziej cofamy się wstecz w dziejach naszej lit eratury, tym więcej miejsca zajmuje komentarz językowy Nie tylko formy, ale i znaczenia wyrazów podlega ewołucji, i uczeń

niejednokrotnie wpada w błąd, biorąc za jedno znaczenie dzisiejsze i dawne. Reja "dowcip"

w zdaniu: "Ile słuchamy tych, co dalej, niż w Polszcze bywają, tedy postronni narodowie

język (a podobno i dowcip) polski na małej pieczy mają" , znaczy, zupełnie co innego, niż dowcip dzisiejszy. Bogusławski pisze o Emilii Galotti: "Ta komedia często powtarzana

była tak dla zabawnej swojej osnowy, jako i dla wybornego wystawienia". Oczywiście wyraz

"zabawny" użyty tu został w innym znaczeniu, jak dzisiaj. Brak objaśnienia wyrazu "prawie" w psalmie Kochanowskiego

Kto się w opiekę poda Panu swemu,

A calem prawie sercem ufa Jemu...

może pozostawić ucznia w mniemaniu, że nie całym sercem należy ufać Panu — zdaniem Kochanowskiego. Z takiego nonsensu wyniknie też i odpowiednio błędna interpretacja

rytmiczna.

Nieraz znaczenie wyrazu nie uległo całkowitej zmianie, różnice jednak są o tyle wybitne, iż należy je przynajmniej zaznaczyć. Zakres pojęcia ojczyzny u genialnego

kaznodziei niepodległej Polski i w natchnionych utworach urodzonych w niewoli, okutych

w powiciu natchnionych wieszczów różnią się między sobą głęboko. F. Brunot w swoich "Explications françaises" [Revue Universitaire 1915. N 2 (113—

128), N 3 (263-287)] podaje godny zalecenia sposób odkrycia trudności w języku

utworów dawniejszych, radzi mianowicie stale przekładać je na język dzisiejszy.

Wówczas uwypuklą się wszystkie różnice, a to uwypuklenie stanie się drogowskazem pracy komentatorskiej nauczyciela.

Pozorne komentarze realne tworzą nieraz objaśnienia, wskazujące stosunki, na których

podłożu utwór powstawał. Pasja objaśniania, ogarniająca czasem nauczyciela czy komentatora, może zaćmiewać zdolność subtelnego wnikania w intencje autora i prowadzić

do zbytecznych i szkodliwych objaśnień. Oprócz niewielu wyjątkowych wypadków zwykle

dzieło poetyckie dość wyraźnie ujawnia, jakiego uzupełnienia wiadomościami o życiu współczesnym czy minionym jego własne życie się domaga.

Dobrej ilustracji dostarcza "Kordian". Rzeczą jest jasną, że sąd nad wybitnymi

osobistościami w "Przygotowaniu" nie byłby zrozumiały, i aluzje traciły sens dla człowieka,

nie znającego epoki, gdyby nie komen tarz. Ale czy "Prolog" nie mógłby się obyć bez wyjaśnienia, czyją maską mają być jego "osoby"? Czy nie starcza, że pierwsza jest

31

wcieleniem ekstazy, druga satyrą na ekstazę, a trzecia odwróceniem się od satyr i ekstaz

i zejścia do "prostej powieści"? Jeżeli tu można się jeszcze wahać, żadnego wahania nie

może być w trzecim wypadku. Otwieram książkę na scenie pierwszej aktu pierwszego i czytam:

Kordian: "Zabił się młody..."

Tu znajduję odsyłacz i u dołu objaśnienie (w cytowanym wydaniu warszawskim z r . 1915): "Ludwik Spitznagel, przyjaciel Słowackiego w młodości, zm. 1827)."

Jak to, Kordian myśli o Spitznaglu? Ależ wyraźne nieporozumienie.

Słowacki wielokrotnie myślał o Spitznaglu, o jego śmierci samobójczej, i w transpozycji

poetyckiej odpowiednikiem tych przeżyć jest zapewne myśl Kordiana o jakimś młodym samobójcy. Jeżeli chodzi o wskazanie typu człowieka, motywów zamachu samobójczego,

o ileż więcej od notatki mówią zwięzłe słowa Kordiana:

Była to dla mnie posępna przestroga, Abym wnet gasił myśli zapalone...

Nazwisko Spitznagla, wpadające tu niespodzianie, kieruje uwagę naszą w inną stronę;

znika nam z oczu dom, stara lipa, dziedziniec na tle stawu, pól i lasów sosnowych,

zapominamy o młodym 15-letnim chłopcu, co tam leży pod drzewem zadumany, bo oto wzmianka komentatora zmusiła nas uprzytomnić sobie romantyczne przyjaźnie i smutek

życia poety. Powrót z tej wycieczki myślowej do wsi rodzinnej Kordiana wymaga od nas

teraz pewnego wysiłku, a zaznajomienie się z tym niezwykłym chłopcem tak, jakbyśmy go raz pierwszy oglądali, to jest właśnie tak, jak tego pragnął poeta, staje się już prawie rzeczą

niewykonalną dla umysłu, zainteresowanego spowiedniczym charakterem utworu. Gdyby

chodziło o jakieś nazwisko, o realnie istniejącego człowieka, byłby poeta podszepnął je tak, jak w "Przygotowaniu" lub wprost wymienił je, jak Mickiewicz w "Dziadach":

Wywiedli Janczewskiego... poznałem: oszpetniał

Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał .

O kilkadziesiąt wierszy dalej przy słowach: "Jam się w miłość nieszczęsną całym sercem wsączył", znów odsyłacz i objaśnienie: "Miłość do Laury, pod której imieniem przedstawia

poeta Ludwikę Śniadecką." Obie informacje zbędne i szkodliwe. Niecierpliwy komentator

po prostu nie chce czekać, aż poeta wykona swój zamiar, stopniowo rozwinie wątek i wyprowadzi osobistości, on je sam prezentuje. Wszak Laury jeszcze nie znamy; o niej

dowiemy się w czasie, który poeta uzna za właściwy, i w sposób, jaki poeta uzna za

odpowiedni. Lecz komentator posuwa się jeszcze dalej, udziela nam bowiem ostrzeżenia, żebyśmy się nie łudzili, bo, chociaż będzie ona nosiła imię Laury, nie będzie to żadna

wyimaginowana Laura, ale Ludwika Śniadecka. W ten sposób zostaliśmy całkowicie

przekonani, że "Kordian" jest autobiografią, pamiętnikiem Słowackiego. Teraz już

interesuje nie postać Kordiana dla niej samej i "Kordian" jako dzieło sztuki, zaciekawia nas to światło, które utwór rzuca na poetę. W ten sposób wytwarza się chaos, zagadnienia

wtórne, trzecio- i czwartorzędne wybijają się na czoło wbrew intencjom artysty

i przeznaczeniu sztuki. Gdybyśmy bowiem zapytali w tej mierze o zdanie wielkich twórc ów, odpowiedzieliby nam z pewnością słowami poety, streszczającymi niejako całą sumę żądań

zwracanych do ogółu: "Jakiego czytelnika pragnę? Takiego, któryby zapomniał o m n i e ,

o s o b i e , o c a ł y m ś w i e c i e, a żył tylko moim dziełem."

W interpretacji poetyckiej Goethego brzmi to tak: "Albowiem to jest dążeniem sztuki, aby człowieka wznieść ponad niego, oderwać go od ziemi; musi. on wyrzec się bez wahania

poczucia rzeczywistości, a wówczas czuje, jak wznosi się w górę. W tych wyższych

dziedzinach ucho słyszy subtelniej, wzrok sięga dalej, biją swobodniej serca". Uwagi powyższe prowadzą do ważnej zasady — przestrzegania przy rozbiorze

wyraźnej granicy między życiem poety i życiem stworzonego przezeń świata . Dopiero

po dokonaniu rozbioru, gdy dzieło stanie się własnością duchową uczniów, wyczerpane... na razie, jest miejsce i czas, o ile czasu starczy, i jeżeli l eży to wyraźnie w zamiarach

nauczyciela, na zmianę stanowiska estetycznego na stanowisko poznawcze, stanowiska

idealnego, czującego i myślącego głęboko czytelnika na stanowisko badacza . Wówczas

dopiero wolno dać folgę zainteresowaniom psychologicznym, biograficznym, socjologicznym, historycznym i wszelkim innym bez szkody dla dzieła.

Na granicy pomiędzy komentarzem językowym a właściwym rozbiorem literackim

znajdują się te wypadki, gdy poszczególne wyrazy są znane, tylko połączenie ich w zdaniu

32

wywołuje trudność zrozumienia lub dwuznaczności. Klasycznego przykładu dostarcza

początek "Ody" według tradycyjnego tekstu. Słowa: Bez serc, bez ducha, to szkieletów

ludy! mogą mieć dwa znaczenia: ludzie, pozbawieni serca, ducha, są ludem szkieletów, albo otacza jący mnie świat to świat bez serc, bez ducha, to ludy szkieletów.

W pierwszym wypadku zdanie poety byłoby wypowiadaną na zimno najpowszechniejszą

banalnością, w drugim okrzykiem potępienia, pogardy, zniechęcenia do otaczającego świata, w pierwszym wypadku nie miałoby żadnego związku z ciągiem dalszym zwrotki, w drugim

jest naturalnym początkiem: poeta odtrąca od siebie zimny świat, by wzlecieć w krainę

ułudy. Pierwotna redakcja, jak wiemy, brzmiała :

Tu bez serc i bez ducha,— tu szkieletów ludy!

Dwojaką interpretację umożliwia wyjątek z błogosławieństwa Ojca chrzestnego

w "Nie-Boskiej", możemy bowiem czytać:

Pamiętaj, że ojczyznę kochać trzeba i że nawet za ojczyznę zginąć jest pięknie... albo

Pamiętaj, że ojczyznę kochać trzeba i że n a w e t za ojczyznę zginąć jest pięknie.

i tylko pewne, dość powierzchowne zresztą wniknięcie w tok myśli i p sychologię

"chrzestnego" wskaże słuszność drugiej interpretacji.

Ulgę w pracy komentatorskiej nauczycielowi klas wyższych przynoszą liczne wydania komentowane autorów. Pod tym względem znajduje się on w szczęśliwszym

położeniu, niż nauczyciele klas niższych, dla których wypisy i wydania tekstów zwykle albo

wcale nie posiadają objaśnień, albo posiadają bardzo niewystarczające. Chociaż w ostatnich czasach i tu należy zanotować poprawę. W wielu wydaniach autorów tekst utworu

poprzedza wstęp, mający ułatwiać pracę czytelnikowi. Poprawnego wydania tekstu

z gruntownym i wyczerpującym komentarzem realnym i językowym potrzebuje badacz, nauczyciel i uczeń. A jak się ma rzecz z owymi wstępami? Weźmy przykład

z rzeczywistości: "Arcydzieła pisarzy polskich i obcych dla szkół średnich i zakładów

pokrewnych" czyli tzw. biblioteczkę Westa. Wstępy, układane mniej więcej według jednego wzoru, zawierając całość lub część życiorysu autora utworu, genezę dzieła, źródła,

reminiscencje, rozbiór utworu, złożony z charakterystyki osób z podaniem miejsc,

na których się charakterystyka opiera, z przedstawienia rozwoju akcji, rozważań, dotyczących miejsca i czasu akcji, wreszcie pobieżnego przeglądu wad i zalet utworu,

właściwości stylu, języka; zamyka rzecz spis najlepszych opracowań. Cała praca, której ma

dokonać uczeń pod kontrolą nauczyciela, okazuje się zbyteczna, radosne godziny

obcowania bezpośredniego z dziełem zostają unicestwione przez skierowanie uwagi na. rzeczy uboczne, zagadnienia historyczno-literackie. Wszystkie zarzuty, zwrócone przeciw

kursowi historii literatury, dają się zastosować do takich wstępów.

Wydania szkolne domagają się innego opracowania . Chodzi tu mianowicie o podanie po tekście i komentarzu takiego materiału, który, zmuszając do pracy myśl, wyprowa dzałby

czytelnika poza utwór, podniecałby jego zainteresowania psychologiczne, społeczne

i prowadził do syntezy historyczno-literackiej. Znaleźć się więc w takim opracowaniu

winien życiorys poety z podkreśleniem momentów, decydujących w życiu i tw órczości, daty powstawania utworu, portrety autora z epoki powstania dzieła, miejsca, gdzie utwór się

zrodził, które zobrazował, wyznania autora co do genezy dzieła, wiarogodne wiadomości,

podane przez krewnych, przyjaciół, podobizny ludzi, którzy oddziaływali na autora w okresie tworzenia dzieła, najważniejsze wyjątki z utworów, wywierających wpływ

na genezę utworu, sąd autora o dziele, poglądy współczesnych, późniejszych, stosunek do

dzieła najwybitniejszych umysłów, charaktery, charakterystyczne wyjątki z utworów, na których odbił się wpływ dzieła, reprodukcje rzeźb, obrazów, które zaczerpnęły zeń

temat, wskazanie utworów muzycznych, dla których dzieło było natchnieniem. Taki

materiał z pierwszej ręki, zaostrzając zdolność obserwacyjną przez wyszukiwanie

podobieństw i różnic, trzymając w napięciu ciekawość ucznia, ćwicząc jego praktyczną umiejętność psychologiczną, pozwoli mu zrozumieć utwór jako wypadkową różnorodnych

sił i zważyć jego znaczenie jako żywej energi i.

Równie zawiłą i subtelną, jak sprawa liczby i jakości objaśnień, jest sprawa czasu,

w którym należy ich udzielać. Sporo dróg stoi tu otworem, a wybór trudny: nauczyciel

może dać komentarz przed pierwszym czytaniem, podczas czytania, po nim, może

33

kombinować te sposoby, wreszcie wolno mu na razie komentarz pominąć rozmyślnie bądź

dlatego, iż uczniowie sensu się domyślą, bądź że drobne niedokładności i braki w

zrozumieniu nie przyniosą większego uszczerbku ujęciu ogólnego toku myśli i biegu uczuć, o które właśnie przy pierwszym czytaniu chodzi.

Wyłączne objaśnienia przed czytaniem dają się zastosować tylko przy niewielkich

utworach, chociaż i tu, ogólnie rzeczy biorąc, spotykają się z poważniejszymi zarzutami. Uczeń skłonny jest przypisywać takim objaśnieniom szczególne znaczenie, chociaż dotyczą

one nieraz drobnego szczegółu, im obszerniejsze, tym więcej pochłaniają one jego uwagę,

oczekuje więc miejsca ich zastosowania, pomijając rzeczy ważniejsze w utworze. Z drugiej

strony objaśnienia te, dawane bez nici łączącej, pozbawione właściwego tła , padając na grunt nieprzygotowany, słabo więzną w umyśle, ulatniają się łatwo, wyparte przez wrażenia

lektury, i gdy je przyjdzie zużytkować, uczeń poszukuje ich w pamięci, a wysiłek i czas,

poświęcony na tę pracę, uniemożliwia śledzenie czytanego wątku,. Dłuższe i liczniejsze luźne objaśnienia nużą i nudzą ucznia, złym są więc

przygotowaniem do lektury

Zwięzły, sprowadzony do minimum komentarz w toku czytania ma tę wyższość,

że naturalnie zaspokaja ciekawość ucznia, rozwiewa pewne zaniepokojenie chwilowe, rozświetla obraz lub myśl, a jednocześnie uzyskuje uzupełnienie i właściwe wycieniowanie

przez zespół z odpowiednią częścią tekstu. I ten jednak sposób, stosowany wyłącznie ,

spotyka się z licznymi zastrzeżeniami ze stanowiska pedagogicznego i estetycznego. Pierwsze czytanie ma, jak widzieliśmy , ukazać uczniowi całość utworu, nie pozwolić mu

zatrzymywać się na szczegółach, dać ogólne wrażenie, zaciekać, olśnić. Wśród tego pędu

i wezbrania uczuć, gdy zainteresowanie prze ucznia naprzód, a wyobraźnia przerzuca go w "rajską dziedzinę ułudy", gdzie nie ma klasy, książek, nauczyciela, stopni, egzaminów,

w takiej chwili natrętne wtrącanie co chwila trzech groszy komentatorskich jest dla

nauczyciela bezpłodnym wysiłkiem Syzyfa, a dla uczniów męczarnią graniczącą z mękami

Tantala, gdy nieprzezwyciężona siła usuwa im nieustannie od łaknących ust słodki owoc z drzewa sztuki. Natomiast tam, gazie uczucie spokojne, gdzie na czoło wysuwa się moment

myślowy, zarzuty te upadają, i objaśnienia, ale zawsze zwięzłe, przerywające lekturę, nie

przynoszą dotykalnej szkody wrażeniu. Sporo materiału komentatorskiego można nieraz przenieść do drugiego czytania

i rozbioru. Składają się na to rozmaite przyczyny: bądź ta, że szczegół jest zbyt małej wagi,

bądź że uczniowie rzecz, znaczenie wyrazu choć pobieżnie i niewystarczająco, ale znają, bądź że tekst na razie dostateczne na niezrozumiałe miejsce rzuca światło. Tak np obszerne

wyjaśnienie "szklanej harmoniki" — wracam do dawnego przykładu — zarówno przed

czytaniem "Improwizacji", jak w jego toku byłoby nonsensem, zwięzłe zaś jest

niepotrzebne, gdyż ze słów poety jasno wynika, że chodzi tu o instrument muzyczny; szczegółowo należy przeto, wyjaśnić rzecz już podczas analizy. Podobnie w zakończeniu

monologu Kordiana na Mont Blanc: Duch rycerza powstał z lodów.

Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,

Ludy, Winkelried ożył! Polska Winkelriedem narodów..

osobistość Winkelrieda o tyle wyjaśnia tekst, że gruntowne objaśnienie należy odłożyć

do rozważania szczegółowego.

Mądry układ komentarza, mądry pedagogicznie — w stosunku do uczniów, i mądry estetycznie — w stosunku do dzieła, odpowiednia jego forma są to często już prace,

wkraczające niemal w granice artyzmu. Rozważmy dla próby trudności, które nasuwa

komentarz ,"Grobu Agamemnona", czytanego, przypuśćmy, w klasie VII -mej.

Objaśnienia lub przypomnienia domagają się następujące wyrazy i zwroty: Agamemnon, jego grób, Atrydzi, grota druidyczna, Elektra, bieląca płótno, pracowna Arachna, cząbry,

rapsod, kuszcz, harfa Homera, Termopile, Cheronea, Leonidas, Dejaniry paląca koszula,

muł styksowy, wężowe rózgi Eumenidy, Prometeusz, trzeba się załamać koniowi, zwinąć się w łęk. Rozejrzenie się ściślejsze w komentarzu prowadzi do wniosku, że rozróżnić w nim

można pewne wyraźne grupy. Pierwszą tworzą Atrydzi, Agamemnon, jego drób, Elektra,

Eumeindy, ich wężowe rózgi, Styks. Z nimi wiąże się naturalnie przypomnienie harfy

Homera, ona to bowiem wyśpiewała w przepysznej pieśni "Odyssei" spotkanie Odysseusza

34

ze zmarłymi: między którymi znajduje się i Agamemnon. Widziałem, jak Atrydy duch przyszedł posępny,

A z nim pomkną! i orszak duchów niedostępny

Tych wszystkich, co w Egista zamku dali głowy...

Ledwo krwi się tej napił cień Agamemnowy,

Wraz mię poznał, w głos łzami zaszlochał rzewnemi,

Ręce ku mnie wyciągnął, chcąc przygarnąć niemi. Lecz darmo! już z nich siła życia uleciała,

Dająca niegdyś gibkość członkom jego ciała.

Na ten widok serdeczne łzy mi się polały...

Z ust samego Agamemnona dowiadujemy się tu o tragicznej doli wodza wyprawy

trojańskiej.

Na drugą grupę objaśnień składają się: Termopile, Leonidas, Cheronea, rok 1831. W trzeciej znajduje się Prometeusz; czwarta obejmuje luźne wiadomości o Arachnie,

Dejaniry palącej koszuli, grocie druidycznej, cząbrach, objaśnienia zwrotów: " trzeba się

załamać koniowi" i "zwinie się w łęk". Łatwo na pierwszy rzut oka ocenić, iż grupy te nierówne mają znaczenie dla zrozumienia

idei przewodniej, nastroju utworu, poszczególnych myśli i nastrojów cząstkowych. "Grób"

jest utworem liryczno-refleksyjnym o charakterze egotyczno-patriotycznym. Ze splecenia

tych żywiołów wynika trzyczęściowa kompozycja całości. W części pierwszej egotycznej czysta liryka pierwszych zwrotek ustępuje miejsca przygnębiającej refleksji, z któ rej poeta

wyrywa się okrzykiem "Na koń!". Tu następuje przejście do części drugiej patriotycznej

gdzie na falach wzburzonego uczucia rozwija się uderzające przeciwstawienie Termopil, Cheronei, Cheronei roku 31-go, aby w zakończeniu połączyć się znów z motywami

osobistymi. Częścią ogniskową jest część druga, streszczająca się niejako w wierszu:

Ja tam nie będę stał przed Grecji duchem... Luźnie związana z częścią pierwszą, niezbędna jest dla zrozumienia ostatniej.

Komentarz do niej rozstrzyga o zrozumieniu myśli głównej utworu i zasadniczego nastroju.

Drugie z rzędu miejsce co do znaczenia dla wyjaśnienia idei całości zajmuje objaśnienie

mitu o Prometeuszu. Część pierwsza niezrozumiała byłaby zupełnie bez znajomości dziejów rodu Atrydów, wiadomości o grobie Agamemnona, Mykenach itp. Z czwartej grupy

objaśnień do wyjaśnienia przed pierwszym czytaniem lub w jego toku nadaje się tylko

Arachne i Dejanira, inne wyrazy i zwroty o tyle tłumaczą się same w związku z tekstem, że można je na razie pominąć. Głębia nastroju początkowego, zarówno jak gwałtowność

wylewu, wybuchowość części środkowej i ostatniej nie pozwalają na przerywanie czytania

objaśnieniami, wszystkie one przeto muszą poprzedzać lekturę, jeżeli ta odbywa się w klasie — Jakiż tedy ustalić porządek trzech grup komentarza? Jeżeli uwzględnimy,

że dzieje Prometeusza, Atrydów, Arachny należą do świata mitologii greckiej, nasuwa się

słuszne, przypuszczenie, że należałoby je razem omówić. W takim komentarzu losy Arachny

dałyby się złączyć z losami Prometeusza, ilustrują bowiem stosunek bogów do jednostek wybitnych, na innej nieco podstawie można dołączyć tu mit o Dejanirze; trudniej już

odnaleźć nić wiążącą te mity z zabójstwem Agamemnona.

Teraz pozostaje już tylko rozstrzygnąć pytanie, od kt órej z dwóch grup objaśnień należy zacząć. Inaczej stawiając kwestię, która grupa ma bezpośrednio poprzedzać czytanie. Ta,

naturalnie, która lepiej przygotowuje lekturę , do niej odpowiednio nastraja.

Zważywszy, że przeciwstawienie Cheronei, Cheronei greckiej i polskiej, Termopilom, które

poeta w pięciu z kolei zwrotkach kładzie na czele, jakby je chciał wrazić w pamięć, w myśl, w duszę czytelnika, że to przeciwstawienie jest punktem centralnym "Grobu", przychodzę

do wniosku, iż rozważanie wstrząsających do głębi słuchacza walk o wolność Grecji

i Polski stanowić winno najwłaściwsze i najbliższe tło dla lektury. Objaśnienia mitologiczne w ten sposób przesunęły się na początek. Do czego je nawiązać, to zależy od toku

poprzednie] pracy. Zupełnie naturalnym wstępem byłaby wzmianka biograficzna o podróży

Słowackiego po Grecji, o tym, jak był wewnętrznie do niej przygotowany, co odczuwał, dotknąwszy stopą ziemi klasycznej, czym żyła tu jego myśl i wyobraźnia, jak

zmartwychwstawał w nim świat mitów, tutaj przeżywany niejako na realnym gruncie, jak

jego polska dusza smutna i samotna przyniosła tu ze sobą zagadnienia smutku, samotności

i niedoli narodowej. Nauczanie polskiego i literatury oprócz gruntownego kształcenia specjalnego

35

językowego, literackiego i historyczno-literackiego wymaga większej niż przy każdym

innym przedmiocie wiedzy encyklopedycznej, na niższych bowiem stopniach nauka ta jest

w znacznej mierze nauką o rzeczach, na wyższych zetknięciem się z całym światem przez pryzmat wizji poetyckiej. Ale encyklopedyczna wiedza daje tylko pierwsze wskazówki

nauczycielowi. Aby komentarz posiadał niezbędną jasność, ścisłość, dokładność, aby

zwięzłość nie stawała się w nim powierzchownością, domaga się on sumiennego opracowania. Nauczyciel nie może dowierzać tylko wiadomościom, zebranym w czasie

studiów średnich i wyższych i później przygodnie, nie może poprzestać również

na encyklopedii i słowniku, bo te rzadko wybawią go całkowicie z kłopotu. Zżycie się

zupełne z przedmiotem, niezbędne dla swobody ruchów, dla możności oświetlania go z tej strony, która odpowiada potrzebom tekstu, takie zżycie jest zawsze wynikiem badań

gruntowniejszych; konieczność wniknięcia lepszego w rzecz narzuca się tym bardziej,

że nauczyciel ma przed sobą nie tubę fonografu, ale gromadkę zainteresowanych ludzi, nie szczędzących pytań. Im nie wystarczy np. objaśnienie na tle wierzeń greckich Styksu,

Eumenid; należy wyraźnie rozświetlić, który moment wyrabiającego się stopniowo pojęcia

religijnego przyswoił sobie poeta, w jakim stosunku obraz, stworzony przez niego, np .

"Lecz ciebie przepędzi ma dusza, Jak E u m e n i d a , przez wężowe rózgi..." lub "Naga, w s t y k s o w y m w y k ą p a n a m u l e " , pozostaje do stworzonych przez wyobraźnię

Greka: czy jest ich wiernym odbiciem, czy je przetwarza, w jakim stopniu. Dlaczego np.

Elektra Słowackiego bieli płótno, wyjaśnia nam tekst "Elektry" Eurypidesa, gdzie córa Agamemnona, która gwałtem została przez Klitajmestrę wydana za mąż za ubogiego, acz

zacnego rodu wieśniaka, tak żali się niepoznanemu bratu: Opisz Orestesowi mój i ojca ucisk,

Naprzód, w jakiem odzieniu na słocie dni pędzę

I w jakiej zabrudzona zamieszkam lepiance, Ja. co do królewskiego nawykłam pałacu.

A s a m a s o b i e p r z ę d ę o d z i e n i a , ażeby

Mieć czym pokryć swą nagość i nie być obdartą.

Sama też wodę sobie przynoszę ze zdroju... (Przekład Z. Węclewskiego).

W tej samej Elektrze Eumenidy noszą nazwę "wężorękich", jak tłumaczy Węclewski, albo jak u Kasprowicza "wężoramiennych".

...Ty zasię do ziemi

Uciekaj ateńskiej! Co prędzej! przed temi

Uciekaj sukami, albowiem w te tropy

Gnać będą za tobą, o twoje się stopy

Ocierać te czarne, te wężoramienne

Potwory, w owoce twej zbrodni tak plenne...

zwraca się Kastor do Orestesa w zakończeniu tragedii. W celu unaocznienia rzeczy, domagających się komentarza, bardzo pożytecznym

środkiem jest zastępowanie, gdzie można, słowa pokazem z objaśnieniami: przedmiotem, ryciną, fotografią, rysunkiem na tablicy, mimiką, śpiewem, muzyką, jeśli tekst tego potrzebuje, a okoliczności pozwalają. W "Grobie Agamemnona" mnóstwo miejsc domaga się niemal komentarza ilustrowanego: takie np. ruiny Myken, tzw. grób Agamemnona, Styks, Eumenidy, mit o Agamemnonie, Prometeuszu, widok Termopil, Cheronei itp. Zamiłowani w swej pracy nauczyciele latami gromadzą potrzepmy do objaśnień materiał, troski o to nie zrzucając na zarząd szkoły, która jest obowiązana do nabywania pomocy naukowych, ale nie może szperać po starych szpargałach, wertować czasopism, ksiąg, tek, prospektów, przeszukiwać zbiorów antykwarskich, aby dostarczyć na żądanie potrzebnej ilustracji.

Komentarz nie może zostawiać w umyśle ucznia żadnej wątpliwości , żadnego

mglistego osadu, gra on bowiem nie tylko rolę służebną, jako środek pomocniczy, umożliwiający swobodne, pełne przeżycie utworu, lecz jest nadto okazyjnym udzielaniem

wiadomości o świecie, a te, jak cała wiedza ucznia, powinny posiadać cechę gruntowności

i trwałości. Zły, pobieżny komentarz, nie wzbogacając wiedzy młodzieży, sięga ujemnymi skutkami głęboko w całe ich życie wewnętrzne: przyzwyczaja do powierzchowności,

lekceważenia obrazu poetyckiego i słowa w ogóle, wpaja przekonanie, iż taka pozorna

znajomość rzeczy wystarcza, unicestwia samokrytycyzm, powagę wymagań , stawianych

zdobywanej nauce i zdobytym zasobom umysłowym.

36

Już w czerwcu w ramach projektu

Urodzeni w niewoli - dzieciom Niepodległej

w cyklu Głośne czytanie nocą

zaprezentujemy

Nauczycieli akademickich

Pani Zofii Sękowskiej

ZAPRASZAMY!