Embed Size (px)
Citation preview
ııAJ(ıurıIIIIOlUrkıııiYııı8ııtaAur8~ştwırwmuı8W118L1J[JuEoumlIlnştitOlampişODeıgl5lilişi ~S8Yu124L1OltErzuLlfllm2004Lshy ---=-181shy
İPEK YOLU VE ORHUN YAZıTLARI
Dr Cengiz ALYILMAZ
OumlZET
İnsanlık tarihinin en eski ve en işlek yollarından biri de Asyadan Avrupaya Avrupadan Afrikaya kadar uzanan İpek
Yoludur Tuumlrk boyları tarafından farklı doumlnemlerde İpek Yolu guumlzergahlarına birbirinden guumlzel şehirler kuumlltuumlr-sanat eserleri anıtlar ve yazıtlar inşa edilmiştir Tuumlrk tarihinin ve dilinin en eski yazılı belgelerinden Orhun yazıtları da İpek Yolunun kollarından biri uumlzerinde bulunmaktadır
sanıarı milletleri yerleşim yerlerini ve uumllkeleri birbirine bağlayan yollarm arihleri en az o yolları kullananların tarihleri kadar eskidir Tarihleri
insanlık tarihi kadar eski ve koumlkluuml olan yolları işlevleri bakımından ulusal yollar ve uluslar arası yollar olmak uumlzere iki kategoride değerlendirmek muumlmkuumlnduumlr Ulusal yollar aynı uumllke sınırları iccedilindeki insanları boyları uluslar arası yollar ise farklı uumllkelerde yaşayan halkları milletleri birbirine bağlar Bu youmlnuumlyle ulusal yollar ara tali yollara uluslar arası yollar ise ana yollara benzetilebilir
İnsanlık tarihinin en eski ve en işlek ana yollarından biri de Asyadan Avrupaya Avrupadan Afrikaya kadar uzanan İpek Yoludur İpek Yolu duumlnyanın
bir ucundan diğer ucuna yalnız ipeğin değil kuumlltuumlr ve medeniyet unsurlarının da taşındığı bir yoldur Bu youmlnuumlyle İpek Yolu yuumlz yıllar boyunca farklı milletler diııer dinler kuumlltuumlrler ve medeniyetler arasında iideta koumlpruuml goumlrevi goumlrmuumlş birbirine bağladığı coğrafyalarda bazı ortak değerlerin duygu ve duumlşuumlncelerin oluşmasına da vesile olmuştur
İpek Yolunun tarihiyle ilgili kaynaklara (Ccedilin Tuumlrk İran Arap Bizans kaynaklarına) bakıldığında Tuumlrklerin İpek Yolu ile irtibatı olan ve bu yolu işlek hale getiren milletlerden biri olduğu goumlruumlluumlr lira Tuumlrkler tarihin hemen hemen her doumlneminde hem Ccedilinle hem de İranla komşu olmuş Ccedilin ipeğinin İrana ve Bizansa İran ve Bizans ipeğinin de Ccediline ulaşmasında oumlnemli rol oynamışlardır Doumlnemin seyahatnameleri ve tarih kitapları dışında Tuumlrk boyları tarafından farklı
doumlnemlerde İpek Yolu guumlzergahlarına inşa edilen birbirinden guumlzel kuumlltuumlr-sanat eserleri anıtlar yazıtlar ve şehirler (Turfan Karaşar Aksu Kuccedila Kaşgar Hotan Yarkent) de buna tanıklık etmektedir
Sahip oldukları uccedilsuz bucaksız sınırlar başka milletlerle kurdukları sosyal siyasal ticari askeri ilişkiler yaptıkları savaşlar geride bıraktıkları eşsiz kuumlltuumlr ve
bull Atatuumlrk Uumlniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakuumlltesi Tuumlrkccedile Eğitimi Boumlluumlmuuml
-182- C Alyılmaz İpek Yolu ye Orhun Yazıtları
sanat eserleri dikkate alındıgmda Tuumlrk tarihinde Koumlktuumlrklerin apayrı bir yere ve oumlneme sahip oldugu goumlruumlluumlr Buguumln (ccedilogu Mogolistan Cumhuriyeti smırları iccedilinde olmak uumlzere) Koumlktuumlrklerden kalan birccedilok anıt yazıt ve şehir kalıntısı
bulunmaktadır Bu kuumlltuumlr ve medeniyet eserlerinin bir kısmı son derece bilinccedilli bir şekilde İpek Yolu guumlzergahları uumlzerinde vuumlcuda getirilmişlerdir Nitekim II Koumlktuumlrk Kaganlıgı doumlneminin bilge akıllı kagan ve kumandanıarı tarafından Kutsal Oumltuumlken Boumllgesine Orhun Boumllgesine diktirilen Tuumlrk tarihinin ve dilinin en eski yazılı
belgelerinden Orhun yazıtları da İpek Yolunun kollarından biri uumlzerinde bulunmaktadır
Orhun yazıtları (Koumll Tigin ve Bilge Kagan yazıtları) ı II Koumlktuumlrk devletinin kurucusu Kutlug İlteriş Kagan (68l-69l)m ogulları Bilge Kagan ve Koumll Tigin adma diktirilmiştir Tuumlrk milletinin tarihi yaşayışı ve inanışı hakkında degerli bilgileri iccedileren bu yazıtlardan Koumll Tigin yazıtı 732 yılında Bilge Kagan yazıtı ise 735 yılında vuumlcuda getirilmiştir İki yazıtın da Tuumlrkccedile metinlerinin hazırlayıcısı (mesajın
ileticisi vericisi hatibi) Bilge Kağan (716-734)dır Bilge Kağan bu yazıtlarda
Koumlktuumlrk tarihine ait olayları buumltuumln ccedilıplaklıgıyla ve eleştirel bir bakış accedilısıyla
naklederek Tuumlrklerin birlik buumltuumlnluumlk iccedilinde yaşamaları iccedilin oumlğuumltler verir 2
Hıll(ı-gtı-Yt 11h mgtJ 11h ixtl traquoJ mgtJ 1Yf~ 11h ~ı-ljgt J0gtJ J9 rPi~IY 1JiP ~ı-ljgt J0gtJ
tuumlruumlk begler bodun bum eşiding tuumlruumlk bodun tirip il tutsıkmgm bunta urtum yangılıp iJlsikingin yime bunta urtum Tuumlrk beyleri ve mileti bunu iş itin Tuumlrk milletinin derlenip toparlandığında (birlik olduğunda) (guumlccedilluuml) devlet olacağını
buraya kazıdım yanıldığında (birlik beraberlik iccedilinde olmadığında) oumlleceğini de yine buraya kazıdım 3
KT G i O-LL
Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtları buguumln Moğolistan Halk Cumhuriyetinin Arhangay Aymag sınırları iccedilerisinde kalan Houmlşoumlouml Tsaydam (Koşo Ccedilaydam) boumllgesinde (1373 m 48T 336905 UTM 52701134
1091378 48T 0337319 UTM 5269389S
) bulunmaktadır Soumlz konusu boumllgenin 28 km guumlneybatısında Uygur Kağanlığının başşehri (olarak bilinen) Karabalgasun 32 km guumlneyinde Cengiz Hanın başşehri Karakurum 2 km batısında Orhun ırmağının Hangay Dağlarının
ı II Koumlktuumlrk Kağanlığı doumlneminin uumlnluuml veziri danışmanı ve kumandanı Bilge Tonyukukun bizzat kendisi tarafından diktirilen yazıtlar (Bilge Tonyukuk yazıtları) da Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıyla aynı konuları iccedilerdiklerinden Orhun yazıtları iccedilerisinde değerlendirilmektedir
2 Orhun yazıtları hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Orhun Yazıtları Tuumlrkler Ansikopedisi C nı Ankara 2002 s 754-764 3 Metinlerin okunuşunda ve anlamlandırılmasında Talat TEKİNin Orhon Yazı ıarı (Ankara 1988) adlı eseri ile Osman Fikri SERTKAYA Cengiz ALYILMAZ ve Tsendiyn BATIULGAnın birlikte hazırladıkları Moğolisıandaki Tuumlrk Anıları Projesi Abuumlmuuml (Ankara 200 I) adlı eserden yararlanılmıştır
4 Koumll Tigin yazıtının GPS (Global Position System Uydu yardımıyla yer belirleme sistemi) kaydını belirtmektedir 5 Bilge Kağan yazıtının GPS kaydını belirtmektedir
dAıİuıIJlUr[JIkllJiYtllatuAlIrııaşllJtılIJrmIW81W8Il[rLJIEııoUjstwitJllIIsilliIJjUIIcrııampuumlisLiiJlSaıtYı12fo14JEıır~zull1rwmIlll2QıııOs4 ~-183shy
eteklerinden gelen kuumlccediluumlk bir kolu 4 km dogusunda ise Houmlşoumlouml Tsaydam Goumlluuml yer almaktadır
Orhun yazıtlarının da iccedilinde bulundugu Oumltuumlken Boumllgesi Orhun Boumllgesi coğrafi ve stratejik konumu sebebiyle tarihin her doumlneminde Tuumlrk kağanlıklarının ve imparatorluklarının merkezi olmuş ve kutsal sayılmıştır Zira Bilge Kagan halkına
ve kendinden sonraki kuşaklara mesajını iletirken Oumltuumlkenin eşsiz guumlzelliklere sahip oldugunu Tuumlrkler iccedilin hayati oumlnem taşıdığını asker sevk ettigi (elde ettiği) topraklar iccedilinde bu kadar guumlzel bir yerin bulunmadığını Tuumlrklerin burayı terk ettikleri takdirde yok olup gideceklerini burada kalıp ticaretle uğraştıklarında ise sonsuza kadar mutlu ve huzurlu biccedilimde yaşamlarını suumlrduumlreceklerini kesin bir dille ifade eder
Wlflt~ tdfh Ht~ JılDgtJı- hYili tfhJıltıllD -fgt0~ IllHt Il~9 gtllıtııgt-ı- htfh Ht~ J~hWlllh hYili tfh J~ııll ıllgt-ı-ıshy
tfh J-ftlt9 gt-ı-llDJl9 gt1lıllt9 hYiLi tfh Jılı1ıllıth JJ ~ ıllfll
ltl -ı-Dtxt ft9 Jıın9 ıılhll tııı-llgtD tfh J~lt9 J~gtJ hYili lt~ )llgtJ AYJı- 111Jgt Jxlt9gtJ nln9 ılllhll lt9 ıllfı-gtı-Yt
thYıllllh JY
o bullbull ilgeruuml şantung yaZlka tegi suumlledim taluyka kiccedilig tegmedim birigeruuml tokuz ersinke tegi sUumlıedim tuumlpuumltke kiccedilig tegmedim kuurıgaru yinccediluuml oumlguumlz keccedile temir kapıgka tegi suumlledim yltlgaru yir bayırkuu yiringe tegi suumlledim bunccedila yirke tegi yorıtdım iJtuumlken yışda yig idi yok ermiş il tutsık yir oumltuumlken yış ermiş bu yirde olurup tabgaccedil bodun birle tuumlzuumlttuumlm Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim denize pek az kala durdum guumlneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim Tibete pek az kala durdum batıda İnci (Sir Derya) ırmağını geccedilerek Demir Kapı ya kadar ordu sevk ettim kuzeyde Yir Bayurku topraklarına kadar ordu sevk ettim bunca diyara kadar ordularımı yuumlruumlttuumlm (ve sonunda anladım ki) Oumltuumlken ormanından daha guumlzel yer asla yok imiş (Tuumlrk milletinin yurt edineceği ve) youmlnetileceği yer Oumltuumlken ormanı imiş Bu yerde oturup Ccedilin mileti ile (ilişkileri)
duumlzeltlim KT G 3-5
YllllJ )llgtJ l9 ıılhıııııt
ıduk oumltuumlken yir bodun bardıg (Ey) Kutsal Oumltuumlken yerinin uumllkesinin mileli (başını alıp her yere) gittin KT D 23
~ılll lllJgt lt9 ıll~Ilhll ılllt AhYIl )llgtJ llIlh lllfllJ Illfl9Jgt Jı-gtı-Yt Ilf-f~ lllfllJgt n9 ılllhll -ı-DY-fgtJ-fıll lllft ~~lth
ıllltallJgt
olyirgeruuml barsar tuumlruumlk bodun oumllteccedilisen oumltuumlken yir olurup arkış tirkiş ısar
neng bungug yok oumltuumlken yış olursar bengguuml il tuta olurtaccedilı sen (Ey) Tuumlrk mileti (Kutsal) Oumltuumlken topraklarında oturup (buradan) kervanlar goumlnderirsen (ticaretle uğraşırsan) hiccedilbir sıkıntın olmayacak Oumltuumlken Ormanında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak huumlkmedeceksin KT G 8
-184- C Alyılmaz İpek volu ve Orhun vazıtları
Bilge Kaganın Tuumlrk milletine Oumlttikende oturmayı ve kervanlar sevketmeyi oumlguumltlemesi hiccedil de tesaduumlfi degildir ccediluumlnkuuml o kendisinden oumlnceki Tuumlrk kaganlarının tecruumlbelerini ccedilok iyi bilmektedir Oumlnce Hunların
6 sonra da (Koumlk)tuumlrklerin Ccedilinden vergi olarak alınan ipegi ve kendilerinin uumlrettikleri demir ve demir uumlruumlnlerini Bizansa satılabilmek ulaştırılabilmek iccedilin verdikleri muumlcadelelerden yaptıkları savaşlardan haberdardır8 bull Nitekim o doumlneme ait Ccedilin Bizans Fars ve Arap kaynaklarında da Tuumlrklerin (oumlzellikle İstemi Yabgu zamanında (552-576)) İpek Yolunun kontroluumlnuuml ele geccedilirmek iccedilin yaptıkları antlaşmalara ve verdikleri muumlcadelelere ait son derece kıymetli bilgiler mevcuttur Konu hakkında Prof Dr Ahmet TAŞAGIL (Ccedilin kaynaklarından da) hareketle şunları kaydetmektedir
Yıkılan Akhun devletinin toprakarı Ceyhun nehri sınır olmak uumlzere GoumlkshyTuumlrkler ve Sasanfler arasında paylaşıldı Neticede Maverauumlnnehir Fergananın bir kısmı Kaşgar Hoten ve Batı Tuumlrkisktanın oumlnemli şehirleri Goumlk-Tuumlrk devletine bağlandı Dolayısıyla meşhur ipek yolu ve bu yolda ticaret yapan Soğdlular İstemi
Yabgu nun eline geccedilmişti Akhunlar ın ortadan kalkmasıyla Goumlk-Tuumlrk devleti batıda
tam anlamıyla Sasani imparatorluğuyla sınır olurken aynı zamanda siyasi olarak ccedilağının duumlnyasının iki buumlyuumlk devleti Bizans ve Sasanfler le temasa geccedilmiş onlarla bir seviyeye yuumlkselmişti Bundan sonra Sasani huumlkuumlmdarı Anuşirvan Batı GoumlkshyTuumlrklerine vergi vermeye başlamıştı Bununla birlikte yeni siyasi gelişmeler olmaya başladı Sasani imparatorluğu Maverauumlnnehir ticaret yolunu tamamen eline geccedilirmek istiyordu Bu sebeple uumllkesinden Akdeniz ve Bizans limanlarına yapılan
ipek ticaretini durdurdu Bu şekilde Goumlk-Tuumlrklere bağlanmış olan tuumlccar Soğd
kavmini ekonomik zorluklara sokacak hem de Goumlk-Tuumlrkler i ipek transit
6 İpek Yolu ile ilgili araştırmalarıyla tanınan David CHRISTIAN Silk Roads or Steppe Roads The Silk Roads in World History adlı makalesinde İpek Yolunun buumlyuumlk bir kısmının MOuml II yuumlzyılın ortaları ve ikinci yarısına doğru tamamen Asya Hunlarının (Xiongnuların) elinde bulunduğunu onlardan habersiz hiccedilbir kervanın Ccedilinden Batıya
geccedilemediğini ve kendilerinin de ipek ticareti yaptıklarını kaydetmektedir bk Journal of World History Cıı No 12000 s 1-26 Tuumlrkler İpek Yolu vasıtasıyla ipek ve demirin yanı sıra oumlzel ve genel tuumlketim mallarının ccedilok ihtiyaccedil duyulan renkli ve has madenIerin taarruz silahlarının zırhlı takımların kuumlrk deri ve deri uumlruumlnlerinin suumls ve kullanım eşyalarının da ticaretini gerccedilekleştirmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk BURYAKOV Yuriy F Eski ve Orta ccedilağ Doumlnemlerinde Buumlyuumlk İpek Yolu Uumlzerindeki Orta Asya Tuumlrkleri Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s234-242 8 İpek Yolu iccedilin verilen muumlcadeleler hakkında bk BEDİRHAN Yaşar Orta Ccedilağda İpek Yolu Hiikimiyeti ve Tuumlrk Yurtları Konya i 994 (Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde İpek Yolu Hakimiyeti ve Ccedilinin Tuumlrkistanı İlk İstila Projesi S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi S 4 Konya 1999 s 237-256 BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde Hun-Ccedilin Siyasi Muumlcadelelerinde İpek Yolu ve İpek Yolu Ticaretinin Oynadığı Rol Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları S i i 8 İstanbul 1999 s 67-80 MEMİş Ekrem Eski Ccedilağda Tuumlrkler Konya 2002 OumlGEL Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-LL Ankara 1981
---oıAıilorıTUlUlUrkjllolmiddotyJla~tııAura~ştwırwmuumllaWlJal1JrıuE-ıJn~stl1litıampiUşuıilDOiellrıı SalylL12411OEltJjrzıuulUrullllmIL2ıOw04L-islLi ---=-185shy
vergisinden mahrum edecekti Ayrıca İstemi nin goumlnderdiği elccedilileri hile ile oumllduumlrttuuml Bu esnada batıda askeri harekata devam eden İstemi sınırarını Hazar Denizine kadar ulaştırdt
Oumltuumlken boumllgesi oumlzellikle de kağanlık merkezinin bulunduğu Ordu Balık
(Karabalgasun Harbalgas) şehriıo Tuumlrklerin guumlccedilluuml oldukları doumlnemlerde Ccedilinden Soğdiyanadan İrandan Bizanstan sık sık elccedililerin ve kervanların gidip geldiği İpek Yolunun en işlek merkezlerinden biri haline gelir Ccedilin ile Bizans arasında
adeta koumlpruuml goumlrevi goumlruumlr ıı
Oumltuumlkenin coğrafi ve stratejik konumununIZ tamamen bilincinde olan Bilge Kağan da kardeşi Koumll Tigin adına bu coğrafyada anıt mezar kuumllliyesi inşa ettirir ve yazıtı da buraya diktirir IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ ~Yt~ r~ mJ tfh J~tı-ı- J~t JYgt ıraquo
ht~ IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ Jhr9fr J)rlrt Jhr9ftr Nı- 11 ~ytU) 1r~t) ht
on ok oglınga lalınga ıegi bunı koumlruuml biling benguuml ıaş lokıldım ser ıaka
erig yerle irser anccedila erig yerle benguuml ıaş lokıldım bilildim anı koumlruumlp anccedila biling On-Ok oğullarına ve yabancıarına kadar (herkes) şunu iyice goumlruumln bilin Ebedi taş
hdkkettirdim (Burası) (bir) mevki olduğundan ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan boumlyle kolay erişilir (bir) yerde ebedi taş hdkettirdim yazdırttım Onu goumlruumlp oumlylece bilin (ve oumlğrenin) KT G 12-13
Bilge Kağan yakındakilerin (Tuumlrklerin) ve uzaktakilerin (yabancıların)
hepsinin goumlrebileceği bir yere yazıtı diktirdiğini kaydetmektedir Bu ifadeleri Koumll
9 TAŞAGIL Ahmet Goumlk-Tuumlrkler C I Ankara 1995 s 32 10 Konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca Uygurlar ın başkenti olarak belirtilen Karabalgasun un (1428 m 48T 0323295 UTM 5255137) biz Uygurlardan oumlnce Koumlktuumlrklerin de başkenti
olduğu duumlşuumlncesindeyiz
11 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynaklara Goumlre Orta Asya nın Oumlnemli Ticari ve Askeri Yolları (MS 552-999) Ankara 1973 GUMİLEV Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler İstanbul 1999 s 69-82 Ccedileviren D Ahsen BATUR HAUSSIG Hans Wilhelm İpek yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi Kayseri 1997 s 190-216 Ccedileviren Muumljdat KAYAYERLi KOCA Salim Eski Tuumlrklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 15-37 SINOR Denis Koumlktuumlrk İmparatorluğunun Kuruluş ve YıkılıŞı Erken İccedil Asya Tarihi İstanbul 2000 s 383-424 Ccedileviren Talat TEKİN ıı Oumltuumlkenin tarihi coğrafi askeri siyasi ticari ve sosyal accedilıdan oumlnemini iyi bilen Cengiz Han (1206-1227) ve oğulları da imparatorluklarının merkezi durumundaki Karakurum (Harhorin) şehrin i bu boumllgenin yakınındaki (Orhun yazıtlarının 32 km guumlneyinde 1456 m 48T 0336505 UTM 52350394) eski bir Uygur şehrinin uumlzerine kurmuş ve imparatorluğu buradan idare etmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk KAFALı Mustafa Cengiz Han Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İsıtim Ansiklopedisi C 7 İstanbul 1993 s 367-369 KIZLASOV 1 R Srednevekovıye Gorada Tuvı SA S 3 1959 s 73 ROUX Jean-Paul Moğol İmparatorluğu
Tarihi İstanbul 200 i Ccedilevirenler Aykut KAZANCIGİL - Ayşe BEREKET
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-182- C Alyılmaz İpek Yolu ye Orhun Yazıtları
sanat eserleri dikkate alındıgmda Tuumlrk tarihinde Koumlktuumlrklerin apayrı bir yere ve oumlneme sahip oldugu goumlruumlluumlr Buguumln (ccedilogu Mogolistan Cumhuriyeti smırları iccedilinde olmak uumlzere) Koumlktuumlrklerden kalan birccedilok anıt yazıt ve şehir kalıntısı
bulunmaktadır Bu kuumlltuumlr ve medeniyet eserlerinin bir kısmı son derece bilinccedilli bir şekilde İpek Yolu guumlzergahları uumlzerinde vuumlcuda getirilmişlerdir Nitekim II Koumlktuumlrk Kaganlıgı doumlneminin bilge akıllı kagan ve kumandanıarı tarafından Kutsal Oumltuumlken Boumllgesine Orhun Boumllgesine diktirilen Tuumlrk tarihinin ve dilinin en eski yazılı
belgelerinden Orhun yazıtları da İpek Yolunun kollarından biri uumlzerinde bulunmaktadır
Orhun yazıtları (Koumll Tigin ve Bilge Kagan yazıtları) ı II Koumlktuumlrk devletinin kurucusu Kutlug İlteriş Kagan (68l-69l)m ogulları Bilge Kagan ve Koumll Tigin adma diktirilmiştir Tuumlrk milletinin tarihi yaşayışı ve inanışı hakkında degerli bilgileri iccedileren bu yazıtlardan Koumll Tigin yazıtı 732 yılında Bilge Kagan yazıtı ise 735 yılında vuumlcuda getirilmiştir İki yazıtın da Tuumlrkccedile metinlerinin hazırlayıcısı (mesajın
ileticisi vericisi hatibi) Bilge Kağan (716-734)dır Bilge Kağan bu yazıtlarda
Koumlktuumlrk tarihine ait olayları buumltuumln ccedilıplaklıgıyla ve eleştirel bir bakış accedilısıyla
naklederek Tuumlrklerin birlik buumltuumlnluumlk iccedilinde yaşamaları iccedilin oumlğuumltler verir 2
Hıll(ı-gtı-Yt 11h mgtJ 11h ixtl traquoJ mgtJ 1Yf~ 11h ~ı-ljgt J0gtJ J9 rPi~IY 1JiP ~ı-ljgt J0gtJ
tuumlruumlk begler bodun bum eşiding tuumlruumlk bodun tirip il tutsıkmgm bunta urtum yangılıp iJlsikingin yime bunta urtum Tuumlrk beyleri ve mileti bunu iş itin Tuumlrk milletinin derlenip toparlandığında (birlik olduğunda) (guumlccedilluuml) devlet olacağını
buraya kazıdım yanıldığında (birlik beraberlik iccedilinde olmadığında) oumlleceğini de yine buraya kazıdım 3
KT G i O-LL
Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtları buguumln Moğolistan Halk Cumhuriyetinin Arhangay Aymag sınırları iccedilerisinde kalan Houmlşoumlouml Tsaydam (Koşo Ccedilaydam) boumllgesinde (1373 m 48T 336905 UTM 52701134
1091378 48T 0337319 UTM 5269389S
) bulunmaktadır Soumlz konusu boumllgenin 28 km guumlneybatısında Uygur Kağanlığının başşehri (olarak bilinen) Karabalgasun 32 km guumlneyinde Cengiz Hanın başşehri Karakurum 2 km batısında Orhun ırmağının Hangay Dağlarının
ı II Koumlktuumlrk Kağanlığı doumlneminin uumlnluuml veziri danışmanı ve kumandanı Bilge Tonyukukun bizzat kendisi tarafından diktirilen yazıtlar (Bilge Tonyukuk yazıtları) da Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıyla aynı konuları iccedilerdiklerinden Orhun yazıtları iccedilerisinde değerlendirilmektedir
2 Orhun yazıtları hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Orhun Yazıtları Tuumlrkler Ansikopedisi C nı Ankara 2002 s 754-764 3 Metinlerin okunuşunda ve anlamlandırılmasında Talat TEKİNin Orhon Yazı ıarı (Ankara 1988) adlı eseri ile Osman Fikri SERTKAYA Cengiz ALYILMAZ ve Tsendiyn BATIULGAnın birlikte hazırladıkları Moğolisıandaki Tuumlrk Anıları Projesi Abuumlmuuml (Ankara 200 I) adlı eserden yararlanılmıştır
4 Koumll Tigin yazıtının GPS (Global Position System Uydu yardımıyla yer belirleme sistemi) kaydını belirtmektedir 5 Bilge Kağan yazıtının GPS kaydını belirtmektedir
dAıİuıIJlUr[JIkllJiYtllatuAlIrııaşllJtılIJrmIW81W8Il[rLJIEııoUjstwitJllIIsilliIJjUIIcrııampuumlisLiiJlSaıtYı12fo14JEıır~zull1rwmIlll2QıııOs4 ~-183shy
eteklerinden gelen kuumlccediluumlk bir kolu 4 km dogusunda ise Houmlşoumlouml Tsaydam Goumlluuml yer almaktadır
Orhun yazıtlarının da iccedilinde bulundugu Oumltuumlken Boumllgesi Orhun Boumllgesi coğrafi ve stratejik konumu sebebiyle tarihin her doumlneminde Tuumlrk kağanlıklarının ve imparatorluklarının merkezi olmuş ve kutsal sayılmıştır Zira Bilge Kagan halkına
ve kendinden sonraki kuşaklara mesajını iletirken Oumltuumlkenin eşsiz guumlzelliklere sahip oldugunu Tuumlrkler iccedilin hayati oumlnem taşıdığını asker sevk ettigi (elde ettiği) topraklar iccedilinde bu kadar guumlzel bir yerin bulunmadığını Tuumlrklerin burayı terk ettikleri takdirde yok olup gideceklerini burada kalıp ticaretle uğraştıklarında ise sonsuza kadar mutlu ve huzurlu biccedilimde yaşamlarını suumlrduumlreceklerini kesin bir dille ifade eder
Wlflt~ tdfh Ht~ JılDgtJı- hYili tfhJıltıllD -fgt0~ IllHt Il~9 gtllıtııgt-ı- htfh Ht~ J~hWlllh hYili tfh J~ııll ıllgt-ı-ıshy
tfh J-ftlt9 gt-ı-llDJl9 gt1lıllt9 hYiLi tfh Jılı1ıllıth JJ ~ ıllfll
ltl -ı-Dtxt ft9 Jıın9 ıılhll tııı-llgtD tfh J~lt9 J~gtJ hYili lt~ )llgtJ AYJı- 111Jgt Jxlt9gtJ nln9 ılllhll lt9 ıllfı-gtı-Yt
thYıllllh JY
o bullbull ilgeruuml şantung yaZlka tegi suumlledim taluyka kiccedilig tegmedim birigeruuml tokuz ersinke tegi sUumlıedim tuumlpuumltke kiccedilig tegmedim kuurıgaru yinccediluuml oumlguumlz keccedile temir kapıgka tegi suumlledim yltlgaru yir bayırkuu yiringe tegi suumlledim bunccedila yirke tegi yorıtdım iJtuumlken yışda yig idi yok ermiş il tutsık yir oumltuumlken yış ermiş bu yirde olurup tabgaccedil bodun birle tuumlzuumlttuumlm Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim denize pek az kala durdum guumlneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim Tibete pek az kala durdum batıda İnci (Sir Derya) ırmağını geccedilerek Demir Kapı ya kadar ordu sevk ettim kuzeyde Yir Bayurku topraklarına kadar ordu sevk ettim bunca diyara kadar ordularımı yuumlruumlttuumlm (ve sonunda anladım ki) Oumltuumlken ormanından daha guumlzel yer asla yok imiş (Tuumlrk milletinin yurt edineceği ve) youmlnetileceği yer Oumltuumlken ormanı imiş Bu yerde oturup Ccedilin mileti ile (ilişkileri)
duumlzeltlim KT G 3-5
YllllJ )llgtJ l9 ıılhıııııt
ıduk oumltuumlken yir bodun bardıg (Ey) Kutsal Oumltuumlken yerinin uumllkesinin mileli (başını alıp her yere) gittin KT D 23
~ılll lllJgt lt9 ıll~Ilhll ılllt AhYIl )llgtJ llIlh lllfllJ Illfl9Jgt Jı-gtı-Yt Ilf-f~ lllfllJgt n9 ılllhll -ı-DY-fgtJ-fıll lllft ~~lth
ıllltallJgt
olyirgeruuml barsar tuumlruumlk bodun oumllteccedilisen oumltuumlken yir olurup arkış tirkiş ısar
neng bungug yok oumltuumlken yış olursar bengguuml il tuta olurtaccedilı sen (Ey) Tuumlrk mileti (Kutsal) Oumltuumlken topraklarında oturup (buradan) kervanlar goumlnderirsen (ticaretle uğraşırsan) hiccedilbir sıkıntın olmayacak Oumltuumlken Ormanında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak huumlkmedeceksin KT G 8
-184- C Alyılmaz İpek volu ve Orhun vazıtları
Bilge Kaganın Tuumlrk milletine Oumlttikende oturmayı ve kervanlar sevketmeyi oumlguumltlemesi hiccedil de tesaduumlfi degildir ccediluumlnkuuml o kendisinden oumlnceki Tuumlrk kaganlarının tecruumlbelerini ccedilok iyi bilmektedir Oumlnce Hunların
6 sonra da (Koumlk)tuumlrklerin Ccedilinden vergi olarak alınan ipegi ve kendilerinin uumlrettikleri demir ve demir uumlruumlnlerini Bizansa satılabilmek ulaştırılabilmek iccedilin verdikleri muumlcadelelerden yaptıkları savaşlardan haberdardır8 bull Nitekim o doumlneme ait Ccedilin Bizans Fars ve Arap kaynaklarında da Tuumlrklerin (oumlzellikle İstemi Yabgu zamanında (552-576)) İpek Yolunun kontroluumlnuuml ele geccedilirmek iccedilin yaptıkları antlaşmalara ve verdikleri muumlcadelelere ait son derece kıymetli bilgiler mevcuttur Konu hakkında Prof Dr Ahmet TAŞAGIL (Ccedilin kaynaklarından da) hareketle şunları kaydetmektedir
Yıkılan Akhun devletinin toprakarı Ceyhun nehri sınır olmak uumlzere GoumlkshyTuumlrkler ve Sasanfler arasında paylaşıldı Neticede Maverauumlnnehir Fergananın bir kısmı Kaşgar Hoten ve Batı Tuumlrkisktanın oumlnemli şehirleri Goumlk-Tuumlrk devletine bağlandı Dolayısıyla meşhur ipek yolu ve bu yolda ticaret yapan Soğdlular İstemi
Yabgu nun eline geccedilmişti Akhunlar ın ortadan kalkmasıyla Goumlk-Tuumlrk devleti batıda
tam anlamıyla Sasani imparatorluğuyla sınır olurken aynı zamanda siyasi olarak ccedilağının duumlnyasının iki buumlyuumlk devleti Bizans ve Sasanfler le temasa geccedilmiş onlarla bir seviyeye yuumlkselmişti Bundan sonra Sasani huumlkuumlmdarı Anuşirvan Batı GoumlkshyTuumlrklerine vergi vermeye başlamıştı Bununla birlikte yeni siyasi gelişmeler olmaya başladı Sasani imparatorluğu Maverauumlnnehir ticaret yolunu tamamen eline geccedilirmek istiyordu Bu sebeple uumllkesinden Akdeniz ve Bizans limanlarına yapılan
ipek ticaretini durdurdu Bu şekilde Goumlk-Tuumlrklere bağlanmış olan tuumlccar Soğd
kavmini ekonomik zorluklara sokacak hem de Goumlk-Tuumlrkler i ipek transit
6 İpek Yolu ile ilgili araştırmalarıyla tanınan David CHRISTIAN Silk Roads or Steppe Roads The Silk Roads in World History adlı makalesinde İpek Yolunun buumlyuumlk bir kısmının MOuml II yuumlzyılın ortaları ve ikinci yarısına doğru tamamen Asya Hunlarının (Xiongnuların) elinde bulunduğunu onlardan habersiz hiccedilbir kervanın Ccedilinden Batıya
geccedilemediğini ve kendilerinin de ipek ticareti yaptıklarını kaydetmektedir bk Journal of World History Cıı No 12000 s 1-26 Tuumlrkler İpek Yolu vasıtasıyla ipek ve demirin yanı sıra oumlzel ve genel tuumlketim mallarının ccedilok ihtiyaccedil duyulan renkli ve has madenIerin taarruz silahlarının zırhlı takımların kuumlrk deri ve deri uumlruumlnlerinin suumls ve kullanım eşyalarının da ticaretini gerccedilekleştirmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk BURYAKOV Yuriy F Eski ve Orta ccedilağ Doumlnemlerinde Buumlyuumlk İpek Yolu Uumlzerindeki Orta Asya Tuumlrkleri Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s234-242 8 İpek Yolu iccedilin verilen muumlcadeleler hakkında bk BEDİRHAN Yaşar Orta Ccedilağda İpek Yolu Hiikimiyeti ve Tuumlrk Yurtları Konya i 994 (Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde İpek Yolu Hakimiyeti ve Ccedilinin Tuumlrkistanı İlk İstila Projesi S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi S 4 Konya 1999 s 237-256 BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde Hun-Ccedilin Siyasi Muumlcadelelerinde İpek Yolu ve İpek Yolu Ticaretinin Oynadığı Rol Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları S i i 8 İstanbul 1999 s 67-80 MEMİş Ekrem Eski Ccedilağda Tuumlrkler Konya 2002 OumlGEL Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-LL Ankara 1981
---oıAıilorıTUlUlUrkjllolmiddotyJla~tııAura~ştwırwmuumllaWlJal1JrıuE-ıJn~stl1litıampiUşuıilDOiellrıı SalylL12411OEltJjrzıuulUrullllmIL2ıOw04L-islLi ---=-185shy
vergisinden mahrum edecekti Ayrıca İstemi nin goumlnderdiği elccedilileri hile ile oumllduumlrttuuml Bu esnada batıda askeri harekata devam eden İstemi sınırarını Hazar Denizine kadar ulaştırdt
Oumltuumlken boumllgesi oumlzellikle de kağanlık merkezinin bulunduğu Ordu Balık
(Karabalgasun Harbalgas) şehriıo Tuumlrklerin guumlccedilluuml oldukları doumlnemlerde Ccedilinden Soğdiyanadan İrandan Bizanstan sık sık elccedililerin ve kervanların gidip geldiği İpek Yolunun en işlek merkezlerinden biri haline gelir Ccedilin ile Bizans arasında
adeta koumlpruuml goumlrevi goumlruumlr ıı
Oumltuumlkenin coğrafi ve stratejik konumununIZ tamamen bilincinde olan Bilge Kağan da kardeşi Koumll Tigin adına bu coğrafyada anıt mezar kuumllliyesi inşa ettirir ve yazıtı da buraya diktirir IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ ~Yt~ r~ mJ tfh J~tı-ı- J~t JYgt ıraquo
ht~ IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ Jhr9fr J)rlrt Jhr9ftr Nı- 11 ~ytU) 1r~t) ht
on ok oglınga lalınga ıegi bunı koumlruuml biling benguuml ıaş lokıldım ser ıaka
erig yerle irser anccedila erig yerle benguuml ıaş lokıldım bilildim anı koumlruumlp anccedila biling On-Ok oğullarına ve yabancıarına kadar (herkes) şunu iyice goumlruumln bilin Ebedi taş
hdkkettirdim (Burası) (bir) mevki olduğundan ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan boumlyle kolay erişilir (bir) yerde ebedi taş hdkettirdim yazdırttım Onu goumlruumlp oumlylece bilin (ve oumlğrenin) KT G 12-13
Bilge Kağan yakındakilerin (Tuumlrklerin) ve uzaktakilerin (yabancıların)
hepsinin goumlrebileceği bir yere yazıtı diktirdiğini kaydetmektedir Bu ifadeleri Koumll
9 TAŞAGIL Ahmet Goumlk-Tuumlrkler C I Ankara 1995 s 32 10 Konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca Uygurlar ın başkenti olarak belirtilen Karabalgasun un (1428 m 48T 0323295 UTM 5255137) biz Uygurlardan oumlnce Koumlktuumlrklerin de başkenti
olduğu duumlşuumlncesindeyiz
11 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynaklara Goumlre Orta Asya nın Oumlnemli Ticari ve Askeri Yolları (MS 552-999) Ankara 1973 GUMİLEV Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler İstanbul 1999 s 69-82 Ccedileviren D Ahsen BATUR HAUSSIG Hans Wilhelm İpek yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi Kayseri 1997 s 190-216 Ccedileviren Muumljdat KAYAYERLi KOCA Salim Eski Tuumlrklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 15-37 SINOR Denis Koumlktuumlrk İmparatorluğunun Kuruluş ve YıkılıŞı Erken İccedil Asya Tarihi İstanbul 2000 s 383-424 Ccedileviren Talat TEKİN ıı Oumltuumlkenin tarihi coğrafi askeri siyasi ticari ve sosyal accedilıdan oumlnemini iyi bilen Cengiz Han (1206-1227) ve oğulları da imparatorluklarının merkezi durumundaki Karakurum (Harhorin) şehrin i bu boumllgenin yakınındaki (Orhun yazıtlarının 32 km guumlneyinde 1456 m 48T 0336505 UTM 52350394) eski bir Uygur şehrinin uumlzerine kurmuş ve imparatorluğu buradan idare etmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk KAFALı Mustafa Cengiz Han Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İsıtim Ansiklopedisi C 7 İstanbul 1993 s 367-369 KIZLASOV 1 R Srednevekovıye Gorada Tuvı SA S 3 1959 s 73 ROUX Jean-Paul Moğol İmparatorluğu
Tarihi İstanbul 200 i Ccedilevirenler Aykut KAZANCIGİL - Ayşe BEREKET
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
dAıİuıIJlUr[JIkllJiYtllatuAlIrııaşllJtılIJrmIW81W8Il[rLJIEııoUjstwitJllIIsilliIJjUIIcrııampuumlisLiiJlSaıtYı12fo14JEıır~zull1rwmIlll2QıııOs4 ~-183shy
eteklerinden gelen kuumlccediluumlk bir kolu 4 km dogusunda ise Houmlşoumlouml Tsaydam Goumlluuml yer almaktadır
Orhun yazıtlarının da iccedilinde bulundugu Oumltuumlken Boumllgesi Orhun Boumllgesi coğrafi ve stratejik konumu sebebiyle tarihin her doumlneminde Tuumlrk kağanlıklarının ve imparatorluklarının merkezi olmuş ve kutsal sayılmıştır Zira Bilge Kagan halkına
ve kendinden sonraki kuşaklara mesajını iletirken Oumltuumlkenin eşsiz guumlzelliklere sahip oldugunu Tuumlrkler iccedilin hayati oumlnem taşıdığını asker sevk ettigi (elde ettiği) topraklar iccedilinde bu kadar guumlzel bir yerin bulunmadığını Tuumlrklerin burayı terk ettikleri takdirde yok olup gideceklerini burada kalıp ticaretle uğraştıklarında ise sonsuza kadar mutlu ve huzurlu biccedilimde yaşamlarını suumlrduumlreceklerini kesin bir dille ifade eder
Wlflt~ tdfh Ht~ JılDgtJı- hYili tfhJıltıllD -fgt0~ IllHt Il~9 gtllıtııgt-ı- htfh Ht~ J~hWlllh hYili tfh J~ııll ıllgt-ı-ıshy
tfh J-ftlt9 gt-ı-llDJl9 gt1lıllt9 hYiLi tfh Jılı1ıllıth JJ ~ ıllfll
ltl -ı-Dtxt ft9 Jıın9 ıılhll tııı-llgtD tfh J~lt9 J~gtJ hYili lt~ )llgtJ AYJı- 111Jgt Jxlt9gtJ nln9 ılllhll lt9 ıllfı-gtı-Yt
thYıllllh JY
o bullbull ilgeruuml şantung yaZlka tegi suumlledim taluyka kiccedilig tegmedim birigeruuml tokuz ersinke tegi sUumlıedim tuumlpuumltke kiccedilig tegmedim kuurıgaru yinccediluuml oumlguumlz keccedile temir kapıgka tegi suumlledim yltlgaru yir bayırkuu yiringe tegi suumlledim bunccedila yirke tegi yorıtdım iJtuumlken yışda yig idi yok ermiş il tutsık yir oumltuumlken yış ermiş bu yirde olurup tabgaccedil bodun birle tuumlzuumlttuumlm Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim denize pek az kala durdum guumlneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim Tibete pek az kala durdum batıda İnci (Sir Derya) ırmağını geccedilerek Demir Kapı ya kadar ordu sevk ettim kuzeyde Yir Bayurku topraklarına kadar ordu sevk ettim bunca diyara kadar ordularımı yuumlruumlttuumlm (ve sonunda anladım ki) Oumltuumlken ormanından daha guumlzel yer asla yok imiş (Tuumlrk milletinin yurt edineceği ve) youmlnetileceği yer Oumltuumlken ormanı imiş Bu yerde oturup Ccedilin mileti ile (ilişkileri)
duumlzeltlim KT G 3-5
YllllJ )llgtJ l9 ıılhıııııt
ıduk oumltuumlken yir bodun bardıg (Ey) Kutsal Oumltuumlken yerinin uumllkesinin mileli (başını alıp her yere) gittin KT D 23
~ılll lllJgt lt9 ıll~Ilhll ılllt AhYIl )llgtJ llIlh lllfllJ Illfl9Jgt Jı-gtı-Yt Ilf-f~ lllfllJgt n9 ılllhll -ı-DY-fgtJ-fıll lllft ~~lth
ıllltallJgt
olyirgeruuml barsar tuumlruumlk bodun oumllteccedilisen oumltuumlken yir olurup arkış tirkiş ısar
neng bungug yok oumltuumlken yış olursar bengguuml il tuta olurtaccedilı sen (Ey) Tuumlrk mileti (Kutsal) Oumltuumlken topraklarında oturup (buradan) kervanlar goumlnderirsen (ticaretle uğraşırsan) hiccedilbir sıkıntın olmayacak Oumltuumlken Ormanında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak huumlkmedeceksin KT G 8
-184- C Alyılmaz İpek volu ve Orhun vazıtları
Bilge Kaganın Tuumlrk milletine Oumlttikende oturmayı ve kervanlar sevketmeyi oumlguumltlemesi hiccedil de tesaduumlfi degildir ccediluumlnkuuml o kendisinden oumlnceki Tuumlrk kaganlarının tecruumlbelerini ccedilok iyi bilmektedir Oumlnce Hunların
6 sonra da (Koumlk)tuumlrklerin Ccedilinden vergi olarak alınan ipegi ve kendilerinin uumlrettikleri demir ve demir uumlruumlnlerini Bizansa satılabilmek ulaştırılabilmek iccedilin verdikleri muumlcadelelerden yaptıkları savaşlardan haberdardır8 bull Nitekim o doumlneme ait Ccedilin Bizans Fars ve Arap kaynaklarında da Tuumlrklerin (oumlzellikle İstemi Yabgu zamanında (552-576)) İpek Yolunun kontroluumlnuuml ele geccedilirmek iccedilin yaptıkları antlaşmalara ve verdikleri muumlcadelelere ait son derece kıymetli bilgiler mevcuttur Konu hakkında Prof Dr Ahmet TAŞAGIL (Ccedilin kaynaklarından da) hareketle şunları kaydetmektedir
Yıkılan Akhun devletinin toprakarı Ceyhun nehri sınır olmak uumlzere GoumlkshyTuumlrkler ve Sasanfler arasında paylaşıldı Neticede Maverauumlnnehir Fergananın bir kısmı Kaşgar Hoten ve Batı Tuumlrkisktanın oumlnemli şehirleri Goumlk-Tuumlrk devletine bağlandı Dolayısıyla meşhur ipek yolu ve bu yolda ticaret yapan Soğdlular İstemi
Yabgu nun eline geccedilmişti Akhunlar ın ortadan kalkmasıyla Goumlk-Tuumlrk devleti batıda
tam anlamıyla Sasani imparatorluğuyla sınır olurken aynı zamanda siyasi olarak ccedilağının duumlnyasının iki buumlyuumlk devleti Bizans ve Sasanfler le temasa geccedilmiş onlarla bir seviyeye yuumlkselmişti Bundan sonra Sasani huumlkuumlmdarı Anuşirvan Batı GoumlkshyTuumlrklerine vergi vermeye başlamıştı Bununla birlikte yeni siyasi gelişmeler olmaya başladı Sasani imparatorluğu Maverauumlnnehir ticaret yolunu tamamen eline geccedilirmek istiyordu Bu sebeple uumllkesinden Akdeniz ve Bizans limanlarına yapılan
ipek ticaretini durdurdu Bu şekilde Goumlk-Tuumlrklere bağlanmış olan tuumlccar Soğd
kavmini ekonomik zorluklara sokacak hem de Goumlk-Tuumlrkler i ipek transit
6 İpek Yolu ile ilgili araştırmalarıyla tanınan David CHRISTIAN Silk Roads or Steppe Roads The Silk Roads in World History adlı makalesinde İpek Yolunun buumlyuumlk bir kısmının MOuml II yuumlzyılın ortaları ve ikinci yarısına doğru tamamen Asya Hunlarının (Xiongnuların) elinde bulunduğunu onlardan habersiz hiccedilbir kervanın Ccedilinden Batıya
geccedilemediğini ve kendilerinin de ipek ticareti yaptıklarını kaydetmektedir bk Journal of World History Cıı No 12000 s 1-26 Tuumlrkler İpek Yolu vasıtasıyla ipek ve demirin yanı sıra oumlzel ve genel tuumlketim mallarının ccedilok ihtiyaccedil duyulan renkli ve has madenIerin taarruz silahlarının zırhlı takımların kuumlrk deri ve deri uumlruumlnlerinin suumls ve kullanım eşyalarının da ticaretini gerccedilekleştirmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk BURYAKOV Yuriy F Eski ve Orta ccedilağ Doumlnemlerinde Buumlyuumlk İpek Yolu Uumlzerindeki Orta Asya Tuumlrkleri Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s234-242 8 İpek Yolu iccedilin verilen muumlcadeleler hakkında bk BEDİRHAN Yaşar Orta Ccedilağda İpek Yolu Hiikimiyeti ve Tuumlrk Yurtları Konya i 994 (Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde İpek Yolu Hakimiyeti ve Ccedilinin Tuumlrkistanı İlk İstila Projesi S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi S 4 Konya 1999 s 237-256 BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde Hun-Ccedilin Siyasi Muumlcadelelerinde İpek Yolu ve İpek Yolu Ticaretinin Oynadığı Rol Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları S i i 8 İstanbul 1999 s 67-80 MEMİş Ekrem Eski Ccedilağda Tuumlrkler Konya 2002 OumlGEL Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-LL Ankara 1981
---oıAıilorıTUlUlUrkjllolmiddotyJla~tııAura~ştwırwmuumllaWlJal1JrıuE-ıJn~stl1litıampiUşuıilDOiellrıı SalylL12411OEltJjrzıuulUrullllmIL2ıOw04L-islLi ---=-185shy
vergisinden mahrum edecekti Ayrıca İstemi nin goumlnderdiği elccedilileri hile ile oumllduumlrttuuml Bu esnada batıda askeri harekata devam eden İstemi sınırarını Hazar Denizine kadar ulaştırdt
Oumltuumlken boumllgesi oumlzellikle de kağanlık merkezinin bulunduğu Ordu Balık
(Karabalgasun Harbalgas) şehriıo Tuumlrklerin guumlccedilluuml oldukları doumlnemlerde Ccedilinden Soğdiyanadan İrandan Bizanstan sık sık elccedililerin ve kervanların gidip geldiği İpek Yolunun en işlek merkezlerinden biri haline gelir Ccedilin ile Bizans arasında
adeta koumlpruuml goumlrevi goumlruumlr ıı
Oumltuumlkenin coğrafi ve stratejik konumununIZ tamamen bilincinde olan Bilge Kağan da kardeşi Koumll Tigin adına bu coğrafyada anıt mezar kuumllliyesi inşa ettirir ve yazıtı da buraya diktirir IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ ~Yt~ r~ mJ tfh J~tı-ı- J~t JYgt ıraquo
ht~ IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ Jhr9fr J)rlrt Jhr9ftr Nı- 11 ~ytU) 1r~t) ht
on ok oglınga lalınga ıegi bunı koumlruuml biling benguuml ıaş lokıldım ser ıaka
erig yerle irser anccedila erig yerle benguuml ıaş lokıldım bilildim anı koumlruumlp anccedila biling On-Ok oğullarına ve yabancıarına kadar (herkes) şunu iyice goumlruumln bilin Ebedi taş
hdkkettirdim (Burası) (bir) mevki olduğundan ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan boumlyle kolay erişilir (bir) yerde ebedi taş hdkettirdim yazdırttım Onu goumlruumlp oumlylece bilin (ve oumlğrenin) KT G 12-13
Bilge Kağan yakındakilerin (Tuumlrklerin) ve uzaktakilerin (yabancıların)
hepsinin goumlrebileceği bir yere yazıtı diktirdiğini kaydetmektedir Bu ifadeleri Koumll
9 TAŞAGIL Ahmet Goumlk-Tuumlrkler C I Ankara 1995 s 32 10 Konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca Uygurlar ın başkenti olarak belirtilen Karabalgasun un (1428 m 48T 0323295 UTM 5255137) biz Uygurlardan oumlnce Koumlktuumlrklerin de başkenti
olduğu duumlşuumlncesindeyiz
11 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynaklara Goumlre Orta Asya nın Oumlnemli Ticari ve Askeri Yolları (MS 552-999) Ankara 1973 GUMİLEV Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler İstanbul 1999 s 69-82 Ccedileviren D Ahsen BATUR HAUSSIG Hans Wilhelm İpek yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi Kayseri 1997 s 190-216 Ccedileviren Muumljdat KAYAYERLi KOCA Salim Eski Tuumlrklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 15-37 SINOR Denis Koumlktuumlrk İmparatorluğunun Kuruluş ve YıkılıŞı Erken İccedil Asya Tarihi İstanbul 2000 s 383-424 Ccedileviren Talat TEKİN ıı Oumltuumlkenin tarihi coğrafi askeri siyasi ticari ve sosyal accedilıdan oumlnemini iyi bilen Cengiz Han (1206-1227) ve oğulları da imparatorluklarının merkezi durumundaki Karakurum (Harhorin) şehrin i bu boumllgenin yakınındaki (Orhun yazıtlarının 32 km guumlneyinde 1456 m 48T 0336505 UTM 52350394) eski bir Uygur şehrinin uumlzerine kurmuş ve imparatorluğu buradan idare etmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk KAFALı Mustafa Cengiz Han Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İsıtim Ansiklopedisi C 7 İstanbul 1993 s 367-369 KIZLASOV 1 R Srednevekovıye Gorada Tuvı SA S 3 1959 s 73 ROUX Jean-Paul Moğol İmparatorluğu
Tarihi İstanbul 200 i Ccedilevirenler Aykut KAZANCIGİL - Ayşe BEREKET
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-184- C Alyılmaz İpek volu ve Orhun vazıtları
Bilge Kaganın Tuumlrk milletine Oumlttikende oturmayı ve kervanlar sevketmeyi oumlguumltlemesi hiccedil de tesaduumlfi degildir ccediluumlnkuuml o kendisinden oumlnceki Tuumlrk kaganlarının tecruumlbelerini ccedilok iyi bilmektedir Oumlnce Hunların
6 sonra da (Koumlk)tuumlrklerin Ccedilinden vergi olarak alınan ipegi ve kendilerinin uumlrettikleri demir ve demir uumlruumlnlerini Bizansa satılabilmek ulaştırılabilmek iccedilin verdikleri muumlcadelelerden yaptıkları savaşlardan haberdardır8 bull Nitekim o doumlneme ait Ccedilin Bizans Fars ve Arap kaynaklarında da Tuumlrklerin (oumlzellikle İstemi Yabgu zamanında (552-576)) İpek Yolunun kontroluumlnuuml ele geccedilirmek iccedilin yaptıkları antlaşmalara ve verdikleri muumlcadelelere ait son derece kıymetli bilgiler mevcuttur Konu hakkında Prof Dr Ahmet TAŞAGIL (Ccedilin kaynaklarından da) hareketle şunları kaydetmektedir
Yıkılan Akhun devletinin toprakarı Ceyhun nehri sınır olmak uumlzere GoumlkshyTuumlrkler ve Sasanfler arasında paylaşıldı Neticede Maverauumlnnehir Fergananın bir kısmı Kaşgar Hoten ve Batı Tuumlrkisktanın oumlnemli şehirleri Goumlk-Tuumlrk devletine bağlandı Dolayısıyla meşhur ipek yolu ve bu yolda ticaret yapan Soğdlular İstemi
Yabgu nun eline geccedilmişti Akhunlar ın ortadan kalkmasıyla Goumlk-Tuumlrk devleti batıda
tam anlamıyla Sasani imparatorluğuyla sınır olurken aynı zamanda siyasi olarak ccedilağının duumlnyasının iki buumlyuumlk devleti Bizans ve Sasanfler le temasa geccedilmiş onlarla bir seviyeye yuumlkselmişti Bundan sonra Sasani huumlkuumlmdarı Anuşirvan Batı GoumlkshyTuumlrklerine vergi vermeye başlamıştı Bununla birlikte yeni siyasi gelişmeler olmaya başladı Sasani imparatorluğu Maverauumlnnehir ticaret yolunu tamamen eline geccedilirmek istiyordu Bu sebeple uumllkesinden Akdeniz ve Bizans limanlarına yapılan
ipek ticaretini durdurdu Bu şekilde Goumlk-Tuumlrklere bağlanmış olan tuumlccar Soğd
kavmini ekonomik zorluklara sokacak hem de Goumlk-Tuumlrkler i ipek transit
6 İpek Yolu ile ilgili araştırmalarıyla tanınan David CHRISTIAN Silk Roads or Steppe Roads The Silk Roads in World History adlı makalesinde İpek Yolunun buumlyuumlk bir kısmının MOuml II yuumlzyılın ortaları ve ikinci yarısına doğru tamamen Asya Hunlarının (Xiongnuların) elinde bulunduğunu onlardan habersiz hiccedilbir kervanın Ccedilinden Batıya
geccedilemediğini ve kendilerinin de ipek ticareti yaptıklarını kaydetmektedir bk Journal of World History Cıı No 12000 s 1-26 Tuumlrkler İpek Yolu vasıtasıyla ipek ve demirin yanı sıra oumlzel ve genel tuumlketim mallarının ccedilok ihtiyaccedil duyulan renkli ve has madenIerin taarruz silahlarının zırhlı takımların kuumlrk deri ve deri uumlruumlnlerinin suumls ve kullanım eşyalarının da ticaretini gerccedilekleştirmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk BURYAKOV Yuriy F Eski ve Orta ccedilağ Doumlnemlerinde Buumlyuumlk İpek Yolu Uumlzerindeki Orta Asya Tuumlrkleri Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s234-242 8 İpek Yolu iccedilin verilen muumlcadeleler hakkında bk BEDİRHAN Yaşar Orta Ccedilağda İpek Yolu Hiikimiyeti ve Tuumlrk Yurtları Konya i 994 (Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde İpek Yolu Hakimiyeti ve Ccedilinin Tuumlrkistanı İlk İstila Projesi S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi S 4 Konya 1999 s 237-256 BEDİRHAN Yaşar Tuumlrk Tarihinde Hun-Ccedilin Siyasi Muumlcadelelerinde İpek Yolu ve İpek Yolu Ticaretinin Oynadığı Rol Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları S i i 8 İstanbul 1999 s 67-80 MEMİş Ekrem Eski Ccedilağda Tuumlrkler Konya 2002 OumlGEL Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-LL Ankara 1981
---oıAıilorıTUlUlUrkjllolmiddotyJla~tııAura~ştwırwmuumllaWlJal1JrıuE-ıJn~stl1litıampiUşuıilDOiellrıı SalylL12411OEltJjrzıuulUrullllmIL2ıOw04L-islLi ---=-185shy
vergisinden mahrum edecekti Ayrıca İstemi nin goumlnderdiği elccedilileri hile ile oumllduumlrttuuml Bu esnada batıda askeri harekata devam eden İstemi sınırarını Hazar Denizine kadar ulaştırdt
Oumltuumlken boumllgesi oumlzellikle de kağanlık merkezinin bulunduğu Ordu Balık
(Karabalgasun Harbalgas) şehriıo Tuumlrklerin guumlccedilluuml oldukları doumlnemlerde Ccedilinden Soğdiyanadan İrandan Bizanstan sık sık elccedililerin ve kervanların gidip geldiği İpek Yolunun en işlek merkezlerinden biri haline gelir Ccedilin ile Bizans arasında
adeta koumlpruuml goumlrevi goumlruumlr ıı
Oumltuumlkenin coğrafi ve stratejik konumununIZ tamamen bilincinde olan Bilge Kağan da kardeşi Koumll Tigin adına bu coğrafyada anıt mezar kuumllliyesi inşa ettirir ve yazıtı da buraya diktirir IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ ~Yt~ r~ mJ tfh J~tı-ı- J~t JYgt ıraquo
ht~ IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ Jhr9fr J)rlrt Jhr9ftr Nı- 11 ~ytU) 1r~t) ht
on ok oglınga lalınga ıegi bunı koumlruuml biling benguuml ıaş lokıldım ser ıaka
erig yerle irser anccedila erig yerle benguuml ıaş lokıldım bilildim anı koumlruumlp anccedila biling On-Ok oğullarına ve yabancıarına kadar (herkes) şunu iyice goumlruumln bilin Ebedi taş
hdkkettirdim (Burası) (bir) mevki olduğundan ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan boumlyle kolay erişilir (bir) yerde ebedi taş hdkettirdim yazdırttım Onu goumlruumlp oumlylece bilin (ve oumlğrenin) KT G 12-13
Bilge Kağan yakındakilerin (Tuumlrklerin) ve uzaktakilerin (yabancıların)
hepsinin goumlrebileceği bir yere yazıtı diktirdiğini kaydetmektedir Bu ifadeleri Koumll
9 TAŞAGIL Ahmet Goumlk-Tuumlrkler C I Ankara 1995 s 32 10 Konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca Uygurlar ın başkenti olarak belirtilen Karabalgasun un (1428 m 48T 0323295 UTM 5255137) biz Uygurlardan oumlnce Koumlktuumlrklerin de başkenti
olduğu duumlşuumlncesindeyiz
11 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynaklara Goumlre Orta Asya nın Oumlnemli Ticari ve Askeri Yolları (MS 552-999) Ankara 1973 GUMİLEV Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler İstanbul 1999 s 69-82 Ccedileviren D Ahsen BATUR HAUSSIG Hans Wilhelm İpek yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi Kayseri 1997 s 190-216 Ccedileviren Muumljdat KAYAYERLi KOCA Salim Eski Tuumlrklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 15-37 SINOR Denis Koumlktuumlrk İmparatorluğunun Kuruluş ve YıkılıŞı Erken İccedil Asya Tarihi İstanbul 2000 s 383-424 Ccedileviren Talat TEKİN ıı Oumltuumlkenin tarihi coğrafi askeri siyasi ticari ve sosyal accedilıdan oumlnemini iyi bilen Cengiz Han (1206-1227) ve oğulları da imparatorluklarının merkezi durumundaki Karakurum (Harhorin) şehrin i bu boumllgenin yakınındaki (Orhun yazıtlarının 32 km guumlneyinde 1456 m 48T 0336505 UTM 52350394) eski bir Uygur şehrinin uumlzerine kurmuş ve imparatorluğu buradan idare etmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk KAFALı Mustafa Cengiz Han Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İsıtim Ansiklopedisi C 7 İstanbul 1993 s 367-369 KIZLASOV 1 R Srednevekovıye Gorada Tuvı SA S 3 1959 s 73 ROUX Jean-Paul Moğol İmparatorluğu
Tarihi İstanbul 200 i Ccedilevirenler Aykut KAZANCIGİL - Ayşe BEREKET
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
---oıAıilorıTUlUlUrkjllolmiddotyJla~tııAura~ştwırwmuumllaWlJal1JrıuE-ıJn~stl1litıampiUşuıilDOiellrıı SalylL12411OEltJjrzıuulUrullllmIL2ıOw04L-islLi ---=-185shy
vergisinden mahrum edecekti Ayrıca İstemi nin goumlnderdiği elccedilileri hile ile oumllduumlrttuuml Bu esnada batıda askeri harekata devam eden İstemi sınırarını Hazar Denizine kadar ulaştırdt
Oumltuumlken boumllgesi oumlzellikle de kağanlık merkezinin bulunduğu Ordu Balık
(Karabalgasun Harbalgas) şehriıo Tuumlrklerin guumlccedilluuml oldukları doumlnemlerde Ccedilinden Soğdiyanadan İrandan Bizanstan sık sık elccedililerin ve kervanların gidip geldiği İpek Yolunun en işlek merkezlerinden biri haline gelir Ccedilin ile Bizans arasında
adeta koumlpruuml goumlrevi goumlruumlr ıı
Oumltuumlkenin coğrafi ve stratejik konumununIZ tamamen bilincinde olan Bilge Kağan da kardeşi Koumll Tigin adına bu coğrafyada anıt mezar kuumllliyesi inşa ettirir ve yazıtı da buraya diktirir IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ ~Yt~ r~ mJ tfh J~tı-ı- J~t JYgt ıraquo
ht~ IH~ı-t ıı- ~ı-f~~ Jhr9fr J)rlrt Jhr9ftr Nı- 11 ~ytU) 1r~t) ht
on ok oglınga lalınga ıegi bunı koumlruuml biling benguuml ıaş lokıldım ser ıaka
erig yerle irser anccedila erig yerle benguuml ıaş lokıldım bilildim anı koumlruumlp anccedila biling On-Ok oğullarına ve yabancıarına kadar (herkes) şunu iyice goumlruumln bilin Ebedi taş
hdkkettirdim (Burası) (bir) mevki olduğundan ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan boumlyle kolay erişilir (bir) yerde ebedi taş hdkettirdim yazdırttım Onu goumlruumlp oumlylece bilin (ve oumlğrenin) KT G 12-13
Bilge Kağan yakındakilerin (Tuumlrklerin) ve uzaktakilerin (yabancıların)
hepsinin goumlrebileceği bir yere yazıtı diktirdiğini kaydetmektedir Bu ifadeleri Koumll
9 TAŞAGIL Ahmet Goumlk-Tuumlrkler C I Ankara 1995 s 32 10 Konuyla ilgili kaynaklarda yalnızca Uygurlar ın başkenti olarak belirtilen Karabalgasun un (1428 m 48T 0323295 UTM 5255137) biz Uygurlardan oumlnce Koumlktuumlrklerin de başkenti
olduğu duumlşuumlncesindeyiz
11 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynaklara Goumlre Orta Asya nın Oumlnemli Ticari ve Askeri Yolları (MS 552-999) Ankara 1973 GUMİLEV Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler İstanbul 1999 s 69-82 Ccedileviren D Ahsen BATUR HAUSSIG Hans Wilhelm İpek yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi Kayseri 1997 s 190-216 Ccedileviren Muumljdat KAYAYERLi KOCA Salim Eski Tuumlrklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 15-37 SINOR Denis Koumlktuumlrk İmparatorluğunun Kuruluş ve YıkılıŞı Erken İccedil Asya Tarihi İstanbul 2000 s 383-424 Ccedileviren Talat TEKİN ıı Oumltuumlkenin tarihi coğrafi askeri siyasi ticari ve sosyal accedilıdan oumlnemini iyi bilen Cengiz Han (1206-1227) ve oğulları da imparatorluklarının merkezi durumundaki Karakurum (Harhorin) şehrin i bu boumllgenin yakınındaki (Orhun yazıtlarının 32 km guumlneyinde 1456 m 48T 0336505 UTM 52350394) eski bir Uygur şehrinin uumlzerine kurmuş ve imparatorluğu buradan idare etmişlerdir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk KAFALı Mustafa Cengiz Han Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İsıtim Ansiklopedisi C 7 İstanbul 1993 s 367-369 KIZLASOV 1 R Srednevekovıye Gorada Tuvı SA S 3 1959 s 73 ROUX Jean-Paul Moğol İmparatorluğu
Tarihi İstanbul 200 i Ccedilevirenler Aykut KAZANCIGİL - Ayşe BEREKET
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-186- C Alyılmaz ıpek vol ye Qrbo vazıtları
Tigin yazıtının batı yuumlzuumlnde Tang İmparatoru Xuan-zong13 a (712-756) ait ccedilince metnin l4 23-25 satırlanndaki cuumlmleler de desteklemektedir
Bu sebeptendir ki gelecek hadsiz hesapsız nesilerin dimağlarında onların
muumlşterek başarılarımn şaşaası her guumln yeniden canlansın diye uzakta ve yakında
bulunan herkesin bunu oumlğrenebilmesi iccedilin bilhassa muhteşem yazıt diktik5
Bilge Kaganın ve Xuan-zongun işaret ettikleri uzaktaki ve yakındaki
herkesin rahat ulaşabildigi yer (Koumlk)tuumlrklerin kaganlık merkezinin de iccedilinde bulundugu Oumltuumlkendir Doumlnemin en eski en guumlvenli ve en işlek yollarından biri buradan geccedilmektedir Yuumlzyıllar boyu Uzakdogu ile Batı arasında koumlpruuml goumlrevi goumlren ve bir yandan Dogu Tuumlrkistana bir yandan Ccedilin e bir yandan Sogdiyanaya bir yandan da Batı Tuumlrkistana kadar uzanan bu yolun ana kolları birccedilok noktada İpek Yoluyla kesişmektedir Ancak ne yazık ki bazı tarihi kayıtlar seyyahlar ve birkaccedil bilim adamı dışında bu yolun varlıgından soumlz eden olmamıştır J6
bull Konu uumlzerinde yapılacak kapsamlı ccedilalışmalar hem İpek Yolunun buguumlne kadar ihmal edilen bu son derece işlek kolunun ortaya ccedilıkmasını saglayacak hem de bu yolla ilişkisi olan milletlerin (başta Tuumlrklerin Ccedilinlilerin Sogdların ve Farsların olmak uumlzere) birccedilok bilinmezini aydınlatacaktır
13 Ccedilince kelimenin transkripsiyonunda Pinyin Sistemi esas alınmıştır 14 Koumll Tigin yazıtının batı yuumlzuuml Ccedilince bir metni ihtiva etmektedir Tang İmparatoru Xuanshyzong (712-756)un Koumll Tiginin oumlluumlmuuml dolayısıyla goumlnderdigi yazdırdıgı bu metinde evrenin duumlzeninden Ccedilinliler ile Tuumlrkler arasındaki tarihi ilişkilerden barışın oumlneminden Koumll Tiginin saygın kişiliginden ve Tang İmparaıoru Xuan-zongun Koumll Tiginin oumlluumlmuumlnden duyd_ugu uumlzuumlntuumlden bahsedilmektedir Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk ALYILMAZ Cengiz Koumll Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Uumlzerine Orkun S 59 İstanbul 2003 s 24-27 tS Metnin Ccedilinceden Tuumlrkccedileye ccedilevirisi Hadiye ERTURKAN tarafından yapılmıştır bk ERTURKAN Hadiye Kuumlltegin Yazltının Ccedilince Kısmının Tercuumlmesi Huumlseyin Namık
ORKUN Eski Tuumlrk Yazıtarı Ankara 1994 s 8 ı -84 16 Konu hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bk GOumlKALP Cevdet Kaynakara Goumlre Orta Asya mn Oumlnemli Ticari ve Askeri Yoları (MS 552-999) Ankara 1973 ROUX Jean-Paul Orta Asya Tarih ve Uygarlık İstanbul 2001 s 30-33 Ccedileviren Lale ARSLAN
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
--2oAıiulTııQrLlkllJiYıaatuAıırAiasl1ltı~rmwawJaLLrııJEIOLDwStjl11middottJlluumlsıııuuml 2os4 ~-187OıoıcrLJOampıgtıisiuSuauyl Erldzuuruww 2004Lshy
BİBLİYOGRAFY A
ALYI LMAZ Cengiz Eski Tuumlrk Şehirleri ve Semerkant Atatuumlrk
Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi S 20 Erzurum 2002 s 303shy
3 i ı
BARTHOLD W Eski Tuumlrk Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Uumlzerine Duumlşuumlnceler Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 645-666
BAYKARA Tuncer Goumlktuumlrk Yazıtlarının Tuumlrk İskan (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri TDAY Belleten 1990 Ankara 1994 s 17middot29 BAZIN Louis Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien
Budapest-Paris 1991 CHANG Jen-tang Tang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Yeni
Belgeler (-Tse-fu-yuumlan-kuei ve Tzu-chih Tung-chiene goumlre- 618-745) Taipei 1968 CHAVANNES Edouard Notes additionelles sur les Tou-kiue (Tures)
occidentaux Toung Pao II 5 Leiden 1904 s 1-110 CUVEYNI Alaaddin Ata Melik Tdrih-i Cihan Guumlşd Ankara 1999
Ccedileviren Muumlrsel OumlZTUumlRK EBERHARD W Ccedilinin Şimal Komşuları Ankara i 994 Ccedileviren Nimet
ULUGTUG ERCİLASUN Ahmet Bican Tuumlrk Uygarlığının Oluşmasında ve
Gelişmesinde Yazı Dilinin Roluuml Orkun S 58 İstanbul 2002 s 17-19 ESİN Emel Oumltuumlken YıŞ (Tuumlrk Sanatında Ağaccedillı Dağ Hakkında Notlar)
Atsız Armağanı İstanbul 1976 s 147-186 ESİN Emel İslamiyetten Oumlnceki Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi ve İsldma Giriş
İstanbul 1978 ESİN Emel Orduğ (Başlangıccediltan SelccedilukluIara Kadar Tuumlrk Hakan Şehri)
Tuumlrkler Ansiklopedisi C 3 Ankara 2002 s 129-149 GABAIN A von Koumlktuumlrklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Goumlzuumlyle Step
DTCF Dergisi C vm s 3 Eyluumll 1950 s 373-379 Ccedileviren Saadet CcedilAOATAY GIRAUD Rene L Empire des Turcs Celestes Les Regnes dElterich
Qapghan et Bilge (680-734) Paris 1960 İZGİ Oumlzkan Kutlug Bilge Kuumll Kağan Boumlğuuml Kağan ve Uygurlar Ankara
1986 KAFESOOLU İbrahim Tuumlrk Bozkır Kuumlltuumlruuml Ankara 1980 KAFESOGLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml İstanbul 1989 KURAT A N Goumlktuumlrk Kağanlığı DTCF Dergisi C X S 1-2 Martshy
Haziran 1952 s 55-57 LİGETi L Bilinmeyen İccedil Asya Ankara 1986 Ccedileviren S KARATAY
bull Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara Bibliyografyada yer verilmemiştir
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-188- C Aifılmaz İpek yolu ye Orhun Yazitları
Lİu Mau-tsai Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tuumlrken (Tu-kuumle) C I-II Wiesbaden 1958
MARQUART 1 Die Chronologie der attuumlkischen Inschriften Leipzig 1898
OumlGEL Bahaeddin İslamiyetten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Ankara 1984 OumlGEL Bahaeddin Duumlnden Buguumlne Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları
İstanbul 200 ı
RASONYI 1aszlo Tarihte Tuumlrkluumlk Ankara 1988 REşİDEDDİN Fazlullah Cami-et-Tevarih C 3 Bakl-1957 Farsccedila ilmishy
tenkitli metni hazırlayan Abdulkerim Ali Oğlu Alizade Farsccediladan tercuumlme eden A K ARENDS
SERTKAYA Osman Fikri Goumlktuumlrk Tarihinin Meseleleri Ankara 1995 STAVISKY Boris Ya İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Oumlnemi Tuumlrker
Ansikopedisi C 3 Ankara 2002 s 222-233 Ccedileviren Mehmet TEZCAN SUumlMER Faruk Eski Tuumlrkerde Şehircilik Ankara 1994 TEKİN Şinasi Metiniere Dayanarak Eski Turkierde Goumlccedilebe (OumltUken) ve
Şehir (Hoccedilu) Medeniyetlerinin Tahlili Atatuumlrk Uumlni Edebiyat Fakuumlltesi Araştırma
Dergisi S 3 Erzurum 1972 s 35-60
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-lAioJJO-TıuIIJ-rıkWiYUl8Ilt tJAıra~şwtl[JrmlııaiIJI1ll8rullEııDııJŞtiwtU~şULJDleıareıgmiddotşLi ısiIJyııI -=-189shy2L4JErszullJrUluwwı2rı0uıOı4
Kouml Tigin yazıtı (Batı yuumlz Ccedilince yuumlz)
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-190- C Ayımaz İpek yo ye Orhun yazıtları
Tarihı Ordu Balık (Karabalgasun i Harbalgas) şehrinden bir goumlruumlntuuml
Karakurum (Harhorin) şehrinden genel bir goumlruumlntuuml
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-ıA1roJTuuumlurllolkiIJJylaıt-A IŞıııbrwWAlIIarIaE UDerııjsi 234 --=191shyr nst1Wş syJJı Er~zulLLruumIlL02llQQ~4~
İpek Yolu Haritası httpwwwchakbmanarodruenWsilkroad adlı siteden alınmış ve
uumlzerine konuyla ilgili eklemeler tarafımızdan yapılmıştır
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
-192- C Alyılmaz ipek Volu ve Orhun vazıtları
ABSTRACT
The Silk Road one of the most ancient and busy main roads and expanding from Asia to Europe is a way through which not only silk but also a lot cultural and civilization components were transfered from one point of the world to another one In this way the Silk Road served as almost a bridge among various cultures and civilizations during the centuries and afforded to becoming of some collective values and thoughts in the geographical areas connected with another one by this road
The period ofTurkish Qaghanate in VIlth-VIIIth centuries has a very different place in the history of the Turks when it was taken into account its very extensive frontiers Turks relations with other nations such as social political and commercial their wars againt the neighbours and their very valuable cultural and art works which were left behind them Now there are a lot monuments and inscriptions left by them in Mongolia and most of them were erected along with the course of the Silk Road very consciously For example Bilge Qaghan the ruler of the Turks says in Kol Tigin Inscription that he ereeted this monument on one of the most busy accessible and central roads in order that every one can know and learn the information on these insciptions In real both some other data in the inscriptions and the parallel to them historical sources become clear that the central road mentioned by the Qaghan is one ofbranches of the Silk Road
