Zhvillimi i Qëndrueshëm Ekonomik dhe Sfidat e Shqipërisë

Konferenca VIII Studentore

1

KONFERENCA VIII STUDENTORE

Zhvillimi i Qëndrueshëm Ekonomik dhe Sfidat e

Shqipërisë drejt Integrimit në BE

Qershor 02,2017

Durrës, Shqipëri


2

Përfitimet dhe kostot e një monedhë të përbashkët, për rastin e

Shqipërisë

Rizael Myhypaj

(Financë Kontabilitet, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Nga 1 janari i vitit 1999 Europa e bashkuar ka një monedhë të përbashkët, duke

krijuar një sërë lehtësirash si forcimi i tregut të përbashkët Europian dhe një rrezik të

luhatjes së kursit të këmbimit valutor vetëm me vendet jashtë Eurozonës. Këto

lehtësira e kanë një kosto dhe ajo është heqja dorë nga liria për tëpërcaktuar politikën

monetare dhe mundësitë e rregullimit makroekonomik që realizohet nga lëvizja e

vlerës së jashtme të një monedhe vendase.

Shqipëria si një shtet Europian aspiron që nga fillesat e rendit të saj demokratik të

bëhet pjesë e Bashkimit Europian. Po cilat do të ishin përfitimet e mundshme të

Shqipërisë? Po kostot? Në cfarë mënyre do të mund ti rrisnim përfitimet dhe të ulnim

kostot? Në këtë punim unë do të përpiqem ti jap një përgjigje sa më konkrete këtyre

cështjeve të rëndësishme që do të sillte ky integrim i mundshëm,por jo vetëm.

Fjalë kyçe: Zona e Monedhës së Përbashkët, Bashkimi Europian, Mekanizmi

Europian i Kursit të Këmbimit, Zonë e Monedhës Optimale, Kostot e Transaksionit,

Euroland.

HYRJE

Pas pasojave që patën nga dy Luftrat Botërore në gjysmën e parë të shekullit të 19 të

vendet europianë kryesisht Franca dhe Gjermania shprehen vullnetin për të

minimizuar konfliktët e mëvonshmë. Kjo pasi paqja dukej së ishte altërnativa e duhur

për një harmoni sociale dhe politike, rrjedhimisht në një rritje ekonomike për të

konkuruar tregun botërror. Këto objekiva arriheshin vetëm më rritjen e bashkpunimit

ndermjet vendeve dhe unifikimin e tregut europian, që do të contë më vonë në një

bashkim monetar europian.

Lëvizja drejt një monedhë të vetmë Europianë ka një histori relativisht të gjatë. Skica

kryesore e këtij bashkimi fillon më Traktatin e Maastricht it

(Traktati i Bashkimit

Europian) në vitin 1992. Në këtë traktat u vendosën për here të parë një sërë kriteresh

për pranimin për t‘ju bashkengjitur bashkimit të propozuar monetar. Disa nga këto

kritere striktë ishin : të pasurit e një deficiti buxhetor më pak së 3% e GDP së

, një

raport të borxhit qëveritar ndaj GDP së

prej më pak së 60%, kombinuar më norma të

ulta inflacioni dhe më intëresa të përaferta më mësataren e BE së

. Gjithashtu nga ky


3

traktat u formulua një grafik kohor për futjen e monedhës së përbashkët në qarkullim

dhe kompleksi i rregullave për krijimin e një banke qëndrore europianë. Banka

qëndrore europianë e filloi aktivitëtin e saj në qërshor të vitit 1998, duke krijuar

keshtu së bashku më bankat qëndrore të vendeve antare në marrveshje, Sistemin

Europian të Bankave qëndrore. Këtij sistemi i është deleguar përgjegjesia për të

siguruar stabilitëtin e cmimëve dhe për venjën në jetë të politikes së vetmë monetare

europianë.

Monedha e vetmë e Eurozonës, zyrtarisht hyri në qarkullim më 1 janar të vitit 1999.

Në këtë ditë kurset e këmbimit ndermjet monëdhave të vjetra kombetare kombetare të

vendeve të Eurolandit u lidhe në mënyrë të pakthyeshmë dhe disa ditë më pas tregjet

finanziare filluan ta tregtojnë euron kundrejt monëdhave të tjera, si edhe të tregtojnë

letra më vlerë të emëtuare në euro. Po në 1 janar por të vitit 2002 hynë në qarkullim

bankenotat dhe monëdhat e para mëtalike euro, dhe brenda pak muajsh përfundoi

kalimi në euro si mjet i vetëm i këmbimit në eurozonë.

Kalimi në një bashkim monetar përben një hap shumë të guximshem. Shumë nga

monëdhat kombetare që u zevendesuan nga euro qarkullonin për qindra vjet.

Natyralisht lind pyetja së përsë këto vende e konsideruan të arsyeshmë të braktisnin

monëdhat e tyre për të adoptuar një monedhë të vetmë të përbashkët? Mund të themi

së përgjigjia e kesaj pyetje është sa ekonomike aq edhe politike. Sidoqoftë, egzistontë

gjithashtu besimi së pasja e një monedhë të vetmë do të ndihmontë të ―kompletohej

tregu‖ më mallrat, sherbimët dhe më faktoret e prodhimit europian që kishin qënë një

projekt në vazhdim për shumicen e përiudhes së pasluftës.

Shqipëria në kuadrin e një shteti të Europes Lindorë aspiron intëgrimin në Bashkimin

Europian, si një mënyrë për të rritur zhvillimin në saje të përfitimëve të mundshmë që

do të ofrontë ky intëgrim. Por këto përfitimë duhet të peshohen kundrejt kostos së

bashkengjitjes më një zonë të përbashkët monetare

LITERATURA

Historiku i përmbledhur i marrëdhënieve Shqipëri - Be

Marrdhëniet diplomatike midis Shqipërisë dhe Komunitëtit Ekonomik Evropian u

vendosën në qërshor 1991. Në maj 1992 u nënshkrua Marreveshja e Tregtisë dhe

Bashkepunimit Ekonomik, e cila u shoqërua edhe nga nënshkrimi i Deklaratës së

Përbashkët Politike Shqipëri - Komunitëti Evropian. Shqipëria ishte vendi i parë në

rajon që nënshkroi një marreveshje të tille.Samiti i Zagrebit i Nëntorit 2000, lançoi

Procesin e Stabilizim-Asociimit për 5 vendet e Europës Juglindorë, duke përfshire dhe

Shqipërinë. Nëgociatat më Shqipërinë për nënshkrimin e Marreveshjes së Stabilizim

Asociimit u hapen zyrtarisht në vitin 2003. Më 28 prill 2009, Shqipëria paraqiti në

Keshillin e BE-së kerkesën për anëtaresim. Më 16 nëntor 2009, Keshilli i Çeshtjeve të

Përgjithshmë dhe i Marredhenieve më Jashtë, i kerkoi Komisionit të përgatisë

Opinionin për Shqipërinë. Më 16 dhjetor 2009, u dorëzua Pyetësori nga Komisioni

Evropian. Në baze të përgjigjeve të Pyetësorit të plotësuar nga pala shqiptare, në

10.11.2010 u publikua Opinioni i Komisionit Evropian për kerkesën e Shqipërisë për

anëtaresim, në të cilin u identifikuan 12 prioritëtë kyçe për hapjen e nëgociatave të


4

anëtaresimit më BE.Në Raport Progresin e vitit 2012, Komisioni rekomandoi që

Keshilli duhet t`i jape Shqipërisë statusin e vendit kandidat, në varesi të përmbushjes

së masave kyçe në fushen e drejtësisë dhe reformës së administratës publike, si dhe

përfundimin e rishikimit të procedurave të rregullores parlamëntare.

Marrja e Statusit të vendit kandidat

Në datën 24 qershor 2014, Keshilli i Çeshtjeve të Përgjithshmë të Bashkimit Evropian

vendosi t‘i jape Shqipërisë statusin e vendit kandidat, dhe u mbështet disa ditë më

vonë (27 qërshor 2015) nga Keshilli Evropian. Kjo rastisi edhe më 10 vjetorin e

―Agjendes 2014‖, të propozuar nga qëveria greke në vitin 2004, si pjesë e Samitit të

Sëlanikut.

Dialogu Politik BE- Shqipëri Dialogu politik BE-Shqipëri shoqëron dhe konsolidon marredheniet ndermjet

Bashkimit Evropian dhe Shqipërisë dhe kontribuon në vendosjen e lidhjeve të ngushta

të solidaritëtit dhe formave të reja të bashkepunimit ndermjet paleve. Më hyrjen në

fuqi të Marreveshjes së Stabilizim-Asociimit (MSA), dialogu politik Shqipëri-BE

zhvillohet në formatin e Keshillit të Stabilizim-Asociimit (KSA) dhe strukturave të

tjera të përbashkëta.

Procesi i liberalizimit të vizave Në mars 2008, u lançua dialogu për Liberalizimin e Vizave mës Shqipërisë dhe

Bashkimit Evropian. Udherrefyesi për Shqipërinë u dorëzua zyrtarisht në qërshor

2008, për të vijuar më procesin e përmbushjes së kritereve të përcaktuara në këtë

dokumënt nga vendi ynë. Në baze të plotësimit të kritereve të Udherrefyesit, në 15

shtator 2010, Komisioni Evropian hartoi një vlerësim pozitiv për Shqipërinë, për

Parlamëntin Evropian dhe vendet anëtare të BE. Ky vlerësim i hapi rrugen vendim-

marrjes për liberalizimin e vizave për qytëtaret shqiptare drejt hapesires ―Schengen‖.1

ANALIZA E GJETJEVE

Përfitimet nga një bashkim monetar

1. Eliminimi I kostove të transaksionit: Një përfitim I dukshem dhe I

drejtpërdrejtë është së ky proces e ben tregtinë më të lehtë ndermjet antareve

pasi nuk do të kishim më kosto për konvertimin e monëdhave. P.sh: sot një

kompanie Shqiptare që blen produktë europianë I duhet të paguaje një

komision për të konvertuar lekun shqiptar në euron europian një intëgrim I

mundshem do ta zerontë këtë kosto. Ndokush do të thoshtë së eliminimi I

kesaj kostoje do të thotë më pak të ardhura për institucionin konvertues dhe

rrjedimisht shkurtim në vende punë.Kjo është pjesërisht e drejtë pasi eliminimi

I kesaj kostoje do të thotë më shumë të ardhura për kompanitë opëruesë dhe

rrjedhimisht hapje vendesh të reja punë. Më pak fjalë në tërma afatgjatë kjo do

të silltë kompletim të tregut, rrjedhimishte eficence më të lartë.

2. Rritja e transparënces në cmim: Cmimët në valuta të ndryshmë mund të jetë

relativisht e veshtire për ti krahasuar. Keshtu që nësë mallerat dhe sherbimët

cmohen nga e njëjta monedhë atëhere krahasimi I cmimëve është I

drejtpërdrejtë. Kjo mund ti ndihmoje firmat opëruesë të shkurtojnë

1 http://www.punetejashtme.gov.al/al/misioni/integrimi-ne-Be


5

shpenzimët, pasi ata do të ishin në gjendje për të gjetur produktin më të lire më

lehtë dhe më shpejtë, që do të thotë më shumë informacion mbi tregun.

3. Reduktimi I riskut që shkaktohet nga evitimi I luhatjeve të kursit të këmbimit:

Reduktimi I këtij risku do të bënte që firmat të ishin në gjendje të planifikonin

në mënyrë më të sigurtë në terma afatgjatë. Kjo do të thotë se projekte

investimesh të konsiderueshmë si ndertimi I fabrikave të reja do të dukeshin

më pak të rrezikshmë, rrjedhimisht rritje në investim, rritje nga e cila do të

përfitontë e tëre ekonomia.

4. Ulja e inflacionit: Banka Qëndrore Europianë e cila përcakton normat e

intërest për të gjithe eurozonën do të jetë e angazhuar për mbajtjen e një

inflacioni të ulet. Në këtë aspekt vendet të cilat kanë një inflacion përgjithsisht

të lartë do të përfitonin nga një intëgrim I mundeshem.

5. Përfitimët në Sëktorin Financiar: Futja në qarkullim e euros ka beret e

mundur uljen e kostos tregtare në bono, capital, dhe asëtëve bankare në

Eurozonë.

6. Rritje e Konkurences dhe efikasitetit: Intëgrimi në një monedhë të vetmë do të

nxistë konkurrencen pasi do të kishte transparënce më të madhe të cmimëve

dhe për më tëpër firmave do ti duhej të opëronin në një treg më të gjere. Kjo

rrjedhimisht do të ndihmonte në efikasitetin e firmave pasi atyre do tu

detyroheshin të mbetën konkuruesë.

7. Reduktim I daljes jashtë eurozonës të

kapitalit: Ky reduktim vjen si pasoje e

uljes së kostove të transaksionit, dhe

rritjes së sigurisë për të ardhmën. Kjo gje

do të bentë që firmat mos të investonin

më jashtë eurozonës por brenda saj duke

sjelle keshtu një rritje të mundshmë

ekonomike.2

Kostot e një bashkimi monetar

1. Humbja e autonomisë mbi politiken monetare: Kjo është një nga kostot

kryesore më të cilat përballen vendet që intëgrohen në këtë bashkim monetar.

Në një zonë ku opëron një monedhë e vetmë kemi një banke qëndrore për të

gjithe vendet që harton politiken monetare, në këtë rast kemi të bejmë më një

politike monetare që ―i përshtatë të gjitheve‖ por jo egzaktësisht sic duhet.

Rrjedhimisht vendet antare humbasin mundesinë e zhvlersimit të monedhë së

tyre si një mjet për të rritur eksportët osë mundesinë për të përdorur politika

fiskale të tilla ulja apo ngritja e taksave në mënyrë direktë në varesi të

kushtëve ekonomike.

2. Humbja e Sovranitetit: Në një bashkim të tille, jo cdo vend anëtar është po aq i

fortë apo i dobet sa të tjerët ekonomikisht apo strukturalisht. Niveli i

bashkepunimit të nëvojshem në një bashkim të tille duhet të jetë shumë i lartë

për të zgjidhur një mori ceshtjeh që përfshijnë inflacionin apo normat e

intëresit. Keshtu që një disbalance në fuqinë midis shtetëve do të bentë që

shtetët të ndikonin tëk njëra tjetra në vendimmarrje.

2 Steger, M. B.. “BE. Hyrje e shkurtër”, Oxford –University Press. Tiranë2003


6

3. Efektë të ndryshmë nga politika monetare: Edhe në rastët kur vendet janë në

kushtë ekonomike të përaferta, mund të ndodhe që një politike e vetmë të këtë

efektë të ndryshmë në vende të ndryshmë. Psh: të marim si të mirqënë fakin së

Shqiptaret tëntojnë të kenë shtëpitë e tyre më shumë së sa shtetasit e tjere

europianë, kjo e ben Shqipërinë shumë më të varur nga kreditë hipotëkare, dhe

rrjedhimisht një ndryshim në normat e intëresit nga Banka Qëndrore

Europianë do të kishte efektë të tjera në Shqipëri në krahasim më vendet e

tjera të eurozonës që në rastin tonë nuk varen shumë nga kreditë hipotëkare.

4. Goditjet e jashtmë Ekonomike: Tronditjet ekonomike më prejardhje nga jashtë

mund të kenë një ndikim nëgativ. P.sh: një rritje e shpejtë e cmimit të naftës

mund të ndikoje në mënyra të ndryshmë në vende të ndryshmë në varesi të

ndikimit që nafta ka në këto vende, sëpsë nëqoftësë Shqipëria ka disa rezerva

naftë të shfrytëzueshmë atëhere nafta nuk do të kishte të njëjtin impakt si në

Luksemburg që nuk ka asnjë rezerve naftë.

5. Shpenzimët e Tranzicionit: Në rastin e një bashkimi monetar do të kishim disa

kosto në përiudhë afatshkurtër për kalimin në monedhën e re. P.sh: në Shqipëri

makinëritë e shitjes automatike d otë duhej të riprogramoheshin për shitjen në

një tjetër monedhë, gjithashtu Shqipëria do të duhej të përballontë koston për

të tërhequr paranë e vjetër dhe për të hedhur në qarkullim të renë.3

Teoria e zonave optimale

Kjo teori përpiqët të vendosë disa karaktëristika nëpërmjet të cilave vendet antare

mund të reduktojnë kostot dhe të rrisin përfitimet

Karakteristikat që reduktojnë kostot e një monedhë të vetme: Sic e kemi

përmëndur edhe më sipër kostoja kryesore e bashkimit monetar është humbhja

e autonomisë për hartimin e politikes monetare si dhe e përjashtimit të

rregullimit makroekonomik ndermëj lëvizjes së kursëve të këmbimit. Në rastin

e një tronditje ekonomike do të shikonim një lëvizje të inflacionit dhe

papunsisë, por këtu kemi të bejmë më tërma afatshkurtër. Normalisht që

ekonomitë në tërma afatgjatë ndodhen në nivelet e tyre natyrore të prodhimit.

Keshtu që sa më shpejt të kalohet në nivelet natyrore të prodhimit aq më pak

kosto do të këtë për vendet anëtare të një bashkimi monetar. Por si të mund ti

kalojmë tronditjet afatshkurtra ekonomike?

1. Fleksibilitët sa më i lartë i pagave në të gjithe zonën e monedhës së pebashkët:

Një fleksibilitët i lartë i pagave ben që pagat të reagojnë shpejtë në varesi të

rritjes apo renies së papunsisë.

2. Lëvizshmëria sa më e lartë e krahut të punës: Në këtë rast një lëvizshmëri sa

më e lartë e krahut të punës ben që të sheshohen disbalancat e papunësisë në

vendet e bashkimit monetar, pasi një i papunë nga një vend i eurozonës e ul

nivelin e papunësisë në vendit e tij duke gjetur punë në një vend tjetër të

eurozonës ku ka kerkesë të lartë nga ana e firmave për punë. Keshtu që sa më

e lartë të jetë lëvizshmëria e krahut të punës aq më shumë mund ta mbroje ajo

bashkimin monetar nga tronditjet asimëtrike.

3 Borçard, Diter –Klaus. “ABC – ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian”. Pegi.2010.


7

3. Lëvizshmëria sa më e lartë e Kapitalit: Në tërma të mbrojtjes së një bashkimi

monetar nga një tronditje asimëtrike, lëvizjet e mëdha të kapitalit fizik do të

ndihmonin gjithmonë e më shumë në rritjen e kapacitëtit prodhues në vendet

që përjetojnë një gjallerim, mëqënësë firmat e vendeve të tjera anëtare

investojnë atje. Kjo përvec së kompeson tronditjet afatshkurtra ben të mundur

edhe ngushtimin e pabarazive rajonale, gjithashtu. Ndersa përsa i përkët

kapitalit finaciar, levezshmëria e lartë e tij mund të jetë e dobishmë në

mbrojtjen e ekonomive nga tronditjet afatshkurtra. P.sh : banoret e një vendi

që po përjeton recesion do të deshironin të mërrnin hua nga banoret e një

vendi që po përjeton gjallerim, në mënyrë që të kapërcenin veshtiresitë e tyre

afatshkurtra.

Karaktëristika e cila rrit përfitimët e një monedhë të vetmë: Këtu mund të

përmëndim shkallen sa më të lartë të intëgrimit tregtar. Sa më e madhe të jetë

sasia e tregtisë që behet ndermjet vendeve aq më shumë do të përfitojnë nga

adoptimi i një monedhë të përbashkët. Një nga përfitimët e bashkimit monetar

të sipërpërmëndura është edhe eliminimi i kostove të transaksionëve, keshtu

që sa më e lartë të jetë tregtia nderkombetare ndermjet vendeve anëtare të

bashkimit ekonomik aq më i madh është reduktimi në kostot e transaksionit që

detyron pasja e një monedhë të huaj.4

KONKLUZIONET

Duke u nisur nga ky studim arrijmë në përfundimet si më poshtë:

Shqipëria e trajton intëgrimin në BE tëresisht si një ceshtje politike, e cila nuk

është qasja e duhur duke marre indicje edhe nga rasti i Brexit.

Vlen për tu përmëndur së nuk është e qartë së sa do të përfitoje Shqipëria nga

lëvizja e lirshmë e forces punëtore. Kjo pasi në po përballemi momëntalisht

më vale emigrimi jo normale dhe kjo liri do ta lehtësontë emigrimin e forces

puntore duke ulur agregatët dhe eficencen e ekonomisë tonë.

Nga një intëgrim i tille kam përshtypjen së femëri Shqiptar nuk ka përfitimë të

qënësishmë. Fermëri sot punon që të konkuroje produktët e përvec të tjerave

edhe produktët më origjinë Europianë, por intëgrimi në BE do ta ultë edhe më

shumë koston e një produkti Europian duke bere keshtu që fermëri të humbe

mundesinë e konkurimit. Kjo mund të sillte në terma afatshkurtër

përkeqësimin e financave të fermëreve Shqiptar.

Aderimi në BE me një monedhë të përbashkët ka këto kosto dhe përfitimë të

sipër trajtuara, por duhet të behen parashikimë së skenareve të ndryshem nqs

do të shtoheshin anë nëgative të tjera apo do të të uleshin përfitimët.

Përfundimisht Shqipëria nuk është në kushtet e farorshmë për të optimizuar

përfitimët nga BE. Duke qënë në një gjendje të tille unë nuk e shoh integrimin

Europian si zgjidhjen e duhur. Unë propozoj si alternativën e duhur

konsolidimin e mëtejshem të ekonomisë tonë, rritjen e sigurisë për të pasur

parashikime më të sakta, dhe specializimin e sëktoreve tanë ekonomik. Europa

4 Bogdani Mirela, Loughlin John.. “Shqipëria dhe BE, Integrimi Europian dhe Prespektiva e Pranimit”. Dajti, Tiranë. 2004


8

e bashkuar ka këtë eficence sëpsë është bere e mundur direkt osë jodirejt

ndarja e sëktoreve ekonomike, duke bere të mundur prodhimin më eficence të

lartë dhe duke nxjerre produktë edhe për tregun botëror. Shoh si një nëvoje

emërgjentë ngitjen e grupeve të kerkim zhvillimit për ekonominë shqiptare për

ta kanalizuar atë në industri ku rritët eficenca më qëllim konkurimin e

produktëve dhe sherbimëve nderkombetar.

Duhet ndaluar së mënduari së situata jonë do të përmiresohej vetëm psë dhe

pasi do të antaresoheshim në BE.

BIBLIOGRAFIA

Steger, M. B.. ―BE. Hyrje e shkurtër‖, Oxford –University Press. Tiranë2003

Borçard, Diter –Klaus. ―ABC – ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian‖.

Pegi.2010.

Bogdani Mirela, Loughlin John.. ―Shqipëria dhe BE, Integrimi Europian dhe

Prespektiva e Pranimit‖. Dajti, Tiranë. 2004

N.Gregory Mankiw & Mark P.Taylor, ―Ekonomiksi Makroekonomia‖,

UETpress, Tirane 2013

Salko Drini, ―Bazat e Finances‖, Pegi, Tirane 2015

Rudiger Dornbusch & Stanley Fischer, ―Makroekonomia‖, Dituria, Tirane

2014

REÇI, Mirjam, ―çështje të perceptimëve të shqiptarëve mbi kostot dhe

përfitimët e hyrjes në bashkimin europian‖, Në kërkim të gradës shkencore:

DOKTOR Në ―Studime Evropiane dhe Integrim Evropian‖, TIRANË, Korrik

2014

Nga interneti:

http://www.punetejashtmë.gov.al/al/misioni/integrimi-ne-Be

http://europa.eu/index_en.htm

http://www.economicshelp.org/europe/benefits-euro/

http://www.investopedia.com/terms/e/economic-

shock.asp?layout=infini&v=5A&adtest=5A&ato=3000

http://www.investopedia.com/articles/investing/043015/what-are-advantages-

not-adopting-euro.asp

http://www.punetejashtme.gov.al/al/misioni/integrimi-ne-Be

http://europa.eu/index_en.htm

http://www.economicshelp.org/europe/benefits-euro/

http://www.investopedia.com/terms/e/economic-shock.asp?layout=infini&v=5A&adtest=5A&ato=3000

http://www.investopedia.com/terms/e/economic-shock.asp?layout=infini&v=5A&adtest=5A&ato=3000

http://www.investopedia.com/articles/investing/043015/what-are-advantages-not-adopting-euro.asp

http://www.investopedia.com/articles/investing/043015/what-are-advantages-not-adopting-euro.asp


9

Ndërmjetësimi Financiar dhe Impakti në Ekonominë Shqipëtare

Ardita Ndoj, Brisilda Cenaj, Artjola Sheshi

(Financë Kontabilitet, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Në ditët e sotme, sistemi ekonomik botëror ështe përherë në një proces zhvillimi të

vazhdueshëm, kjo falë karakterit të tij gjithnjë e më shumë të adaptueshëm ndaj

ndryshimeve si dhe konsolidimit në shkallë më të lartëtë marrëdhënieve diplomatike,

ekonomike e tregtare midis shteteve. Në fushën e madhe të sistemit ekonomik

botëror, Shqipëria paraqitet si një vend me një ekonomi tregu në proces zhvillimi ku

në vitet e e fundit po njeh ritme rritjeje pozitive. Përtej politikave makroekonomike,

lehtësirave qeveritare, marrëveshjeve tregtare, agjentetë rëndësishëm ku mbështeten

politikëbërësit ekonomikë për zhvillimin ekonomik mbeten institucionët financiare

ndërmjetesuese vecanërisht ato bankare.

Në ekonominë e Shqipërisë ndërmjetësit financiare shërbejnë si mekanizma katalizues

duke realizuar në shkallë më të lartë qarkullimin monetar dhe duke i dhënë

frymëmarrje ekonomisë në rang kombëtar. Qëllimi i studimit tonëështe investigimi

rreth ndërmjetesve financiarë në Republikën e Shqipërisë duke vëzhguar ndryshimet

e ndodhura në aktivitetin e tyre përgjate viteve, duke pasur si objektiva evidentimin e

shkallës së ndërmjetesimit financiar dhe analizimin e zhvillimeve ekonomike në

Shqipëri kjo e studiuar nën aspektin e influencës së institucioneve financiare

shqipëtare vecanërisht ato bankare.

Realizimi i punimit tonë me karakter analizues dhe deskriptiv ështe mbështetur

kryesisht në raportet financiare të Bankës së Shqipërisë dhe raporte e studime te

kryera nga specialistë në fushën financiare. Ky punim del në konkluzione se

ndermjetësit financiare shqipëtarë janë faktorë kyc nëprogresin ekonomik, prandaj

inkurajimi i veprimtarisë së tyre duhet te qëndrojë si një ndër objektivat primarë te

drejtuesve në kuadrin e arritjes së objektivit te përhershëm , atij te zhvillimit te

qëndrueshëm ekonomik.

Fjalë kyce: Ndërmjetës financiar; Sistem financiar, Zhvilllimi ekonomik.

HYRJE

Punimi bën një overview të fillesave të institucioneve ndërmjetësuese financiare

jopublike në shtetin shqipëtar duke u fokusuar më shumë në periudhën e intesifikimit

të veprimtarisë së tyre. Në këtë punim i është kushtuar vëmendje institucioneve

private financiare (atyre më të rëndësishme), ndërsa Banka e Shqipërisë nuk është

trajtuar përderisa rëndësia dhe impakti i saj si rregullator përgjatë ekonomise ështe i


10

vazhdueshëm dhe i ditur tanimë. Pastaj vazhdohet me analizimin e aspekteve të

kreditimit dhe të financimit që kanë dhënë duke marrë në studim vetëm një numër të

caktuar vitesh të fundit ku ështe vënë re impakti më i madh, kjo e shoqëruar me

raporte dhe me grafikë pasqyrues. Punimi ofron gjithashtu rekomandime rreth

inkurajimit të veprimtarisë më eficiente të ndërmjetësuesve financiarë.

Objektivi primar i punimit të ndërmarrë rreth ndërmjetësve shqipëtare private është të

pasqyrojë influencën e tyre të luajtur në zhvillimin ekonomik të shtetit shqipëtar duke

analizuar përvec kësaj ndryshimet e pësuara prej tyre fokusuar më me detaje në vitet e

fundit të aktivitetit ekonomik dhe rrjedhojat në zhvillimin makroekonomik në vend.

Synohet të jepet informacion rreth veprimatarisë së tyre dhe rrjedhojat në aktivitetet e

subjekteve private në sistemin ekonomik , ndikimi në rrjedhat e parasë dhe investimet

vecanërisht.

Qëllimi i këtij punimi është të paraqesë ecurinë e ekonomisë shqipëtare nën efektin e

ndërmjetësve financiarë, duke parë luhatjet dhe efektet vecanërisht pozitive të dhëna

nga ato. Më tej, do të paraqiten edhe ndryshimet e ndodhura këtyre ndërmjetesve

financiarë private në aspektin e veprimtarisë së tyre. Vëmendje më e madhe do ti

kushtohet dhënies së informacionëve në lidhje me vitet më të fundit në te cilat

ndërmjetesit financiarë kanë influencuar më fuqishëm.

Punimi i ndërmarrë i përket një natyre analizuese dhe informuese. Në realizimin e

tij është përdorur metoda krahasuese kjo e ndërthurur me atë historike. Kjo ështe

kryer me tendencën e të parit dhe krahasimit të përformancave dhe ecurisë së

ndërmjetësve financiarë shqipëtarë në rrjedhën e viteve. Metodat e analizës

statistikore përshkruese gjejnë përdorim në shërbim të paraqitjes të të dhënave,

ndryshueshmërisë së tendencave përgjatë disa periudhave të ndryshme të shqyrtuara.

LITERATURA

Sistemi financiar, fillesat n[ Shqip[ri

Pasi Shqipëria doli nga regjimi komunist, tranzicioni nga një ekonomi e planifikuar

drejt një qendre të orientuar drejt tregut, së bashku me ndihmën e bollshme

ndërkombëtare dhe ndihma të tjera strategjike, ndihmuan vendin të përparojë5. Ky

ndryshim do te vihej re pas viteve të para te '90. Në fillimet e veta të viteve '90,

ekonomia e tregut dhe marrëdhëniet e tregut tek ne zunë fill në kushtet e mungesës

totale të institucionëve të tregut.6 Mungesa e tillë bënte që ekonomia të realizonte

frytet e investimeve individuale me ritëm të ngadaltë dhe jo fluent. Sistemi financiar i

kësaj dekade i korrespondon sistemit të llojit empirik.

Niveli i depozitave dhe I kredive dhe financimeve të dhëna nga këta ndërmjetës

financiarë ishin shumë të ulëta kjo e ardhur nga:

5The World Bank, Albanian Economic Overvieë, April,20,2017. 6 Sh.Bundo, E.Luci, G.Cane, Sistemi financiar dhe roli i institucioneve të ndërmjetesimit brenda tij, Tiranë, 2004, fq.301.


11

Numri i ulët i ndërmjetesve financiarë (operonin vetëm tre banka

private)

Mungesa e familjaritetit me institucionet financiare

Mosbesimi dhe mungesa e informacionëve për huamarrësit

Mbështetja e investimeve dhe e financimeve në para të marra në para

të thata

Kapacitetet jo shumë të larta financuese të institucioneve financiare

Situatë e vështirë makroekonomike

Përvec kësaj, në etapat e para të këtij procesi ndërmjetësit financiarë, të vegjël në

numër nuk luajtën rol të rëndësisishëm në ekonomi dhe trasferimi kryesor i flukseve

monetare kryhej përmes transferimit financiar direkt midis individëve ku paraja

lëvizte në formën e saj parësore dhe jo përmes llogarive bankare.

Funksionet e ndërmjetësve financiare dhe shkalla e realizimit në Shqipëri gjatë

viteve 1990-2000

Shkalla e ndërmjetësimit financiar gjykohet nga niveli i kryerjes së funksioneve

financiare për të cilët ndërmjetësit financiarë janë të specializuar. Kështu përsa i

korrespondon periudhës më të vështirë tranzitore, vitet 1990-2000 ne kemi bërë një

analizë rreth shkallës së kryerjes së funksioneve ndërmjetësuese që paraqitet si më

poshtë:

1-Pas viteve '90, vecanërisht në dekadën e parë, mekanizmi i pagesave ekzistonte, por

kishte funksionalitet të kufizuar përderisa nuk ekzistonte as kultura e kryerjes së

transaksioneve përmes tyre.

2-Dihet që ndërmjëtesit janë të specializuar në procesin e shitjes dhe të blerjes së

letrave me vlerë. Në Shqipëri në këtë përiudhë duke e parë edhe nga niveli i standartit

të jetesës ku GDP/ për fryme luhatej në vlerat 12007 $, shqipëtarët nuk ishin në

gjendje te investonin shuma parash në këto institucione.

3-Bankat, kompanitë e pensioneve, të investimeve,të sigurimit etj, kanë funksion

shumë të dobishëm atë të uljes së kostove të transaksioneve të financimit dhe të

informacionit. Përderisa edhe financimet dhe përdorimi i shërbimeve që ofronin këto

njësi ishte i ulët, ky funksion rrjedhimisht realizohej pak.

4-Ekonomitë e shkallës gjithashtu janë një vecori e ndërmjetësve financiarë. Sa më i

madh të jetë vëllimi i transaksionit aq më e vogël ështe kosto për njësi. Meqë themi se

niveli i kredive ishte jo i lartë detyrimisht as ky funksion nuk realizohej aq mirë nga

ndërmjetësit e atëhershëm.

5-Harmonizimi i maturitetit dhe likuiditetit vjen si një tjetër vecori e ndërmjetësve

financiarë. Ky funksion realizohet përmes dhënies së huave afatshkurtra por edhe

7 Përpara vitit 2000 GDP ishte me e ulet se 1200-1500$/frymë.


12

afatgjatë dhe menaxhimit të tyre e marrjes të depozitave. Ky funkson është kryer nga

institucionet ndërmjetësuese edhe në Shqipëri edhe pse menaxhimi i kredive ka

paraqitur ngaherë probleme.

Bankat private dhe r[nd[sia e tyre

Zakonisht, zhvillimi financiar matet nga faktorë si madhësia, thellësia, qasja dhe

efikasiteti dhe stabiliteti i sistemit financiar i cili përfshin tregjet, ndërmjetësit,

shumëllojshmërinë e aseteve, institucioneve dhe rregullimet. Sa më e lartë shkalla e

zhvillimit financiar, aq më e gjerë diponueshmëria e shërbimeve financiare që lejojnë

diversifikimin e rriskut.8

Bankat në Shqipëri përherë kanë qenë të rëndësishme. Në vendet në zhvillim ,ku

mungojnë institucionet e tjera financiare ose ku aktiviteti i tyre është shumë i ulët,

sistemi bankar praktikisht, mund të identifikohet me sistemin financiar. Rasti i

Shqipërisë, është një rast ku sektori financiar reduktohet në aktivitetin e sistemit

bankar.9

Sistemi bankar asokohe dha 24 miliardë lekë kredi, që ishte tre herë më shumë se një

vit më parë. Rritja e niveleve të kredisë dhe konkurrencës në tregun e kredisë bëri që

të vërehej zhvendosja e investimeve nga letrat me vlerë të qeverisë drejt huave për

klientët e tyre, pra duke rritur kështu me ritme shumë të shpejta portofolin e kredive.

Kjo i dha nxitje të madhe konsumit dhe hapjes së veprimtarive të vogla biznesi duke

influencuar në rritjen graduale (me ritme jo aq të larta megjithatë) të jetesës.

Në vitin 2000, në mënyrë të vazhdueshme, Banka e Shqipërisë veproi në drejtim të

uljes së normave të interesit në ekonomi. Sistemi bankar rezultoi me fitim dhe

kapitalizim të kënaqshëm që u konvertua në më shumë kredi dhe investime nga

bankat. Gjatë kësaj periudhe aktive bëhen përvec bankave, edhe fondet e pensioneve

dhe shoqëritë e sigurimeve me rritje të veprimtarisë ndërmjetësuese, madhësisë së

primeve, kredive të dhëna, depozitave e aktiveve duke përmirësuar raportet

financiare të tyre.

Ne mund të interpretojmë se një sasi e konsiderueshme kredie i është akorduar

vecanërisht sektorit tregtar, njësive tregtare me kredi afatgjata. Përderisa sektori

tregtar është baza për punësim dhe rritje konsumi, rritjen e madhe e ka dhënë ai si

rrjedhojë e mbështetjes përvec se në investimet fitimprurëse dhe në financimin nga

bankat e nivelit të dytë si BKT më e rëndësishmja .

Një zhvillim pozitiv vërehet në vitet 2004-2005 ku ekonomia shqipëtare po fillon

mbështetjen në kreditim nga institucionet financiare vecanërisht nga bankat. Për të

mbetur në kuadrin e realizimit të një përmbledhjeje për sistemin financiar duke dashur

8 Meka, E. Meka, S. Albanian financial system in front of global & financial crisis-A new approach to ensure long-term sustainabily,European University of Tirana,2008,322. 9 Uruci, E. Makroekonomia, botimet Toena, Tiranë, 2006, fq 21.


13

të përqëndrohemi më shumë në vitet e fundit po paraqesim një përmbledhje rreth

ndryshimeve më të rëndesishme të pësuara nga ata ku vërehet:

Zgjerim i rrjetit në formën e degëve, të agjencive dhe të zyrave dhe teknologji

e re.

Përshpejtim i procesit të privatizimit të bankave shtetërore.

Zgjerim i aktivitetit të institucioneve jobankare.

Rritje të konkurrencës në sistemin bankar, peshës së kapitalit të huaj dhe

aktivitetit kredidhënës.

Përmirësimi i cilësisë së portofolit të kredive dhe lehtësim standartesh

huadhënieje.

ANALIZE E VEPRIMTARIS[ S[ FINANCIARE

Viti 2012

Në këtë vit sistemi bankar kishte një shkallë të konsiderueshme likuiditeti duke

përmirësuar dhe lehtësuar blerjet në rang kombëtar. Shtrëngimi i masave të

huadhënies e trashëguar nga viti parardhës nuk do jepte rritjen e dëshiruar të

aktiviteteve sipërmarrëse. Bankat në këtë periudhë do ulnin numrin e kredive prej

kredive me probleme. Megjithatë, funksionin e ndërmjetësimit financiar, bankat e

kompesuan me rritjen e investimeve në letra me vlerë. Pozitive është fakti se në fund

të vitit 2012, kredia afatgjatë vijon të ketë peshën kryesore në totalin e portofolit të

kredisë, gjë që krijoi premisa të mira zhvillimi për të ardhmen. Linja e kreditimit

mbetet pothuajse identike. Sektorët më të kredituar të ekonomisë ishin: tregtia,

riparimi i automjeteve dhe artikujve shtëpiakë, sektori i ndërtimit dhe sektori i

industrisë përpunuese. Kjo përputhet edhe me atë që u tha më lart ku financimi në

këtë përiudhe nuk dha efekt të rëndësishëm në zhvillim sektorësh.

Grafik nr. 3: Kreditë e dhëna sipas sektorëve në përqindje, viti 2012

Bujqesi,gjueti, 1.00%

Peshkim, 0.20% Ind.nxjerrese,

1.40% Ind.perpunuese,

10.60%

Energji elektrike,uje,gaz,

8.60%

Ndertim, 11.70%

Tregti,riparim, 25.40%

Hotele,restorante, 3.20%

Transport.magazinim,telekomunik

acion, 2.10%

Pasuri te paluajtshme,qera,

1.10%

Administim publik, 0.10%

Arsim, 1.00%

Sherbime kolektive,sociale,individuale, 2.80%

Individe, 26.20% , 0


14

Viti 2013

Përgjatë vitit 2013 efektet e krizës po ndiheshin jo vetëm në ekonomi por dhe në

sektorin bankar. Për pasojë kredia e re e gjeneruar në ekonomi ishte më e ulët se ajo

e një viti më parë. Kjo pati një impakt negativ në të ardhurat kombëtare. Bankat

ndikuan pozitivisht duke bërë investime jashtë vendit. Nuk mohohet se gjatë këtij viti

bankat e kanë luajtuar mirë funksionin e menaxhimit të rriskut duke mbajtur një

pozicion më të matur drejt kredidhënies. Ndërmjetësit bankarë nuk dhanë nxitje të

financimit. Interesante ështe fakti se tanimë kredia u zhvendos drejt asaj konsumatore

që zuri rreth 68.9% duke cuar në më shumë blerjeve konsumatore ndërsa kredia

dhënë sektorit privat rezulton me një rënie prej 3%. Kështu bankat dhanë fonde gjatë

kësaj periudhe edhe sektorëve publike të cilët ishin në situatë deficitare.

Viti 2014

Pas një ngadalësimi të rritjes nga 2009-2013, rritja ekonomike mori gradualisht

shpejtësi duke filluar nga 2014 për shkak të rimëkëmbjes në manifakturim, ndërtim

dhe tregti me pakicë.10

Kështu në sektorin bankar zhvillimi pozitiv që shoqëroi vitin

2014 ishte rënia e kredive të këqija me 0.7% duke cuar drejt stabilizimit në të

ardhmen. Pozitive shihet pjesa e financimit ku kreditë e dhëna individëve dhe

bizneseve u rritën me 16.4% më shumë. Bankat realizuan funksionin e tyre të

transferimit monetar edhe më me eficiencë se më parë duke blerë dhe shitur

instrumenta financiarë më shumë. Bankat ndikojnë pozitivisht në këtë periudhe duke

siguruar qarkullim monetar dhe likuiditet të nevojshëm. Rritja e shërbimeve bankare

erdhi më në rritje së bashku edhe me shtimin e depozitave. Dalëngadalë, ekonomia

po shkonte drejt kreditimit më të madh dhe ndërveprimit të tregjeve në Shqipëri. Edhe

këtë vit biznesi u financua më shumë duke patur impakt të mirë në rritjen e punësimit

në sektorin privat. Një rritje e konsumit në terma kombëtare i kushtohet rritjes së

kredive të dhëna individëve nga bankat private. Përmirësimi i ekonomisë dhe

investimeve vjen në kuadër të financimeve afatgjata dhe më favorizuese të ofruara

nga sistemi bankar. Treguesi i aktiveve gjithsej ndaj PBB-së, që shpreh kontributin e

këtyre tregjeve në ndërmjetësimin financiar, arriti në nivel më të larte prej 6.4%.

Grafik nr.2: Kreditë e dhena bizneseve dhe konsumatorëve në përqindje, viti 2014 .

10 Guven,D. Miagkyi,M. Albania's Credit Market. Center of International Development, Cambridge MA, September,16, 2016


15

Viti 2015

Gjatë 2015 sistemi bankar ishte aktiv në masë të duhur. Gjatë këtij viti ndërmjetësit

bankarë intesifikuan marrëdhëniet me thesarin dhe ato ndërbankare. Rënia e kredive

të këqija me 4.58% krijoi kushte të mira për financim. Bankat mbajtën një nivel të

mirë likuiditeti duke ndihmuar BSH të mbante në norma të qëndrueshme inflacionin.

Megjithatë totali i kredisë u pa me një rënie prej 9.2 miliardë lekësh. Struktura e

kredive vijon të jetë edhe këtë vit pak a shumë e njëjtë me vitin 2014 por rritjen më të

lartë gjatë vitit 2015, e shfaq kredia për konsum dhënë individëve. Ndërkohë, rënien

më të lartë e pati kredia për ―investime për pasuri të paluajtshme‖ dhe kredia ―për

kapital qarkullues‖ dhënë bizneseve përkatësisht me 8.6% dhe 5.2%. Në të njëjtën

linjë ecën edhe struktura e kredisë sipas sektorëve të ekonomisë që nuk evidenton

ndryshime të qenësishme krahasuar me një vit më parë. Depozitat e klientëve mbeten

burimi kryesor i financimit për sistemin bankar shqipëtar.

Viti 2016

Gjatë vitit 2016 sic raportohet, sektori bankar u gjend përballë rrisqeve të brendshme

dhe të jashtme dhe rrisqeve që lidheshin me veprimtarinë e saj. Vijueshmëria e mirë e

raporteve financiare të bankave dha një shenjë pozitive për ekonominë shqipëtare

gjithashtu. Sic u raportua dhe nga FMN Shqipëria gjatë këtij viti pësoi një rritje dhe

një impakt të rëndësishëm e pati ulja e papunësisë. Bankat relizuan më së miri

funksionin e tyre të ndërmjetësimit duke paraqitur një situatë më të mirë likuiditeti.

Përvec kësaj lëvizja dhe shkalla e përdorimit të transaksioneve bankare u rrit me

rritjen e volumit të shkëmbimeve tregtare. Megjithatë në aspektin e kreditimit të

konsumatorëve u vu re një përshpejtim prej 3.7 % dhe bizneset patën një kreditim në

rritje me 2.4%. Bankat gjatë 2016-ës luajtën dhe një rol tjetër të rëndësishëm, atë të

qarkullimit të fondeve duke investuar me rritje në letrat e borxhit. Niveli i ulët i

transaksioneve bankare me jashtë nuk shfaqet pozitiv duke na vënë në dijeni në lidhje

me këtë dobësi bankare. Situata ekonomike që shihet si premtuese për zhvillim të

mëtejshëm do të ketë padyshim një prej protagonistëve të saj sistemin bankar.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

23

.10

%

13

.70

%

17

.10

%

19

.80

%

1.5

0%

3.1

0%

1.9

0%

18

.70

%

1.1

0%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

KREDITË E DHËNA 2014


16

Ndikimi në GDP i sektorit bankar ndër vite

Treguesit /vit 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Totali i aktiveve në

mld leke 990.6 1.120.20 1.187.98 1.234.32 1.293.72 1.317.84

Totali i

aktiveve/GDP 81 86.1 89.61 91.13 91.56 91.33

Totali i

kredive/GDP 40.1 40 43.58 41.88 42.12 40.61

Tregu i sigurimeve dhe institucionet e sigurimeve

Tregu i sigurimeve ështe një pjesë tepër e rëndësishme e sistemit financiar në

Shqipëri. Në të përfshihen shoqërite private dhe ato të zotëruara nga shteti të cilat

realizojnë procesin e sigurimit të individëve apo bizneseve.. Aktualisht në tregun e

sigurimeve egzistojnë nëntë kompani sigurimesh të cilat operojnë në sigurimin e jo-

jetës dhe tre kompani që operojnë në sigurimin e jetës. Gjithashtu, në treg janë gjashtë

kompani brokerimi .

Edhe pse ka fituar njëfarë qëndrueshmërie, tregu i sigurimeve në Shqipëri vazhdon të

jetë i brishte. Në 2015 pati një rritje me rreth 17.4%. Sërish tregu shqiptar i

sigurimeve vazhdon të jetë i orientuar nga sigurimet e Jo-Jetës, të cilat zinin rreth

92.3% të totalit, ndërsa pjesa tjeter u ka takuar sigurimeve të jetës. Portofoli i pronës,

përgjegjësive, garancive siguruan mbi një miliard lekë, ku vendin e parë e zunë zjarri

dhe dëmtime të tjera në pronë më rreth 69.56%, të pasuara nga sigurimi i

përgjegjësive të përgjithshme civile me 21.27% të totalit. Negative ka qenë ecuria e

sigurimeve të Jetës. Ndihmesë në rritje e kanë dhënë politikat lehtësuese të TVSH .

Problematikat që paraqiten në tregun e shoqërive të sigurimeve janë nivel më i ulët i

sigurimit të jetës, të pasurisë, pronave, përgjegjësive, konkurrencë e ashpër pa një

bazë të mirëfilltë veprimi në treg, problematika të hasura në aspektin e likuiditetit,

gama e produkteve të ofruara qe ka nevojë të zgjerohet.

Faktorët që priten të sjellin zhvillime pozitive në tregun e sigurimeve në të ardhmen:

1- Zhvillimi dhe rritja e përgjithshme e ekonomisë.

2- Ndryshimi i qëndrimit të qytetarëve dhe bizneseve ndaj riskut.

3- Zhvillimi më tej i sigurimit të jetës, duke e kuptuar prej qytetarëve këtë sigurim si

një investim në të ardhmen e tyre dhe të familjeve.

4- Futja e investitorëve të huaj, e cila ka sjellë garanci edhe më të mëdha për këtë

treg.

5- Rritja e gamës së produkteve duke përfshirë sigurimet në fushën e katastrofave

natyrore e biznesit etj.

6- Konkurrenca në rritje mes shoqërive në fushën e sigurimeve.


17

Fondet e investimit

Fondet e Investimit janë një grumbullim asetesh financiare ose parash në gjuhën e

përditshme, me objektivin parësor për t‘i investuar këto para për të prodhuar fitim për

investitorët. Të gjitha këto para së bashku formojnë asetet e fondit, të cilat pastaj

investohen në tregjet financiare në vend ose jashtë, në bono, obligacione dhe

instrumente të tjera financiare.

Raiffeisen Prestigj dhe Raiffeisen Invest Euro

Fondi i investimeve Raiffeisen Prestigj është një fond me ofertë të hapur publike,

krijuar nga Raiffeisen Invest. Fondi Prestigj është krijuar për investitorët që kanë

kursime në lek dhe investon në bono dhe obligacione të qeverisë shqiptare në tregun

vendas. Duke kombinuar instrumente me maturitete të ndryshme, fondi synon të japë

kthim më të lartë se depozitat me afat. Objektivi i investimit të fondit është gjenerimi

i një kthimi sa më të madh nga investimi duke ruajtur kapitalin dhe likuiditetin.

Ndërkohë edhe fondi tjetër, Raiffeisen Invest Euro ështe krijuar për investitorët që

kanë kursime në euro dhe investon në bono dhe obligacione të emetuara në euro.

Raiffeisen Invest kujdeset që t‘i investojë vetë asetet e investitorëve përmes një

procesi profesional dhe transparent të mirëkontrolluar. Lehtësirat që ofron ky fond

janë: kthimi i kënaqshëm nga investimi, fleksibiliteti, menaxherë professionalë që

mbikqyrin ecurinë e letrave me vlerë të investuara dhe realizojnë investimin,

ndëmjetësimin për investitorët, aksesi , komoditeti i lartë i investimit .Fondet e

Investimit kanë njohur një rritje të shpejtë në vetëm 4 vjet në Shqipëri. Fondi i parë në

vend, paratë e investuara në Fondet e Investimit përbëjnë mbi 6% të të gjithë

depozitave në sistemin bankar dhe kjo ështe një shifër e konsiderueshme. Pritet që në

të ardhmen të intesifikohen transaksionet e kryera përmes tyre duke ndikuar pozitvisht

n[ qarkullimin e parave dhe kreditimin në tërësi.

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Shteti Shqipëtar po ecën drejt një rruge zhvillimi jo pa pak vështirësi, megjithatë

burimet e saj të shumta ,lokacioni, pasuritë natyrore dhe humane priten të jenë shtylla

të sigurta mbështetjeje për Shqipërinë. Përvec tyre, si potencial i mirë për zhvillimin e

mëtejshëm të shtetit shqipetar mund të pohojmë se do të vazhdojnë të jenë

institucionet dhe kompanitë financiare ku disa po rendin drejt maturimit e disa të tjera

drejt konsolidimit të mëtejshëm në tregun shqipëtar. Megjithatë ka gjithmonë vend

për përmirësime.

Sektori bankar deri tanimë ka adaptuar teknika të mira menaxhuese fondesh

megjithatë ka vend për rritje të eficiencës së menaxhimit vecanërisht ato të kredive të

këqija të cilat veprojnë në dëm të uljes së nivelit të kreditimit. Përvec kësaj sofistikimi

i praktikave bankare dhe rritja e kredisë me terma afatgjatë do të rrisë financimin në

tërësi dhe do të ndikojë në përmirësimin e mëtejshëm të raporteve financiare të

sektorit bankar privat. Nëse do të flasim për tregun e sigurimeve ,vecanërisht ai i jetës

ka nevojë për përmirësim të mëtejshëm. Nevojitet të rritet ndërgjegjësimi i qytetarëve


18

shqipëtarë rreth sigurimit të jetës. Për më tepër kompanitë e sigurimit lipset që të

rrisin edhe me tej imazhin e tyre dhe zgjerojnë më tej gamën e produkteve. Fondet e

investimeve përvec të tjerash, paraqiten me një jetëgjatësi të re në treg megjithatë

duken premtues. Menaxhimi i mire i fondeve,lehtësirat më të shumta, transparenca

gjatë shërbimeve duhet të jenë bazë e mirë për zhvillimin e mëtejshëm të tyre. Së

fundmi e parë nën aspektin procedurial, masat e lincesimit të ndërmjetesve financiare

duhet të jenë aq sa edhe rigoroze dhe të rregullta, aq edhe inkurajuese rreth celjes së

veprimtarive financiare të cilat mund të diversifikohen edhe më tej.

Së fundmi, drejtimi i mirë politik, ligjor, ekonomik do bëjnë të mundur shfrytëzimin

e resurseve të saj në mënyrë eficiente dhe do të hapin rrugën drejt antarësimit në BE.

Padyshim që shumë kritere duhet të përmbushen, por në aspektin ekonomik shteti

shqipëtar duhet të mbështetet në veprimtarinë e ndërmjetësve financiarë të cilët do të

akselerojnë edhe më tej progresin ekonomik dhe jetësor.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCAT

Mayo, Herbert B. "Bazat e finances-Hyrje në institucionët financiare,

investime dhe drejtim "Tiranë: UET press, 2009.

Uruci, Esmeralda. " Makroekonomia" Tiranë : botimet Toena, 2006 .

Bundo, Sherif. Luci, Edlira. Cane, Gentiana. "Sistemi financiar shqipëtar dhe

roli i institucionëve të ndërmjetësimit brenda tij" 2004.

Meka, Elvin. Meka, Sonila . "Albanian financial system in front of global &

financial crisis- A new approach to ensure long-term sustainabily", European

University of Tirana , 2008.

Ceca, Kliti. Rexha, Kelmend. Orhan, Elsida. Banking and finance in southern

Europe: The Albanian case, Economic Research Department – Special Studies

Division, July, 2008.

Guven, Duygu. Miagkyi, Mykola. Albania's Credit Market. Center of

International Development, Cambridge MA, September,16, 2016.

The World Bank, Albanian Economic Overview, April,20,2017.

Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor, nga viti 2001-2015

Banka e Shqipërisë, Raporti I stabilitetit financiar, gjashtemujori I pare, 2016.

Banka e Shqipërisë, Raporti I stabilitetit financiar, gjashtemujori I dyte, 2016.

http://www.vig.com/en/vig/group/vig-in-cee.html– Access 04/25/2016

https://www.raiffeisen.al-Access 04/29/2016

https://www.eurosig.com-Access 05/16/2016

https://www.raiffeisen.al/

https://www.eurosig.com/


19

Globalizimi dhe integrimi në BE: Rasti i Shqipërisë

Arbin Daci, Urim Sula


Abstrakt

Globalizimi dhe Integrimi në Bashkimin Evropianështë një ndër cështjet më kryesore

të Shqipërisë dhe është e pa shmangshme që vëmendja jonë të jetëte rruga drejt

integrimit. Një hyrje e shkurtër e rrugës 20 vjecare drejt BE-së dhe datat kryesore të

nënshkrimt të marrëveshjeve më të rëndësishme. Fillimisht do të kuptojmë

globalizimin e Shqipërisë dhe ndryshimet graduale që ka bërë Shqipëria për tu bërë

pjesë e familjes së madhe Evropiane. Do të kuptojmë rëndësinë që i ka dhënë vendi

ynë BE-së që e shikon si zgjidhjen e vetme të ndërtimit të një vendi me frymë

Evropiane. Do të marrim në fokus 5 pika që po bllokojnë pranimin e Shqipërisë në

bërjen pjesë e ―cadrës‖ Evropiane. Vlen të përmendim anët pozitive dhe negative të

globalizimit dhe kritikat që i bëhen atij. Anët pozitive dhe negative të integrimit ne

BE. Faktet tregojnë që Shqipërisa ka akoma disa ngërce dhe problematika që duhet të

gjejnë zgjidhjet e duhura dhe sa më të shpejta që të gëzojmë edhe ne frutet e një

demokracie Evropiane, stabilitet në administratat publike dhe nje cilësie jete më të

mirë.

Fjalet kyçe: Bashkimi Evropian, Negociata, Marrëveshje, Integrim, Rritje

Ekonomike

HYRJA

Bashkimi Evropian11

është një bashkësi e disa shteteve Evropiane e themeluar me

qëllim të lirisë së qarkullimit të mallrave. Në fillim të themelimit përbëhej nga një

numër i vogël shtetesh. Me rënien e Bashkimit Sovjetik, u bë paraqitja e kërkesave

për anëtarësim nga shtete ish-komuniste. Edhe pse si organizatë gjithë-Evropiane

është Këshilli i Sigurimit të Evropës, nga shumë vende të botës edhe BE njihet si

organizatë gjithë Evropiane.

Guri i themelit për krijimin e Bashkimit Evropian u vendos nga Ministri i Jashtëm

Francez, Robert Schuman, në deklaratën e tij të 9 majit të vitit 1950, në të cilën ai

parashtroi idenë e përpunuar më parë me Jean Monnet për bashkimin e industrive

evropiane të qymyrit dhe çelikut. Sipas tij, kjo do të përbënte një nismë historike për

ndërtimin e një ―Evrope të organizuar dhe vitale‖ , pa të cilën paqja në botë do të ishte

e pamundur. Plani Schuman u bë realitet me nënshkrimin në Paris të Traktatit

Themelues të Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut më 18 prill të vitit 1951.

Në nënshkrimin e traktatit merrnin pjesë 5 vendet qe e krijuan. Një tjetër zhvillim i

11 Shkurtesa shqip: BE, zyrtarisht: EU


20

rëndësishëm erdhi disa vjet më vonë me Traktatet e Romës, të 25 marsit të vitit1957,

të cilat krijuan Komunitetin Ekonomik Evropian dhe Komunitetin Evropian të

Energjisë Atomike (EUROATOM). Këto komunitete filluan nga puna me hyrjen në

fuqi të traktateve më 1 janar të vitit 1958. Krijimi i Bashkimit Evropian me Traktatin

e Mastrihtit shënoi një hap te mëtejshëm në rrugën e bashkimit politik të Evropës.

Megjithëse ky traktat u nënshkrua më 7 shkurt të vitit 1992, një numër pengesash

gjatë procesit të ratifikimit (miratimi nga qytetarët e Danimarkës vetëm pas një

referendumi të dytë ; procesi gjyqësor në Gjermani për deklarimin antikushtetues të

miratimit) bënë që Traktati të mos hynte në fuqi deri më 1 nëntor të vitit 1993.

Bashkimi Evropian mori një zhvillim të mëtejshëm me Traktatin e Amsterdamit i cili

u nënshkrua me 1 tetor të vitit 1997 dhe hyri në fuqi më 1 maj të vitit 1999 pas

ratifikimit nga të gjitha shtetet anëtare. Traktati i Amsterdamit ka modifikuar

përmbajtjen e Traktatit të Mastrihtit në pesë fusha kryesore :

• liria, siguria dhe drejtësia,

• qytetaria e Bashkimit,

• politika e jashtme,

• institucionet e BE-së

Gjate samitit të Nicës më 7-11 dhjetor 2000, kryetarët e shteteve dhe të qeverive si

dhe ministrat e jashtëm të shteteve anëtare, pas një maratone të gjatë bisedimesh, ranë

dakord për miratimin e një kushtetute për Bashkimin Evropian. Traktati i Nicës

përmban dispozita mbi ndarjen e pushteteve dhe procedurat vendimmarrëse të BE-së.

Traktati u miratua në mënyrë përfundimtare nga qeveritë e shteteve anëtare më 26

shkurt të vitit 2001, datë kur u nënshkrua nga ministrat e jashtëm. Pas kësaj, hyri në

fuqi më 1 shkurt 2003, pas ratifikimit nga parlamentet e të gjitha shteteve anëtare

HYRJE

Çfar[ është globalizimi ?

Globalizmi është një dukuri me ndikim shumë të madh në të gjitha zhvillimet

ekonomike, sociale, politike, karakteristike për dhjetëvjecarët e fundit të shekullit XX.

Ai përbën një realitet të ri. Globalizmi është zhvillim i tregut dhe ekonomisë botërore

dhe nënkupton të ashquajturën ―botë pa kufi‖.Globalizimi nuk mund të trajtohet si një

dukuri e cila ka një moment fiks fillimi dhe nuk ka një përkufizim të

saktë.Shpërndarja e pabarabartë e burimeve natyrore bënë që të gjitha vendet e botës

të jenë gjithmonë e më të ndërvarura ndaj prodhimeve dhe shërbimeve që ofrohen nga

vëndet e tjera të cilat ato vetë nuk i zotërojnë dhe për pasojë nuk mund ti prodhojnë.

Ai nxiti levizshmërinë e madhe të njerëzve nga njeri vend në një vend tjetër dhe kjo

ka bërë që të kemi një ndërthurje të kulturave nëpërmjet përshtatjes kulturore dhe

sociale të tyre.

Një rol tepër të rëndësishëm në globalizimin e vendeve luajnë edhe emigrantët, të cilët

kontribuojnë si në nivelin ekonomik të vendeve pritëse të tyre, por edhe të vendeve

përkatëse nga ata vijnë po ashtu dhe në nivelin social, kulturor gjë që sjell dhe

përfitime. Dhe vetë fjala ―globalizëm‖ nuk përfshin disa vende me karakteristika ose

tipare specifike, por nga vetë emri do të thotë se perfshin të gjitha vendet e globit.


21

Globalizmi si dukuri ka nisur të ekzistojë në formën e shkëmbimeve të thjeshta

tregëtare por sot është shndërruar në një dukuri komplekse që përfshin të gjitha sferat

e jetës të njerezve dhe të shteteve në të gjithë botën duke filluar nga më të mëdhatë

dhe më të zhvilluarat, që përfshijnë brenda tyre miliona banorë, deri në ato vende me

disa mijra banorë dhe me sipërfaqe të vogël. Përfitimet e kësaj dukurie janë universale

dhe të shumëllojshme duke nisur me përfitimet politike, ekonomike, sociale,

kulturore, teknologjike, shkëmbimit të eksperiencave në të gjitha aspektet, difuzioni si

dukuri brenda së cilës përfshihet një nivel bashkëveprimi, mundësi në shfrytëzimin e

të gjitha të mirave dhe shërbimeve të ofruara, ristrukturimin e jetës, hapja e rrugës për

veprimtari të cilat ende nuk janë eksploruar etj.

LITERATURA

Historiku i globalizimit

Si një term ―globalizimi‖ ka filluar të përdoret që në vitin 1944, mirëpo ekonomistët

kanë filluar ta aplikojnë aty nga viti 1981. Termi ―fshat global‖ u afirmua pas botimit

të veprës Understanding Media2. Meqë kjo fjalë ka dy kuptime, edhe teknike edhe

politike, është e qartë se grupe të ndryshme do të kenë edhe histori të ndryshme të

―globalizimit‖. Në trajtimin e historisë së globalizimit, disa autorë fokusohen në

ngjarjet që nga 1492, mire po shumica e dijetarëve e teoricienëve përqendrohen në një

të kaluar shumë më të afërt. Ndërkaq shumë më parë se viti 1492, njerëzit kanë filluar

t‟i lidhin bashkë vendet e ndryshme të globit në sisteme të gjera të komunikimit,

migrimit e të ndërlidhjes. Ky formim i sistemeve të ndërveprimit midis globales dhe

lokales ka qenë një forcë motivuese kryesore në historinë botërore. Të këtilla kanë

qenë rastet si: Përhapja dhe shtrirja e religjioneve botërore (hinduizmi, budizmi,

xhainizmi, sihizmi, taoizmi, konfuçionizmi, jehudizmi, krishterimi, islami etj

Qëndrimet pro dhe kundër globalizimit

Zgjerimi i tregtisë, rritja e investimeve të huaja direkte dhe integrimi i tregjeve të

kapitalit kanë sjellë me vete një sërë përfitimesh dhe kostosh për individë, organizata

dhe vende të ndryshme. Opinioni mbarëbotëror është i ndarë ndërmjet atyre që e

mbrojnë dhe atyre që e kritikojë globalizimin. Të parët shohin tek ky proçes

oportunitete të mëdha si për konsumatorët e bizneset ashtu edhe për kombet e rajonet

e ndryshme. Në kushtet e një tregu global konsumatorët mund të sigurojnë produkte

me kosto më të ulët e cilësi më të lartë, kompanitë mund të zgjerojnë aktivitetin dhe

fitimet e tyre, ndërsa vendet e rajonet mund të përmirësojnë treguesit

makroekonomikë dhe të reduktojnë varfërinë.

Kritikët e globalizimit nga ana tjetër, e shohin atë si një proçes që ka thelluar

pabarazinë ndërmjet vendeve të pasura e atyre të varfra, e në raste të caktuara edhe

ndërmjet zonave brenda të njëjtit vend, duke rritur kështu vlerat e treguesve të

varfërisë në mjaft vende e rajone në botë. Një ndër pasojat direkte të globalizimit

është rritja e konkurrencës në një shkallë mbarë botërore. Ndërkohë që disa

frikësohen nga një dukuri e tillë, përfitimet që ajo sjell nëpërmjet rritjes së prodhimit

dhe efiçensës në prodhim janë të padiskutueshme si për kompanitë ashtu edhe për

konsumatorët. Në kushtet e një konkurrence më të madhe rriten stimujt e kompanive

për të prodhuar e ofruar produkte më cilësore dhe me kosto më të ulët, duke i shtyrë


22

ato të përmirësojnë produktivitetin dhe të jenë vazhdimisht në kërkim të ideve dhe

teknologjive të reja. Për më tepër, mundësia për t‘i shitur një tregu më të madh çon në

lindjen e ekonomive të shkallës, si rrjedhojë e uljes së kostos për njësi me rritjen e

sasisë së prodhimit. Kështu kompanitë kanë mundësi jo vetëm të rrisin shitjet, por

njëkohësisht edhe të ulin kostot. Përfitimet e kompanive transmetohen më pas tek

konsumatorët, të cilët, në kushtet e një tregtie më të lirë, kanë mundësi të zgjedhin

ndërmjet një shumëllojshmërie më të madhe ofertash dhe të sigurojnë ato produkte që

janë më afër nevojave dhe kërkesave të tyre.

Mbështetësit e globalizimit theksojnë gjithashtu që ato vende të cilët i kanë hapur

ekonomitë e tyre ndaj asaj botërore kanë reduktuar dukshëm treguesit e tyre të

varfërisë. Nga ana tjetër, numri i studimeve empirike që po theksojnë efektin pozitiv

të zgjerimit të tregtisë ndërkombëtare në PBB-në për frymë të një vendi, është

vazhdimisht në rritje (Banka Botërore, 2003). Kjo do të thotë që në kushtet e një

tregtie më të lirë mundësia për të reduktuar varfërinë është më e madhe. Përveç

tregtisë ndërkombëtare edhe investimet e huaja direkte përbëjnë një burim kyç

përfitimesh për vendet e ndryshme, e veçanërisht për ata në zhvillim.

Historiku i marr[dhënieve diplomatike mes shqipërisë dhe BE-së

Marrëdhëniet diplomatike të Shqipërisë me Bashkimin Evropian (BE) janë vendosur

në vitin 1991. Ngjarja më e rëndësishme në marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BE-së

u shënua një vit më vonë, në 11 maj 1992, me nënshkrimin e Marrëveshjes së Tregtisë

dhe Bashkëpunimit e cila hyri në fuqi më 1 dhjetor 1992.

Marrëveshja e Tregtisë dhe Bashkëpunimit e 11 majit 1992 i krijoi mundësinë

Shqipërisë që të përfitojë nga fondet e programit PHARE. Kjo përbën një hap të

rëndësishëm në drejtim të ristrukturimit të asistencës së BE-së ndaj Shqipërisë në një

sërë fushash që përkonin me reformat në të cilat ishte angazhuar vendi ynë.

Në vitin 1996, Shqipëria ishte pranë nënshkrimit të një marrëveshjeje të re

kontraktuale me BE-në, e cila, do të hapte rrugën për një marrëveshje klasike asocimi.

Por, zgjedhjet e kontestuara parlamentare të majit të vitit 1996, së bashku me krizën e

thellë financiare dhe sociale që pasoi në fillim të vitit 1997 nga rËnia e skemave

piramidale, bënë që të dështojë çdo iniciativë në këtë drejtim.

Në maj të vitit 1999, Bashkimi Evropian miratoi një iniciativë të re për 5 vende te

Ballkanit: Shqipëria, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kroacia, Bosnjë-

Hercegovina dhe Republika Federale Jugosllave, të quajtur Procesi i Stabilizim-

Asocimit (PSA). Që në fillimin e kësaj iniciative të re, Shqipëria do të bëhej pjesë e

saj. Ky proces ka për qëllim vendosjen e marrëdhënieve më të ngushta ndërmjet BE-

së dhe vendeve të lartpërmendura, nëpërmjet Marrëveshjeve të Stabilizim-Asocimit

(MSA).

Në nëntor të vitit 1999, Komisioni Evropian paraqiti një raport mbi studimin e

fizibilitetit per hapjen e bisedimeve me Shqipërinë për nënshkrimin e Marrëveshjes së

Stabilizim-Asocimit duke arritur në perfundimin se, megjithatë, Shqipëria nuk i kishte

plotësuar kushtet për një marrëveshje të tillë.

Në muajin nëntor të vitit 2000, u zhvillua në Zagreb takimi i vendeve të përfshira në

procesin e stabilizim-asocimit. Në këtë takim BE-ja vendosi të intensifikojë

bashkëpunimin me Shqipërinë nëpërmjet krijimit të Grupit të Nivelit të Lartë Drejtues


23

Shqipëri-BE. Qëllimi i këtij grupi ishte të vlerësonte kapacitetin e Shqipërisë për të

marrë përsipër detyrimet për një Marrëveshje Stabilizim-Asocimi me BE-në. Grupi i

Nivelit të Lartë Drejtues Shqipëri-BE zhvilloi tre takime në Tiranë në përfundim të të

cilave Komisioni Evropian hartoi një raport vlerësimi, ku evidentohej procesi i bërë

dhe fushat ku ende nevojiten përmirësime

Në muajin qershor 2001, Këshilli i Ministrave i BE-së miratoi raportin e Komisionit

dhe i kërkoi atij që të paraqiste një projekt-mandat për hapjen e negociatave me

Shqipërinë përpara fundit të vitit 2001. Në përputhje me kërkesën e Këshillit, në

muajin dhjetor 2001, Komisioni Evropian i paraqiti Këshillit projektmandatin e

negocimit të një Marrëveshjeje Stabilizim-Asocimi me Shqipërinë. Këshilli i

Çështjeve të Përgjithshme të BE-së në mbledhjen e tij më 21 tetor 2002, vendosi

hapjen e negociatave me Shqipërinë. Negociatat u hapën zyrtarisht nga Presidenti i

Komisionit Europian Z. Romano Prodi më 31 janar 2003.

Samiti i Selanikut i mbajtur me qershor 2003 i ashtuquajtur edhe Zagreb II konfirmon

perspektivën për aderim në BE të vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor dhe i hap

rrugën shfrytëzimit të instrumentave të përdorur me vendet e reja anëtare.

RASTI STUDIMOR

Anët pozitive dhe negative e anetarsimit në bashkimin evropian

Përfitimet që do ketë shqipëria

Meqenëse Shqipëria mbetet akoma jashtë Bashkimit Europian, shqiptarët shohin

vetëm të mirat dhe shkëlqimin e një bashkimi të mundshëm me BE-në.

Integrimi Europian do të garantojë stabilitetin dhe prosperitetin, të cilat do të

mbështeten në asistencën financiare përmes fondeve strukturore, të cilat do të ofrojnë

një dritare të re në fushën e biznesit për investimet e huaja në Shqipëri (heqja e

kufizimeve në lidhje me lëvizjen e kapitaleve si dhe lëvizja e lire kapitaleve në lidhje

me investimet direkte liberalizimi i ofrimit të shërbimeve, vendosja e shoqërive

tregtare në vendet respektive të palëve kontraktuese dhe ofrimi i shërbimeve).

Anëtarësimi i plotë në Standartet Europiane do të sjellë përmirësime të mëdha jo

vetëm në fushat e mbrojtjes të së drejtave të njeriut, luftës ndaj korrupsionit dhe

administrimin e financave publike por gjithashtu edhe në fusha të tjera si mbrojtja

sociale, siguria ushqimore dhe mjedisore, të cilat do të ndikojnë në përmirësimin e

jetës së qytetarëve. Bashkimi Europian është partneri kryesor tregtar i Shqipërisë, ku

80% të eksporteve në Shqipëri shkojnë në BE dhe 65% të importeve të saj vijnë nga

BE. Një integrim i plotë në BE do të thotë që produktet shqiptare do të kenë akses në

tregjet e mëdha, pasi janë hequr të gjitha detyrimet doganore, kufizimet sasiore dhe

masat me efekt të njëjtë me këto kufizime, duke stimuluar në këtë mënyrë

inovacionin, sipërmarrjen dhe diversifikimin në ekonominë shqiptare. Integrimi

Europian do t‘iu ofrojë qytetarëve shqiptarë mundësi të reja udhëtimi, studimi dhe

punësimi në BE.

Përfitimet që do ketë BE-ja ne rast se shqipëria i bashkohet familjes së madhe

evropiane


24

Pavarësisht se Shqipëria është një vend i vogël dhe i varfër mund të ofrojë një sërë

përfitimesh për BE-në të tilla si në fushën e turizmit, pasi vendi gëzon një pozitë të

favorshme gjeografike, në fushën kulturore, ku Shqipëria ka një pasuri të larmishme

të trashëgimisë kulturore, ku disa prej tyre janë të mbrojtura nga UNESCO. Gjithashtu

Shqipëria, duke qenë se është një vend me moshë mesatare të re, ofron mundësi

punësimi për kompanitë apo investitorët e huaj. Anëtarësimi i plotë i Shqipërisë në

NATO në 2 prill 2009, e ka bërë Shqipërinë një nga partnerët më të besueshëm të

Europës Perëndimore në rajonin e trazuar dhe të ndarë të Ballkanit.

Turizmi zë një vend tepër të rëndësishëm në të ardhurat vjetore të ekonomisë

shqiptare. Në vitin 2012 Shqipërinë e vizituan afërsisht 4.2 milionë turistë, nga

500.000 në vitin 2005, kryesisht nga vendet fqinje dhe të Bashkimit Europian. Në

vitin 2011 Shqipëria u rendit si një ndër destinacionet kryesore turistike në botë për

t‘u vizituar nga prestigjozia ―Lonely Planet‖. Industria e turizmit përqendrohet

kryesisht përgjatë bregdetit Adriatik dhe Jon, ku vlen të përmenden plazhet në të

ashtuquajturën Riviera Shqiptare.

Ekonomia shqiptare është kryesisht një ekonomi bujqësore, si një ndër burimet

kryesore të punësimit dhe të të ardhurave vjetore(rreth 20% të GDP-së), kryesisht prej

financimeve të investitorëve të huaj, duke qenë se pjesa më e madhe e popullsisë

është e vendosur në zonat rurale. Pra fusha e bujqësisë është një tjetër sektor që zë një

vend mjaft të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Një bujqësi e zhvilluar do të thotë

një Shqipëri konkurruese në Europë me anë të produkteve të saj, të cilat janë në

përmbushje të plotë të të gjithë standardeve europiane, përsa i përket sigurisë si të

produktit ashtu edhe të konsumatorit.

Shqipëria është një nga vendet më të vjetra në Europë, ku shqipja është një nga gjuhët

më të veçanta dhe më të vjetra të familjes indo – europiane. Gjithashtu Shqipëria ka

një numër të madh pasurish kulturore dhe monumentesh të kulturës të epokave të

ndryshme të tilla si amfiteatrë, mozaik, kisha, kështjella dhe kala, qytete të vjetra, disa

prej të cilave të shpallura monumente kulture të trashëgimisë botërore dhe të

mbrojtura nga UNESCO.

Që nga nënshkrimi i marrëveshjes të Tregtisë dhe të Bashkëpunimit ndërmjet

Shqipërisë dhe Bashkimit Europian në vitin 1992 dhe deri në vitet e fundit, Shqipëria

është kthyer në një faktor pozitiv stabilizues në rajonin e trazuar të Ballkanit dhe ka

treguar se mund të jetë një aleat tepër i rëndësishëm për partnerët ndërkombëtarë.

Gjithashtu Shqipëria ofron një siguri juridike dhe fiskale për çdo investitor të huaj që

ka dëshirë dhe shpreh interesin për të. Përafrimi i legjislacionit shqiptar ma standardet

europiane e ka lehtësuar mjaft procedurën burokratike të politikës fiskale dhe

financiare.

Hapja e negociatave, 5 kushtet e vendosura nga bashkimi evropian

Shqipëria do të ketë mundësinë të bëjë një hap domethënës në rrugën e integrimit në

Bashkimin Evropian. Komisioneri për Zgjerimin, Stefan Fule duke paraqitur progres

raporin për Shqipërinë ka theksuar se KE i ka rekomanduar Këshillit të BE-së dhënien

e statusit kandidat dhe hapjen e negociatave për anëtarësim në union pas plotësimit të

5 kushteve.


25

Komisioneri për Zgjerimin më tej bëri të ditura dhe 5 kushtet e Shqipërisë për hapjen

e negociatave për anëtarësimin në Bashkimi Evropian. Në kuadër të kërkesës së KE-

së për hapjen e negociatave për anëtarësim, Shqipëria duhet të përforcojë hapat e

ndërmarra dhe të plotësojë pesë kushte‖, theksoi Fule.

5 Kushtet

1- Implementimi i reformave në administratën publike

Vazhdimi i implementimit të reformave në administratën publike në kuadër të rritjes

së profesionalizmit dhe depolizimit të administratës publike.

2- Pavarësia e sistemit të drejtësisë

Duhen ndërmarrë masa të reja për përforcimin e pavarësisë, efikasitetin dhe

përgjegjësinë e institucioneve të drejtësisë.

3- Lufta kundër korrupsionit

Të bëjë përpjekje të tjera të përcaktuara për luftën kundër korrupsionit, përfshirë

krijimin e tëdhënave të pandërprera të hetimeve, ndjekjeve penale dhe dënimeve.

4- Lufta kundër krimit të organizuar

Të bëhen përpjekje të tjera në luftën kundër krimit të organizuar përfshirë krijimin e të

dhënave të pandërprera të hetimeve, ndjekjeve penale dhe dënimeve.

5- Mbrojtja e të drejtave të njeriut.

Të marrë masa për përforcimin e të drejtave të njeriut, përfshirë romët, masave kundër

diskriminimit, përfshirë dhe zbatimin e të drejtës së pronës.

Rrugë drejt integrimit, çfarë merr dhe jep shqiperia

Shqipëria dhe shqiptarët janë pjesë e pandashme e mozaikut të vendeve dhe popujve

të kontinentit europian. Qenësia dhe përkatësia e gjithanshme e shqiptarëve dhe

modeli i shkëlqyer i suksesit të demokracive të vendeve të Europës Perëndimore, kanë

frymëzuar aspiratën mbarë popullore që Shqipëria të mos jetë thjeshtë një pjesë e

natyrshme e kuadrit gjeografik, gjenetik, historik dhe tradicional të kontinentit

europian, por të bëhet hallkë integrale e bashkësisë aktuale dhe të identitetit të ri

europian, të përthithë dhe të përçojë vlerat më të mira si dhe të kontribuojë për

ruajtjen, respektimin e mëtejshëm të tyre. Që prej rënies së sistemit komunist, shtysa

kryesore për vendosjen e lidhjeve me Europën e Bashkuar, erdhi vertikalisht nga

poshtë – lartë, deri tek maja e piramidës shtetërore, me një përcaktim të qartë të kursit

që do të ndiqej me konsekuencë nga të gjitha qeveritë shqiptare deri në aderimin e

plotë të Shqipërisë në Bashkimin Europian.

Procesi i integrimit europian është një sfidë që duhet të përfshijë të gjithë shoqërinë

shqiptare, e cila duhet të europianizohet brenda saj dhe të mos ndalet me reformat e

ndërmarra. Shqiptarët mbeten një komb entuziast sa i takon anëtarësimit të plotë të

Shqipërisë në Bashkimin Europian, të cilën e perceptojnë si një akt të kryer. Sipas të

gjitha sondazheve të kryera në njëzet vitet e fundit rezulton se 87 për qind e


26

shqiptarëve mendojnë se është e domosdoshme që Shqipëria duhet të jetë pjesë e BE-

së, pavarësisht faktit se Bashkimi Europian nuk po kalon ditët e saj më të mira.

KONKLUZIONE

Nëse do të mbahej një referendum lidhur me integrimin e Shqipërisë në Bashkimin

Europian, rezultatet do të tregonin se afërsisht 90% e shqiptarëve do të votonin në

favor të një bashkimi të mundshëm me vendet e tjera të bllokut europian. Arsyeja e

këtij eurofilizmi lidhet me faktin se shqiptarët e shohin integrimin si zgjidhjen e

shumë çështjeve të brendshme në vendin e tyre. Natyrisht është e qartë se Bashkimi

Europian ka pësuar ndryshime dhe vazhdon të ndryshojë, që nga koha kur Shqipëria

bëri aplikimin për t‘u bërë një nga shtetet anëtare të saj. Proçesi i integrimit nuk u

zbeh edhe në kohën kur Europa vuante nga kriza më e rëndë financiare që nga krijimi

i saj. Politikat e hartuara nga institucionet e BE-së, dhanë rezultat pozitiv dhe Europa

arriti ta kapërcente krizën.

Gjatë vizitës së tij të fundit në Tiranë në 6 mars, në kuadër të Dialogut të Nivelit të

Lartë për Prioritetet Kyçe, (takimi tjetër do të zhvillohet në qershor), Komisioneri për

Zgjerimin i Bashkimit Europian ndër të tjera u shpreh hapur se ―Kam qenë dhe

mbetem i mendimit se e ardhmja e Shqipërisë është brenda Bashkimit Europian dhe

se Shqipëria i ka të gjitha kapacitetet për të përmbushur kriteret e integrimit. Procesi i

integrimit duhet kuptuar si një proces që ndryshon hap pas hapi, ku progresi i arritur

në çdo hap do të mundësojë afrimin gjithnjë e më tepër me kriteret dhe standardet e

kërkuara prej BE-së. Gjatë këtij procesi, Shqipëria duhet të ndërmarrë reformat e

kërkuara, si lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, reforma në sistemin

gjyqësor, reforma në administratën publike, të drejtat e njeriut të Romëve dhe

diskriminimi kundrejt kumunitetit LGBT, që do të bëjnë të mundur pjesëmarrjen e saj

në proçesin integrues, reforma të cilat do të rrisin besimin në ekonominë shqiptare dhe

sistemin politik të saj, siç e ka treguar fakti që shumë shtete kanë përfituar prej

integrimit europian. Shqipëria i ka përmbushur me sukses disa prej reformave të

kërkuara por mbeten ende të tjera për t‘u përmbushur akoma‖.

Integrimi në Bashkimin Europian duhet të jetë një projekt i vërtetë kombëtar dhe jo

një ekskluzivitet i vetëm të një individi apo të një grupimi të caktuar individësh. Duke

u nisur nga fakti se procesi i integrimit nuk është një proces i zakonshëm negocimi

diplomatik, duhet të ketë një konsensus gjithëpërfshirës rreth këtij projekti kombëtar.

Pra ky projekt ka nevojë jo vetëm për përfshirjen e qeverisë por edhe të faktorëve të

tjerë si institucionet shtetërore, të partnerëve sociale dhe të shoqërisë.

REKOMANDIME

Shqiperia duhet te plotesoj funksionimin normal te Parlamentit ne bazen e

dialogut politik konstruktiv qe perfshin te gjitha partit politike.

Te miratoj ligje qe vazhdojne te qendrojne te pa miratuara .

Te perforcoj maxhorancen ne parlament.

Te emeroj avokatin e popullit dhe te siguroj nje process te rregullt degjimi dhe

votimi ne parlament per antaret e gykates se lart dhe asaj kushtetuese.

Te modifikoj kornizen ligjore per zgjedhjet ne perputhje me rekomandimet e

OSBE ODIHR.


27

Te siguroj mbajtjen e zgjedhjeve ne perputhje me standartet nderkombetare .

Te nderrmar hapa konkrete ne permbushjen e reformes ne administrates

publike duke perfshir miratimin e amendamenteve ne ligjin per sherbimin

civil dhe te forcoj sherbimin civilduke u bazuar ne profesionalizem dhe ne

depolitizimin e administrates.

Te forcoj zbatimin e ligjit dhe te ndermarre reforma ne drejtesi

Te zbatoj ne menyre efektive strateghite e qeveris per antikorrupsionin.

Te hiqen pengesat e investigimit ne vecanti pengesat qe lidhen me hetimin e

gjyqtarve ,ministrave dhe deputeteve .

Forcimi I luftes kunder krimit te organizuar .

Miratimi i nje strategjie kombetare per te drejtat e pronesis qe duhet te

parashikoj kthimin dhe kompensimin e pronave .

Te nderrmar hapa konkret ne drejtim te forcimit dhe te mbrojtjes se te drejtave

te njeriut vecanerisht ato te grave dhe femijeve te komunitetit rom.

Te marr[ masa per permiresimin e trajtimit te te ndaluarve ne komisariate apo

ne dhomat e paraburgimit

Te perforcohet bashkpunimi rajonal .

BIBILOGRAFIA

-Bedalli, E, viti 2016, Revista Monitor, viti 2016,Vol(nr):10

-Delipi, A, viti 2017, Revista The Economist, viti 2017, Vol(nr):12


28

Manipulimet kontabël në Shqipëri

Erni Kadi, Artjola Dervishaj, Daniela Gjini


Abstrakt

Pasqyrat financiare kanë për qellim të tregojnë informacion të vërtetë dhe të

besueshëm për përdoruesit e saj. Shpesh njësitë ekonomike pasqyrojnë në mënyrë jo

korrekte këtë informacion për interesa të saj specifik siç janë: shmangja sa më shumë

e pagesës së tatimeve duke paraqitur një situatë financiare të dobët, e kundërta ndodh

kur njësia ekonomike aplikon për marrjen e një kredie në bankë dhe njësia paraqet një

situatë financiare të shëndetshme. Kjo gjë sjell faktin e operimit të firmave me dy ose

më shumë pasqyra financiare ku njëra është për t‘ju dorëzuar organeve tatimore, njëra

për tu dorëzuar në bankë dhe tjetra që është më afër realitetit mbahet për përdorim të

brendshëm. Gjithë kjo asimetri informacioni që ka pasojat e veta përben atë që quhet

manipulim kontabël. Ky i fundit është një fenomen i përhapur gjërësisht si në botë

ashtu dhe në vendin tonë. Në këtë studim do të evidentojmë arsyet që motivojnë

firmat për të manipluar informacionin kontabël, teknikat dhe metodat që përdoren për

të kryer këtë manipulim, ―fituesit‖ dhe ―humbësit‖ e këtij fenomeni si dhe do të

pasqyrojmë këto manipulime me shembuj konkretë me pasqyra reale financiare të

njësive ekonomike të vendit tone. Në përfundim të punimit kemi paraqitur

konkluzionet dhe rekomandimet se si duhet të veprohet për shmangjen e këtij

fenomeni.

Fjalë kyçe: Manipulim Kontabël, Menaxhim Fitimi, Manipulim Fitimi, Teknika

Manipulimi Kontabël, Asimetri Informacioni.

HYRJE

Manipulimet kontabël kanë qëne arsyeja e falimentimeve të disa nga firmave në të

mëdha në mbarë botënnë vitet e fundit. Këto falimentime kanë prekur firmat e

mëdha në SHBA, Itali, Francë, Australi. Disa nga falimentimet që përbëjnë skandale

të mëdha janë të renditura më poshtë në mënyrë kronologjike:

Waste Management Scandal (1998): me bazë në Houston tregtoi publikisht

mbeturinat nga kompania e tyre. CEO Dean L. Buntrock dhe drejtues të tjerë të lartë

raportuan 1.7 miliard $ të ardhurat të rreme. Kompania dyshohet se rriti në mënyrë të

fiktive kohëzgjatjen e amortizimit për pronën e tyre, impianteve dhe pajisjeve në

bilancin kontabël. Një CEO i ri dhe ekipi i menaxhimit lexoi me kujdes pasqyrat

finaciare dhe zbuloi çdo gjë. SEC e gjobiti audituesin Arthur Andersen me 7 million$.

67ACFE. (2014). Report to the Nation on Occupational Fraud and Abuse. Association

of Certified Fraud Examiners.

Enron Scandal (2001): me bazë në Houston, korporata e shërbimit të energjisë.

Aksionarët humbën 74 miliard $, mijëra punonjës dhe investitorë humbën llogaritë e


29

tyre të daljes në pension, dhe shumë punonjës humbën vendet e punës. CEO Jeff

Skilling dhe ish CEO Ken Lay nxorri borxhe të mëdha jashtë bilanceve. Disa vite para

skandalit kishte çmime shumë të larta të aksioneve të cilat nxiten dyshime të jashtme.

Pas zbulimit të skemës së mashtrimit kompania paraqiti kërkesën për falimentim,

Skilling u dënua me 24 vjet burg dhe Arthur Andersen u fajësua për mashtimin e

llogarive Enron-it.

HIH(2001): Kompania e sigurimeve e dyta më e madhe australiane falimentoi pasi

nuk kishte bërë risigurim si dhe kishte transferuar humbjet tek llogaritë e emrit të mire

WorldCom Scandal (2002): Kompania e telekomunikacionit rriti aktivet me më

shumë se 11 miliardë $, duke çuar në humbjen e 30.000 vende pune dhe në humbjen

për investitorët prej 180 të miliard $. CEO Bernie Ebbers nuk raportoi shpenzimet

duke kapitalizuar kostot e duke rritur kështu në mënyre fiktive fitimet. Departamenti i

auditimit të brendshëm i ËorldCom zbuloi një mashtrim prej $ 3.8 miliardë lekë. CEO

u shkarkua, kontrollori dha dorëheqjen, dhe kompania paraqiti kërkesën për

falimentimin. Ebbers u dënua me 25 vjet për mashtrim, konspiracion dhe paraqitjen e

dokumenteve të rreme me rregullatorët.

Tyco Scandal (2002): me bazë në Jersey dhe aktivitet në sistemet e sigurisë zvicerane

bluechip . CEO dhe drejtues të tjerë vodhën $ 150 milionë pasi rriti të ardhurat e

kompanisë me 500 milionë $. CEO Dennis Kozloëski dhe Mark Sëartz nxirrnin para

nëpërmjet kredive të pamiratuara dhe shitjes së aksioneve përmes mashtimit. Paratë të

―maskuara‖ si shpërblime ose përfitime ishin kontrabanduar jashtë kompanisë.

Investigimet e SEC dhe Manhattan D.A. zbuluan praktikat e diskutueshme të

kontabilitetit. Kozloëski dhe Sëartz u dënuan me 8-25 vjet burg. Tyco u detyrua të

paguajë 2.92 miliard $ për investitorët.

Parmalat (2003): Parmalat raportoi shitje fiktive, nuk rregjistroi borxhet, ose i

paraqiste ato në zërin e kapitalit si dhe mbivlerësoi aktivet.

Lehman Brothers Scandal (2008): Kompania fshehu $50 billion hua dhe i maskoi

ato si shitje, si dhe i shiti $50 billion aktive toksike Cayman Island bank.

Duke parë parë falimentimin e këtyre firmave të mëdha, duke ditur se ky fenomen

është goxha i pranishëm dhe në vendin tonë po ashtu duke ditur nivelin e lartë të

informalitetit në vend po ashtu dhe evazionin e lartë fiskal, zuri fill dhe studimi jonë

për të kuptuar se sa të ekspozuara janë firmat shqiptare si posojë e këtij fenomeni.

Duke e analizuar dhe nga përmasat dhe fuqitë ekonomike të firmave të cilat

falimentuan dhe duke ditur se firmat në vendin tonë nuk i kanë këto karakteristika sa

rrezikojnë firmat tona dhe përdoruesit të këtij informacioni financiar të manipuluar.

Cfarë është manipulimi kontabël

Manipulimet kontabël janë parë në këndvështrime të ndryshme nga autorë dhe

studiues të ndryshëm. Fillimisht bëjmë një dallim të koncepteve të menaxhimit të

fitimit dhe manipulimit të fitimit të cilat shpesh ngatërrohen me jëra tjetrën.

Menaxhimi i fitimit është një praktikë gjatë së cilës njësitë ekonomike ndryshojnë

shumën e fitimit të raportuar, por duke mos dalë jashtë kornizës dhe kufijve të lejuara

nga Parimet e Përgjithshme Kontabël dhe Standartet kontabël në përgjithësi. Në të

kundërt manipulimi i fitimit paraqet praktika të ndryshme të fitimit të raportuar duke


30

shkelur hapësirat e lëna në dispozicion nga Standartet Kontabël dhe nga legjislacioni

specifik i vendit ku operon një njësi ekonomike.12

Siç shikohen dhe nga pëkufizimet më lart dallimi mes dy koncepteve është sa i

përafërt aq dhe i ndryshëm. Në menaxhimin e fitimit shfrytëzohen hapësirat e

disponueshme në parimet dhe standartet kontabël me qëllim që të raportohet një

rezultat i caktuar. Këto hapësira në vendin tonë janë të konsiderueshme sepse ekziston

një diferencë midis sistemit tatimor dhe zbatimit të Standarteve Kombëtare të

Kontabiliteti (SKK) të cilat do ti analizojmë në vijimsi të studimit.

Autorë të tjerë e quajnë ―Kontabiliteti krijues‖ (creative accounting) odhe japin këto

këndvështrime:

―Kontabiliteti krijues është transformimi i shifrave të kontabilitetit financiar me

qëllim marrjen e avantazheve nga ligjet ose/dhe duke i injoruar të gjitha ose disa prej

tyre‖. Naser (1993)

―Kontabiliteti krijues është një reduktim i paramenduar fitimevenë disa nivele të

konsideruara normale për firmën‖. Barnea(1976)

Sipas (Merchant & Rockness, 1994): ―çdo veprim nga menaxhimi që ndikon të

ardhurat e rapotuara jo vetëm që nuk i siguron avantazh ekonomik njësisë ekonomike

në periudhë afatshkurtër por mund të rezultojë i dëmshëm në periudhë afatgjatë‖13

.

Ndërsa, (Amat & Gowthorpe, 2004), e konsideruan kontabilitetin krijues si një

transformim të llogarive financiare duke përdorur zgjedhje, vlerësime dhe të tjera

praktika të lejuara nga rregullorët kontabël. Duke zgjeruar konceptin, e duke përfshirë

edhe faktorë të tjerë si hapësirat në rregullore, standarde e ligje.

Faktorët motivues të manipulimeve kontabël

Faktorët që motivojnë manipulimet kontabël janë të ndryshëm në varësi të

përdoruesve të pasqyrave financiare.

Në vëndet e zhvilluara faktorët motivues janë kryesisht për paraqitjen e një

performance ―të shëndetshme‖ të firmës:

Arritja e objektivat e brendshme: Menaxherët manipulojnë pasqyrat financiare

për të treguar një performancë të mirë të punës së tyre dhe për të arritur

objektivat e vendosura sepse me arritjen e objektivave menaxherëve u premtohen

bonuse të ndryshme.

Për të shmangur një rënie çmimit të aksioneve: Performanca e mirë financiare e

firmës ndikon në cmimin e aksioneve të saj në bursë, kjo sjell manipulimin e

pasqyrave financiare duke nxjerrë fitime të larta me qëllim rritjen e cmimit për

aksion çka do të sillte dhe fitime shumë të larta për aksionerët por të ishte një risk

i lartë për investitorët.

Për lehtësi të marrjes së kredive: Bankat analizojnë situatën financiare të firmës

të cilës do kreditojnë në mënyrë për të shmangur riskun e mos likujdimit. Firmat

12 Shuli, I., Perri, R., (2016): Analiza e Pasqyrave Financiare: albPAPER 13 Cituar në: (Giacomino, Bellovary, & Akers, 2006), (Jooste, 2011) dhe (Shafer & Wang, 2015)


31

paraqesin një situatë të mirë financiare që të kenë mundësi të financohen nga

banka dhe të mund të përfitojnë interesa sa më të ulta si një klient jo riskoz.

Për të paguar sa më pak taksa administratës tatimore: Madhësia e taksave për të

paguar varet nga madhësia e të ardhurave të deklaruara, sa më e vogël të jetë

bazës së tatueshme më pak taksa paguan firma, për këtë arsye drejtimi priret drejt

evazionit fiskal. Në vendet e zhvilluar përveç manipulimit të pasqyrave financiar

me qëllim uljen e bazës së tatueshme vihet re dhe e kundërta, pra manipulimi me

qëllim rritjen e bazës së tatueshme për mos tu bërë subjekt i kontrrollit.

Faktorët motivues në vëndin tonë si një vend në zhvillim nuk janë të njejtë më

faktorët motivues në vëndet e zhvilluara. Në Shqipëri drejtuesit e njësive ekonomike priren të manipulojnë më së shumti për:

Për të paraqitur fitime më të vogla nga sa janë realisht në mnyrë që të paguajnë

më pak taksa në organet tatimore. Rritja e normë së tatimit mbi fitimin në vitin

2014 shtyn më shumë drejtuesit e njësive ekonomike drejt fshehjes së fitimit.

Për të paraqitur një performancë të mirë instucioneve financiare (bankave) për

marrjen e kredive. Bankat para se të marrin vendimin nëse do të financojnë një

njësi ekonomike kërkon të shikojë pasqyrat financiare për të parë aftësitë paguese

të njësisë ekonomike. Këtu fillon dhe problem sepse ka raste që njësitë

ekonomike kërkojnë të financohen me kredi dhe mund të jenë në vështirsi

financiare dhe kredinë e shikojnë si shpëtimin e tyre. Këto njësi shtyhen ti

manipulojnë pasqyrat që i dorëzojnë bankës pikërisht sepse duan të financohen.

Për të kompensuar faktin që një pjesë e shpenzimeve që njihen nga standardet e

kontabilitetit nuk janë të njohura nga legjislacioni tatimor. Sipas legjislacionit

fiskal në vendin tonë një pjesë e mirë e shpenzimeve janë të panjohura për efekt

tatimor. Kështu për shembull, amortizimi kur kalon normën e caktuar nga ligji

është shpenzim i panjohur dhe rrit bazen e tatueshme. Për rrjedhoje menaxhimi

ka tjetër shpenzim amortizimi dhe në pasqyrat financiare paraqitet tjetër shumë e

shpenzimeve të amortizimit. Por kjo diferencë në njohje të shpenzimeve është një

motiv më shumë që e shtyn drejtimin drejt manipulimit të rezultatit financiar. 14

Për të nxjerrë me rezultat pozitiv njësitë ekonomike nga humbjet e vazhdueshme

në mënyrë që të mos bëhën subjekt kontrolli e të mos proçedohen nga organet

tatimore për falimentim. Sipas legjislacionit fiskal një njësi ekonomike mund të

dal me humbje dhe humbja mund të mbulohet me fitimin e pashpërndarë deri në

tre vite rradhazi. Më pas, organet tatimore kanë të drejtën që të proçedojnë

njësinë ekonomike për falimentim. Si rezultat i kësaj, njësitë ekonomike përdorin

teknika të ndryshme manipulimi për të paraqitur një rezultat financiar pozitiv

pasi në këtë mënyrë i shpëton falimentimit. Nga ana tjetër, ata i përdorin këto

teknika për të dalë me fitim të vogël për të shmangur të qenurit objekt kontrolli

nga organet tatimore nëse del me humbje.15

14 Mamo, J., & Aliaj, A. (2014). ―Accounting Manipulation and its Effects in the Financial Statements

of Albanian Entities‖. 6th International Scientific Conference: Economic policy and EU integration. 15

Mamo, J., & Aliaj, A. (2014). ―Accounting Manipulation and its Effects in the Financial Statements

of Albanian Entities‖. 6th International Scientific Conference: Economic policy and EU integration


32

Nxitur nga faktorët motivues të përmëndura më lart njësitë ekonomike në vendin tonë

operojnë me tre lloje të ndryshme pasqyrash financiare, njëra për tu dorzuar në

organet tatimore, njëra për tu dorëzuar në bankë dhe tjetra mbahet për përdorim të

brendshën i cili është më afër realitetit.

Teknikat e manipulimit kontabël

Teknikat dhe metodat e përdorura për manipulimin e pasqyrave financiare janë të

ndryshme në varësi të qëllimit njësitë ekomomike kanë. Si fillim do ti ndajmë në dy

grupe:

Teknikat e manipulimit kontabël me anë të zhvendosjes së fitimit në kohë:

Njësitë ekonomike tentojnë të zhvendosin fitimin në perjudha të tjera për një sërë

arsyesh që kemi përmendur dhe më lart. Manipulimi me anë të zhvendosjes së

fitimit është pak I përdorëshëm në vendin tonë sepse tek ne mbizotëron fshehja e

fitimit. Zhvendosja në kohë e këtij fitimi realizohet me anë krijimit të ―rezervave

të fshehta‖ të fitimeve duke dashur të deklarojnë fitime me rritje të qëndrueshme

dhe kostante në kohë. Në këto rezerva shkojnë edhe fitimet e ―tepërta‖ të viteve

të ―mbara‖ të njësisë ekonomike dhe gjithashtu tërhiqen ―fonde‖ për të mbuluar

vitet jot ë mira të njësisë ekonmike. Këto teknika quhen ndryshe si huazim i

fitimit nga e ardhmja dhe rezervim i fitimit për të ardhmen. Kemi dhe përdorimin

e teknikës ―Big Bath‖ e cili konsiston në transferimin e kostove dhe humbjeve të

periudhave të ardhme në perjudhën aktuale në ato raste kur periudha aktuale

është me humbje. Kjo teknikë çliron fitimin e periudhave të ardhshme nga këto

kosto.

Teknikat e manipulimit kontabël me anë të fshehjes së fitimit: Njësitë ekonomike

me anë të teknikave specifike që do të shpjegohen më poshtë arrijnë të ulin

fitimin.

Teknikat kryesore të përdorura nga njësitë ekonomike në vendin tone:

Amortizimi: manipulimi tek llogaritja e amortizimit të aktiveve të njësive ekonomike

qëndron tek mospërputhja mes udhëzimit për tatimin mbi të ardhurat i cili lejon

amortizimin brenda një norme të lejuar dhe jo më shumë (paisje informatike 25% e

vlerës së mbetur, makineri prodhimi, mjete transporti 20% e vlerës së mbetur)16

dhe

Standarteve Kombëtare të Kontabilitetit( SKK) të cilat tregojnë që aktivin duhet ta

amortizosh aq sa realisht amortizohet. Kjo hapësirë shfrytëzohet nga drejtuesit e

njësive ekonomike në rastet kur aktivi është amortizuar më pak se norma e lejuar nga

udhëzimi dhe drejtuesi e deklaron në maksimumin e lejuar. Kjo gjë sjell një rëndim të

shpenzimeve të amortizimit në PASH, më pak fitime dhe më pak taksa për tu paguar.

Mund të ndodhë dhe rasti i kundërt kur aktivi është amortizuar më shumë se norma e

lejuar dhe njësisë ekonomike i pjesa që është mbi normën e lejuar nuk i njihet si

shpenzim i zbritshëm për efekte tatimore çka do të sillte humbje për firmën. Kjo

humbje mbulohet me anë të teknikave të tjera të manipulimit nga drejtuesit e njësive

ekonomike.

16 Udhëzim nr.5, datë 30.01.2006, Për tatimin mbi të ardhurat i ndryshuar


33

Transaksionet false: kjo teknikë përdoret më së shumti kur bëhen veprimet me anë të

bankës. Drejtuesit e njësive ekonomike disa nga detyrimet që kanë i likujdojnë me

para në dorë dhe nuk e pasqyrojnë në bilanc likujdimin e detyrimit. Në bilanc zëri i

detyrimeve nuk është reduktuar siç duhej të ndodhte dhe sjell rritje të detyrimeve.

Të ardhurat në avancë: në rastet kur njësia ekonomike do të ketë performancë të

mirë në vitin actual njeh të ardhurat që do i marrë në të ardhmen të gjitha sot dhe pse

nuk mund ti jetë kryer tërësisht shërbimi klientit.

Parapagimet: kur drejtuesit e njësive ekonomike nuk duan ti rrisin shpenzimet ata

nuk i pasqyrojnë fare shpenzimet e parapaguara në bilancin e vitit.

Manipulimi i inventarëve: inventarwt munipulohen sin w sasi ashtu dhe nw vlerw.

Për të ndryshuar rezultatin financiar të njësisë ekonomike drejtuesit ndryshojnë

gjendjen e inventarit pasi kjo ndryshon dhe koston e mallrave të shitur gjatë vitit.

KMSH është zëri kryesor i shpenzimeve për njësitë tregtare, ose kosto e produkteve të

prodhuar tek njësitë prodhuese.

Kur i deklaron shpenzimet në të ardhmen: ndodh kur në momentin kur nuk e ke

faturën dhe bën pagesën e shpenzimit nëpërmjet bankës, debiton llogarinë Furnitor

dhe krediton llogarine Banka, në vitin pasardhës bë deklarimin e faturës njësia

ekonomike ka nevojë të rrisë shpenzimet.

Pasojat e manipulimeve kontabël

Asimetria e informacionit që vjen nga manipulimet kontabël sjell një vendimmarrje jo

efiçente për përdoruesit e pasqyrave financiare. Administrata tatimore si organi

shtetëror që është i ngarkuar për të mbledhur tatimet dhe taksat nga ky fenomen

humbet të ardhura të cilat do të mbushnin buxhetin e shtetit dhe do të përdoreshin në

formën e investimeve publike çka do të rriste punësimin dhe mirqënjen e popullsisë.

Me rritje e mirqënjes së popullsisë do kishim një rritje të konsumit çka do të thotë më

shumë njerëz do të blinin produkte të këtyre bizneseve. E gjithë kjo gje vjen në formë

zinxhiri dhe u kushton të gjithëve.

Po ashtu dhe nga ana e bankave kjo asimetri informacioni i çon drejt aprovimit të

kredive ndaj njësive ekonomike me risk të lartë, gjë qe sjell një mundësi të lartë të

mosarkëtimit të parave të saj nga këta njësi ekonomike pra do çonte një rritje në

numrin e kredive të këqija. Me rritjen e këtyre të fundit banka do të ndjekë një

politikë jot ë favorshme për kreditimin në vazhimsi të ekonomisë ose më e keq mund

të sjellë falimentimin e tyre dhe humbjen e madhe që do të pësonte buxheti i shtetit

për ti financuar dhe për të mos lejuar falimentimin.

Siç e pamë dhe më lart manipulimet kontabël nuk ndikojnë vetëm në mënyrë direkte

tek përdoruesit e pasqyrave financiare por në mënyrë indirekte në të gjithë shoqërinë

në përgjithësi.


Në studimin e mësipërm nxorrëm në pah faktorët kryesor që motivojnë drejtuesit e

njësive ekonomike për kryerjen e manipulimeve kontabël. Duke parë faktorët

motivues kuptojmë se si mund ti dekurajojmë këtë fenomen duke filluar nga ulja e


34

barrës tatimore për njësitë ekonomike, bashkëveprimi i bankave dhe organeve

tatimore për kryerjen e ballafaqimit të pasqyrave financiare, harmonizimin më të mirë

të Standarteve Kombëtare të Kontabilitetit (SKK) dhe sistemit tatimor për të mos

patur diferencat që kanë tani çka sjell hapësira të mëdha të cilat shfrytëzohen nga

njësitë ekonomike. Me marrjen e këtyre masave do të ishin të gjitha palët përfituese.

Njësive ekonomike do tu ulej niveli i fitimit por do të bëheshin më të qëndrueshme në

treg dhe do të nxitej konkurrenca, bankave do t‘u ulej niveli i kredive të këqija çka do

të thotë më shumë kreditim për ekonominë vendase, për organet tatimore të cilat

përfaqësojnë shtetin do t‘u rriteshin të ardhurat dhe do të kishte më shumë para në

buxhetin e shtetit që mund të përdoren për investime publike. Si përfundim marrja e

këtyre masave duhet të bëhet sa më shpejt nga shteti shqiptar sepse do të zbehnin këtë

fenomen dhe do të formalizonte paksa ekonominë e vendit tonë.

BIBLIOGRAFIA

1. Mamo, J., & Aliaj, A. (2014). ―Accounting Manipulation and its Effects in the

Financial Statements of Albanian Entities‖. 6th International Scientific

Conference: Economic policy and EU integration

2. Shuli, I., Perri, R., (2016): Analiza e Pasqyrave Financiare: albPAPER

3. Dhamo, S. (2010). Parimet baze te kontabilitetit

4. Amat, O., Gowthorpe,C. (1995) ―Creative Accounting: Nature, Incidente and

Ethical Issues‖

5. Mamo, J. (2016) . ―Manipulimet kontabël dhe roli i tyre në vendimmarrjen e

përdoruesve të pasqyrave financiare‖


35

Sistemi financiar, bankar dhe ai i kreditimit në Shqipëri

Kentjona Kurtaj

(Financë Kontabilitet, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Në ambientet ekonomike shqipëtare, por jo vetëm në to, tema e nivelit të zhvillimit

të sistemit financiar lubrifikantit të ekonomisë edhe e rolit të tij në përshpejtimin e

zhvillimit ekonomik të vendit është gjithnjë aktuale. Bashkë me karakteristikat dhe

vështirësitë e fazës në të cilën ndodhet ekonomia jonë mbart edhe potenciale ende të

pashfrytëzuara zhvillimi. Sistemi financiar është pa më të voglin dyshim, katalizatori

ose më saktë, laboratori ku zhvillimet ekonomike marrin formën dhë trajtën e duhur.

Pikërisht në këtë punim do të analizohet sistemi financiar në Shqipëri, reformat apo

ndryshimet që ka pësuar ai ndër vite, strukturën e këtij sistemi si dhe në cfarë faze

është ky sistem në ditët e sotme dhe ndikimet që ka ai në ekonominë shqiptare.

Rreziqet aktuale dhe premisat për të ardhmen e sisitemit financiar shqiptar do të jenë

një pikë tjetër kyce e trajtuar në këtë punim sikundër edhe sistemi i kreditimit edhe

luhatjet që ka pësuar ai në dekadën ë fundit. Janë përdorur si metoda statistikorë ashtu

edhe metoda ekonometrike për realizimin e analizës së sistemeve finaciare dhe të

kreditimit në Shqipëri.

Fjalët kyce: Sistemi financiar, Reforma, Sistemi ikreditimit, Ekonomia Shqipëtare.

HYRJE

Sistemi financiar njohur ndryshe si lubrifikanti I ekonomise se tregut është një rrjet

institucionesh dhe tregjesh, të cilat lehtësojnë transaksionet financiare midis

individëve, bizneseve dhe qeverisë. Ai përfshin institucionet financiare si bankat,

shoqëritë e sigurimit, fondet e pensioneve, tregjet financiarë si dhe autoritetet

rregullatore dhe mbikëqyrëse të tyre. Këto institucione dhe tregje sigurojnë strukturën

për kryerjen e transaksioneve ekonomike dhe politikën monetare si dhe ndihmojnë në

drejtimin eficient të kursimeve drejt investimeve, duke mbështetur në këtë mënyrë

rritjen ekonmike. Sistemi financiar siguron mjetet e pagesës në ekonomi dhe ndikon

në aktivitetin real të saj, nëpërmjet ndërmjetësimit financiar dhe trasmetimit të

politikës monetare. Në vendet në zhvillim ndër të cilët ndodhet dhe Shqipëria, sistemi

bankar shpesh është i një vlershëm me sistemin financiar. Pasi ky i fundit

mbizotërohet nga sistemi bankar, i cili aktualisht përbën 91.4% të aktiveve financiare

të përgjithshme. Kjo është dhe arsyeja se një situatë stabiliteteti në sistemin bankar

nënkupton dhe stabilitetin financiar në tërësi. Duke u ndodhur përballë një situate të

tillë në sistemin financiar në Shqipëri, tema që do të trajtohet në këtë punim do t‘i


36

referohet më tepër ndërtimit dhe funksionimit të sistemit banker por pa lene menjane

edhe pjeset e tjera perberese te tij.

Analiza e sistemit financiar do ti referohet edhe periudhës së tranzicionit, për të pasur

një ide më të qartë se cilat kanë qenë fillesat e sistemit tonë financiar. Kjo analizë do

të tregojë qartë se si ka evoluar sistemi financiar në Shqipëri, cilat kanë qenë

vështirësitë që janë hasur në vite, cfarë masash janë marr dhe cfarë duheshin marr.Të

gjitha veprimet që janë ndërmarr janë shkak i sistemit finaciar aktual, i cili ka pësuar

ndryshime rrënjësore nga njëra fazë e sistemit bankar në tjetrën. Kjo gjë ka ardhur dhe

si pasojë e ndërmarrjeve të politikave eficiente nga Banka e Shqipërisë. Roli i saj ka

qenë gjithmonë i rëndësishëm në cdo fazë që ka kaluar sektori bankar. Rreziqet që e

karakterizojnë sistemin financiar shqiptar,dhe nje analize e pergjithshme e sistemit te

kreditimit dhe problemet qe hasen ne te do te jeme nje pike tjeter kyce e trajtuar ne

k[t[ punim.

LITERATURA

Fillesat e sistemit financiar gjate tranzicionit

Tranzicioni e gjeti Shqipërinë si vendin më të varfër të Europës, si një vend komunist

me tipare të ngjashme me vendet tjera socialiste dhe veçanërisht me ato të Europës

Juglindore por edhe me veçori të theksuara që e dallojnë atë nga vendet e tjera ish-

komuniste. Shqipëria ishte i vetmi vend europian i bllokut komunist që nuk ndërmori

asnjë reformë të rëndësishme ekonomike dhe poltike si decentralizimi i

vendimmarrjes, rritja e rolit të tregut dhe demokratizimi i vendit, Shqiperia ishte vendi

që gjatë 45 vjetëve zbatoi në mënyrë rigoroze ideologjinë marksiste dhe praktikat

staliniste. Sistemi bankar gjatë socializmit ishte një sistem i centralizuar plotësisht dhe

deri në vitin 1976 përbëhej nga një bankë e vetme, Banka e Shtetit Shqiptar, që

shërbente në të njëjtën kohë si autoritet monetar dhe si kredituese e ekonomisë.

Ndërkohë roli i saj si ndërmjetës financiar ishte mjaft i kufizuar, pasi si politika

monetare ashtu dhe shpërndarja e kredisë drejtoheshin sipas një plani të centralizuar.

Banka shërbente thjesht si institucion rregjistrues i transaksioneve midis ndërmarrjeve

prodhuese. Përveç Bankës së Shtetit Shqiptar funksiononte edhe Drejtoria e

Përgjithshme Arkave të Kursimit dhe të Sigurimeve që kryente grumbullimin e

kursimeve të popullsisë si dhe merrej me sigurimin e pasurisë, kryesisht të asaj

kooperativiste Në vitin 1977 u krijua Banka Bujqësore si një bankë e veçantë

nëpërmjet shkëputjes së një seksioni të Bankës së Shtetit Shqiptar që mbulonte ofertën

për fonde të sektorit bujqësor. Në vitin 1990, Departamenti i Marrëdhënieve me

Jashtë të Bankës së Shtetit Shqiptar shërbeu si bazë për themelimin e Bankës Tregtare

Shqiptare e cila kryente funksionin e financimit dhe të nxitjes së eksporteve dhe të

pagesave me jashtë.

Në mënyrë të përmbledhur sistemi bankar socialist në pragun e tranzicionit

karakterizohej nga mangësi serioze për një sistem bankar të ekonomisë së tregut të

lirë si

(i) roli i tij si ndërmjetës financiar ishte mjaft i kufizuar, sepse bankat shërbenin

thjesht si institucion rregjistrues i transaksioneve midis ndërrmarjeve prodhuese;


37

(ii) në këto kushte mungonte vlerësimi i kredisë dhe për rrjedhojë edhe menaxhimi i

riskut;

Sistemi financiar gjat[ viteve 1990 - 1997

Duke u ndodhur përballë një situate të tillë, menjëherë u ndërmorrën reforma

ekonomike, të cilat datojnë në vitin 1992. Në prill të po këtij viti u miratua ligji për

Bankën e Shqipërisë si dhe ligji për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë. Këto

ligje caktuan shndërrimin e sistemit bankar nga njënivelor në sistem bankar me dy

nivele. Banka e Shqipërisë u krijua si bankë e nivelit të parë, më pas vinin bankat e

nivelit te dytë, të cilat numëroheshin gjashtë banka deri në vitin 1994. Në këtë situatë

u bë më i lehtë licensimi i bankave të reja private dhe rregullimi i sistemit bankar nga

Banka Qendrore.

Edhe pse pati zhvillime pozitive, sektori bankar pati edhe zhvillime negative dhe

mangësi, nga të cilat mund të përmendim:

-Ndërmjetësimi financiar ishte i kufizuar, Bankat shtetërore zotëronin 90% të tregut të

depozitave dhe kryenin funksione të kufizuara të ndërmjetësit financiar, ndërsa bankat

private ishin të pakta në numër dhe ishin të fokusuara më tepër në kreditimin e

tregtisë.

-Niveli i ulët i kreditimit, i cili tregon shkallën e ulët të ndërmjetësimit.

Sektori bankar ne vitet 1997 – 2002

Reformat e sistemit financiar që lidhen me sektorin bankar për privatizimin e bankave

shtetërore dhe hyrjen e bankave të reja private ndikoi në rritjen e cilësisë së

shërbimeve bankare. Në këtë periudhë numëroheshin 14 banka. Në këtë situatë u vu

re një ulje e dominimit të bankave me kapital shtetëror.Gjithashtu u përmirësua tregu i

kreditit, si pasojë u rrit kreditimi në sektorin privat dhe u ul niveli i kredisë me

probleme. Mbikëqyrja bankare u përmirësua, e cila përbënte një dukuri mjaft pozitive

për këtë periudhë. Përpos këtyre zhvillimeve në këtë periudhë u shfaqën dhe një sërë

mangësish, nga të cilat përmendim dominimin e tregut bankar ku një bankë e vetme

zë rreth 55% të sistemit bankar, ndërsa dy bankat kryesore zinin 70%. Kjo gjë

kufizonte konkurrencën në sistemin bankar dhe ndikonte në politikën monetare të

Bankës së Shqipërisë, në administrimin e borxhit të brendshëm si dhe në efektivitetin

e sektorit bankar.

Pasi prekem momentet me kyc te historikut te sistemit fianciar, fillesat e tij si dhe

reformat me te rendesishme le te paraqesim nje harte ku nderthuren mangesite dhe

ndryshimet positive qe jane bere ne vitet e fundit ne kete sistem. Si eshte gjendja

aktuale e sistemit financiar ne Shqiperi ?

Figura 1


38

Në dhjetor 2014, niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri, i llogaritur si raport i

aktiveve të sistemit financiar ndaj PBB-së, ishte 101.4% në rritje krahasuar me pjesën

e parë të vitit 201

• Sektori bankar zë aktualisht 90.4%të aktiveve të sistemit financiar • Ekspozimi i

sektorit bankar ndaj segmenteve të tjera të sistemit financiar në vend mbetet i ulët,

duke përbërë vetëm 1% të vlerës së aktiveve.

Figura 2

Struktura e sistemit financiar ne shqiperi

•U Evidentua nje ritem me i ulet i rritjes se nivelit te aktiveve te sektorit bankar krahasuar me nje vit me pare .

•cilesia e kredise vijon te paraqese problemin kryesor per insituticionit qe kryejne aktivitet kreditues ne vend .

•ne fund te vitit 2012,pesha e aktivitetit te sektorit financiar jobankar ndaj pbb-se ishte 6%.

Sistemi financiar ne

2012

•Sektori bankar vazhdon të mbizotërojë në sistemin financiar • Në gjashtëmujorin e dytë 2013, niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri, i llogaritur si raport i aktiveve të sistemit financiar ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) u rrit me 3 pikë përqindjeje, në nivelin 99.1% • Sektori bankar zotëron 91.4% të aktiveve të sistemit financiar

Sistemi financiar ne

2013


39

Grafiku 1

Fondet e investimeve => Ne vitin 2015 u rendit si tregu I dyte me I madh pas

tregut banker, shfaq norma te uleta interesi. Eshte I perbere nga fonde investmi

te rendesishem ‖Raiffeisen Prestigj‖ & Raiffaisen Invest euro‖

Tregu I sigurimeve => Eshte nje nga me te vegjlit ne Europe dhe perben

vetem1.6% te aseteve totale te sistemit financiar ne Shqiperi.

Pensionet private vullnetare => Kane nje dinamike positive zhvillimi dhe vlera

neto e aseteve te ketij tregu eshte ne mase te paperfillshme kundrejt PPB!

Shoqerite e kursim kreditit => Gjate viteve te fundit eshte vene re nje zhvilllim

pozitiv. Shuma e kursimeve te mobilizuara nga anetaret e ketyre shqerive

eshte akoma modeste.

Instuticionet jo banka => Perbejne rreth 2.6% te aseteve te sistemit financiar.

ANALIZA

N[ cfar[ faze ndodhet ekonomia shqiptare dhe si ndikon sistemi financiar n[ t[?

Ekonomia në Shqipëri aktualisht është në zhvillim e sipër.Si ekonomi tregu ajo është

duke kaluar nga faza e lindjes në fazën e rritjes. Duke analizuar që sistemi financiar

shërben si një katalizator ose si një laborator ku zhvillimet ekonomike marrin trajtën e

duhur atëherë nuk mund të neglizhohet dhe as të pakësohet roli i pazëvendësueshëm i

sistemit financiar në vend. Sepse janë zhvillimet dhe roli i sistemit financiar ato që

përcaktojnë se në cilën fazë ndodhet zhvillimi ekonomik i një vendi.Fazat e zhvillimit

ekonomik janë:

-Faza e parë është faza empirike. Karakterisikë e saj janë institucionet financiare dhe

sistemi financiar i pazhvilluar. Në këtë fazë sistemi financiar dhe bankar dominohet

nga ekonomia e cash-it

-Faza e dytë është faza e ekonomisë dhe kredisë. Rritja e rolit të institucioneve të

ndërmjetësimit financiar dhe të kredisë, kryesisht i bankave është karakteristikë e

kësaj faze. Pikërisht ndërmjetësimi bankar e bën sistemin financiar më aktiv.

Subjektet suficitare transferojnë burime dhe fonde në subjektet deficitare. Duke u

shoqëruar më pas me përshpejtim të zhvillimit ekonomik, duke shtuar në këtë mënyrë

pasurinë kombëtare.

0 20 40 60 80 100 120

Sistemi bankar

Institucionet jo bankare

Shoqerite e sigurim -kreditit

Kompanite e sigurimeve

Fondet e investimit

Fondet e pensioneve

Column3

Column2

Column1


40

-Faza e tretë është faza e tregjeve financiare. Në këtë fazë institucionet e

ndërmjetësimit financiar shkojnë drejt perfeksionimit duke krijuar dhe institucione të

të drejtave finaciare. Ekonomia operon nëpërmjet parasë së padukshme, me paranë

elektronike.

Ekonomia në Shqipëri tani ndodhet në fazën e tretë, e cila është faza e tregjeve

financiarë. Edhe pse ekonomia në vend ka evoluar, përsëri vështirësitë dhe përballjet

me probleme të ndryshme nuk mund të evitohen.

Sistemi financiar aktual në Shqipëri është një realitet relativisht i ri. Gjatë këtyre

viteve është vënë re një rritje e interesit ndaj sistemit tonë financiar nga grupe të

rëndësishme bankare dhe nga kompani të mëdha sigurimi që kanë hyrë në treg. Në

sistemin financiar shqiptar pjesa më e madhe mbizotërohet nga sektori bankar , i cili

përbën 91.4% të aktiveve financiare të përgjithshme. Në situatën kur sistemi monetar

dhe financiar funksionojnë sic duhet atëherë dhe ndërmjetësit financiarë kryejnë me

efikasitet kalimin e fondeve nga ata që kanë tepricë tek ata që kanë mungesë fondesh,

kjo situatë do të jetë një situatë e stabilizuar financiare. Ky i fundit është një kusht i

domosdoshëm për zhvillimin dhe funksionimin normal të një ekonomie sepse ai

krijon një klimë besimi në të cilën individët marrin vendime financiare më të

shëndosha. Është përgjegjësia e Bankës Qendrore të garantojë që sistemi bankar apo

ai financiar në përgjithësi të jetëi qëndrueshëm dhe i fortë. Ajo ruan stabilitetin

financiar duke vlerësuar në të njëjtën kohë rreziqet e mundshme dhe pikat e dobëta të

sistemit nëpërmjet mbikëqyrjes bankare. Përkrah saj për ruajtjen e stabilitetit financiar

qëndron dhe autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare, i cili mbikëqyr tregun e letrave me

vlerë, të sigurimeve dhe fondeve të pensionit.

Rreziqet e sistemit financiar n[ Shqip[ri

Si rreziqe të sistemit financiar në Shqipëri mund të përmenden: shkalla e lartë e

kredive me probleme, ekspozimi i madh i sistemit bankar ndaj borxhit publik dhe

euronizimi i lartë i ekonomisë. Sipas raportit të vlerësimit të sistemit financiar nga

Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore arrin në konkluzionin se prekja e

sistemit financiar nga rreziqet është në rritje. Kjo gjë është vërtetuar dhe nga stres-

testet, sipas të cilave në rast të një skenari ekonomik të përkeqësuar, të paktën gjashtë

banka nga 16 gjithsej do të pësonin nënkapitalizim ose rënie të mjaftueshmërisë së

kapitalit poshtë kufirit rregullator prej 12%. Këto banka zotërojnë gjithsej 21% të

gjithë aseteve të sistemit bankar. Rënia e ndjeshme e fitimeve iu lë bankave pak

hapësira për të përballuar goditje të mëtejshme, pa vuajtur rënie të kapitalizimit.

Dominimi i kredisë në valutë të huaj krijon një ekpozim të konsiderueshëm të

bankave ndaj rrezikut të zhvlerësimit të monedhës vendase, ndërkohë që një tjetër

faktor rreziku është përqendrimi i lartë i portofoleve të kredisë bankare te një grup

relativisht i vogël kredimarrësish të mëdhenj. Një rrezik tjetër për sistemin financiar

vjen nga fondet e sapo krijuara të investimit, që sipas raportit të vlerësimit nuk janë të

rregulluara dhe të mbikëqyrura sic duhet.

Këto fonde, që angazhohen kryesisht në blerjen e obligacioneve të qeverisë shqiptare,

janë të ekspozuara ndaj rrezikut të likuiditetit për shkak të mosfunksionimit të tregut


41

sekondar të titujve të borxhit publik. Fondi Monetar Ndërkombëtër (FMN) dhe Banka

Botërore rekomandojnë ndërhyrje më energjike për të ulur shkallën e kredive me

probleme në sistemin bankar. Masat që duhet të ndërmerren duhet të përfshijnë

qartësimin e trajtimit fiskal të kredive të fshira, nxjerrjen e direktivave që do t‘ju

lehtësonin bankave shitjen e kredive të këqija, përmirësimin e praktikave të raportimit

financiar dhe një zgjerim të përkufizimeve rregullatore për ato që duhet të

konsiderohen palë të përfshira në transaksionet bankare. Një rekomandim tjetër është

dhe hartimi i rregulloreve për të përcaktuar kërkesa kapitalizimi dhe likuiditeti ndaj

fondeve të investimit. Gjithashtu vlerësohet nxitja e zhvillimit sekondar të titujve, si

dhe raporti i vlerësimit kërkon një reformë të thellë të Autoritetit të Mbikëqyrjes

Financiare për të mundësuar një mbikëqyrje më të sigurt të institucioneve financiare

jo banka.

Sistemi bankar në Shqipëri përballet me disa probleme dhe sfida, të cilat janë :

-Huatë e këqija dhe problemet në procesin e huadhënies

-Kolaterali dhe problemet që ai shfaq

-Problemet e auditimit të brendshëm

-Shtrirja gjeografike e përqendruar e sistemit bankar

-Kultura ekonomike dhe lidhja me produktet e shërbimet bankare

-Parandalimi dhe pastrimi i parave

-Aspekte operacionale dhe mosfunksionimi i bursës së letrave me vlerë

Fakte të Stilizuara për kreditimin në Shqipëri

Roli ndërmjetësues i sektorit bankar shqiptar u bë më i dukshëm pas vitit 2004. disa

nga karakteristikat që shoqëruan zhvillimin ekonomik e financiar, sidomos në vitet

2004-2008, ishin: normat relativisht të larta dhe të qëndrueshme të rritjes ekonomike,

inflacioni në nivele të ulëta dhe kryesisht brenda kufijve të përcaktuar nga autoriteti

monetar, nivel i lartë i kapitalizimit të bankave, huadhënie kryesisht në monedha të

huaja, zgjerim i kreditimit të huamarrësve individë (sidomos për kredi hipotekore

meqenëse kërkesa për këtë lloj kredie u rrit dukshëm) por pa arritur nivelet e

huadhënies për bizneset, norma relativisht të larta të interesit të kredive, nivel i ulët i

huave me probleme, norma të kënaqshme të kthimit nga kapitali e aktivet e sistemit

bankar, etj. Kreditimi nga bankat konsiderohet si burimi kryesor i financimit të

jashtëm të ndërmarrjeve, për vendet në tranzicion kjo gjë vërtetohet edhe për

Shqipërinë, ku huamarrja nga bankat është burimi i dytë më i madh pas fondeve të

brendshme/fitimeve të mbajtura. pavarësisht normave të shpejta të rritjes që u arritën

pas vitit 2004, kreditimi i ekonomisë shqiptare i parë në raport me pbb-në, mbetej i

ulët, meqenëse kishte nisur nga nivele shumë të ulëta të trashëguara nga e kaluara.

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Sistemi financiar gjatë periudhës së tranzicioni pavarësisht progresit të dukshëm

mbeti përsëri në gjendje të brishtë. Ky progres i brishtë e ka bazën jo vetëm në

zhvillimet e brendshme të sektorit bankar, nga trashëgimia e keqe, ngadalësia e

reformave, kriza piramidale, zhvillimet makroekonomike por edhe në vetë brishtësinë


42

e ekonomisë shqiptare në nivel mikro e makroekonomik. Brishtësia e zhvillimit të

sistemit bankar shfaqet në dy momente delikate për të si kriza e shkaktuar nga skemat

piramidale dhe kriza e depozitave. Zhvillimi i ekonomisë reale si dhe thellimi i

reformës në sistemin bankar qëndrojnë në themeltë krijimit të një sistemi financiar të

shëndoshë, konkurrues dhe të aftë që t‘i përgjigjet nevojave të ekonomisë në tërësi

dhe zhvillimit të sektorit privat në vecanti.

Sistemi financiar aktual ndodhet në fazën e tretë, pra në fazën e tregjeve financiarë, i

cili është një realititet i ri për vendin tonë. Pavarësisht zhvillimeve që sektori financiar

ka pësuar në ditët e sotme, pjesa më e madhe mbizotërohet nga sektori bankar.

Rëndësia qëndron në arritjen e stabilitetit financiar. Përgjegjëse për këtë dukuri është

Banka Qendrore, e cila ruan stabilitetin financiar duke vlerësuar dhe analizuar rreziqet

dhe pikat e dobëta të sistemit nëpërmjet mbikëqyrjes bankare. Rritja ekonomike ka

ecur me rritme më të ngadalta se një vit më parë. Thellimi i deficitit dhe borxhit

publik rriti më tepër pasigurinë e sektorit privat dhe të sistemit bankar për të ardhmen.

Prekja nga rreziqet e sistemit financiar është në rritje. Ky fenomen ndodh si pasojë e

dominimit të kredisë në valutë të huaj, përqendrimit të lartë të portofoleve të kredisë

bankare te një numër relativisht i vogël kredimarrësish të medhenj si dhe fondet e

sapokrijuara të investimit.Problemi më shqetësues aktual i sistemit bankar janë huatë

me probleme, të cilat vijnë si pasojë e problemeve ekonomike të kredimarrësit,

keqparashikimit për të ardhmen, abuzimit te kredimarrësit apo analistit etj

BIBLIOGRAFIA / REFERENCA

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/cani_leksion_sistbankar_korce_mars20

04_948_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/BUNDO_LUCI_CANE_shqip_1237_1

.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/cani_haderi_shq_204_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/Gjendja_e_sistemit_bankar_dhe_sfidat_ne_

te_ardhmen_3963_1.php?kc=0,26,0,0,0

http://www.bankofalbania.org/ëeb/Stabiliteti_financiar_6990_1.

http://www scholar .gogle.com.sistemifinanciar shqiptar dhe roli I

ndermjetesimit Brenda tij

Banka e Shqipërisë AMF, Buletini Statistikor ―Tregu i Sigurimeve-Viti 2013‖,

22 Janar 2014

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/cani_leksion_sistbankar_korce_mars2004_948_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/cani_leksion_sistbankar_korce_mars2004_948_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/BUNDO_LUCI_CANE_shqip_1237_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/BUNDO_LUCI_CANE_shqip_1237_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/pub/cani_haderi_shq_204_1.pdf

http://www.bankofalbania.org/ëeb/Gjendja_e_sistemit_bankar_dhe_sfidat_ne_te_ardhmen_3963_1.php?kc=0,26,0,0,0

http://www.bankofalbania.org/ëeb/Gjendja_e_sistemit_bankar_dhe_sfidat_ne_te_ardhmen_3963_1.php?kc=0,26,0,0,0

http://www.bankofalbania.org/ëeb/Stabiliteti_financiar_6990_1


43

Sigurimet shoqërore dhe shëndetësore dhe ndikimi i tyre në Buxhetin

e Shtetit

Elvis Goma, Elvis Prenga, Firdes Elmadhi

(Bankë Financë, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Sigurimet shoqërore dhe shëndetësore siç dihet kanë një ndikim të rëndesishëmnë

buxhetin e shtetit për ketë arsyje morëm në konsideratështjellimin e kësaj teme.

Si fillim kemi një hyrje me mënyren se si kanë rrjedhur sigurimet shoqërore dhe

Shëndetësore ne Shqipëri me të gjithë problematikat ndër vite. Më pas kemi një

ndarje punëdhënes, punëmarrës dhe kontributin që derdh gjithësecili prej tyre.

Përsonate përfshire dhe përjashtimet (të cilët trajtohen si raste të veçantë nga

përllogaritja e kontributit të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore). Pensionet dhe

mënyra e shpërndarjes se tyre.

Roli i sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore para viteve 90 dhe vitet e fundit.

Ndryshimi i mbledhjes së kontributit të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore. Roli

që kanë Agjentët për mbledhjen e këtyre kontributeve. Perspektivat për të ardhmen

drejt Bashkimit Europian. Një paraqitje skematike (grafike) e kësaj ecurie.

Për gjithë secilin nga ne është evidente që sigurimet shoqërore dhe shëndetësore janë

skema që gërryejn më shumë Buxhetin e Shtetit dhe ulin investimet publike në

mënyrë të ndjeshme. Prandaj ne jemi munduar të japim një mendim efikas dhe efiçent

se çfarë duhet ndryshuar dhe çfarë ka nevojë për përmirësim.

Fjalët kyçe: Sigurimet Shoqërore dhe Shëndetësore, Pensionet, Buxhet i Shtetit

HYRJE

Kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore janë pagesa të detyrueshme, për

të gjithë personat ekonomikisht aktivë, ku përfshihen edhe të vetëpunësuarit. Duke

paguar kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore ju jeni i siguruar për të

përfituar nga Ligji i sigurimeve shoqërore dhe nga Ligji i sigurimeve shëndetësore.

Të Detyruarit për të paguar kontribute:

a) të punësuarit dhe punëdhënësit e tyre;

b) persona të tjerë ekonomikisht aktivë;

c) shteti.


44

Mbi ç‘pagë duhet të llogariten kontributet e sigurimeve shoqërore dhe

shëndetësore:

Paga bruto mujore, për efekt të llogaritjes së kontributit të sigurimeve shoqërore, nga

data 1.1.2015 e në vazhdim, të jetë, si më poshtë vijon:

a) jo më pak se sa paga minimale mujore, e barabartë me 22 000 (njëzet e dy mijë)

lekë dhe deri në 97 030 (nëntëdhjetë e shtatë mijë e tridhjetë) lekë, për personat e

punësuar;

b) jo më pak se sa paga minimale, e barabartë me 22 000 (njëzet e dy mijë) lekë dhe

sipas përcaktimit të vetë personit, deri 97 030 (nëntëdhjetë e shtatë mijë e tridhjetë)

lekë, për personat e vetëpunësuar;

c) e barabartë me pagën minimale mujore prej 22 000 (njëzet e dy mijë) lekësh, për

punonjësit e papaguar të familjes.

Paga mujore, për efekt të llogaritjes së kontributit të sigurimit të kujdesit

shëndetësor, nga data 1.1.2015 e në vazhdim, të jetë, si më poshtë vijon:

a) jo më pak se sa paga minimale, e barabartë me 22 000 (njëzet e dy mijë) lekë dhe

deri në shumën e pagës bruto, sipas deklaratës së listëpagesës, për personat e

punësuar;

b) sa dyfishi i pagës minimale, e barabartë me 44 000 (dyzet e katër mijë) lekë, për

personat e vetëpunësuar dhe punonjësit e papaguar të familjes me të cilët i

vetëpunësuari punon e bashkëjeton ligjërisht;

c) paga minimale mujore, për efekt të llogaritjes së kontributit të sigurimit të kujdesit

shëndetësor, për personat e vetëpunësuar në bujqësi, është 4 620 (katër mijë e

gjashtëqind e njëzet) lekë.

Masa e kontributeve

Kontributi i detyrueshëm për të punësuarit me kontratë pune, që zgjat më shume se 87

orë në muaj, të jetë:

a) për sigurimet shoqërore, 24.5% të pagës bruto, sipas listëpagesës, ku pjesa e

punëdhënësit të jetë 15.0% dhe pjesa e të punësuarit 9.5%, por jo më pak se paga

minimale dhe jo më shumë se paga maksimale, e përcaktuar në këtë vendim, për efekt

të llogaritjes së kontributeve shoqërore;

b) për sigurimin e kujdesit shëndetësor, 3.4% të pagës bruto, sipas listëpagesës, ku

pjesa e punëdhënësit të jetë 1.7% dhe pjesa e të punësuarit 1.7%, por jo më pak se

paga minimale, e përcaktuar në këtë vendim, për efekt të llogaritjes së kontributeve të

sigurimit të kujdesit shëndetësor.

Sistemi i përgjithshëm i sigurimeve shoqërore përbëhet nga:

• Sigurimi Shoqërorë i Detyrueshëm,

• Sigurimi Shoqëror Vullnetar,

• Sigurimi Shoqëror Suplementar,


45

Sigurimi i Detyruar

Cilat janë afatet e pagesës së kontributeve?

Kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore paguhen çdo tremujor, brenda

datës 20 të muajit të parë, pas përfundimit të çdo tremujori kalendarik. Pra jo më vonë

se datat: 20 Prill, 20 Korrik, 20 Tetor, 20 Janar.

Kujdes, nëse kontributet nuk paguhen në kohë, zbatohen penalitete.

Ku dhe si mund të paguhen kontributet ?

Ju mund t‘i paguani kontributet e detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe

shëndetësore në filialet e bankave të nivelit të dytë ose të postës shqiptare.

Sigurimi Vullnetar

Është një mundësi për të gjithë shtetasit shqiptarë kudo që ndodhen, brenda territorit

të Republikës së Shqipërisë dhe jashtë saj.

Në këtë skemë përfshihen të gjithë shtetasit shqiptarë që :

Kanë mbushur moshën 18 vjeç dhe akoma nuk iu ka lindur e drejta për ndonjë

përfitim nga skema e sigurimit të detyruar;

Për një kohë dhe shkaqe të caktuara nuk mund të sigurohen nga skema e

sigurimit të detyrueshëm;

Janë të siguruar në skemën e sigurimit të detyrueshëm dhe kërkojnë që

nëpërmjet sigurimit vullnetar të rrisin të ardhurat e tyre;

Nuk janë pjesëmarrës në skemën e të vetëpunësuarve në bujqësi.

Kur personi i interesuar ka lënë shtetësinë shqiptare, mund të bëjë sigurim

vullnetar vetëm për periudhën nga 1.1.1994 deri në datën që ka lënë shtetësinë

shqiptare

Sigurimi Suplementar

1.Sigurimi shoqëror suplementar mbron me të ardhura:

Personat që ushtrojnë funksione ose detyra të veçanta kushtetuese dhe

personat me tituj shkencorë;

Punonjësit e shtetit, ushtarakët që shërbejnë në strukturat e Forcave të

Armatosura, punonjësit e Policisë së Shtetit, të Gardës së Republikës, të

Shërbimit Informativ të Shtetit, të Policisë së Burgjeve, të Policisë së

Mbrojtjes nga Zjarri dhe të Shpëtimit, punonjësit e Shërbimit për Ankesat dhe

Çështjet e Brendshme.

2. Kriteret për sigurim shoqëror suplementar të kategorive, të përfshira në pikën 1 të

këtij neni, përcaktohen me ligje të veçanta;

3. Skemë të sigurimit shoqëror suplementar, sipas kushteve të përcaktuara me ligj të

veçantë, ka të drejtë të ngrejë çdo person juridik, me kapital shtetëror ose pjesërisht

shtetëror, i autorizuar nga Këshilli i Ministrave.


46

Sigurimet shendet[sore t[ detyrueshme

1. Sigurimi shëndetësor i detyrueshëm mbulon gjithë shtetasit e Republikës së

Shqipërisë me banim të përhershëm në Shqipëri, si dhe të huaj e të punësuar e

të siguruar në Shqipëri.

2. Sigurimet shëndetësore të detyrueshme janë një sistem jofitimprurës që

mbulojnë: a) një pjesë të çmimit të barnave në rrjetin e hapur farmaceutik; b)

shpenzimet e shërbimit nga mjeku i përgjithshëm ose i familjes për gjithë

shtetasit në Shqipëri që kanë derdhur kontribute.

3. Sigurimet shëndetësore të detyrueshme sigurohen nga një institut shtetëror i

pavarur - Instituti i Sigurimit të Kujdesit Shëndetësor (më poshtë do të quhet

ISKSH) dhe mbulojnë një pjesë të çmimit të barnave kryesore të listës së

miratuar nga Këshilli i Ministrave dhe shpenzimet e shërbimit nga mjeku i

përgjithshëm ose i familjes. Masa e mbulimit përcaktohet çdo vit nga Këshilli

i Ministrave.

4. Kontributet paguhen nga shtetasit ekonomikisht aktivë dhe shteti.

Punëdhënësit marrin pjesë në kontributet që paguhen nga vetë ata dhe nga

punonjësit e tyre. Shteti kontribuon në ISKSH për popullsinë ekonomikisht

joaktive dhe për kategori të tjera sipas nenit 8, pika 2 dhe 3 të këtij ligji.

Skema për Fermerët

Të vetëpunësuarit në bujqësi regjistrohen në organet e sigurimeve shoqërore pas

paraqitjes së këtyre dokumenteve:

a) certifikatës familjare të gjendjes civile;

b) vërtetimin e pronësisë mbi tokën, lëshuar nga zyra e regjistrimit të pasurive të

paluajtshme, pranë organeve të pushtetit vendor, dhe/ose

c) vërtetimin mbi tokën e marrë në përdorim, lëshuar nga strukturat përkatëse,

pranë organeve të pushtetit vendor, dhe/ose

d) ç) kontratën e qiramarrjes së tokës bujqësore, të noterizuar;

e) vërtetimin e lëshuar nga komuna ose bashkia, ku cilësohet se personi ushtron

veprimtari bujqësore/blektorale.

Të vetëpunësuarit në bujqësi i paguajnë kontributet e detyrueshme të sigurimeve

shoqërore dhe të sigurimit të detyrueshëm të kujdesit shëndetësor individualisht, një

herë në tre muaj. Afati i pagesës së kontributeve është jo më vonë se dita e fundit e

muajit të tretë, brenda çdo tremujori kalendarik.

Të vetëpunësuarit në bujqësi, të cilët nuk arrijnë të plotësojnë kushtin minimal të

periudhës së sigurimit, për të përfituar pension mund të kryejnë pagesa kontributesh

edhe pas plotësimit të moshës për pension, por me kusht që ato t‘u korrespondojnë

periudhave para plotësimit të moshës për pension dhe për këto periudha do të paguhet

sipas masës së kontributit të përcaktuar me vendim të Këshillit të Ministrave, për vitin

kur kryhet pagesa.

Agjenti tatimor

1. Agjenti tatimor është një person, jo i punësuar në organet tatimore, i cili sipas këtij


47

Ligji apo çdo ligji tjetër të sistemit tatimor është përgjegjës për llogaritjen, mbajtjen

në burim për një tatimpagues dhe kalimin e tatimeve dhe taksave në buxhet.

2. Në përputhje me të drejtat dhe detyrimet e tij, agjenti tatimor ka të njëjtin status me

tatimpaguesin nëqoftëse me ligj nuk përcaktohet ndryshe.

1. Agjenti tatimor është i detyruar :

a) Të llogarisë, të mbajë në burim për tatimpaguesin dhe të transferojë në

buxhet, në mënyrë korrekte dhe në kohën e duhur shumat e tatimeve e

taksave;

b) të mbajë regjistrime për të ardhurat e paguara tatimpaguesve dhe për

tatimet e mbajtura dhe të transferuara në buxhet duke përfshirë mbajtjen e

regjistrimeve të veçanta për çdo tatimpagues;

c) t‘u japë organeve tatimore dokumentacionin e kërkuar për kontrollin e

saktësisë së llogaritjeve, të mbajtjes në burim dhe të pagimit te tatimeve e

taksave;

d) të përmbushë të gjithë detyrimet e tjera të përcaktuara nga ligjet tatimore.

2. Për mospërmbushje apo përmbushje me mangësi të detyrimeve të tyre të

përcaktuara në ligjet tatimore, agjentët tatimore mbajnë përgjegjësi në

përputhje me proçedurat e vendosura nga ky ligj dhe aktet e tjera ligjore.

T[ ardhurat dhe shpenzimet nga ISSH te Detyrueshme

2014 2015 201617

Totali I te ardhurave 61,938 60,156 60,824

Te ardhurat te drejtperdrejta 61,216 59,066 58,583

Te ardhurat nga kontributet

suplementare

722 1,090 2,241

Totali I shpenzimeve 85,296 88,904 69,175

Shpenzime për përfitime 85,296 88,904 69,175

Financim nga buxheti I shtetit -23,358 -28,724 -8,351

Sipas këtyre viteve vërejm që të ardhurat nga viti 2014 në 2015 kane rënë dhe

shpenzimet janë rritur më shumë se viti i kaluar kjo vjen nga :1)Njerëzit që

kontribojne kanë rënë pra kemi më shumë te papunë ,2) Numëri i daljes në pension

është rritur shumë ose është rritur kontributi peë ndihmen sociale. Për vitin 2016 nuk

mundë të japim mendim paraprak se janë të dhënat vetem për 9-mujor dhe jo për

totalin e nje viti. Gjithashtu vërejmë se ky deficit nga diferenca e të ardhurave dhe

shpenzimeve mbulohet nga buxheti i shtetit. Ky deficit demton rëndë buxhetin e

shtetit duke ulur shpenzimet afatgjata nga qeveria dhe skema e ISSH na del që është

ineficente.

17 Të Dhënat për 9-mujore


48

Kontributet dhe shpenzimet sipas zërave

Në miliona lekë 2014 2015 201618

Të ardhurat totale 61,938 60,156 50,698

Νga subjektet juridike e fizike 52,464 56,394 46,771

Νga të vetëpunësuarit në bujqësi 7,745 2,028 1,371

Νga sigurimi vullnetar 425 435 315

Të ardhura të tjera 582 210 104

Te ardhurat nga kontributet suplementare 722 1,090 2,241

Shpenzime për përfitime 85,296 88,904 69,175

Paaftësi e përkohshme 393 331 244

Barrëlindje 2,536 2,490 1,833

Pensione 82,357 86,071 67,090

Aksidente dhe sëmundje profesionale 10 12 9

Duke ndare tabelën sipas zërave të ardhurat dhe shpenzimet vërejm që të ardhurat nga

subjektet fizike dhe juridike nga viti 2014 në vitin 2015 kanë ardhur duke u

rritur,arsyeja mundë të jetë : 1) Lufta kundër informalitetit, 2) Mundë të jetë rritur

punësimi.

Për të ardhurat nga te vetpunësuarit ne bujqësi duke e krahasuar per vitin 2014 kanë

rënë në një masë shumë të madhe për arsye se politikat e qeverisë kanë kufizuar

subvencionet ose popullata qe invesoton në bujqësi ka ardhur duke u

zvoglëluar.Ndërsa për të dhënat për 2016 nuk mund të japim një konkluzion të plote

sepse informacini nuk është i plotë.

18 Të dhënat për 9-mujore

Totali I teardhurave

Shpenzimet TotaleFinancimi nga

buxheti I shtetit

2014 61,938 85,296 -23,358

2015 60,156 88,905 -28,724

2016 60,824 69,175 -8,351

-40,000

-20,000

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000A

xis

Titl

e

Te ardhurat dhe Shpenzimet


49

Kontribues të sigurimeve shoqërore

Kontribues( nr mesatar) 2014 2015 201619

Total 654,563 718,070 ???20

Sipas subjekteve: 608,519 668,614 ???

Publike 159,203 145,746 ???

Firma private 226,886 321,023 ???

Të vetëpunësuar 86,168 104,686 ???

të vetëpunësuar në bujqësi 127,728 89,527 48,490

Vullnetarisht 8,534 7,632 ???

Shteti 32,789 34,125 38,654

Me përfitim afatshkurtër: 13,255 15,331 ???

Sipas zërave mundë të japim një konkluzion duke krahasuar vitin 2014 me 2015. Me

një shikim të parë mundë të themi numri i kontribuesve nga sektori publik në vitin

2015 ka rënë dhe është rritur numri nga sektori privat,gjithashtu është rritur

vetëpunësimi dhe është ulur vetëpunësimi në sektorin bujqësor. Uljet dhe ngritjet

mundë të kenë ardhur nga largimi i punëtorvë nga sektori publik duke shkuar tek

sektori privat ose mundë të jenë vetëpunësuar duke hapur një biznes të tyre. Dhe

vetëpunësimi në bujqësi ka rënë nga fakti se banorët kanë lëvizur nga zonat rurale në

ato urbane duke u punësuar tek sektori privat ose kanë hapur një biznes të tyre. Për

viti 2016 nuk mundë të komentojnë se na mungojnë të dhënat nga ISSH.

19 Të dhënat për 9-mujor 20 Të dhënat 9-mujore mungojnë

0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

Nga subjektet Juridikedhe Fizike

Te vetepunesuar nebujqesi

Pensiomet

Kontributet dhe Shpenzimet sipas Zerave

2014 2015 2016


50

Pensionistë

Numri 2014 2015 201621

Numri total 585,483 598,932 606,861

Pensionistë urbane: 436,337 454,163 466,310

Pleqërie 327,604 345,314 357,721

Invaliditeti 61,200 62,101 61,878

Familjarë 47,533 46,748 46,711

Pensionistë ruralë: 149,146 144,769 140,551

Pleqërie 133,132 129,161 125,571

Invaliditeti 7,579 7,763 7,522

Familjarë 8,435 7,845 7,458

Sa i përket pensionistëve urban kanë ardhur duke u rritur përkundrejt atyre rural.Kjo

ka ardhur për arsye se ka patur lëvizje demografike të popullatës nga fshati në

qytet.Edhe si total numëri i pensioneve ka ardhur duke u rritur cdo vit kjo ka sjell

rritjen e numërit të përfituesve për pensione urbane.Realiteti është se dhe pensioni

minimal urban ka arritur 15‘000 lekë.

21 Të dhënat për 9-mujore

0 20,000 40,000 60,000 80,000 100,000 120,000 140,000

Të vetëpunësuar në bujqësi

NR i vetëpunësuarve një bujqësi

2016 2015 2014


51

KONKLUZIONE

– Sigurimi shoqërorë ëshë një detyrim ligjor me karakter kushtetues për persona

ekonomikisht aktiv (Punëdhënës, Punëmarrës, i vetpunësuar), e detyron ate që në

bazë të ligjit të përfshihet në skemën e sigurimit të detyrueshëm shoqëror.

– Nisur na kjo në bazë të informacioneve që ne kemi grumbulluar, kemi arritur në

konkluzionin se Sigurimet Shoqërore dhe Shëndetësore janë ato të cilat e gërryejn

me tepër ―Buxhetin e Shtetit‖ dhe ky hendek sa vjen e thellohet.Realiteti është se

flitet për një hendek prej 600 milion Euro,pra kemi 600 milion euro më teper

shpenzime se sa të ardhurar. Natyrsh[m të gjithë do të pyesnim si mbulohet hy

hendek. Shumë e thjesht, reduktohen investimet publike në sherbim të

komunitetit, kemi më pak shkolla,rrugë,spitale.Këto shifra janë tronditëse. Kjo

vjen nga papërgjegjshmëria e gjithsecilit prej nesh, sepse duket shumë e thjesht që

te punësohesh dhe te krijosh nje skem mashtruese për të ju shmangur tatimeve dhe

për të marr disa para më shumë. Mos harroni që disa para që ju sot nuk i derdhni

ne formën e kontributit në të ardhmen do te ju kthehet në të njëjten monedhe dhe

fëmijet tuaj do kenë më pak shërbime, një jetese të veshtire, nuk do ti jepet

mundësia për arsim, për kurim etj.

REKOMANDIME

– Ajo c‘ka ne sugjerojmë së pari është ndërgjegjësimi,panvarsisht se rruga për të

aritur deri këtu është e vështirë.Është shumë e thjesh ta vendosim gishtin diku për

ti bërë fajtor,por mos harroni që cdo ndryshim niset nga vetja.

– Mos pranoni kurrsesi që të punësoheni pa u siguruar,qofte dhe sigur të ju kërkojnë

të deklaroni një pag më të ulët se sa realja.

– Është evidente që zgjidhja nuk është vetëm me masa shtërnguese ku cdo kush te

shtypet përtej mundësive që ka,në këtë kuadër mendojm që ministrit përkatëse

kanë një rol kyc në zvogëlimin e kësaj problematike.Kryerja e aktiviteteve të

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

400,000

450,000

500,000

2014 2015 2016

Pensionet

Pensionet ruale pensionet urban


52

ndryshme në shkolla,në biznese private,në administratën shtetërore ku gjithkujt ti

jepet mundësia të njnihet me skemen e Sigurimeve Shoqërore dhe Shendetësore

dhe se ai kontribut që ai e derdh nesër do ti kthehet mbarpsht në formen e

pensionit.

– Dixhitalizimi i të gjithë të dhënave që ndërthuren për një administrim sa më të

mirë dhe të qenësishëm të sistemit të sigurimeve shoqërore është një

domosdoshmëri, e cila i shërben një qëllimi final: administrim korrekt i

dokumentacionit dhe i fondeve publike.

– Një ndër treguesit financiarë të sistemit të sigurimeve shoqërore, të cilat janë të

lidhura ngushtësisht edhe me performancën e sistemit të sigurimeve shoqërore,

është norma e varësisë, ose siç quhet ndryshe raporti mes numrit të përfituesve me

numrin e kontribuesve. Vëmendja e të gjithë sistemit të sigurimeve shoqërore dhe

hallkave të tij duhet të përqendrohet tek shmangia e evazionit kontributiv.

Dixhitalizimi i sistemit të mbajtjes së detyrimit kontributiv, duke krijuar një

regjistër qendror për të gjithë kontribuesit, duke e lidhur ngushtësisht me numrin e

sigurimit shoqëror, do të shmangte të gjitha mundësitë për abuzime në sistemin e

sigurimeve shoqërore. Krijimi i një regjistri të tillë do të shërbente për një analizë

të hollësishme të situatës financiare për të ardhmen. Krijimi i data base të tillë për

të gjithë kategoritë kontribuese, si dhe për të gjithë kategoritë përfituese do të

shërbente për analizat statistikore të sakta si për të sotmen ashtu edhe për të

ardhmen. Po ashtu mbajtja në mënyrë të diferencuar e shpenzimeve për secilën

skemë përfitimesh apo kompensimesh, tashmë që proçesi i dixhitalizimit të të

gjithë sistemit është nëvijim e sipër, do të bënte të mundur një transparencë të

plotë të shpenzimit të fondeve, si atyre me destinacion nga buxheti i shtetit ashtu

edhe ato të planifikuara për buxhetin e sigurimeve shoqërore.

– Ndërhyrjet në skemën e sigurimeve shoqërore, nëpërmjet përfitimeve të

paligjshme, kanë qenë prezente, të cilat kanë dëmtuar në vlera të konsiderueshme

fondet e sigurimeve shoqërore. Numri i përfitimeve të caktuara në kundërshtim

me ligjin, gjatë viteve ka qenë i konsiderueshëm, aq sa sipas disa studimeve të

bëra nga Banka Botërore rezultonte që sipas statistikave të Institutit të Sigurimeve

Shoqërore numri i popullsisë në moshë pensioni të ishte më i madh se numri i

popullsisë në moshë pensioni sipas statistikave të INSTAT. Një situatë e tillë,

ishte sinjal për fillimin e pastrimit të skemës nga përfitimet e paligjshme, si

rezultat i së cilës u konstatuan dëmtime të fondeve në vlera financiare të

konsiderueshme. Pastrimi i skemës nga përfitimet e paligjshme, megjithëse ka

disa vite që ka filluar vazhdon si proçes. Të gjithë individët të cilët kanë përfituar

me mënyra e mjete të padrejta shuma e vlerësuar debitore mbahet nga shuma

mujore e pensionit. Por, për këto raste është mjaft me rëndësi që në sistemin e

pagesave të shtohet një mekanizëm i cili ta bëjë të monitorueshëm në vazhdimësi

proçesin e mbajtjes së detyrimit dhe shlyerjen deri në fund të shumave debitore.

Përveç kësaj, regjistrimi i të gjitha përfitimeve në një regjistër qendror, sipas një

renditjeje progresive do të bënte të mundur eleminimin e dosjeve me të njëjtin numër

(edhe pse në Drejtori Rajonale të ndryshme) si dhe evidentimin e saktë të numrit të

përfitimeve. Megjithëse proçesi i dixhitalizimit të përfitimeve pothuaj ka përfunduar,

si rezultat i të cilit janë evidentuar mjat raste të dublimit të përfitimeve, apo të

përfitimeve të dhëna jashtë kushteve ligjore, për shkak të moshës, përsëri skema e

përfitimeve ka nevojë të pastrohet nga përfitimet e jashtëligjshme. Proçesi i

dixhitalizimit, madje duhet të përsoset në disa parametra të tij lidhur edhe me afatet e


53

përfitimit, që të mos ketë pagesa jashtë kritereve dhe afateve ligjore të cilat duhet të

përcaktohen që në fillim kur bëhet hedhja e të dhënave. Në këtë moment del edhe një

herë rëndësia që ka kualifikimi i stafit për njohjen e kushteve kualifikuese për secilin

nga llojet e përfitimit.

BIBLIOGRAFIA

Liber ―Fiskalitet‖ ne autor Shkëlqim Fortuzi. Kapitulli ―Llogaritja e

kontributeve per Sigurimet Shoqërore dhe Shëndetësore‖

http://ëëë.issh.gov.al/al/statistika-te-pergjithshme/

https://ëëë.tatime.gov.al/c/5/78/89/punedhenesi-sigurimet-shoqerore-dhe-

shendetesore

http://ëëë.instat.gov.al/al/home.aspx

http://ëëë.financa.gov.al/

http://www.issh.gov.al/al/statistika-te-pergjithshme/

https://www.tatime.gov.al/c/5/78/89/punedhenesi-sigurimet-shoqerore-dhe-shendetesore

https://www.tatime.gov.al/c/5/78/89/punedhenesi-sigurimet-shoqerore-dhe-shendetesore

http://www.instat.gov.al/al/home.aspx

http://www.financa.gov.al/


54

Krizat financiare një histori që vazhdon

Jonilda Zeqiraj, Igli Tartaraj

(Financë-Kontabilitet, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Krizat financiare janë pjesë integrale e ekonomisë së tregut. Historia na ka treguar se

krizat financiare i japin frymë ekonomisë. Kjo shprehje mund te duket paksa

kontradiktore, por është mëse e vertetë. Pavarësisht frymëmarrjes që i japin

ekonomisë, krizat ekonomike kanë një impkat direkt dhe negativ social. Krizat e

shumta financiar na kanë treguar se shkaktarët pothujase të njëjtë në kohe dhe

hapësira te ndryshme. Ekspansioni i madh i tregjve financiare, lënia menjanë e

ekonomisë së prodhimit ishin shkaktarët e krizës së fundit financiare. Procesi i

globalizimit ka berë që krizat tashme mos të jenë më të izoluar, sidomos krizat që

prekin ekonomit më të fuqishme të globit.

Ky punim nëpërmjet përshkrimit historik të krizave financiare ka si qëllimi

evidentimin e faktorëve që kanë shkaktuar krizat financiare në kohë dhe hapësira të

ndryshme. Me anë të metodologjisë cilësore, ky punim ka si objektiv të evidentoj

faktin se sistemi monetar dhe më së shumti ai bankar kanë një rol kyc ne shperthmin e

krizave financiare, pasi kontrollojnë sasinë e parasë në qarkullim. Në të gjitha rastet,

konkluzioni mbi shkaqet e tyre është pothuajse i njEjtë: neglizhim i fenomenit të

spekulimit financiar si pasojë e euforisë për mundësinë pa limit që krijon paraja dhe

tregu financiar. Aq e vertetë është kjo, sa në shumicën e librave apo studimeve në këtë

fushë, fjalia e fundit është pothuajse në formës e pyetjes lakonike: cila pritet të jetë

kriza e radhës?

Fjalët kyçe: Krizë Financiare, Sistem Monetar, Kreditim, Iluzion Monetar,

Falimentim, Tregje Financiare

HYRJE

Ҫfar[ kuptojmë me krizë financiare?

Në lidhje me krizat financiare ekziston një literaturë shumë e pasur pasi dhe vet tema

është mjaft e gjërë përshkak të larmishmërisë së saj. Kjo larmishmëri ka bërë që

shumë autorë e studiues ta përkufizojnë në mënyra të ndryshme kjo në varësi të

krizave që ata kanë studiuar.

Sipas fjalorit të biznesit, një krizë financiare ‗është një situatë në të cilën oferta për

para tejkalon kërkesën për para’. Sipas R. Goldsmith në 192 kriza financiare është


55

një përkeqësim i shpëjtë dhe i mprehtë ultraciklik i të gjithë apo i një pjeëe të

treguesve financiar- normat afatshkurta të interesit, cmimeve të aksioneve, mungesë

solvabiliteti dhe dështim i institucioneve financiare. Studiuesi dhe autori Frederick

Mishkin i përkufizon krizat financiare nën konteksin e asimetrisë së informacionit.

Sipas tij një krizë financiare është një çrregullim i tregjeve financiare në të cilën

problemet e përzgjedhjes së kundërt dhe hazardit moral bëhen aq të mprehta saqë

tregjet financiare bëhen aq të pafata që të kanalizojnë fondet drejt investimeve me

oportunitet më të lartë.

Krizat financiare kanë origjinë të brëndshme ose të jashtme dhe burojnë si nga sektori

publik dhe ai privat. Krizat financiare shfaqen në madhësi të ndryshme, evolojnë në

kohë në forma të ndryshme dhe përhapen përtej kufijve dhe tashmë janë globale.

Shpesh krizat kërkojnë nderhyrje të shpejta dhe gjithëpërfshirëse në rregullimin dhe

mbikëqyrjen e tregjve financiare e në politikat fiskale, tashmë këto ndërhyje kërkojnë

dhe një kordimin ndërkombëtar pasi krizat nuk janë më një problem i një shteti por

janë problimi i të gjithë globit.

Studiuesit dhe ekonomistët kanë arritur të nxjerrin shumë konkluzione rreth faktorëve

që shkaktojnë krizat financiare por shumëllojshmëria në të cilat ato shfaqen bën që

listat e faktorëve që shkaktojnë krizat financiare të jetë mjaft e gjatë. Kjo e bën këtë

fushë mjaft dinamike dhe gjithmon tërheqëse dhe interesante. Të gjitha punimet që

kanë tentuar të shpjegojnë krizat financiare kanë arritur në një pikë atë të financimit

qoftë ai i drejtëpëdrejtë ose i tëthortë.

Të gjitha krizat financiare kanë lindur si një iluzion i krijuar nga paraja. Nëse do të

bënim një vështrim të shkurtër historik do të vërenim që fillimisht krizat kanë lindur si

pasojë e hedhjes së treg të bankënotave (parasë) më shumë se ar kishte në disposizion

dhe kredidhënia në investime ose agjentë ekonomik jorentabël. Më pas me lindjen e

bursave hapsira ku krizat mund të lindetin dhe të zhvilloheshin u zgjerua, rritja e

cmimit të aseteve që tregtoheshin në burs u shndërruan në shkaktarët kryesor të krizës

financiare. Më se funmdi krijimi i derivateve financiare ka krijuar një rrezik

permanent për të gjithë ekonomine, kriza e fundit financiare tregoi qartë rrezikun që

shfaqin këto instrumenta financiare pavarësisht se janë krijuar për tu mbrojtur nga

rreziku. Statistikat më të fundit tegojnë se sasia e parasë që qarkullon në tregjet e

derivateve financiare është 3 herë më e madhe sesa vlera e GDP botërore.

Kriz[ financiare apo iluzione financiare?!

Historia na tregon se në 90 % të rasteve krizat financiare janë shkaktuar nga iluzionet

monetare. Kriza e parë financiare daton në shekullin e XIII-të me falimentimin e

Bankës Leccacorvo në qytetin e Xhenovas. Zhvillimet e reja ekonomike, rritja e

tregtisë rritën kërkesat për mjete këmbimi, kjo bëri që të rritet roli i bankave dhe

profesionit të bankierit. Pikërisht roli i madh që morën bankat dhe e drejta e tyre për

të emetuar para kanë shkaktuar mjfat kriza financiare dhe falimentimesh spektakolre

të bankave.

Kriza lidhej me emëtimin e bankënotave, bankat emetonin më shumë bankënota në

vlerë sesa ar kishin në disposizion. Pra mjaftonte që të hapej një lajm jo i mirë dhe


56

mbajtësit e bankënotave vraponin në bankë për ti këmbyer ato në ar. Në këtë moment

ndodhte paniku bankar dhe bankat falimentonin duke futur në krizë tërë ekonominë.

Këto kriza ishin të vazhdueshme deri në shekullin e XVI kur filloj që emëtimi i parasë

të bëhej nga shteti, por dhe në këtë rast krizat ishin të pashmangeshme.

Pas shekullit të XVI filloj të zbatohej sistemi monetar bimetalik i arit dhe argjendit.

Vlera në metal bazohej në sasisë dhe cilësinë e arit dhe argjendit. Por dhe në këtë rast

kishte hapsira në maipulimin e sasisë së arit dhe argjendit që ndodhej në monedhat që

emëtoheshin. Njërëzit ruanin monedhat që kishin sasi ari të lartë duke bërë që në treg

të kishte para me sasi ari të ulët. Nga ky fenomen lindi dhe ligji i ekonomistit angles

Greshan sipas të cilit paraja e keqe nxjerr nga qarkullimi paranë e mirë. Franca dhe

Britania e madhe ishin vendet më të prekura nga ky fenomen.

Hapja e bursave dhe funksionimi i tyre rriti spekulimet duke shtuar dhe krizat

financiare. Një nga krizat e para të bursave është ajo në Anglin në 1720 duke

vazhduar më pas me krizën e Wall Stree-it atë te bursën se Vjenës duke perfunduar

me depresionin e madh në 1923. Të gjitha krizat e shkaktuara kishin të njëtën rrugë,

një ndodhi pozitive që sillte investimin në bursa duke krijuar një flluske financiare,

kjo flluske vazhdonte të fryhej deri në momentin që kuptohej që dicka nuk shkonte

dhe në këtë moment flluska cahej dhe kriza shpërthente. Me pak fjalë etja për të fituar

shumë para në pak kohë dhe me pak punë.

Nëse do ti rikthehemi të gjitha krizave do të dilnim në përfundimin që po shihnim të

njëtin film por në kohë dhe hapasira të ndryshme. Gjatë pesë gjashtë shekujve të

fundit krizat financare janë shfaqur valë valë njëra pas tjetrës duke krijuar përshtypje

se askush nuk ka dashur të mësojë e të nxjerrë konkluzionet e duhura si për shkaqet e

lindjes së tyre ashtu dhe për pasojat. Në të gjitha rastet konkluzioni është i njëjtë,

neglizhimi i spekulimit financiar si pasojë e euforisë për mundësinë pa limit që të

krijon paraja dhe tregu financiar.

Presidenti legjendar i FED Alan Greenspan e quan ‗mirëqenien irraciaonale të

tregjeve‘, sipas tij vjen një moment kur ‗etja për fitimeve‘ errëson gjithcka.

Ndërsa ekonomisti John Kenneth Galbraith bazuar në krizën e depresionit të madh të

viteve 1929-1932 nënvizon se ‗duke u nisur nga një moment i caktuar njerëzit blejnë

aksionet me cimimet 150 usd, jo sepse kanë studiuar ecurinë dhe kontabilitetin e

kompanisë, por spese janë të bindur se vlera e tyre do të shkoj shpejt në 200 ose 300

usd. Kjo quhet ekonomia kazino në të cilën të gjithë mbyllin sytë dhe presin që numri

i tyre të jetë fitues.

Zhvillimi i tregjeve financiar me anë të ‗kreativitetit financiar‘ ka sjellur dhe një tjetër

problem në ekonomi atë të investimit në tregje financiar ku sigurohen fitime të majme

e të shpejta dhe jo investime ne ekonominë reale. Vetem në 2015 vlera e parave të

investuar në tregje financiare dhe specifikisht në derivate financiare është 2 herë më

shumë se sasia e parave që qarkullojnë në ekonominë reale atë prodhuese dhe të

konsumit. Shumë ekonmist dhe ekspert si Marksi, Keynesi, Galbraith, Krugman,

Stiglits etj kanë dhëne alarmin për rritjen e spekulimeve financiare dhe iluzioneve

fianciare nëpërmjet kreativitetit financiar por nuk janë dëgjuar aspak. Kriza e 2008 ju

dha të drejte paralajmërimeve të tyre.


57

Tipet kryesore te krizave financiare

a)- Krizat valutore – janë një nga llojet më të fundit të krizave financiare që datojnë

që nga kriza e naftës që solli dhe prishjen e marrëveshjes së Bretton Ëoods-it dhe

vendosur sistemin aktual monetar dhe kurset fleksibël të këmbimit. Vendosja e kursve

të këmbimit fleksibël të këmbimit shtuan rrezikun e kurseve të këmbimit. Vëndet

latine kanë eksperienca jo të mira nga kurset fleksibël të këmbimit. Meksika,

Argjentina dhe Brazili tentuan që të barazonin vlerën e monedhës së tyre me dollarin

Amerikan. Një gabim dhe një iluzion monetar që shkaktoi kriza të paprecedenta në

këto vende. Krizat e kurseve të këmbimit kanë prekur dhe kontinentin Aziatik por dhe

atë Europian në vitet 1992-1993 për shkak të bashkimit të Gjermanisë dhe rolit të

madh që marka gjermane kishtë në ato kohë në Europë.

Shkaktarët e krizave valutore janë të shumtë por nga më kryesorët cilëohen ato që

lidhen me deficitin buxhetor dhe borxhin publik. Një fakt që duhet përmendur është se

dhe institucione si FMN dhe Banka Botërore që cilësohen si doktorët e shëndetit të

financave botërore kanë dhën receta të gabuara si për zhvillimin e vëndeve dhe për

daljen e tyre nga krizaa. Konsensusi i Uashingtonit nuk ka qënë një nga platformat më

të mira ekonomike, pikësynimi i tij për liberalizimin e ekonomisë nuk ka qënë majft i

saktë kjo për arsyen se vendosja e disa limiteve në lidhje me treguesit financiar nuk

është një mesatare e thjeshte matematikore por cdo vënd duhet studiuar në detaje për

të ndërtuar një platform ekonomike gjithpërfshirëse për qëllimin final arritjen e një

zhvillimi të qëndrueshëm ekonomik dhe mirëqënien mbarbotërore.

b-) Krizat nga rritja e cmimit të aseteve – është një krizë tipike spekulative e cila lind

në bursa nga mbivlerësimi i cmimit të aksioneve në bursa si pasojë e krijimit të një

ideje dhe shprese se cmimi i aksiove ose produkteve të tjera financiare nuk do të ulet

më. Pavarërsisht se cmimi i aksioneve mund të rritet me 200% investitorët shpresojnë

se cmimi i aksionit do vazhdoj të rritet dhe nuk do të ulet më. Një nga rastet e rritjes

së cmendur të cmimit të aksioneve te bankës së quajtur shoqëria e bashkimit të

përgjithshëm në Francë ky cmim i aksioneve nga 500 franga në 1879 shkoi në 1250

franga në 1881 dhe në 3000 franga në dhjetor 1881, kjo rritje kaq e madhe e cmimit

nuk mund të ishte asgjë tjetër përvec një iluzion monetar, sepse është e vështirë që një

aksion të ketë një kthim kaq të lartë dhe shumë një shmagie kaq të madhe nga rritja e

ekonomisë në tërësi. Ky besim i pa tundur ishte krijuar dhe gjatë krizës së fundit

financiare e mbi të gjitha në sektorin imobiliar ky cmim i pronave të palujtshme është

gjithmon në rritje por kriza e fundt tregon që edhe ky sektor preket nga ligji i kërkes

ofertës. Grafiku i mëposhtën tregon ecurin e tregut imobiliar në disa vënde të botës.


58

Figura nr I – Çmimet e pronave të paluajthsme në disa vënde.

c- krizat e krediti ose ato bankare. Janë kriza më të shpeshta që e kanë shokuar

zhvillin e ekonomisë botërore. Krizat e krediti ose ato bankare janë komplekse dhe që

varen nga ecuria e shumë faktorëve ekonomik, por pa përjashtuar dhe faktorët

specifik që lidhen drejtëpërdrejt me aktivitetin e bankës. Krizat e kreditit janë kriza që

lindin si pasojë e mosshlyerjes së kredive në mënyrë të plotë ose pjesërisht. Kjo bën

që bankat të rrisin normën e interesit duke e bërë akoma më të vështirë shlyerjen e

detyrimeve por duke futur dhe tërë ekonominë në recesion. Diskutimet janë nëse kjo

krizë shkaktohet më shumë nga faktorët mikro apo makro. Etja e bankave për fitim

duke hapur rubinetin e kreditimit në momentin kur ekonomia është në boom-in e vet

duke financuar cdo project pa pasur parasysh normën e renatbilit dhe pa vendosur një

normë interesi që mos të jetë më e madhe sesa norma e rentabilitetit e të gjithë

projekteve në ekonomi. Kjo rëndon situatën kur ekonomia kalon në recession.

Krizat financiare sipas shkollave te ekonomise

Liberalët apo kjesianistët, kush e shkaktoi krizën?

Në debatin se kush e shkaktoi krizën financiare nuk mund të mungonte debati midis

dy shkollave më të mëdhaja ekonomike. Pyetja mbi të cilën zhvillohej ky debat ishte

‗Kjo krizë ishte një dështim i mendimit apo praktikave liberale‘. Sipas Kejsanisteve te

njohur ndryshmë si ‗etatistë‘ kriza erdhi si pasojë e mungesës së rregullimit dhe

dobësia e shtetit që i la shteg fenomenit të superspekullimit financiar. Ndërsa liberalët

kundërpergjigjen më disa argumenta shumë të forta.


59

Spekulimet imobiliare në SHBA që konsiderohen si pikënisja e krizës financiare u

inkurajua nga vete shteti dhe shteti amerikan. Ishtin vete politikat e shtetit amerikan

ato që nxiten rritjen e sektorit të ndërtimit dhe që më pas sollën ekspansionin e kredisë

dhe spekullimin financiar. Argumenti i rradhës lidhet më përkrahjen që kreditë

hipotekoree me risk kishin nga banka publike Freddie Mac dhe Fanny Mae që u

krijuan nga vet qeveria.

Gjithashtu liberalët treguan mjaft kritik ndaj politikave monetare të ndërmarra nga

FED, nga më të kritikuarit ishin dy drejtuesit e Fed Alan Greenspan dhe Ben

Bernanke. Sipas Anna Schëartz bashkëpuntorja e Milton Fridman në krijimin e teorse

monetare, FED e përmbyti tregun me një sasi të pakontrolluar parash. Sipas Anna

Schëart një specialiste e politikave monetare në SHBA, të gjitha krizat financiare në

SHBA, kanë ardhur si pasojë e sasise së pakontrolluar së parasë në qarkullim. Sipas

saj është e pamundur të shpëtosh tregjet kur ato rëndojnë nën peshën e parasë.

Krizat financiare sipas Friedrich Hayek.

Shekulli i xx është cilësuar në ekonomi si shekulli i Friedrich Hayek, që ndodhet

tashmë në panteonin e liberalve me te ndritur. Sipas Hayek krizat vijnë si pasojë e

masës monetare. Kriza financiare lind që në momentin kur fillon prosperiteti ose

ekspanioni i ekonomisë. Ky prospertet fillon sic e cilëson Hayek nga një ngjarje e

lumtur sic mund të jetë, hapja e një tregu të ri, heqja e një barriere doganore, gjetja e

një lënde të parë efektive.

Në këtë moment një frymë pozitive përhapet në agjentët ekonomik që fillojnë

investimet duke u joshur dhe nga rritja e cmimeve. Fryma pozitive forcohet dhe më

shume në momentin kur Banka Qëndrore ul normën e interest, duke e berë më pak të

kushtueshme marrjen e një kredie. Ulja e normave të interesit dhe rritja e investimeve

sipas Hayeku-t përbën dhe momentin kur lind kriza financiare. Agjentët ekonomik

fillojnë të investojnë në sektorë të ndryshmë dhe jo vetëm në sektorin ku ka ndodhur

ngjarja e lumtur, pa ditur që edhe gjatë periudhave të ekspansionit ekonomik disa

sektorë janë jo-rentabël. Procesin e investimeve në shumë sektorë të ekonomis

përvecse atij ku ka ndodhur ngjarja e lumtur Hayek e lidh me asimetrin e

informacionit që krijohet në të gjithë ekonominë për shkak të rritjes së cmimit. Por

ekonomia heret a vonë do të reagoj ndaj këtyre investimeve, agjentët ekonomik do të

kuptojë se jo të gjithë sektorët ku është investuar janë rentabël. Pra politika monetare

e ekspansionit e zbatuar me anë të uljes së normës së interest, përcolli informacion të

gabuar në treg duke rritur masën monetare dhe duke krijuar fluktuacione në ekonomi.

Kriza ka filluar dhe falimentimet dhe papunësia masive janë prezente. Recesioni është

e vetmja rrugë për të korrigjuar gabimet e bëra derisa një ngjarje tjetër e lumtur të

ndodhë. Kriza nuk është një aksident, por rezultatet e një procesi, që fillon ne

momentin kur fillon boom-i ekonomik. Pra krizat ndjekin në mënyrë të pa evitueshme

fazat e prosperitetit, ashtu sic nata ndjek ditën.


60

Receta liberale apo kejsianiste per të dalë nga kriza financiare

Debate midis dy shkollave kryesore vazhdon dhe me recetat që japin në lidhje me

politikat makroekonomike që duhen ndërmarrë për të dalë nga kriza. Por dhe keto

receta ndahen në një pikë, roli i shtetit, duhet apo jo të ndërhyje shteti në ekonomi.

Sipas kejsinisteve janë investimet publike që bëhen nga shteti ato që nxjerrin vëndin

nga kriza nëpërmjet punësimit. Por kjo kundërshtohet nga liberalet që japin disa

argumente. Rritja e investimeve nga ana e shtetit përkthehet në rritje taksash, cka

nenkupton shkurtim të investimeve private, kjo e demton ekonomine sipas liberalëve

pasi sistemi publik është jo eficent në krahasim me atë privat. Gjithashtu kjo do të coj

dhe në rritjen e deficitit buxhetor. Anna Schëartz e konsideron jo të nevojshme

ndërhyrjen e shtetit pasi sipas saj kjo krizë nuk ka mungesë likuiditeti, por mungesë

besimi. Ajo nënvizon se shteti nuk duhet të lejoj që bizneset jo rentabël të vazhdojnë

aktivitetin e tyre, por ato duhet të falimentojne. Kete ide ajo e përkrah dhe për bankat,

pavarësisht efekteve akoma më tronditëse që do të kete në ekonomi. Krizat ekzistojnë

që të pastrojnë tregun nga agjentët ekonomik jorentabël dhe ti japin frymëmarrje

ekonomisë.

Kriza financiare 2001-2007

Pavarësisht nëse duam ose jo, krizat financiare janë pjesë integrale dhe të pandashme

të sistemit kapitalist. Krizat financiare ritmojnë dhe kompozojnë vet historinë e

kapitalizimit. Nëse do të hidhnim një vështrim të shpejtë historisë së zhvillimit të

sistemit kapitalist do të vëmë re se pas një ―boom-i‖ ekonomik do të vi një krize

ekonomike. Pyetja që shtrohet është nga se vjen kjo, pra pse mos të vazhdoj kjo rritje

ekonomike qoftë edhe me ritme të ulëta? Përgjigja qëndon në vet natyrën e njeriut që

kur gjërat shkojnë mirë, nuk e mendon humbjen dhe vazhdon të insitoj në po të

njëjtën rrugë duke neglizhuar cdo sinjal te kuq por dhe më të keqen duke harruar të

kaluarën. Pikërisht kjo ndodhi dhe në krizën e fundit financiar, ku institucionet dhe

drejtuesit financiar u verbuan nga fitimet e shpjeta dhe kolosale që po gjeneronte

sistemi dhe neglizuan cdo sinjal që po vinte e që po paralejmëronte plasjen e fluskës

financiare më të madhe të historisë së kapitalizimit.

Mjafton të përmendim se humbjet nga kjo krizë mund të kenë arriutr deri në nivelin e

50.000 miliard dollar, për ta bërë të besueshme këtë fakt. Kriza i pati fillesat e saj në

tregun imobiliar Amerikan. Pasi preku Amerikën një vend i cili është i mbytur në

borxh, kriza përparoi drejt Europës që në ato vite ndodhej në një krizë politike

sidomos për vendet e BE, më pas në vendet me ekonomi emergjente ku kishim një

mbinxehje të ekonomisë dhe në fund në vendet e varfera duke i eskpozuar ato deri në

nivelin e krizës së urisë.

Dy nga pasojat më mëdha e më ë ndjeshme për popullin të kësaj krize ishin rritja e

cmimit të naftës që shkoi deri në 120$/fuc dhe rritje e cmimit për mallrat ushqimor, që

sollën në vëmendje krizën e urisë në vëndet e varfëra. Por një paradox tjetër ishte që

këto lënd përdoreshin për të prodhuar energji të rinovueshme për vendet ne zhvillim.

Tashmë vëndet e mëdha duhet ti përballonin mbi kurrizin e tyre pasojat e krizës dhe

jo ti shkarkonin ao në vëndet e kolonizuar, ashtu sic ka ndodhur në krizat e

mëparshme.


61

Pasojat e kësaj krize ngritën disa pyetje thelbësore:

1. A duhet ndryshuar stuktura e funksionimit të tregjeve financiare?

2. A është modeli amerikan dhe ai përëndimor i konsumit modeli i vetem efernet

për zhviilimin ekonomik?

3. A mund të vendoset në pikëpyetje rendi capitalist?

4. A mundet që një grup i vogël vendesh dhe institucionesh financiare të

vendosin për gjithcka mbi financat dhe ekonominë botërore?

Në skemën e mëposhtme jemi përpjekur të shpjegojme hap pas hapi në mënyrë

kronologjike shkaqet që sollën krizën. Kjo krizë gjithashtu solli një debat të nxehtë

midis shkollave ekonomike ku dy më të rëndësishmet janë kejsianistja dhe liberale.

Kejsianistët e konsiderojnë këtë krizë si pasojë e derregullimve që ju bën tregut dhe

liri të tepërt që iu dha operatorëve dhe mbajtja larg e institucioneve shtetërore. Ndërsa

liberalët kundërpërgjigjen duke thënë se ishte FED ajo që duke mbajtur një normë

interesit të ulët e zmadhoi dhe më tepër fluskën, gjithahstu dhe politika e ndermarrë

nga qeveria amerikane per zhvillimin e tregut imobiliar cilësohen si shkaktarët

kryesor të krizës nga ana e liberaleve.

A mund te parandalohej kriza?

Ekonimistët pranojnë që krizat janë pjesë integrale e sistemit kapitalist dhe ato vinë

gjithmonë pas periudhës së rritjes dhe boomit ekonomik. Po përse duhet të ndodhin

krizat? A nuk mund te vazhdoj rritja ekonomike edhe pse në norma të ulta? Pergjigja

e këtyre pyetjeve është komplekse dhe e vështirë për tu dhënë. Gjithcka qëndron në

besimin e vërbër dhe të palëkundur që krijohet për zhvillimin momental ekonomik.

Agjentët ekonomik gjatë fazës së boomit ekonomik bëhen miop dhe injorojnë cdo lloj

sinjali ose dhe mesim historik dhe besojnë verbërisht se gjithcka do të shkoj mirë.

Në këtë situatë përfitojnë dhe spekulatoët që e nxisin dhe e fryejnë më shumë fluskën

që krijohet. Më pas kjo frymë pozitiviteti përfshin dhe masë e gjërë të popullatës që

rendin drejt fitimeve të larta dhe të shpejta. Por në fund vjen thyerja ―crack-u‖ e

fluska plas. Kjo fillon nga bursat ku kemi ulje të cmimit te akisoneve, të gjthë duan të

shesin e asnjë të blejn. Kolaspi vazhdon në banka që nuk arkëtojne dot fondet e

investuara në bursa nga ana e klientëve të saj. Më pas kjo përcillet në ekonominë

reale. E njëjta që ndodhi dhe në krizën e fundit financiare, por bankat nuk ndaluan

pasi shpresonin në viteve të larta duke qën të sigurta që nuk do t‘iu hyjnë gjëmbë në

këmbë pasi shteti nuk do të lejoj që ato të familnetojne ku përjashtim bën Lehman

Brothers, edhe pse mund te ken qënë interesa të tjera që lejuan falimentinin e një

banke 300 vjecare. Gjithahstu dhe shteti amerikan injoroi cdo lloj sinjali, ku me

alarmanti ishte se vlera e tregut te derivative financiare kishte arritur në 680.000

miliard dollar, pra ishte krijuar një ―shadoë market‖ I cili vazndon të rritet deri në

plasjen e fluskës së rradhës.


62

Figura nr II – Skema e krizes financiare 2007-2010 (përpunuar nga autori)

Nga viti 200-2005

norma baze e intresit

ishte 1%.

Qeveria amerikane

krijoi agjensi shteterore

qe kishin per qellim

zhvillim e tregut

imobiliar me

parrullen”cdo amerika

me nje shtepi

Bankat pranojne

pothuajse cdo kerkese

per kredi hipotekore

pamvarësisht aftesisë

së kredimarrësit për

shlyejen e kredisë.

Hapja e rubinetit te

kredise nga bankat rriti

kerkesen per pasuri

hipotekore , duke rritur

cmimin e tyre me 200%

nga 2000-2005

Bankat kishin pastruar ne mase te

konsiderueshme bilancet e tyre

nepremjet derivateve financiare

(kjo per rrezikun qe vjen direct nga

mos shlyerja) por ato e kishin dhen

hua per bleresit e ketyre

produkteve financiare që tashme

nuk mund ti shishn më.

Ne 2006 FED rrit normen baze

te interesit ne 5%, cka rrit në

mënyrë të menjëhershme kosto

e huamarrjes.

Familjet me te ardhura te

pakta nuk mund te

paguajnë më këstet. Pra

kreditë filloj të shkojne në

default

Kredimarrsit qe nuk kane

aftesi paguese nxjerrin

shtepit ne shitje, kjo rrit

oferten duke ulur cmimi,

Vlera e shtepive eshte me e vogel sesa

teprica e kredive. Tashme te gjithe duan te

shesim contratat sëap, por nuk ka bleres.

Bankat nuk rikuperojnë vleën e kredive

dhe huavete dhena per derivatet

financiare.

FLUSKA

FINANCIARE

CAHET.


63

KONKLUZIONE

Krizat financiare janë pjesë integrale e ekonomisë. Pavarërisht sistemit ose

nënsistemi ekonomik që zbatohet krizat financiare janë prezente.

Nga një vështrim historik dalim në përfundimin se krizat financare më së shumti

janë shkatuar nga iluzionet monetare.

Emëtmi i bankënotave më shumë sesa ar kishin në dispozicion, kreditimi në

sektorë jo rentabël të ekonomisë, investim në bursa dhe rritja e pabazë e bazë e

çmimeve të aksioneve duke krijuar ekonominë kazino kanë shkaktuar krizat

financiare.

Krijimi dhe përdorimi i dervate financiare si instrumenta për tu mbrojtur nga risku

në fakt rezultuan armë të shkatërrimit në masë që shkaktuan krizën e fundit

financiare.

Shkollat ekonomike janë ndarë në dy kampe në lidhje me shkatarët e krizës dhe

mënyrës për të dalë nga kriza, dhe janë të palëkundura dhe mjaft të qarta në arsyet

që japin duke lënë hapisira për diskutimin në lidhje me çështjen tregu përball

etatizmit.

REKOMANDIME

o Qeveritë duhet të kenë mjaft kujdes me defixhitin buxhetor dhe borxhin publik pasi

përkeqësimi i tyre ndikon në fuqin e blerëse të monedhës me anë të operacione që

ndërmerr banka qëndrore për ruajtjen e stabilitetit të çmimeve.

o Banka qëndrore së bashku me institucione të tjera të mbikëqyrjes financiare duhet

të hartojë, miratojnë dhe të zbatojë ligje, rregulla dhe udhëzime të reja në lidhje me

mbikëqyrjen financare për të mos lejuar agjentët financiar që të tregon të

papërgjegjshmë e të marrin përsipër më shumë rrezik sesa munde.

o Tregu duhet të jetë më vigjilent e i gatshëm që të kap disa sinja që tregojnë një

iluzon ose një flusk financiare. Të fitosh shumë dhe në pak kohë nuk është

ekonomi por kazino, një fiton dhe të tjerët humbin.

BIBLIOGRAFIA

Civici, A , ‗Iluzionet Monetare, Mashtrimet e mëdha‘ Ombra Gvg (2011)

Civici, A, Kap ―Shpjegimi i krizave- një teori specifike e shkollës austriake‖ ,

‗Friedrich Hayek Liberalizmi përballë etatizmit‘ UET Press, (2014)

Civici, A ‗Liberalizmi ekonomik përmes 24 mendimtarëve‘ UET Press (2016)

Civici, A ―Kriza financiare apo globale‘ UET Press (2010)

Civici, A ‗Transformimi i madh‘, UET Press, (2014)

Civici, A ‗Shteti apo tregu ? Cilin model ekonomik të zgjedhim ?


64

Strategjia per menaxhimin e financave publike

Elena Harka, Ina Paco

(Financë-Kontabilitet, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakti

Në këtë konferencë ne do të shtjellojmë menaxhimin e financave publike, situatën

aktuale sipas analizës së ministrisë së financave të parashikuar deri në vitin 2020,

ndryshimet legjislative dhe si ndikojnë në menaxhimin e sistemit buxhetor në

Republikën e Shqipërisë; do të flasim për integrimin europian, dhe si ndikojnë 6

shtyllat në reformën e MFP. Do të shtjellojmë këto nënçështje pasi duke u bazuar në

një trajektore të qëndrueshme të financave publike kemi krijuar parakushtet për një

rritje ekonomike çka do te na çojë në një marreveshje me partnerët ndërkombetarë.

Fjale Kyçe: Menaxhim Financiar, Financa Publike, Integrim Europian, Bankë

Botërore, Fondi Ndërkombëtar Monetar

HYRJE

Financat publike janë financat e personave publikë, domethënë:

të Shtetit dhe ndërmarrjeve të tij publike,

të qeverisjes vendore dhe ndërrmarjeve të tyre,

Në disa raste financat publike nënkuptojnë edhe financat e personave private që

ushtrojnë misione të caktuara të shërbimit publik. Financat e Bashkimit Evropian

bëjnë pjesë gjithashtu në tërësinë e financave publike, megjithëse BE nuk ka cilësinë e

një personi publik.

Financat publike përkufizohen sipas tre pikpamjeve:

1. Sipas pikëpamjes ekonomike, përkufizimi i financave publike përfshin operacionet

financiare të personave publikë, ku bëjnë pjesë veprimet buxhetore, si të ardhurat,

shpenzimet,, si dhe veprimet e thesarit, si huaja dhe menaxhimi i borxhit.

2. Sipas pikëpamjes juridike, financat publike përbëjnë degën e së drejtës publike që

studjon rregullat që aplikohen mbi operacionet që lidhen me paratë publike.

3. Sipas pikëpamjes së të drejtës, financat publike përbëjnë një degë të së Drejtës

publike.

Klasifikimi i politikave publike:

Politikat publike janë të shumta. Sipas studjuesit amerikan Th.J.Lowi, në parim,

ekzistojnë katër kategorit te medha te politikave publikeato distributive,

rregullatore, redistributive dhe konstitutive. Në vartësi të tipit të përftuesve prej

http://en.wikipedia.org/wiki/Theodore_J._Lowi


65

politikave publike (individ apo grup) dhe tipit të detyrimit (direkt apo indirekt), që

përdoret për zbatimin e tyre, ato paraqiten në tabelën e mëposhtëme:

Detyrimi

Direkt Indirekt

Publik Individi Politikat rregullatore Politikat shpërndarëse

Grupi Politikat rishpërndarëse Politikat proceduriale

Politikat distributive, zakonisht të prodhuara nga parlamentet dhe të zbatuara

nga organet qeveritare; ato kanë të bëjnë në përgjithësi me shërbimet e tipeve

të ndryshme, sidomos me ndihmat dhe asistencat sociale. Ato shpërndajnë

burime dhe financohen përmes taksave.

Politikat rregullatore kanë lidhje me prodhimin e normave që rregullojnë

sjelljet, shpesh duke avantazhuar disa grupe në kurriz të grupeve të tjera. Edhe

këto prodhohen nga parlamentet dhe zbatohen nga organe qeveritare

relativisht të decentralizuara.

Politikat ridistributive paksojnë në mënyrë të dukshme burime nga disa

grupe për t‘ia dhënë grupeve të tjera. Janë politika tepër konfliktuale, që

kërkojnë një ndërhyrje të fortë të pushtetit ekzekutiv dhe një zbatim në mënyrë

të centralizuar.

Politikat konstitutive lidhen me formulimin e normave që mbikqyrin krijimin

dhe funksionimin e strukturave qeverisëse dhe të vetë qeverisë. Këto janë

politika relativisht të vecanta në kontekste politiko-institucionale të

stabilizuara.

Roli i shtetit në ekonomi

Në të gjitha ekonomitë moderne, shteti ka një rol të padiskutueshëm, e madje shpesh

parësor në aktivitetin ekonomik. Detyra themelore e shtetit në raport me ekonominë e

cdo vendi është krijimi dhe mbarëvajtja e funksionimit të platformës ligjore dhe

institucionale mbi të cilën zhvillohet aktiviteti ekonomik.

Ekonomistët sot dallojnë disa faktorë të rëndësishëm që justifikojnë

pjesëmarrjen e shtetit në aktivitetin ekonomik, të tilla si:

Mosfunksionimi në përsosmëri i tregut. Historia dëshmon qartazi se në rrethana të

caktuara tregu i lirë nuk arrin të funksionojë si duhet duke e futur shpesh aktivitetin

ekonomik në një spirale negative, nga e cila nuk mund të dilet pa ndërhyrjen e një

faktori të ndryshëm nga sektori privat që përballet me këtë situatë. Krizat ekonomike

që përsëriten rregullisht diktojnë qartë nevojën e ndërhyrjes nga ana e shtetit për të

kapërcyer dështimin e përkohshëm në funksionimin e mekanizmit të tregut.

Nevoja e ofrimit të të mirave dhe shërbimeve publike. Shteti përgjithsisht merr

përsipër ofrimin për qytetarët e tij të atyre të mirave e shërbimeve, të cilat përfitohen

në mënyrë të njëjtë nga të gjithë qytetarët e në një pjesë të madhe, pa pagesë të

drejtpërdrejtë. Një shëmbull klasik i kësaj kategorie është shërbimi i zjarrëfikseve.

Funksionimi i shtetit si agjent prodhues i të mirave materiale dhe shërbimeve.

Krahas rolit të pazëvendësueshëm në krijimin dhe mbarëvajtjen e platformës ligjore

mbi të cilën zhvillohet aktiviteti ekonomik, për arsye të ndryshme, Shteti implikohet


66

në raste të caktuara drejtpërsëdrejti në prodhimin e të mirave materiale apo

shërbimeve duke operuar si çdo agjent tjetër ekonomik në treg. Sistemi arsimor apo

shëndetësor, furnizimi me energji elektrike apo ujë, transporti publik apo prodhimi i

armëve janë vetëm disa shëmbuj të fushave në të cilat shteti tradicionalisht ka qenë

aktiv në ofrimin e produkteve përkatës, në disa prej tyre edhe mbi baza ekskluzive.

Shumë shtete, bazuar në modelin ndërhyrës të shtetit në ekonomi, përfshihen në

aktivitetin prodhues kryesisht përmes kompanive publike, ku pronar është shteti.

Funksionimi i shtetit si blerës i të mirave materiale dhe shërbimeve në treg.

Shteti është gjithashtu një blerës i të mirave dhe shërbimeve në treg, madje ndër më të

rëndësishmit, në mos kryesori. Nëpërmjet blerjes së produkteve, që prej letrës,

kompjuterave, pajisjeve të zyrave, ushqimit për shkolla e spitale, e deri tek avionët e

anijet, shteti influencon drejtpërsëdrejti aktivitetin e sektorit privat, duke kontrolluar

kërkesën për produktet e shërbimet që ai ofron. Blerja e këtyre produkteve e

shërbimeve kryhet përmes procedurave të prokurimit publik.

Funksionimi i shtetit si rregullues i tregut. Shteti ndërhyn në treg për të siguruar

rritje të qëndrueshme ekonomike, stabilitet cmimesh dhe rritje të punësimit. Shteti

ndikon në mënyrën e funksionimit të sektorit privat përmes:

-ngritjes dhe mbarëvajtjes së sistemit rregullues te tregut me synim mbrojtjen e

konsumatorëve, punonjësve, mjedisit dhe shmangien e praktikave jo-konkuruese &

diskriminuese,

-taksave, subvencioneve dhe kreditimit të cilat zbatohen mbi bizneset, individët dhe

çdo njësi tjetër e aktivitetit ekonomik,

- dhënies së të drejtave të përdorimit, shfrytëzimit apo zhvillimit të pasurive

kombëtare të një vendi.

Roli i shtetit në rishpërndarjen e të ardhurave. Funksioni rishpërndarës i të

ardhurave përbën ndër rolet më të hershëm të shtetit. Në ekonomitë moderne

mekanizmi rishpërndarës bazohet kryesisht në sistemin e taksimit që mundëson

marrjen e të ardhurave nga grupe të caktuara shoqërore, dhe rishpërndarjen e tyre

nëpërmjet asistencës sociale, sigurimeve shoqërore e shëndetësore apo sistemeve të

arsimimit, etj.

Trashëgimia e institucioneve publike. Edhe në vendet me liberale, për arsye

historike, utilitare apo politike ka qenë e pamundur që disa funksione ekonomike

shtetërore, të transferohen në duart e sektorit privat. Një rast të cilit i binden të gjitha

ekonomitë botërore psh, është funksionimi i bankave qëndrore, të cilat janë tërësisht

funksion publik i shteteve përkatëse ose grupimeve ekonomike të tyre. Në mënyrë të

ngjashme, shumë prej vendeve ish-komuniste (përfshirë dhe Shqipërinë), megjithë

sukseset në reformat strukturore dhe privatizimin e ekonomisë, ende një pjesë të

konsiderueshme të aktivitetit ekonomik e kanë të zotëruar nga institucione apo

shoqëri tërësisht ose pjesërisht publike,

Burimet Financiare Shumica e reformave të përfshira në këtë strategji janë reforma

politikash. Puna e formalizimit të këtyre reformave në formën e legjislacionit dhe

rregulloreve të ri/të reja dhe/ose të ndryshuar/a nuk do të kërkojë burime financiare

shtesë. Personeli ekzistues i institucioneve të përfshira në zbatimin e reformave do të

jetë përgjegjës për të marrë hapat e nevojshme për të realizuar me sukses masat e

parashikuara në bazë të këtij dokumenti strategjik. Qeveria do të kërkojë financim nga

partnerët e saj të zhvillimit të jashtëm për një pjesë të shpenzimeve që lidhen me

zbatimin e sistemeve dhe zhvillimin e kapaciteteve. Mbështetja e buxhetit, në masën

që është e qëndrueshme, do të përdoret për të financuar disa prej shpenzimeve

operative që lidhen me reformat.


67

Banka Bot[rore

Grupacioni i Bankës Botërore është një ndër institucionet kryesore në botë, në luftën

kundër varfërisë dhe përmirësimit të standarteve jetësore për njerëzit në vendet në

zhvillim. Kjo është një Bankë zhvillimore e cila ofron kredi, mbështet dhe këshillon

lidhur me ndihmat politike, teknike dhe shërbimet lidhur me shkëmbimin e njohurive.

Banka Botërore nuk është ―bankë‖ në kuptimin e zakonshëm të fjalës. Ajo është një

ndër agjencionet e specializuara të Kombeve të Bashkuara, e cila ka 184 vende

anëtare. Bashkë me pjesën tjetër të komuniteteve në zhvillim, Banka Botërore i

drejton përpjekjet e saj drejt realizimit të objektivave zhvillimore të mivjeçarit. 27

mars 2015— Bordi i Drejtorëve Ekzekutivë të Grupit të Bankës Botërore aprovoi dy

projekte për Shqipërinë me një shumë totale prej 265.9 milionë eurosh (306.7

milionë dollarë amerikanë) Garancia e bazuar në Politikat për Financat

Publike prej 200 milionë eurosh (226.7 milionë dollarë amerikanë), dhe Projekti për

Mirëmbajtjen dhe Sigurinë Rrugore bazuar në Rezultate prej 65.9 milionë eurosh

(80 milionë dollarë amerikanë).

Garancia e bazuar në Politikat për Financat Publike, në mbështetje të një huaje

komerciale, është e dyta në serinë e projekteve që financojnë politika programatike të

zhvillimit. Ky projekt mbështet në forcimin e menaxhimit të financave publike për të

trajtuar çështje të detyrimeve financiare dhe taksave, reformave në fushën e

pensioneve dhe energjisë me qëllim përmirësimin e qëndrueshmërisë fiskale. Projekti

mbështet gjithashtu, shlyerjen e detyrimeve dhe parandalimin e detyrimeve në të

ardhmen, forcimin e proceseve të përgatitjes dhe ekzekutimit të buxhetit, rritjen e të

ardhurave, reformimin e sistemit të pensioneve dhe pakësimin e rreziqeve fiskale që

rrjedhin nga sektori energjetik. Aprovimi i këtij projekti ndjek ndërmarrjen e një sërë

veprimesh paraprake në disa sektorë, përfshirë menaxhimin e financave publike,

reformat në pensione dhe sektorin energjetik.―Garancia e bazuar te Politikat për

Financat Publike për një hua komerciale mbështet reforma kryesore që janë kritike për

Shqipërinë për të ruajtur hapësirën fiskale për rritje, dukë lejuar investime dhe ofrimin

e shërbimeve sociale që lidhen me uljen e varfërisë, thotë Doerte Doemeland,

Kryeekonomiste në Bankën Botërore dhe Drejtuese e Projektit. ―Garancia do të

reduktojë kostot për huamarrje të Shqipërisë, do të lehtësojë nevojat për fonde të

qeverisë dhe rreziqet, si dhe do të clirojë burime të bankave komerciale për kreditimin

e sektorit privat.‖Qëkurse Shqipëria u anëtarësua në Bankën Botërore në 1991, vendi

ka përfituar 86 projekte me një vlerë totale prej 2.4 miliardë dollarësh amerikanë, në

formën e granteve dhe kredive të IDA-s, si dhe huave të IBRD-së.

Strategjia e reformës së MFP-së është organizuar në gjashtë shtylla kryesore:

Shtylla 1-Kuadër fiskal i qëndrueshëm

Vendosjes së rregullave procedurale ligjërisht detyruese që do të synojnë të

eliminojnë rrezikun e parashikimeve sistematike optimiste të PBB-së dhe të ardhurave

të buxhetit, parashikime që në të shkuarën, kanë çuar në buxhete të paqëndrueshme;

Objektivi: Parashikime realiste dhe objektive të PBB-së dhe rritjes së të ardhurave

Shtylla 2-Planifikim dhe buxhetim i mirë-integruar dhe efikas i shpenzimeve publike


68

Sistemi i Planifikimit të Integruar (SPI) dhe Programi Buxhetor Afatmesëm (PBA)

ofrojnë një kuadër konceptual dhe procedural që duhet të gjenerojë buxhete realiste

dhe të qëndrueshme në përputhje me prioritetet politike të Qeverisë.

Objektivi: Një proces i rivendosur dhe i forcuar për zhvillimin dhe rishikimin e

politikave të sektorëve strategjikë.

Shtylla 3- Ekzekutim efikas i buxhetit

Konsolidimi fiskal që është thelbi i programit me FMN-në bazohet kryesisht në rritjen

e të ardhurave të qeverisë. Arritja e të cilit kërkon ndryshime në politikat tatimore, si

dhe forcimin e administratës tatimore

Objektivi: Menaxhimi efektiv, efikas, i drejtë dhe transparent i të ardhurave tatimore.

Shtylla 4- Raportim qeveritar transparent

Dokumentet buxhetore - PBA dhe ligji vjetor i buxhetit- të paraqitura në Kuvend,

fokusohen kryesisht në aspektin financiar të buxhetit, dhe përmbajnë pak informacion

mbi buxhetimin e programit të qeverisë.

Objektivi: Një dokument buxhetor që në format të përshtatshëm jep informacion të

zgjeruar mbi kuadrin makrofiskal, politikat e përgjithshme qeveritare, politikat

sektoriale, prioritetet dhe përshkrimet e shpenzimeve, rezultatet e shkuara dhe

objektivat e ardhshme të programeve qeveritare, si dhe tavanet për vitet pas vitit

aktual fiskal të PBA-së dhe shumat e alokuara të detajuara për vitet e ardhshme për

këto programe.

Shtylla 5- Kontroll i brendshëm efektiv

Menaxhimi Financiar dhe Kontrolli (MFK) në Institucionet Publike Konteksti

Historikisht, funksioni i menaxhimit financiar dhe kontrollitnë Shqipëri ka qenë të

kontrollojë që fondet buxhetore janë përdorur vetëm për qëllimet e parashikuara nga

legjislacioni përkatës.

Objektivi: Përgjegjshmëria menaxheriale efektive në njësitë e qeverisjes qendrore

dhe vendore; Zbatimi i suksesshëm i praktikave moderne të menaxhimit në të gjitha

institucionet e qeverisjes vendore dhe qendrore.

Shtylla 6-Auditimi I brëndshëm dhe I jashtëm

Auditimi i brendshëm Konteksti Koncepti i Auditimit të Brendshëm (AB) si një

aktivitet i pavarur që mbështet dhe këshillon menaxhimin dhe ofron garanci të

arsyeshme që sistemet e menaxhimit financiar dhe kontrollit janë krijuar në përputhje

me rregullat dhe standardet e pranuara përgjithësisht, dhe rregullohet me ligjin nr.

9720, datë 23.04.2007 ―Mbi auditimin e brendshëm në sektorin publik‖. Aktualisht

ekzistojnë 100 njësi të auditimit të brendshëm të krijuara në ministritë e linjës,

institucionet e qeverisjes qendrore, qeverisjes vendore dhe disa subjekte të tjera


69

pjesërisht në pronësi publike. Njësia Qendrore e Harmonizimit për Auditimin e

Brendshëm (NjQH / AB), e krijuar pranë Ministrisë së Financave, është e ngarkuar

për përgatitjen dhe zbatimin e metodologjisë dhe standardeve të auditimit të

brendshëm.

Objektivi: Mirë-funksionimi dhe funksioni efikas i AB-së në sektorin publik.

Mbikëqyrja e jashtme efektive e financave publike Auditimi i Jashtëm Konteksti

Kontrolli i Lartë i Shtetit është një organ Kushtetues i pavarur, jashtë influencës së

Qeverisë. Megjithatë, një pjesë e axhendës së reformës së tij paraqitet këtu dhe

përfshihet në strategji, pasi auditimi i jashtëm përbën një komponent thelbësor të

MFP-së. Në këtë kuadër KLSH është anëtar kyç i Komitetit Drejtues të Strategjisë së

MFP-së. Pas përfundimit të projektit të binjakëzimit në vitin 2009, procesi i zhvillimit

të KLSH-së në një institucion profesional auditimi, u ngadalësua. Megjithatë, në vitin

2012 pas ndryshimit të lidershipit, procesi për shndërrimin e KLSH-së në një

institucion profesional, të mirë-respektuar auditimi u rimëkëmb. Ky plan i ri rezultoi

në një Plan të ri për Zhvillimin Strategjik 2013-2017 (PZHS). Ky plan synon të

modernizojë institucionin dhe të sjellë aktivitetet e tij në përputhje të plotë me

standardet e ONISA-s.

Integrimi ne BE nga ana e an[tar[simit

Shqipëria ka adoptuar parimet e BE-së për menaxhimin e mirë të financave publike

dhe maturinë fiskale, siç përcaktohet në Direktivën e BE-së të vitit 2011 mbi

buxhetimin. Vizioni i Reformës mbi Menaxhimin e Financave Publike të Shqipërisë

është në përputhje me këtë direktivë, në mënyrë që dispozitat e tij të përmbushen kur

Shqipëria të aderojë në BE. Ashtu si në rastin e disa vendeve të tjera të BE-së,

Shqipëria mund të zgjedhë për të synuar kufij edhe më të ulët, me kusht që kjo të jetë

në përputhje me interesat kombëtare në një pikë të caktuar kohe.

Programi me FMN (Fondin Monetar Ndërkombetarë)

-Shqipëria është përfshirë në një program me FMN-në për periudhën 2014 – 2016 nën

(Extendend Facility Fund) me akses të barazvlefshëm në 295.42 milionë SDR.

Disbursimet e programit janë në formën e mbështetjes së drejtpërdrejtë buxhetore.

Performanca sipas programit monitorohet nëpërmjet kritereve sasiore tremujore të

performancës dhe kushteve të zgjeruara strukturore. Gjatë periudhës së programit

fokusi do të jetë në menaxhimin financiar publik, parandalimin e detyrimeve të

prapambetura, problematikat e sistemit të pensioneve, dhe vendosjen e sektorit të

energjisë në një bazë të qëndrueshme. Synimet strukturore të lidhura me MFP-në

(2014) janë si më poshtë:

-Publikimi i një strategjie gjithëpërfshirëse për shlyerjen dhe parandalimin e

detyrimeve të prapambetura.

-Kontraktimin e një audituesi të jashtëm me mandat për kryerjen e auditimeve të

bazuara në risk të pagesave të detyrimeve të prapambetura.

- Prezantimin e limiteve shumë-vjeçarë të angazhimeve financiare në buxhetin e vitit

2015 dhe ndryshimin e Ligjit mbi Prokurimet, Ligjin e Menaxhimit Financiar dhe

Kontrollit, dhe Ligjin Organik të Buxhetit.

-DPT duhet të hartojë një strategji afatmesme dhe afatgjatë për rritjen e kapaciteteve.


70

KONKLUZIONET

Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive të reja, komunikimi, theksimi i marrëdhënieve me

publikun dhe parlamentin, si dhe përfshirja e partnerëve të tjerë në nivelin kombëtar

dhe ndërkombëtar eshte dritarja drejt integritetit europian.

Nxitja e bashkëpunimit me strukturat e auditit të jashtëm dhe rritja e rëndësise së

këtij të fundit, do të sillte një efikasitet më të lartë në mirëmenaxhimin e finanave

publike

Mekanizma efikase për politikëbërjen, bashkërendimin dhe konsultimin, me qëllim

krijimin e koherencës nga pikëpamja drejtimit strategjik të sistemeve të financimit do

të jetë me efikase nëse zbatimi i mëtejshëm i procesit të menaxhimit të riskut dhe

praktikat e tjera të MFK-së do te implementohet në të gjitha institucionet publike

Implementimi në numër më të madhe të projekteve të mëdha dhe ofrimi asistencë

teknike në projekte nga banka botërore të sipër përmendura, dhe institucioneve apo

partneriteteve të tjera vendase edhe të huaja që pritet të kenë ndikim pozitivisht në

formimin dhe rritjen e sektorit publik në republikën tonë

BIBLIOGRAFIA

-http:

//www.financa.gov.al/files/userfiles/Raportimet/Strategjia_per_Menaxhimin_e

_Financave_Publike_2014-2020.pdf

-http: //www.financa.gov.al/

-www.worldbank.org

http://www.financa.gov.al/files/userfiles/Raportimet/Strategjia_per_Menaxhimin_e_Financave_Publike_2014-2020.pdf



http://www.financa.gov.al/

http://www.worldbank.org/


71

Kreditimi i ekonomisë dhe biznesit

Ana Cengu, Edisnajda Vejko, Stela Lleshi, Xhemile Shehu


Abstrakt

Politika monetare dhe fiskale janë dy nga elementet kryesorë të zhvillimit dhe ecurisë

së ekonomisë së një vendi. Nga këto të dyja politika me e prekshme për ne është

politika monetare dhe studimi ynë bazohet në këtë politikë, saktësisht në një prej

elementeve kyc të saj sic është kreditimi. Puna jonë bazohet në aktivitetin kreditues të

Shqipërisë në vitin 2016, si një ndër elementet kryesorë të politikës monetare. Qëllimi

i punës sonë është të identifikojmë rolin e sistemit bankër në financimin e ekonomisë

dhe të qartësojmë faktorët që kanë kushtëzuar apo ndikuar në nivelin e kreditimit. Do

të fokusohemi tek ecuria e aktivitetit kreditues gjatë vitit të ndarë në katër periudha

dhe në faktorët që ndikojnë në dhënien e rezultateve në fund.

Fjalët kyҫe: Kreditimi, Oferta, Kërkesa, Sistemi Banker, Likuiditeti, Kreditë e Këqija

HYRJA

Ecuria e aktivitetit ekonomik

Aktiviteti ekonomik rezultoi në rritje gjatë vitit 2016.Rritja ekonomike pasqyroi

kryesisht zgjerimin e konsumit dhe të investimeve private.Ajo u reflektua në

zgjerimin e sektorit të shërbimeve dhe të ndërtimit.

Produkti i brendshëm bruto u rrit me 3.3% gjatë nëntë muajve të parë të vitit

2016.Rritja ekonomike u ndikua në masën më të madhe nga zgjerimi i sektorit të

shërbimeve, kontributi i të cilit në rritje llogaritet rreth 2.2 pikë përqindje në

periudhën në analizë. Ecuria e sektorit u mbështet nga të gjitha degët kryesore të

shërbimeve, por kontributin më të lartë, prej 0.8 pikësh përqindjeje, e dhanë shërbimet

e lidhura me ―Tregtinë, hotelet e restorantet, dhe transportin‖. Pavarësisht

ngadalësimit të ritmeve rritëse, sektori i ndërtimit ka vijuar të jetë kontribuesi kryesor

midis aktiviteteve prodhuese, me 0.5 pikë përqindje.Ky kontribut mbetet mbi vlerën

mesatare për periudhën 2009 – 2015 dhe është mbështetur nga investimet e lidhura

me ndërtime të reja.10 Ndërkohë, kontributi i aktivitetit industrial dhe i atij bujqësor

në rritjen ekonomike të nëntëmujorit llogaritet i ulët, rreth 0.1 pikë përqindje Në linjë

me rritjen e aktivitetit ekonomik, edhe tregu i punës shënoi përmirësim gjatë

nëntëmujorit të parë të vitit 2016.Punësimi u rrit mesatarisht me 6.8%, pas rritjes me

5.2% në të njëjtën periudhë të një viti më parë.

Kreditimi

Mundësia e kreditimit është lokomotiva që tërheq zhvillimin ekonomik të një vendi.

Ajo i lejon çdo personi ―të blejë tani dhe të paguajë më vonë‖, duke u bazuar mbi


72

tëardhurat e momentit dhe mbi ato të mëvonshme. Të blesh tani, në vend që të

presëshderi sa t‘i kesh paratë për të blerë mallra dhe shërbime të ndryshme krijon një

kërkesë të menjëhershme për këto produkte.

Në vendet me një ekonomi në zhvillim, ka një kërkesë në rritje për shtëpi, mallra e

shërbime. Këto ekonomi bazohen ende në një përdorim të gjerë cash-i dhe totali i

kredive të mundshme për publikun e gjerë është i kufizuar. Si rrjedhim, në shumë

raste individët presin deri sa të kenë grumbulluar shumën e nevojshme të parave për

t‘i blerë këto produkte. Në botë, është provuar se mundësia e kredimarrjes

ndihmonkrijimin e kërkesës për mallra dhe shërbime, duke rritur kështu standardet e

jetesës dhe stabilitetin ekonomik.

Për të plotësuar kërkesën në rritje për kredi, praktika ka treguar se është e

nevojshmeqë kredidhënësi të ketë informacion real mbi sjelljen financiare të

kredimarrësve, në mënyrë që të trajtojë me kujdes kërkesat e tyre për kredi dhe nga

ana tjetër, të ketë mundësinë të ulë në minimum rreziqet e mundshme nga humbjet,

duke ulur kështuedhe normat e interesit për kreditë.

Ekonomitë më të suksesshme në sektorin e kreditimit kanë në thelb të tyre regjistra të

raportimit të kredive, ku mbahet informacion i saktë dhe i detajuar mbi kredimarrësit.

Informacioni që ato administrojnë, mund të merret dhe përdoret vetëm nga

kredidhënësit e autorizuar, për t‘i ndihmuar ata në vlerësimin e aftësisë paguese të

aplikuesit për kredi dhe në mireadministrimin e rrezikut të kredisë. Këto lloje

strukturash janë karakteristikë për të gjitha vendet e zhvilluara kudo në botë dhe nuk

janë një koncept i krijuar enkas për Shqipërinë.

K[rkesa p[r kredi

Për të dhënë një panoramë të plotë të nivelit të kreditimit të ekonomisë dhe biznesit në

vendin tonë gjateë vitit të fundit, duhet fillimisht ti japim një përcaktim të qartë apo të

kuptojmë nivelet e kërkesës për kredi që kanë mbizotëruart. Është e kuptueshme që

më pak shpenzime e konsum sjellin me vete më pak nevojë për financim dhe për

rrjedhoje ritme të ulta të kreditimit dhe e anasjellta. Dy elementët kryesor që përbëjnë

kërkesën pëe kredi janëniveli i konsumit dhe niveli i investimeve në kërkesën

agregate të një vendi.

Kërkesa konsumatore dhe e biznesit

Dy komponent të rëndësishëm të kërkesës agregate jane kërkesa konsumatore dhe

kërkesa e biznesit.Kërkesa e brendshme u zgjerua me 3.4% në nëntëmujorin e parë të

vitit 2016.Mbështetja kryesore ka buruar nga rritja e investimeve, duke ndjekur

sjelljen e vitit të mëparshëm. Kontributi përkatës në rritjen e kërkesës së brendshme

vlerësohet në 1.7 pikë përqindje. Zgjerimi i konsumit privat ka kontribuar gjithashtu

në rritjen kërkesës së brendshme, duke shtrirë gamën e faktorëve mbështetës të rritjes

ekonomike dhe duke forcuar qëndrueshmërinë e saj.


73

Konsumi publik ka dhënë një ndikim të lehtë pozitiv në rritjen e kërkesës së

brendshme. Informacioni i marrë nga treguesit e tërthortë sugjeron për ecuri pozitive

të kërkesës së brendshme, të mbështetur nga rritja e investimeve dhe e konsumit

privat, edhe gjatë tremujorit të katërt të vitit.

Konsumi privat shënoi një rritje prej 2.2% gjatë nëntëmujorit të parë të vitit 2016.

Përshpejtimi i normës rritëse të konsumit privat gjatë vitit 2016 u favorizua nga rritja

e të ardhurave të

disponueshme dhe nga një

ambient me pasiguri në

rënie. Rritja e të ardhurave

të disponueshme u ndikua

kryesisht nga ecuria

pozitive e punësimit dhe e

fondit të pagave. Paralelisht

me të, edhe lehtësimi i

kushteve financiare dhe

rritja e kredisë, mbështetën

burimet e financimit të

konsumit privat. Tregues

paraprijës sugjerojnë për norma pozitive rritjeje të konsumit edhe gjatë tremujorit të

katërt.

Ashtu si edhe një vit më parë, investimet vijuan të jenë kontribuuesi kryesor i

zgjerimit të kërkesës agregate gjatë nëntëmujorit të parë të vitit 2016.

Investimet shënuan një rritje vjetore prej 8% gjatë nëntë muajve të parë të vitit 2016,

pas rritjes me 11% në vitin paraardhës. Sipas strukturës së investimeve, të dhënat

indirekte tregojnë për kontribut pozitiv nga dy kategoritë kryesore të tyre: aktiviteti

ndërtues dhe investimet

në makineri dhe

pajisje. Rritja e

investimeve në

ekonomi u mbështet

nga kushtet e

lehtësuara financiare,

nga përmirësimi i

shkallës së shfrytëzimit

të kapaciteteve, nga

rritja e besimit të

bizneseve, nga

përmirësimi i gjendjes

financiare të tyre, si

dhe nga rritja e investimeve të huaja direkte.

Remitancat

Remitancat mund ti cilësojmë si një ndër burimet primare të konsumit të brendshëm.

Ekonomia shqiptare, që prej fillimeve të demokracisë, gjeti një mbështetje të madhe te

dërgesat e emigrantëve madje duke hedhur poshtë edhe teorinë e ―ciklit të

remitancave‖. Në 2016 u siguruan një sërë të dhënash në lidhje me remitancat e po

atij viti.


74

Banka e Shqipërisë bën të ditur se, në tremujorin e parë të vitit 2016, të ardhurat nga

remitancat shënuan vlerën e 128 milionë eurove, ose 10% më pak krahasuar me të

njëjtën periudhë të vitit te kaluar. Sipas ekspertëve të bankave, remitancat nisën një

tendencë rënëse, si rezultat i shkëputjes graduale të lidhjeve mes emigrantëve që kanë

ndërtuar jetën e tyre jashtë dhe Shqipërisë. Por sipas eksperteve, një tjetër burim i

rëndësishëm për ekonominë shqiptare, mbeten investimet e huaja direkte. Në vitin

2015, investimet ishin kolona kryesore e rritjes ekonomike të vendit tendence e cila

vijoi edhe gjatë vitit 2016 duke mbështetur keshtu rritmet e rritjes ekonomike.

Sipas të dhënave nga Banka e Shqipërisë, të ardhurat prej emigrantëve në tremujorin e

dytë të vitit prekën vlerën e 154 milionë eurove, 5% më pak krahasuar me të njëjtën

periudhë të një viti më parë. Ky është tremujori i tretë radhazi që dërgesat e

emigrantëve bien me bazë vjetore. Për të gjithë 6-mujorin e parë të vitit, remitancat

kishin vlerën e 282 milionë eurove, 7.2% më pak krahasuar me gjysmën e parë të vitit

të kaluar.

Oferta për kredi

Në një model ekonomik kërkesë-ofertë, pasi kemi diskutuar kërkesën, ana tjetër e

medaljes është pferta për kredi. Edhe ofertën për kredi do ta analizojmë të lidhur

ngushtë me disa faktorë të cilët e kushtëzojnë atë teorikisht, apo e kanë kushtëzuar atë

vitin e shkuar ne realitetin ekonomik shqiptar.

Në vijim do të diskutojmë ndikimin e katër faktorëve kryesorë sikurse janë likuiditeti

bankar, kreditë e këqija, problemet me kolateralin dhe investimi në letra me vlerë të

qeverisë.

Likuiditeti

I cilesuar si një pjesë kyce e aktiviteti bankar, likuiditeti bankar shpreh ne rrallë të

parë kapacitetin e bankave të nivelit të dytë për të kredituar ekonominë.

Në të dhënat të mbledhura nga mbikqyrja e sistemit bankar është parë që gjatë

gjashtëmujorit të parë një rritje e gjendjes së likuiditetit duke ardhur si pasojë e

qëndrueshmërisë dhe e fitimeve të kënaqshme. Në raportin e Bankës së Shqipërisë për

vitin 2016 është parë një rritje e nevojës së likuiditetit për sistemin bankar nga 10 mln

në 30 mln.

Kreditë e këqija

Niveli i kredive me probleme është ulur përgjatë dhjetorit 2016 në 18.2% dhe situata

ekonomike është përmirësuar.Të ardhurat vjetore janë rritur me 7.3% kryesisht nga

sektori i turizmit, por vërehet ecuri e dobët e eksporteve të mallrave në tregjet e huaja.

Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë vendosi të mbajë të pandryshuar normën

bazë në interesit, në nivelin 1.25%tepër vitin e shkuar.Gjithashtu, Këshilli vendosi të

mbajë të pandryshuar edhe normat e interesit të depozitës dhe të kredisë njëditore,

respektivisht në nivelet 0.25 dhe 2.25%.Sipas BSH inflacioni kishte ardhur në rritje në

2.2% si pasojë e rritjes së çmimeve të ushqimeve dhe naftës.Ndërkohë rritja ka pasur

edhe punësimi në 8.5% dhe rënie të papunësisë në 14.7% dhe shpenzimeve në 2%.


75

Problemet me kolateralin

Në mungesë të burimeve të besueshme të informacionit për huamarrësit e mundshëm

dhe ata ekzistues, bankat mbështeten shumë te disponueshmëria e kolateralit gjatë

marrjes së vendimeve për dhënie kredie. Problemet me kolateralin në vendin tonë

kanë qenë jo të pakta, kjo për arsye se duke parë përditshmërin tonë akoma kemi

familje që kanë problem pronësie që pas disa viteve mund të dali pronari I tyre I parë

dhe të marr pronën nga personi që këtë pronë e ka kolateral në një bankë të nivelit të

dytë, e cila në këtë rast del e humbur nqs kredimarrësi nuk paguan këstet. Por një

problem tjeter që shfaqet nga kolateralet është fakti se proceset gjygjsore marrin një

periudhë shumë të gjatë kohore apo zvarritje e proçedurave.

Investime në letra me vlerë

Një prirje e bankave të nivelit të dytë ka qenë investimi në letra me vlerë të qeverisë,

por që kjo sjell më pak kreditimin e ekonomisë dhe biznesit. Gjate vitin 2016 u

dominua në masën 78.12 % nga transaksionet në instrumente afatshkurtër (bono

thesari) dhe pjesa tjetër prej 21.88 % ishin instrumente afatgjatë (obligacione). Kemi

të bëjmë me një nivel jotë ulët të investimeve në letra me vlerë.

ANALIZA KREDITUESE

Kredia për bizneset dhe individët

N[ tre mujorin e par[ rezultuan zhvillime pozitive në standardet e kredisë dhënë

bizneseve, u shënuan si për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, ashtu edhe për

ndërmarrjet e mëdha. Për kredinë për individë, bankat vijuan të lehtësojnë standardet

si për kredinë për blerje banese, ashtu edhe për kredinë konsumatore.

Për tremujorin e dytë u shënuan ndryshime në kreditim.Për bizneset, standardet

rezultojnë të shtrënguara, si për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, ashtu edhe për

ndërmarrjet e mëdha.Ndërkohë, standardet për kreditë dhënë individëve janë lehtësuar

për kredinë konsumatore dhe nuk kanë ndryshuar në segmentin e kredisë për blerje

banese.Edhe për tremujorin e tretë e të katërt u shënuan po të njëjtat rezultate me

shtrëngim të standarteve të kredive për bizneset dhe lehtësim për kreditë e individëve.

Ndër faktorët kryesor që ndikuan në rezultatet e vrojtimit të aktivitetit kreditues ishin

kreditë me probleme , perceptimi mbi situatën makroekonomike dhe mjaftueshmëria e

kapitalit. Ndërsa faktor ndikues për lehtesimin e kushteve të kreditimit ishin

konkurrenca në tregun bankar ,vendimet e Bankës së Shqipërisë dhe gjendja e mirë e

likuiditetit nësistem.

KONKLUZIONE

Përsa I përket aktivitetit ekonomik të Shqipërisë mund të themi se ka pasur një rritje

gjatë vitit të shkuar dhe një rimëkëmbje të lehtë. Kjo ka ardhur si pasojë e zgjerimit të

konsumit dhe të investimeve private e cila më pas u reflektua në zgjerimin e sektorit

të shërbimeve dhe të ndërtimit. Zgjerimi i këtij sektori në fakt pati ndikimin më të

madh në rritjen ekonomike gjtë vitit 2016 I cili pasoi një rritje të punësimit.


76

Kërkesa e brendshme e përbërë nga kërkesa konsumatore dhe ajo e bizneseve ka

pasur tendenca rritëse dhe është zgjeruar përgjatë vitit duke ndjekur ritmet e një viti

mëparë(2015). Kjo rritje ka ardhur si pasojëe zgjerimit të konsumit privat dhe rritjes

së investimeve. Gjithashtu ndikim ka pasur dhe konsumi publik por duke sjellë ritme

të lehta rritjeje. Remitancat mund ti cilësojmë si një ndër burimet primare të konsumit

të brendshëm dhe rritja e tyre dhe pse me norm ate ulëta ndikon drejtpërdrejtë

nëzgjerimin e konsumit dhe rrjedhimisht dhe në kërkesën e brendshme për kreditim.

Teksa kalojmë tek oferta për kredi vëmë re se në faktorë të ndryshëm të saj kemi ecuri

ekonomike të ndryshme. Kemi një rritje tëgjendjes së likuiditetit e cila ka ardhur si

pasojë e qëndrueshmërisë dhe e fitimeve të kënaqshme. Përsa I përket kredive me

problemeshohim se janëulur përgjatë vitit 2016 duke sjellë kështu një përmirësim të

situatës ekonomike. Gjithashtu mund të themi se të ardhurat vjetore janë rritur

kryesisht nga sektori i turizmit, por vërehet ecuri e dobët e eksporteve të mallrave në

tregjet e huaja. Ndërsa flasim për ofertën për kredi duhet të marrim parasysh dhe

kolateralet e kredive dhe mund të themi se problemet me kolateralin në vendin tonë

kanë qenë jo të pakta, për arsye të problemeve me pronësinë e objekteve, por

gjithashtu një problem tjeter që shfaqet nga kolateralet është fakti se proçeset

gjygjsore marrin një periudhë shumëtë gjatë kohore apo zvarritje të proçedurave.

Ndërsa kur flasim për investimet në letra me vlerë apo instrumenta financiarë mund të

themi se për vitin 2016 kemi një nivel jo të ulët të tyre por as të lartë mjaftueshëm sa

për të pasur ndikim të lartë në kreditim dhe më pas në ekonomi.

BIBLIOGRAFIA

1. https://www.bankofalbania.org/web/Vrojtimi_i_aktivitetit_kreditues_5311_1.

php

2. Feza.A, Rudi.B, Hazizaj.M, Gjokrushi.Xh, ―Kreditimi I Ekonomisë Dhe

Biznesit‖, ―Zhvillimet Ekonomike Dhe Integruese të Shqipërisë‖ , mars 2011.

https://www.bankofalbania.org/web/Vrojtimi_i_aktivitetit_kreditues_5311_1.php

https://www.bankofalbania.org/web/Vrojtimi_i_aktivitetit_kreditues_5311_1.php


77

Investimet e huaja direkte

Megi Verjoni, Gejsarda Zaka, Irdi Dapi

(Bankë Financë, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Investimet e huaja huaja direkte janë një fenomen relativisht i ri, i cili ka patur një

zhvillim të hovshëm në rritje në vitet në vazhdim. Nxitur nga ndryshimi teknologjik,

konkurrenca globale dhe liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkte luajnë një rol

kyç në procesin e integrimit global ekonomik. Ato krijojnë efekte si në vendet pritëse

ashtu dhe në ato investuese. Efektet në vendetpritëse janë të rëndësishme sipër nga

shumëllojshmëria e tyre ashtu dhe për nga rëndësia ekonomike, politike dhe sociale që

ato gjenerojnë. Përfitimi i këtyre efekteve nuk vjen automatikisht por ndikohet nga

realizimi i disa kushteve specifike. IHD-të sjellin kapitalin e nevojshëm, rritin

produktivitetin e ekonomisë nëpërmjet transferimit të njohurive dhe teknologjisë,

ndikojnë në hapjen e tregjeve të reja për tregti, rritin konkurrueshmërinë e ekonomisë,

ndikojnë në reduktimin e deficitit të llogarive korente, rritin punësimin dhe mbi të gjitha

ndikojnë në mirëqenien e popullsisë. Rritja e investimeve të huaja është objektiv kyç për

zhvillimin ekonomik të një vendi dhe prioritet strategjik i qeverive. Përthithja e këtyre

investimeve kërkon politika dhe strategji të mirëpërcaktuara, përmirësime të

vazhdueshme në kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitet dhe rritje ekonomike të

qëndrueshme, përmirësim dhe modernizim të infrastrukturës si dhe përmirësime në

klimën për mjedisin e biznesit dhe investimeve. Ky punim ka si qëllim të tregojë

përqasjen e Shqipërisë ndaj IHD-ve, parë kjo në aspektin ekonomik, ligjor e social, të

shpjegojë faktorët e ndryshëm që përcaktojnë ―sjelljen‖ e IHD-vë, perspektivën për të

ardhmen, si dhe studimi është menduar që ti japë përgjigje disa pyetjeve si: Cilat janë

efektet e IHD në ekonominë shqiptare? Si ndikon klima e biznesit në vend në përthithjen

e IHD? Cfarë mbështetje i ofron shteti jonë investuesve të huaj?

Fjalë kyçe: IHD, Konkurrencë Globale, Integrim, Teknologjia, Mjedis Biznesi,

Privatizimi, Punësimi


78

HYRJE

Përkufizime mbi IHD-të

Edhe pse përkufizimi i investimeve të huaja direkte mund të ketë ndryshuar me kalimin e

viteve në thelb ai qëndron në të njëjtin arsyetim. Sipas përkufizimit klasik IHD do të

konsiderohet një kompani e një vendi të caktuar që bën një investim fizik duke ndërtuar

një firmë apo ndërmarrje industriale te çfarëdoshme në një vend tjetër, ( Rugman &

Hodgetts, 1 995).

―Investimet e Huaja Direkte sipas OECD (2007), reflektojnë synimin e sigurimit të një

interesi të qëndrueshëm të një njësie rezidente në një ekonomi (investuesi direkt), në një

njësi rezidente të një ekonomie tjetër (ndërmarrja e investimit direkt). Koncepti i

―interesit të qëndrueshëm‖, nënkupton ekzistencën e një marrëdhënie afatgjatë midis

investitorit direkt dhe ndërmarrjes, si dhe të një ndikimi të konsiderueshëm të investitorit

në administrimin e proçesit të vendimmarrjes në ndërmarrje. Indeksi i IHD-ve është i

rëndësishëm në vendet në zhvillim, si dhe në ato të zhvilluara.

Investimi i huaj direkt përfshin transaksionin fillestar për vendosjen e marrëdhënieve

midis investitorit direkt dhe ndermarrjes së investimit, si edhe të gjitha transaksionet

kapitale që pasojne midis tyre si edhe ndermjet filialeve, pavarësisht formës ligjore në të

cilën janë regjistruar pra qoftë person juridik apo fizik.

Një përkufizim tjetër në lidhje me IHD-të i dhënë nga Fondi Monetar Ndërkombëtar

është: ―Investimet e huaja direkte janë angazhimet e kapitalit nga një përson fizik ose

juridik me qëllim përfitimin e një interesi të qëndrueshëm ose marrjen e kontrollit të një

kompanie ose ndërmarrjeje që vepron jashtë vendit. Sipas këtij përkufizimi Investimet e

huaja mund të marrin tre forma kryesore: blerja e të paktën 10% të aksioneve të një

shoqërie që operon në një vend të huaj; krijimi i një kompanie jashtë territorit kombëtar

dhe riinvestimi i fitimeve të realizuara nga një kompani me bazë jashtë vendit.

Llojet e investimeve te huaja direkte dhe karakteristikat e tyre

Investimet e huaja direkte nuk shfaqen në një formë të vetme. Ato marrin trajta të

ndryshme dhe sipas klasifikimit të Millar, Clegg dhe Chryssochoidis, 1997 ato ndahen në

pesë lloje si më poshtë. Ky lloj klasifikimi tenton të parqesë trajtimin teorik të IHD-ve.

IHD-të cilat kryhen për te fituar akses në faktorët më të lirë të prodhimit

psh:‖ fuqia punëtore‖. IHD-të e tilla përkrahen më shumë nga qeveritë e vendeve

pritëse në rastin kur ato aplikojnë politika nxitëse për eksportet. Në rastet kur

qeveria tenton të zvogëlojë importet, atëhere kompanitë e huaja mundet të

operojnë në vendet pritëse me asete që firmat vendase nuk i zotërojnë.

IHD-të që kryhen për të fituar akses në faktorët specifikë të prodhimit si psh:

burimet e rralla, njohuritë teknologjike, licensat, patentat ose emrin e mirë që

zotëron një kompani e vendit pritës. Ky lloj investimi është i zbatueshëm ku asete

e sipërpërmendura jane të vështira për t‘u transportuar ose nuk gjenden fare në

vendin e origjinës së investimit direkt.

IHD-të që synojnë aksesin tek konsumatorët e vendit pritës. Qëllimi i këtyre

lloj investimesh është të sigurojnë të gjitha produktet dhe shërbimet për


79

konsumatorët pritës me të njëjtat standarte si u ofrohen dhe konsumatorëve të

vendit investues.

IHD-të llojit ―joint-venture‖. Ky lloj investimi është i lidhur me ato firma të

cilat konkurrojnë në rang ndërkombëtar. Këto lloj IHD janë të përhapur shumë si

pasojë e rritjes së konkurrencës mes produkteve të ngjashme.

IHD-të që synojnë diversifikimin dhe integrimin rajonal. Ky investim është i

përshtatshëm kur vendi pritës zotëron avantazhe lokale për kompanitë e huaja të

cilat duan të investojnë për të fituar akses në tregun e pritësit.

Një tjetër lloj klasifikimi i ndan IHD-të duke u bazuar në qellimin e investimit në një

vend të huaj. Në këtë aspekt Investimet e huaja do t‘i trajtojmë në tre forma kryesore që

janë: kërkuese të burimeve, kërkuese të eficencës dhe kërkuese të tregut.

IHD-të kërkuese të burimeve ku futen faktorët e lirë të prodhimit si forca e

punës, teknologjia, ambjentet e punës etj, në mënyrë që kostoja e punës të jetë në

minimum. Investime të tilla janë karakteristike për vendet në zhvillim si ato të

Europës jug-lindore ku bën pjesë edhe Shqipëria.

IHD-të kërkuese të efiçencës, këto lloj investimesh duan të përfitojnë nga

ekonomitë e shkallës në vendet e huaja duke diversifikuar aktivitetin dhe riskun.

Janë karakteristike në vendet e zhvilluara.

IHD-të kërkuese të tregut, këto janë investime të cilat zvillohen dhe zgjerohen

duke penetruar ne tregjet e huaja me anë të blerjeve strategjike dhe shkrirjeve të

kompanive

Klasifikime të tjera të IHD-ve janë dhënë dhe nga disa ekonomistë të cilët i kanë parë nga

këndvështrimi i vendit të origjinës së IHD-ve pra investitorit. Sipas Caves IHD-të ndahen

në: horizontale, vertikale dhe konglomerat (Caves 1971).

IHD-të horizontale kanë si qëllim prodhimin e produkteve të njëjta ose të

ngjashme me ato që prodhohen në vendin e origjinës.

IHD-të vertikale nga ana tjetër, konsistojnë në ndarjen gjeografike të fazave të

ndryshme të ciklit të jetës së produktit. Kështu pra, nxitet tregtia përtej kufijve

(brenda kompanisë), dhe rritet mundësia e degëve për të eksportuar.

IHD-të konglomerat mund të jenë një përzierje e investimeve horizontale dhe

vertikale, të cilat përfshijnë edhe investimin në një industri të një natyre tjetër në

vendin pritës.

Forma të tjera të IHD-ve të cilat nuk shoqërohen me tranferim kapitali, por që luajnë një

rol të rëndësishëm në ekonominë e një vendi janë: franshizat, nënkontraktimi, liçensimi

etj.

Ecuria ne vite e IHD-ve ne shqiperi

Investimet e huaja direkte në Shqipëri, sikurse dhe në vendet e tjera të Evropës Qëndrore

e Lindore janë një nga format e reja të depërtimit të kapitalit perëndimor, sidomos gjatë

periudhës së tranzicionit drejt ekonomisë së tregut. Shqipëria ka qënë dhe mbetet një nga

vendet më të varfra të Europës duke arritur në përfundimin se ekonomia shqiptare me

burimet e brëndshme e ka tepër të vështirë të sigurojë rritjen e shpejtë dhe të


80

qëndrueshme ekonomike të vendit, të përmirësojë nivelin e jetesës dhe t‘u afrohet

vendeve të tjera pa ndikimin e investimeve të huaja direkte.

Gjatë viteve 1991-1992, PBB-ja ra me 40 për qind, inflacioni arriti nivelin 226 për qind

dhe norma e papunësisë u rrit në 27.9 për qind. Reforma e plotë stabilizuese dhe

strukturore filloi të zbatohej në mes të vitit 1992, me asistencën e organizatave

ndërkombëtare, veçanërisht të Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar. Sipas

Ministrisë së Ekonomisë (2005), totali i hyrjes së IHD-ve në Shqipëri për periudhën

1992-1999 ishte afërsisht $458 million. IHD-të u rritën në mënyrë të konsiderueshme nga

1998 në 2003.

Pas periudhës së vështirë të vitit 1997, investimet e huaja pësuan një rënie prej 50% në

krahasim me ecurinë e tyre gjatë viteve 1995-1996. Imazhi i Shqipërisë në arenën

botërore gjatë kësaj kohe linte për të dëshiruar dhe përmiresimi i situatës dukej i

vështirë,thuajse i pamundur. Gjithashtu një faktor tjetër që ndikoi negativisht në ecurine i

IHD-ve ishte edhe kriza e Kosovës në vitin 1999 i cili pati një ndikim të madh në uljen e

investimeve të huaja.Pas krizës së vitit ‘97 qeveria filloi zbatimin e një programi të

mbështetur dhe nga donatorët ndërkombëtarë duke thelluar reformat strukturore sidomos

në fushën e privatizimit të ndërmarrjeve të mesme dhe të mëdha, gjë e cila ndihmoi në

ecurinë e përgjithshme ekonomike të vendit.

Periudha 1993-2000 përsa i përket IHD-ve ka pasur luhatje të vazhdueshme dhe kjo si

pasojë e gjendjeve politike të shtjelluara me lartë. Në vitin 2000 Investimet e huaja

direkte ishin në nivelin e 190 milion $ dhe vazhduan të rriteshin edhe në vitin pasardhës.

Kjo rritje i dedikohet investimeve nga kompanitë telefonike Cosmote dhe Vodafone. Më

pas në vitet 2002-2003 pati një rënie te lehtë te IHD-ve në shifrën 195 milion $. Në vitin

2004 pati një rritje të IHD-ve në 340 milion $. Kjo rritje erdhi si pasojë e shitjes së

Bankës së kursimeve për 200 milion $ e cila u ble nga Raiffeisen Bank.

Grafiku nr 1. Prurjet e IHD-ve në Shqipëri 2005-2011 në mln Euro.

Burimi: UNCTAD, Global Investment Trends Monitor Nr.8 dhe Banka e Shqipërisë viti 2011.


81

Deri në fund të vitit 2004 pothuajse të gjitha ndërmarrjet e mesme shtetërore u

privatizuan, më pas viti 2005 u shoqërua nga një rënie e nivelit të IHD-ve. Vitet që

pasuan 2006, 2007 dhe 2008 u karakterizuan nga një rritje e theksuar e IHD-ve e cila

vinte si pasojë e proçesit të privatizimit dhe krijimit të zonave dhe parqeve industriale dhe

përmirësimit në fushën e legjislacionit. Edhe vitet në vazhdim 2009 dhe 2010 u

shoqëruan me rritje të IHD-ve në shifrën 793 milion euro ne fund te 2010-s.

Po në këtë vit Shqipëria renditej e dyta përsa i përket sasisë së prurjeve te IHD-ve midis

vendeve të Evropës Juglindore pas Serbisë. Pjesa më e madhe e IHD-ve në Shqipëri janë

në formën e kapitalit aksioner, rreth 70 % të totalit, kurse fitimet e ri-investuara janë në

një përqindje shumë të vogël.

Nga tabela e mësipërme duket qartë një rritje graduale e Investimeve të huaja deri në

vitin 2010, vit në të cilin janë arritur dhe prurjet më të larta. Në vitin 2010, ndonëse pjesa

dërmuese e vendeve të Evropës Juglindore pësuan rënie të ndjeshme të investimeve të

huaja direkte, në Shqipëri ndodhi e kundërta. Në vitin 2009, Shqipëria përfitoi 717

milionë euro investime të huaja direkte (sipas të dhënave të rishikuara nga Banka e

Shqipërisë që nga botimi i raportit për investimet e huaja në Shqipëri në vitin 2010 dhe i

UNCTAD-IT), ndersa ne 2010 prurjet e IHD-ve arritën në 793 milionë euro.

Grafiku nr 2. Ecuria e IHD-ve në milion USD nga vitet 1993-2011.

Burimi: Raporti i Investimeve Botërore UNCTAD 2011 dhe Banka e Shqipërisë

2011.

Sikurse mund të shikohet edhe nga tabela, vlera e IHD-ve të matura në milionë USD ka

qënë e luhatshme gjatë 17 viteve të fundit. Në fund të vitit 2011, vlera e investimeve të

huaja direkte ka arritur në 1.4 miliardë USD, që është edhe vlera më e madhe e arritur

gjatë periudhës së analizës.Vlera më e ulët është arritur në vitin 1999, ku shuma e

investimeve të huaja direkte ishte vetëm 41 milionë USD.

Rritja e IHD-ve në vitet 2008 dhe 2009 lidhet padiskutim me rritjen e privatizimeve në

këto vite.

Privatizimi është procesi i transferimit të pronënsisë së një ndërmarrjeje, agjensie,

shërbimi apo aseti publik drejt sektorit privat. Të ardhurat që sigurohen nga ky proces,

quhen të ardhura nga privatizimi, këto të ardhura nuk hyjnë në grupin e të Ardhurave

Totale të Buxhetit, por trajtohen si financim për Deficitin.


82

Nga grafiku mund të dallohen dy periudha të rëndësishme kohore: Periudha e parë, 1993-

1999, ku të ardhurat nga privatizimet kanë qenë në një masë shumë të ulët. Ato lidheshin

kryesisht me ndërmarrje apo asete të vogla.

shërbimeve shumë të rëndësishme, të cilat deri në atë kohë siguroheshin nga shteti.

Viti 2000 ishte i pari që shënoi të ardhura të larta nga privatizimet, me 8.9 miliardë lekë.

Në vitin 2001, privatizimet u rritën me 43% dhe financuan 30% të Deficitit të atij viti,

ndërkohë që dy vitet pasues patën një mesatare shumë të ulët.

Grafiku nr 3. Të ardhurat nga privatizimet (1993-2011).

Burimi: Ministria e Financave. Botim i vitit 2011

Dhe periudha e dytë, 2000-2010, gjatë së cilës u mundësua privatizimi i disa

Më pas viti 2004 shfaq të ardhura të larta nga privatizimet për shkak të privatizimit të

Bankës së Kursimeve, gjë që çoi në reduktimin e borxhit publik. Viti 2009 shënon pikën

më të lartë të të ardhurave nga privatizimet. Rreth 25 miliardë lekë shërbyen për

financimin e deficitit dhe padyshim që shitja e 76% e aksioneve të Operatorit të Sistemit

të Shpëndarjes sh.a. ishte ngjarja kryesore e vitit.

Efektet e investimeve te huaja ne shqiperi

Çështja e tretë e kapitullit të tretë trajton disa nga efektet që konsiderohen si pozitive në

ekonominë shqiptare. Këto efekte janë: vlera e shtuar, rritja e nivelit të punësimit si edhe

efekte të tjera.

Vlera e shtuar Një ndër treguesit më të rëndësishëm të rolit të sektorit të huaj jo-financiar është pjesa që

ai zë në vlerën e shtuar në sektorët ekonomikë jo-financiarë të vendit. Me pothuajse 39%

të totalit, sektori i huaj jep një kontribut shumë të rëndësishëm në vlerën e shtuar. Në

prodhim, filialet e huaja kontribuojnë pjesën kryesore, 52%. Të dyja përqindjet janë rritur

në krahësim me vitin 2007. Me fjalë të tjera, Shqipëria po kalon përmes një proçesi ri-

industrializimi të bazuar tek IHD-të. Aktualisht, i gjithë sektori i prodhimit është ende

shumë i dobët dhe struktura e tij dominohet nga aktivitete të një teknologjie të ulët. Nga


83

22 aktivitete prodhimi, filialet e huaja kanë një pozicion mbizotërues në prodhimin e

vlerës së shtuar në tetë industri. Ato që punësojnë një numër të lartë të fuqisë punëtore si

p.sh., prodhim veshmbathjesh dhe artikuj lëkure, si edhe industritë që përdorin një sasi të

madhe kapitali si prodhimi i mineraleve jo-metalore (përfshirë materialet e ndërtimit) dhe

produktet me bazë metali. Këto 4 industri janë aktivitetet prodhuese më të rëndësishme të

investitorëve të huaj, me 80% të vlerës së shtuar në prodhim nga filialet e huaja.

Punësimi Përsa i përket punësimit, filialet e huaja përgjigjen për 16% të punësimit për ekonominë

në tërësi, por në sektorin e prodhimit përgjigjen për 42% të punësimit. Përqindja e

punësimit është relativisht e ulët në krahasim me xhiron apo vlerën e shtuar dhe kjo është

shenjë e një produktiviteti më të lartë të krahut të punës të sektorit të huaj në krahësim me

atë vendas. Hendeku i produktivitetit është shumë më i vogël në prodhim sesa në

aktivitete të tjera. Krahasimi i sektorëve industrialë, duke marrë në konsideratë përqindjet

e punësimit dhe xhiros, tregojnë se në cilët sektorë produktiviteti i krahut të punës së

filialeve të huaja është më i lartë (përqindje më e lartë xhiroje sesa punësimi) sesa

mesatarja e ekonomisë. Për sa i takon industrisë së lehtë dhe prodhimit të makinerive

elektrike, filialet e huaja kanë produktivitet të njëjtë ose më të ulët të krahut të punës në

krahasim me mesataren.

Efekte të tjera Një nga mënyrat e financimit të deficitit të llogarisë korrente është edhe hyrja e kapitalit

të huaj. Në shkallën e përballueshmërisë së kërij deficiti një rol të rëndësishëm luan edhe

struktura e hyrjes së kapitalit. Për periudhën e viteve 2007-2009, fluksi i investimeve të

huaja direkte ka qenë i rëndësishëm për bilancin e pagesave të vendit. Daljet e IHD-ve

nga Shqipëria që do të thotë investime jashtë shtetit nga firma shqiptare-kryesisht në

vendet fqinje, në Kosovë dhe në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, përfaqësojnë

vetëm 6% të fluksit të IHD-ve hyrëse për vitin 2007-2009. Bilanci neto i IHD-së është

pozitiv. Ai ka financuar pothuajse gjysmën e deficitit të llogarisë korente gjatë viteve

2006-2009, shumë më tepër se sa vitet e mëparshme.

ANALIZA E SITUATES

Masat e qeverisë për nxitjen e investimeve të huaja direkte.

Si pasojë e dëmtimit të rëndë të klimës së biznesit për shkak të pengesave të

konsiderueshme administrative, korrupsionit të përhapur në shtet, dobësive kronike

rregullatore të qeverisë si dhe riskut të perceptuar politik të vendit, tërheqja e investimeve

të huaja direkte është e një rëndësie vendimtare për sigurimin e ritmeve të larta për

zhvillimin dhe integrimin e vendit. Disa nga synimet kryesore mbi të cilat do të

mbështeten drejtimet e punës së qeverisë janë:

• Konkurrencë e lirë dhe e ndershme

Rivendosja e sistemit të tregut të lirë e të konkurrencës së ndershme në përputhje me

normat dhe standartet europiane, do të përbëjnë bazën e qasjes së politikave ekonomike të


84

projektit të ndryshimit të qeverisë. Për këtë qëllim do të ndërmerren reforma

institucionale e ligjore si dhe do të ngrihen dhe/ose fuqizohen institucione të specializuara

që garantojnë një funksionim të tillë të tregut.

1. Hartimi i strategjisë së novacionit dhe transferimit të teknologjisë.

2. Zhvillim dhe zbatim i programeve të trajnimeve për rritjen e konkurrueshmërisë

3. Përmirësimi i infrastrukturës të institucioneve mbështetëse për nxitjen e

eksporteve

4. Krijmi i zonave industrial.

• Luftimi i korrupsionit dhe përmirësimi i sistemit gjyqësor

Arritja e objektivave të demokracisë dhe shtetit ligjor e të luftës kundër korrupsionit dhe

trafiqeve përbëjnë kushtin bazë për krijmin e premisave për tërheqjen e investimeve të

huaja. Qeveria po bën përpjekje të vazhdueshme për krijmin e akteve ligjore dhe

administrative, për krijmin e organizmave dhe instrumentat e posacëm për të ngushtuar

hapsirën e korrupsionit.

• Anti-monopoli

Do të ndërrmeren përmirësime ligjore dhe institucionale për garantimin e konkurrencës

së lirë vecanërisht në tregjet me tendencë të natyrshme monopol. Në vecanti do të

kërkohet një veprimtari e përgjegjshme dhe efektive e enteve rregullatore të cilat

gjithashtu do të reformohen si dhe do të nxitet rritja e numrit të operatorëve që veprojnë

në këto tregje.

• Përmirësimi i imazhit të Shqipërisë

Imazhi i Shqipërisë jashtë nuk është aq i mirë. Ky imazh është përmirësuar disi këto vitet

e fundit por ka akoma për të ndryshuar në këtë drejtim. Ofrimi i lehtësirave në formën e

parqeve industriale, lehtësirave fiskale, lehtësimet të partneritetit me biznesin vendas, si

dhe pasurimi i informacionit mbi mundësitë për biznese në Shqipëri do të jenë nga

programët specifike për nxitjen e investimeve të huaja direkte.

Arsyet pse duhet te investohet ne shqiperi

Një vend ku marrin jetë reforma të shpejta, dhe që fokusohet në lehtësimin e të bërit

biznes, një vendodhje strategjike, aksesi në tregun e lirë , taksat e ulëta dhe stimujt

ekonomikë, si dhe një forcë pune të motivuar, të edukuar dhe konkurruese, e bëjnë

Shqipërinë një destinacion të shkëlqyer për investime. Sipas një raporti publikuar nga

AIDA (Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve) më poshtë renditen disa arsye

kryesore për të investuar në vendit tonë.

Performancë e mirë ekonomike. Rritja pozitive ekonomike e regjistruar sipas

treguesve Prodhimit të Brendshëm Bruto në vitin 2010 u rrit me 3.9% dhe në


85

2011 me 3%, bën që Shqipëria të renditet përkrah ekonomive të forta të Evropës

Jug-Lindore.

Pozicion gjeografik strategjik. Vendndodhja e saj në qendër të një udhëkryqi

natyror midis korridoreve më të të mëdha të tranzitit si edhe lidhja me rrjetin

Evropian të Transportit, i jep Shqipërisë një pozicion strerategjik e të favorshëm

për shkëmbimet tuaja tregtare.

Hyrje e lirë në treg. Shqipëria është anëtare e Organizatës Botërore të Tregtisë

dhe zbaton rregullat e saj mbi licencimin e importit. Shqiptare ka nënshkruar

marrëveshje të tregtisë së lirë me Bashkimin Evropian përmes Paktit të Stabilizim

Asocimit, si edhe me vendet aderuese në CEFTA dhe vendet e EFTA. Një

marrëveshje e tillë është nënshkruar edhe me Turqinë.

Një hapësirë ligjore miqësore për biznesin. Regjistrimi i bizneseve të reja bëhet

në 24 orë me një shumë prej 100 lekë. Licencimi i biznesit bëhet përmes një

proçedure të thjeshtë dhe transparente nga Qendra Kombëtare të Licencimit, dhe

verifikohet lehtë nëpërmjet internetit, me një shumë prej 100 lekë.Sistemi i

taksave online për dokumentimin dhe pagesat. Kuadri ligjor biznesit është në

përputhje me legjislacionin e BE-së.

Forca e punës është e edukuar dhe konkurruese. Në Shqipëri numërohen mbi

1.071.948 të rinj, profesionistë të mirëarsimuar. Mbi 57% e popullsisë është nën

moshën 35 vjeçare. Gjuha angleze, italiane, franceze dhe gjermane janë të

përfshira në sistemin e arsimit. Gjuhë të tjera rajonale përdoren gjerësisht. 95.449

studentë pranohen çdo vit në universitete, 5000 studentë prej së cilëve studiojnë

në fushën teknologjise së informacionit dhe komunikimit.

Përmirësim i shpejtë i infrastrukturës. Përmirësimi i infrastrukturës ka qenë një

prioritet për qeverinë shqiptare dhe është konkretizuar përmes realizimit të

veprave infrastrukturore kryesisht në rrjetin rrugor, me qëllim shfrytëzimin

maksimal të potencialit të plotë të pozicionimit strategjik të Shqipërisë.

KONKLUZIONE

Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca globale dhe liberalizimi i tregjeve,

investimet e

huaja direkte luajnë një rol kyç në proçesin e integrimit global ekonomik. Ato

konsiderohen si një faktor përcaktues i rritjes ekonomike, veçanërisht për vendet në

zhvillim, fazë në të cilën gjendet edhe Shqipëria.

1. IHD është burimi kryesor i financimeve të jashtme në vendet në zhvillim dhe ne

këtë kuadër edhe i Shqipërisë. Investimet e huaja mund të rrisin formacionin e

kapitalit fiks dhe ndihmojnë në bilancin e pagesave. IHD ka potencialin për të

gjeneruar punësim, rritje të prodhueshmërisë, aftësi transferuese dhe teknologji të

re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon në zhvillimin afatgjatë ekonomik të

vendeve në zhvillim.

2. Investimet e Huaja duke patur efekt të drejtëperdrejtë në fuqinë punetore vendase

(duke shtuar më shumë mundësi punësimi dhe pagesa më të larta); mbi

konsumatorët në formën e çmimeve më të ulëta dhe mbi qeverinë nëpërmjet të

ardhurave më të larta nga taksat, duhet të jenë në qendër të vëmendjes nga kjo e


86

fundit për hartimin dhe zbatimin e politikave që stimulojnë tërheqjen e

investitorëve.

3. Për të rritur stokun e IHD, Shqipëria ka nevojë për përmirësime në kuadrin ligjor

dhe institucional. Aktualisht baza ligjore dhe sistemi i taksave është përafruar

shumë me atë të BE. Problematika qëndron në implementimin dhe funksionimin e

tij, me qëllim përmirësimi në klimën për mjedisin e biznesit dhe investimeve si

dhe rritjen e besimit të investitorëve.

4. Ndër vite në Shqipëri ka patur problem pronësie për shkak të disa palëve që

pretendonin pronësi për të njëjtin truall. Kjo është pranuar si një pengesë për

investimet e huaja direkte. Zgjidhja e ofruar është hartimi i një projekt-ligj të ri që

mbron dhe garanton investimet e investitorëve të huaj.


1. Bank of Albania (2010) Annual report of 2009

2. bankofalbania.org/Raporti_Vjetor_ neë_2611_1.php data of access 06.06.2011

3. http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/146/Privatizimet-ne-Shqiperi-1993-2010-

nepermjet-shifrave

4. http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/675/Te-ardhurat-nga-privatizimet-gjate-

viteve-2010-2013

5. http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/Investimet-e -huaja-direkte-ne-Shqiperi-gjate-

viteve-1993-2011

6. OECD (Organization for Co-operation and Development)

5BANCHMAK,DEFINITION of FDI: http://

ëëë.oecd.org/dataoecd/10/16/2090148.pdf (page 7) accesse 19.01.2010

7. Raporti i Investimeve te Huaja Direkte në Shqipëri, 2010 (METE).

8. Bank of Albania (2009), Business and Investment development Strategy:

http://dsdc.gov. al/.../business_and_investment_development_strategy_151_1.pdf

data of access 25.01.2010

9. OECD (2007) Trends and recent developments in foreign direct investment http://

ëëë.oecd.org/ dataoecd/62/43/38818788.pdf date of access 19.05.2011

10. OECD (2009) South East Europe Investment Committee, Fourth Meeting,

Brussels on 7 April

11. Ministry of Finance in Albania (2008): ―Political, Economic & fiscal Document

2008-2011‖

http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/146/Privatizimet-ne-Shqiperi-1993-2010-nepermjet-shifrave


http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/675/Te-ardhurat-nga-privatizimet-gjate-viteve-2010-2013


http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/Investimet-e%20-huaja-direkte-ne-Shqiperi-gjate-viteve-1993-2011

http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/Investimet-e%20-huaja-direkte-ne-Shqiperi-gjate-viteve-1993-2011


87

Sistemi financiar/bankar dhe ai i kreditimit; Norma e interesit të

kredive dhe depozitave

Aldjon Bardhi

(Bankë Financë, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Tema që do të trajtohet në këtë punim është ―Ecuria e sistemit bankar dhe masat për

kreditë me probleme në Shqipëri‖. Qëllimi kryesor i këtij punimi është trajtimi i sistemit

bankar në Shqipëri, roli i Bankës Qëndrore në sistemin bankar dhe financiar, Institucionet

financiare në ekonominë e vendit tonë dhe llojet e tyre. Do trajtohen edhe normat e

interesit të depozitave dhe kredive, që të gjithë të kenë një perceptim mbi normat e

interesit të depozitave dhe kredive. Gjithashtu do të analizohen edhe kreditë me probleme

dhe plani i masave për uljen e tyre. Gjetja e informacioneve është bazuar kryesisht tek

raportet e bankës qëndrore dhe nga studimet e mëparshme në lidhje me këtë temë. Ky

punim do të ndihmojë të gjithë të interesuarit në lidhje me njohjen e sistemit bankar dhe

financiar, nivelet e interesave dhe masat për kreditë me probleme.

Fjalët kyçe: Banka e Shqipërisë; Kredi; Depozita; Norma interesi, Kreditë me probleme

Hyrje

Sistemi bankar dhe financiar

Sistemi bankar, në ekonomitë e organizuara dhe që funksionojnë sipas parimeve të tregut

të lirë, është i ndarë në dy nivele. Ndarja e sistemit bankar në nivele bëhet për të

identifikuar funksionet e ndryshme që kryejnë bankat e nivelit të dytë dhe banka

qendrore. Përfshirja e bankës qendrore në nivelin e parë apo e bankave tregtare në nivelin

e dytë nuk tregon aspak rëndësinë relative të këtyre institucioneve. Në nivelin e parë

është banka qendrore. Banka qendrore është një institucion kushtetues i cili, në një

këndvështrim të gjerë, ushtron funksione ―qeverisëse‖. Banka e Shqipërisë është banka

qendrore e Republikës së Shqipërisë. Në nivelin e dytë qëndrojnë bankat tregtare. Këto

banka janë ndërmjetës të pastër financiarë, të ngritura në formën e shoqërive aksionere

dhe që kanë si qëllim sigurimin e fitimit për pronarët e tyre.

Grafik 1. Sistemi bankar dhe financiar


88

1. Literatura e shqyrtuar

Banka e Shqipërisë

Banka e Shqipërisë është banka qëndrore e Republikës së Shqipërisë. Ky status

sanksionohet në nenin 161 të Kushtetutës dhe me ligjin nr. 8269, datë 27.12.1997 "Për

Bankën e Shqipërisë", i cili përcakton objektivat, detyrat, marrëdhëniet me sistemin

bankar dhe me shtetin, organizimin dhe drejtimin, pronësinë mbi kapitalin, pasqyrat

financiare dhe shpërndarjen e fitimit.

Institucionet financiare

Institucionet financiare në ekonominë e vendit tonë ndahen në 2 grupe kryesore:

1) Institucione financiare bankare

2) Institucionet financiare jobankare

Institucionet financiare jobanka

Institucionet financiare jobankare, janë shoqëri të cilat kryejnë aktivitete të

ndërmjetësimit financiar dhe aktivitete të tjera ndihmëse, të lidhura ngushtë me

ndërmjetësimin financiar por që nuk klasifikohen si pranuese depozitash. Disa nga këto

aktivitete përfshijnë: leasing, kredidhënia, investimi në letra me vlerë, etj. Në këtë

kategorizim institucionesh përjashtohen kompanitë e sigurimit dhe fondet e pensionit. Vit

pas viti aktivet në milionë lekë e institucioneve financiare jo banka ka ardhur duke u

rritur ndjeshëm vit pas viti.

https://sq.wikipedia.org/wiki/Banka_qendrore

https://sq.wikipedia.org/wiki/Shqip%C3%ABria


89

Banka tregtare ose bankat e nivelit të dytë

Banka Raiffeisen

Banka e Bashkuar e Shqipërisë

Veneto Banka

Banka Kombëtare Tregtare

Banka Tirana

Banka NBG Albania

Banka Ndërkombëtare Tregtare

Banka Alpha Albania

Banka Intesa Sanpaolo Albania

Banka Procredit

Banka e Kreditit të Shqipërisë

Banka Credins

Banka Société Générale Albania

Banka Union

Banka e Parë e Investimeve

ABI Bank

https://sq.wikipedia.org/wiki/Raiffeisen_Bank_Shqip%C3%ABri

https://sq.wikipedia.org/wiki/Veneto_Banka

https://sq.wikipedia.org/wiki/Banka_Komb%C3%ABtare_Tregtare

https://sq.wikipedia.org/wiki/Tirana_Bank

https://sq.wikipedia.org/wiki/Banka_Nd%C3%ABrkomb%C3%ABtare_Tregtare

https://sq.wikipedia.org/wiki/Alpha_Bank

https://sq.wikipedia.org/wiki/Intesa_Sanpaolo

https://sq.wikipedia.org/wiki/Grupi_ProCredit

https://sq.wikipedia.org/wiki/Credins_Bank

https://sq.wikipedia.org/wiki/Societe_Generale

https://sq.wikipedia.org/wiki/Union_Bank


90

Grafik 2. Pesha e bankave tregtare në sektorin bankar

Në Shqipëri veprojnë 16 banka të nivelit të dytë të licencuara nga Banka e Shqipërisë.

Deri në fund të vitit 1998, në Shqipëri ishin licensuar nga banka qendrore 10 banka të

nivelit të dyte, ndërsa ne vitin 2017 numri i bankave tregtare ka arritur në 16.

Peshen më të madhe në sistemin bankar e zë Raiffeisen Bank me 41.1% e ndjekur nga

Banka Kombëtare Tregtare (BKT) me 37%. Pas ketyre dy bankave që zënë peshën

kryesore në fitimin vjetor vijnë Intesa Sanpaolo Bank Albania dhe Credins Bank. Tre

nga bankat e nivelit të dytë kanë pasur ecuri negative të bilancit të tyre vjetor.

METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR

Normat e interesit të depozitave dhe kushtet e financimit

Grafik 3. Normat e interesit për depozitat e reja

Interesat për depozitat e reja në lekë kanë vijuar të ulen në periudhën korrik gusht, por

me një ritëm më të përmbajtur. Norma mesatare e interesit rezultoi 0.79%, nga 0.83%

që shënonte në tremujorin e dytë. Në muajin gusht u vu re një rritje e lehtë e

interesave, e përqendruar tek maturitetet afatgjata dhe e lidhur me sjelljen sezonale të

bankave në muajt e verës. Interesi i depozitave 12-mujore, të cilat zënë peshën

kryesore në depozitat me afat, ka shënuar ulje muaj pas muaji. Normat e interesit për

depozitat e reja në euro janë rritur në muajt korrik dhe gusht. Pasi arritën nivelin

minimal prej 0.14% në muajin qershor, ato shënuan mesatarisht vlerën 0.18% në dy

muajt pasues. Ashtu si edhe te depozitat në lekë, kjo ecuri reflekton sjelljen sezonale

të bankave për të grumbulluar depozitat në valutë që vijnë nga prurjet më të larta

valutore në muajt e verës.


91

Grafik 4. Ecuria e normave kryesore të interesit në tregjet financiare shqiptare

Interesat për kredinë e re në lekë në muajt korrik dhe gusht kanë ruajtur nivele të

afërta me ato të tremujorit të mëparshëm. Normat mesatare të interesit rezultuan

respektivisht 7.29% dhe 6.83%, ku rritja e lehtë e interesit tek maturitetet afatmesme

dhe afatgjata u kompensua nga rënia e interesave tek maturiteti afatshkurtër. Në

segmentin e bizneseve, normat e interesit janë ulur në kreditë për mbështetje me

likuiditet, ndërkohë që janë rritur lehtas për kreditë për investime. Norma mesatare e

kredisë për biznese ka rezultuar 0.57 pikë përqindje më poshtë se tremujorin e

kaluar13 dhe 0.83 pikë përqindje më e ulët se një vit më parë. Në segmentin e

individëve, reduktimi i normave të interesit ka vijuar edhe në këta dy muaj, si për

financimin e konsumit, ashtu edhe për kreditë hipotekare. Norma mesatare e kredisë

për individë rezultoi 0.24 pikë përqindje më e ulët se në tremujorin e dytë të vitit dhe

1.55 pikë përqindje më e ulët se një vit më parë.

Normat e interesit të kredive dhe kushtet e financimit

Kredia për biznese

Grafik 5. Ecuria vjetore e kredisë për biznese

Kredia për biznese ka pasur një ecuri të plogësht dhe të paqëndrueshme.Ky portofol u

zgjerua mesatarisht me 2.4% në terma vjetorë. Kjo rritje është e ngjashme me rritjen

prej 2.5% të tremujorit të dytë të vitit, ndërsa në termamujorë ka shënuar tkurrje.

Ecuria e kredisë dhënë sipas qëllimit tregon zgjerimvjetor me rreth 3.7% të kredisë

për likuiditet në periudhën korrik-gusht. Ngaana tjetër, zhvillimet në segmentin e


92

kredisë për investime rezultojnë më tëpaqëndrueshme. Ky portofol shënoi një normë

mesatare rritjeje vjetore prej1.3%, ose rreth 1.6 pikë përqindje më të ulët se në

tremujorin e dytë të vitit. Zhvillimet afatshkurtra tregojnë rënie në terma mujorë të

portofolit të kredisë, sipër qëllime likuiditeti, ashtu edhe për investime në periudhën

Korrik-Gusht. Në vrojtimin e aktivitetit kreditues për tremujorin e tretë të vitit, bankat

vërejnë rritjetë kërkesës për kredi nga bizneset, por raportojnë shtrëngim të kushteve

te kreditimit gjatë kësaj periudhe. Oferta e shtrënguar e kredisë është kushtëzuarnë

mënyrë të vazhdueshme nga problemet specifike ku operon biznesi, kreditëme

probleme dhe perceptimi mbi situatën makroekonomike.

Kredia për individë

Grafik 6. Ecuria vjetore e kredisë për individë

Rritja e kredisë për sektorin privat udhëhiqet nga kredia për individë. Ecuria e këtij

portofoli ka ndjekur trajektore rritëse, duke shënuar norma vjetore prej4.3% në muajt

korrik dhe gusht, krahasuar me 3.7% të shënuar në tremujorine dytë të vitit. Ecuria e

mirë e kredisë për individë reflekton rritjen e kërkesës,por edhe ofertat tërheqëse të

bankave për këtë segment. Krahas uljes së normave të interesit, bankat kanë vijuar të

raportojnë lehtësim të vazhdueshëmtë standardeve joçmim të kreditimit për individët

në dy vitet e fundit. Zgjerimii tepricës së kredisë për këtë segment mbështetet

kryesisht nga krediakonsumatore, e cila ka shënuar rritje mesatare me 11.6% në muajt

korrik-gusht.Kredia për blerje banesash ka shfaqur gjithashtu rritje të qëndrueshme në

termavjetorë (3.3%), ndërsa në terma mujorë ajo rezulton me rritje më të ulët se

një tremujor më parë. Zhvillimet pozitive të këtij portofoli janë mbështetur singa

ofertat e bankave për këtë produkt, ashtu edhe nga kërkesa e shtuar e individëve për

blerje banesash gjatë kësaj periudhe.

ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET

Kreditë me probleme

Hua apo kredi që bankat i humbin, pasi bizneset apo individët, që i kanë marrë, nuk i

shlyejnë dot quhen ―kredi me probleme‖ apo thjesht‖ kredi të këqija‖.

Të dhënat e sapopublikuara të Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim,

(BERZH) e klasifikojnë Shqipërinë me nivel të lartë të huave të pakthyera ndër

ekonomitë në zhvillim në Evropë dhe Azi, me 24,4 % të gjithë portofolit të kredive të


93

dhëna, duke zënë kështu vendin e parë në rajon: Maqedonia i ka kreditë e pashlyera

në nivelin 0,8%, Bosnja më pak se 7% dhe të njëjtin nivel ka Mali i Zi dhe Serbia.

I vetmi vend ndër ekonomitë në zhvillim në Evropë dhe Azi me nivel më të lartë

huash bankare të pashlyera se Shqipëria rezulton Kazakistani, me 36,7%.

Rritje e totalit të huave bankare në një periudhë të shkurtër kohore.

Pas një ‗boom-i kreditimi ekonomia dhe sistemi bankar përballet me një rritje të

huave me probleme. Shqipëria ka nivelin më të lartë të huave të tilla. Një nga pasojat

e rritjes së shpejtë të portofolit të huave është gjithnjë shpejtësia e lartë e formimit të

huave me problem. Ndërkohë ulja e dërgesave të emigrantëve ka ndikuar,

drejtpërdrejt ose tërthorazi, në uljen e aftësisë paguese të klientëve shqiptarë pa lënë

mënjanë uljen e madhe të ritmit të rritjes ekonomike të Shqipërisë, që ka sjellë

zbehjen e dinamizmit të ekonomisë dhe operatorëve ekonomikë. Së fundi, një tjetër

arsye është dhe detyrimet e papaguara të qeverisë ndaj bizneseve private për punët

publike të kryera.

Grafik 7. Pesha e kredisë me probleme ndaj totalit të kredisë se secilës bankë

Plani i masave për kreditë me probleme

Banka Qëndrore në bashkëpunim me IFC po përgatitet për hartimin e një ligji të ri në

lidhje me kreditë me probleme, i cili do të ndihmojë institucionet financiare të ulin

përqindjen e kredive të këqija, më poshtë paraqitet edhe plani i masave për kreditë me

probleme:

1 Të rregullojë ristrukturimin ‗hibrid‘ të borxhit (ristrukturim jashtëgjyqësor që

certifikohet nga gjykata) Ministria e Drejtësisë Nëntor 2015 (Afati për dërgimin e

ligjit në Kuvend)

2 Ndryshime në Kodin e Procedurës Civile

2.1. Vendosja e tarifës së suksesit për përmbaruesit (kombinuar me ndryshime të

mundshme në Ligjin për Shërbimin Përmbarimor Privat)

2.2. Rishikimi i Nenit 609 të K.Pr.Civile - vendosja e një afati parashkrimi (nga

momenti i përfundimit të procesit të ekzekutimit) lidhur me të drejtën e debitorit për

paraqitjen e kërkesës për pavlefshmëri.


94

2.3. Rishikimi i vazhdimit të proceseve gjyqësore për rivlerësim kolateralesh pas

përfundimit të ekzekutimit të kolateraleve.

2.4. Çmimi në ankand - marrja në konsideratë në procesin e ankandit, që zhvillohet

nga përmbaruesi gjyqësor, çmimet e referencës të caktuara nga organet shtetërore (si

një çmim dysheme), dhe çmimin e vlerësuar të kolateralit në momentin e dhënies së

kredisë (si një çmim tavan), duke i hequr kështu të drejtën palëve për të ankimuar

vendimin e përmbaruesit.

KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

Banka Qëndrore e Shqipërisë raporton një përmirësim të ekonomisë shqiptare gjatë dy

tremujorëve të fundit.

Sistemi financiar me Bankën Qëndrore në krye përbehet nga 16 banka të nivelit të

dyte, 27 subjekte financiare jobanka, 2 unione, 111 shoqëri të kursim kreditit dhe 397

zyra të këmbimit valutor.

Institucionet financiare jobanka vit pas viti po shënojne një përmirësim të aktiveve të

tyre në milionë lekë.

Bankat e nivelit të dytë kanë pasur një nivel të pakënaqshëm të fitueshmërisë për vitin

2016 me rreth 9 miliardë lekë (41% më pak se viti paraardhës).

Interesat e depozitave të reja në lekë kane vijuar të ulen por në një nivel më të

përmbajtur. Norma mesatare e interesit është 0.79%.

Kredia për biznese ka pasur një ecuri te paqëndrueshme. Nëersa kredia për individë

duket se është në nivele rritëse.

Shqipëria është vendi i parë në rajon për kreditë me probleme, me një nivel të kredive

të pakthyera në 24.4%. Për ta frenuar këtë element negativ të sistemit bankar, Banka

Qëndrore nëpërmjet hartimit të një ligji të ri do tu vijë në ndihmë bankave tregtare të

ulin përqindjen e kredive me probleme.

Bibliografia

https://www.bankofalbania.org/

http://www.open.data.al/Fitimi-i-Bankave-te-Nivelit-te-dyte-2012-2016/

http://www.instat.gov.al/statistikat-financiare-dhe-bankare.aspx

http://www.aida.gov.al/faqe/fdi

https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/eca/Albania-

Snapshot.pdf


http://www.open.data.al/Fitimi-i-Bankave-te-Nivelit-te-dyte-2012-2016/

http://www.instat.gov.al/statistikat-financiare-dhe-bankare.aspx

http://www.aida.gov.al/faqe/fdi

https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/eca/Albania-Snapshot.pdf

https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/eca/Albania-Snapshot.pdf


95

Instrumentat e politikës monetare në Shqipëri

Arba Taraku, Shyqyri Myrtollari, Ermelinda Bardhoshi

(Bankë Financë, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Banka e Shqipërisë është autoriteti monetar i Republikës së Shqipërisë. Hartimi,

miratimi dhe zbatimi i politikës monetare është detyra kryesore e kësaj banke. Politika

monetare përmbushet në funksion të ligjeve të bankës së Shqipërisë për të plotësuar

objektivin e tyre,i cili është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të cmimeve, pra kontrollin e

inflacionit.

Studime të shumta ekonomike të viteve të fundit të cojnë në përfundimin se kontributi

më i rëndësishëm që mund të japë një bankë qëndrore në zhvillimin ekonomik të një

vendi është arritja dhe ruajtja e qëndrueshmërisë së cmimeve. Fokusi i vazhdueshëm i

punës së Bankave ëndrore, vecanërisht vitet e fundit ka qënë pikërisht kjo konsideratë.

Objektivi i pjesës dërrmuese të bankave qëndrore në botë është qëndrueshmëria e

cmimeve. Ashtu si edhe bankat botërore qëndrore edhe Banka e Shqipërisë ndan të

njëjtin shqetësim edhe të njëjtat objektiva me to. Sipas ligjit Nr. 8269, dt. 23. 11.

1997, ―Për Bankën e Shqipërisë―, ―objektivi kryesor i Bankës së Shqipërisë është të

arrijë dhe të ruajë stabilitetin e cmimeve‖.

Fjalë kyçe: Autoriteti Monetar, Politika Monetare, Kontrolli i Inflacionit,

Qendrueshmëri e Cmimeve, Banka e Shqipërise.

HYRJE

Banka e Shqipërisë është autoriteti monetar i Republikës së Shqipërisë. Hartimi,

miratimi dhe zbatimi i politikës monetare është detyra kryesore e kësaj banke. Politika

monetare përmbushet në funksion të ligjeve të bankës së Shqipërisë për të plotësuar

objektivin e tyre,i cili është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të cmimeve, pra kontrollin e

inflacionit.

A mundet banka qëndrore të ndikojë në cmimet e ekonomisë? Cfare instrumentash

konkrete ka ne dispozicion B.SH. për të kontrolluar inflacionin? Si lidhen

instrumentat me objektivin e inflacionit? Si funksionojne instrumentat monetarë?

Këto janë disa nga pyetjet e shtruara, që kjo detyrë i kthen përgjigje.

Ky punim nis me një përshkrim se si ndikon inflacioni në ekonomi dhe sa i

rëndësishëm është kontrolli i tij nga Banka e Shqipërisë. Më pas vijon një shpjegim i

detajuar i politikës monetare dhe në ndarjen e roleve të instrumenteve monetare.


96

o CFARË ËSHTË INFLACIONI?

Inflacioni është një rritje ngulmuese e cmimit të të mirave edhe shërbimeve e

shkaktuar nga disniveli i krijuar nga një sasi e vogël e të mirave material në treg dhe e

një sasie të madhe të parasë në qarkullim. Inflacioni mund të shkaktohet nga rritja e

sasisë të parasë në qarkullim ose nga kërkesa si pasojë e shpenzimeve të qeverisë ose

shtypjes së parasë së re.

Praktika ka treguar se asnjë bankë qëndrore nuk ka si objektiv të vetin një nivel

inflacioni 0. Është vërtetuar se ekonomitë kanë një ecuri më të mirë të rritjes

ekonomike, të rritjes së punësimit dhe të përmirësimit të standarteve të jetesës kur

inflacioni është i ulët. Në vite të tëra janë bërë studime për të vrojtuar lidhjen midis

rritjes së prodhimit apo të produktivitetit dhe inflacionit, të cilat kanë treguar se sa më

i lartë të jetë inflacioni aq më e ulët është rritja ekonomike në terma realë.

Teknikisht thuhet se objektivi i stabilizimit të cmimeve nënkupton një inflacion të ulët

pozitiv, por jo 0. Në këtë punim do të shtroj disa arsye përse duhet pranuar inflacioni i

ulët në ekonomi:

-Edhe pse inflacioni shpreh një rritje të përgjithshme të nivelit të cmimeve në

ekonomi, kjo e fundit është gjithnjë në lëvizje, duke qenë se shijet e konsumatorit

ndryshojnë ndërsa inovacionet teknologjike prezantojnë gjithnjë e më shumë produkte

të reja në treg duke minimizuar kostot e prodhimit. Këto që sapo përmenda janë

faktorë që efektojnë levizjen e cmimeve në ekonomi dhe drejtojnë sipërmaresit drejt

produkteve më fitimprurëse në treg. Kjo lëvizje cmimesh në ekonomi njihet me emrin

― levizje relative e cmimeve ―, e cila ushtron presion për rritjen e nivelit të cmimeve.

Nënvizoj për rritjen duke qenë se cmimet hasin një formë rezistence në ulje, por jo në

rritje. Normalisht, ne mund të shikojmë një cmim të rritur 3fish, por është e vështirë të

gjejmë një cmim të reduktuar 3fish. Nëse politika monetare do merte për bazë një

nivel inflacioni 0, rrjedhimisht lëvizja relative e cmimit do pengohej. Një lëvizje e

tillë është akoma më e madhe në vendet me ekonomi në zhvillim, sic është edhe

Shqipëria, ndaj vendet në zhvillim pranojnë një nivel inflacioni edhe më të madh se sa

vendet e zhvilluara.

-Deflacioni është e kundërta e inflacionit, pra kemi të bejmë me uljen e përgjithshme

të cmimeve. Nëse marim në krahasim inflacionin dhe deflacionin, ky i fundit është më

i rrezikshëm për ekonominë se inflacioni. Duke analizuar një situatë ku cmimet bien

cdo ditë, konsumatorët do tërhiqen duke pritur cmime akoma më të ulta dhe të

favorshme. Vendimet e kompanive për të investuar, para një gjendje të tillë

dekurajohen, duke qenë se deflacioni rrit koston reale të huamarrjes. Është shumë e

kuptueshme që veprime të tilla do conin në ngadalsimin e aktivitetit ekonomik. Këtu

edhe një herë vlen për tu nënvizuar fakti se nëse Banka e Shqipërisë do kishte si

synim të sajin një inflacion me nivel 0, rreziku i një situate deflacioniste do ishte

shumë i madh.

-Inflacioni shpeshherë është ngatërruar, ndoshta edhe me dashje, për të maskuar

aspektin cilësor të mallrave dhe shërbimeve. Konkurenca gjithnjë e më në rritje, bën

që kompanitë të ofrojnë produkte gjithnjë e më cilësore në treg. Por, realiteti është se


97

cilësia jo gjithmonë pasqyrohet e gjitha në cmimin e produktit. P.sh. një televizor

mund të ketë të njëjtin cmim në treg, teknologjia, funksionet dhe cilësia e tij janë

mjaft më të larta sot se 2 vjet më parë. Pra, mund të themi se një nivel i ulët i

inflacionit është ―cmimi‖ që i takon kompanisë të paguajë për të garantuar

ekzistencën e stimulit ekonomik për inovacionet teknologjike.

Asnjë bankë qëndrore në botë nuk e barazon stabilitetin e cmimeve me ruajtjen e

inflacionit në nivelin 0. Në praktikën ekonomike, vendet e zhvilluara2 synojnë një

inflacion rreth 2%. Por vendet në zhvillim, sic e theksova dhe më sipër, niveli i

inflacionit është akoma më i madh. Në vendet e Europës Lindore, duke përfshirë këtu

edhe Shqipërinë, ky nivel luhatet në 3 – 5 %.

LUFTA KUNDËR INFLACIONIT

Lidhja negative midis inflacionit dhe nivelit të rritjes ekonomike, ka bërë që bankat

qëndrore të kenë si një ndër qëllimet kryesore të politikës monetare të tyre inflacionin

e ulët.

“ Objektivi i punës sonë në Federal Reserve është të reduktojmë inflamacionin deri në atë pikë

sa ai të mos përbëjë më një faktor në vendimarrjen ekonomike. Në qoftë se ne do të jemi të

suksesshëm, shpërndarja e burimeve do të jetë më afër optimumit, duke dhënë pasoja positive

në rritjen ekonomike dhe në standartin e jetesës.”

Gary H. Stern

Një nga pyetjet që vjen natyrshëm në këtë pjesë të punimit është : Pse inflacioni i ulët

është i favorshëm për rritjen ekonomike? Këtë gjë kanë treguar statistikat, ama kjo gjë

nuk vërteton se shkak i kësaj rritje ekonomike të raportuar ka qenë inflacioni i ulët.

Lidhja që ekziston mes inflacionit të ulët dhe rritjes ekonomike ka gjasa të jetë

aksidentale apo teoria e vërtetë mund të jetë edhe e anasjellta e kësaj pyetje, pra mund

të jetë edhe rritja ekonomike ajo që provokon inflacionin e ulët. Kjo është një pyetje

mjaft e vështirë që një përgjigje adapte nuk e ka marë as sot. Sidoqoftë, ekzistojnë dy

teori që tregojnë ndikimin e inflacionit në ekonomi:

1. Ndryshe nga niveli i lartë i inflacionit, inflacioni i ulët ka shpërndarje më të

mirë të burimeve, pasi sinjalet që dërgohen nga procesi i përcaktimit të

cmimeve mund të interpretohen më lehtë edhe më saktë.

Shpërndarja e burimeve, ose sic njihet ndryshe në ekonomi, alokimi, orientohet nga

cmimet relative.

1. Ndryshimet në cmimet relative, që ndryshe përkthehen në rritje ose

ulje të kërkesës për një produkt të caktuar, i zhvendos burimet nga aktivitetet

ku cmimet janë ulur në ato ku cmimet janë ngritur. Por, rritja e nivelit të


98

cmimeve nuk duhet të ndryshojë alokimin e burimeve në këtë mënyrë. Por, në

një mjedis inflacionist, agjentët ekonomik e kanë të vështirë të dallojnë

ndryshimin në cmimet relative nga inflacioni. Kjo gjë në të shumtën e rasteve

ndodh kur inflacioni është i lartë, sepse një inflacion i lartë shpeshherë

përkthehet edhe si një inflacion i ndryshueshëm, faktor që sjell edhe tepër

pasiguri. Kjo është një arsye që burimet mund të drejtohen drejt përdorimeve

të gabuara gjatë periudhave të inflacionit.

2. Inflacioni mund të jetë problem për vlerësimin e normës reale të

interesit. Norma reale e interesit është norma nominale e interesit e korigjuar

me inflacionin, ose e thënë ndryshe është cmimi relative i mallrave të tanishme

ndaj mallrave që do të prodhohen në të ardhmen. Norma reale e interesit është

ajo që drejton individët drejt konsumit apo kursimit dhe kompanitë drejt

investimeve të reja ose jo. Kjo normë llogaritet duke i shtuar apo zbritur

normës nominale të interesit inflacionin që pritet. Normalisht, kur kemi të

bëjmë me inflacion të ndryshueshëm edhe norma reale e interesit bëhet akoma

më e vështirë për tu përcaktuar. Alokimi apo drejtimi i burimeve kështu nuk

do të bëhet në mënyrën e përshtatshme dhe do të ndikojë negativisht në rritjen

ekonomike apo në standartet e jetesës.

3. Indeksioni i përgjithshëm gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në

tranferimin e pasurisë. Në qoftë se sistemi tatimor nuk është i indeksuar me

ndryshimin e cmimeve, inflacioni në këtë mënyrë mund të zbehë nxitjen për

investime dhe punë3. Gjithashtu inflacioni është një faktor që ndikon në

shpërndarjen e burimeve nga shtresat me të ardhura fikse (nëpunësit,

pensionistët) tek ata me të ardhura të indeksuara me inflacionin (prodhuesit

dhe tregtarët) .

Efektet e përmendura më sipër ndjehen më pak në momentet që Banka

Qëndrore ka sukses në mbajtjen e inflacionit sa më të ulur. Në këtë mënyrë

edhe ekonomia e një vendi ndjen rritje ashtu si edhe standartet e jetesës.

2. Inflacioni i ulët ndihmon stabilitetin financiar

Arsyeja e dytë se pse inflacioni pengon rritjen ekonomike është sepse ai

ndikon në stabilitetin financiar. Kur një ekonomi ka inflacion të ulët ka më pak

të ngjarë që të ketë luhatje të theksuara të cmimeve të aseteve. Nëse bëjmë një

krahasim me konfuzionin e krijuar nga ndryshimi i cmimeve relative të

shpjeguara më sipër edhe keqvlerësimi i cmimeve të aseteve është një problem

i ngjashëm. Investitorët apo kreditorët mund ti keqinterpretojnë sinjalet që

marin nga cmimet e aseteve dhe të nxjerrin kështu përfundime të gabuara. Si

rezultat, burimet financiare nuk shfrytëzohen sic duhet. Stabiliteti financiar

është I domosdoshëm për një ekonomi të shëndetshme.

4. Në një ekonomi me inflacion të ulët, vendimet për kreditim që përcaktojnë

shfrytëzimin e burimeve financiare janë pranë nivelit optimal. Kjo gjë arrihet


99

nëse bankierët dhe klientët e tyre bëjnë një punë relativisht të mirë për të

mbajtur të qëndrueshme cmimet relative.

5. Stabiliteti financiar është ai që ngren një mur mbrojtës në rastet e situatave të

papritura sic mund të jenë: rritja e cmimeve të energjisë, ndryshime të

theksuara teknologjike, zhvillime të paparashikuara të ekonomive të shteteve

partnere në tregti etj. Edhe këto janë ngjarje që mund të sjellin keqpërdorim të

burimeve, por nëse sistemi financiar do funksiononte në mënyrë të mirëfilltë

këto ngjarje do parashikoheshin dhe masat e mara më vonë do e bënin dëmin

të pakonsiderueshëm. Në këtë mënyrë rritja reale do ndikohej më pak se në

kushtet e një goditje të madhe dëmesh. Këto dëme natyrisht janë më të

dukshme në një mjedis jo-inflacionist.

POLITIKA MONETARE

Deri në këtë pikë të punimit është bërë e qartë se inflaconi në nivele të ulura mund të

ketë efekt të dukshëm pozitiv në zhvillimin ekonomik si dhe rritjen e standartit të

jetesës. Kjo gjë sic u përmend edhe më sipër vjen si pasojë e efektit që inflacioni ka

në shfrytëzimin e burimeve reale dhe në stabilitetin financiar.

Inflacioni është një fenomen monetar. Ky pohim është edhe pika ku shumë

ekonomistë bien dakort me njëri tjetrin. Inflacioni ndodh kur për një kohë të gjatë

krijimi i parasë kalon prodhimin e mallrave dhe shërbimeve në ekonominë e një

vendi. Oferta e parasë përcaktohet nga Banka Qëndrore për një periudhë afatgjatë.

Duke marë parasysh këtë gjë, Banka Qëndrore është e aftë të ruajë edhe një

inflaciontë një niveli të ulur për një periudhë afatgjatë. Shumë shkurt, duke rritur

paranë me nivele të ulura të inflacionit, Banka Qëndrore mund ti sjelli vendit

përfitime të mëdha ekonomike.

Kontrolli që bëhet në krijimin afatgjatë të parasë i jep hapësirë luhatjeve në lëvizjen

afatshkurtër të tyre. Në të shkuarën lidhjen midis periudhave afatgjata dhe

afatshkurtra e bënin agregatet monetarë, por me kalimin e kohës kjo lidhje është

zbutur. Megjithëse efekti që agregatët monetarë kanë në ekonomi nuk diskutohet.

Lidhja afatshkurtër midis parasë dhe ekonomisë është dobësuar. Ky është edhe një

ndër problemet e Bankës së Shqipërisë, ndoshta edhe më i madhi, rregullimi i sasisë

së masës së parsë,ndryshe agregatit. Për arsyet e lartë përmendura, afati më i

favorshëm në të cilin duhet të veprojë politika monetare është ai i mesëm.

E vërteta është se Bankat qëndrore i kushtojnë shumë pak rëndësi interpretimit të

lëvizjeve afatshkurtra. Më e rëndësishme për to është vështrimi afatgjatë, që

rrjedhimisht kërkon një pavarësi reale të Bankës Qëndrore. Politikat ekonomike të

qeverive të ndryshme janë provuar që janë politika të kufizuara nga koha e mandatit

qeveritar. Garantimi i stabilitetit ekonomik dhe kontrolli i inflacionit kërkojnë një

shtrirje kohore më të madhe se sa politika ka treguar deri tani. Ky koncept i pavarësisë

së Bankës Qëndrore nga politika ka gjetur përkrahje në të gjithë botën.


100

KUADRI I PËRGJITHSHËM I POLITIKËS MONETARE

Politika monetare konceptohet në bazë të kuadrit të instrumentave të saj. Politika

monetare vepron me një farë vonese. Kjo vonesë vjen si pasojë e vendimeve të

politikës monetare në tregjet financiare dhe nga reagimi i këtyre të fundit dhe i

ekonomisë ndaj këtyre vendimeve. Kjo periudhë kohore varet se sa të zhvilluara janë

tregjet financiare dhe sa e dobët apo e fortë është lidhja me aktivitetin real të

ekonomisë. Ndaj Banka Qëndrore duhet të reagojë ndaj zhvillimeve të pritshme në

inflacion, jo ndaj inflacionit aktual, i cili nuk ndikon më. Bankat qëndrore ndërmarin

procedura që i lejojnë reagimin në advancë ndaj zhvillimeve të pritshme në inflacon.

Treguesit që lejojnë Bankën Qëndrore të vlerësojnë momentin për të ndërhyrë me anë

të politikës monetare njihen ndryshe si objektiva të ndërmjetëm dhe objektiva

operacionalë.

Objektivi i ndërmjetëm12

realizon lidhjen midis objektit të inflaconit dhe sinjalizuesit

të hershëm të tij. Teorikisht objektivat e ndërmjetëm duhet të kontrollohen nga bankat

qëndrore dhe duhet të kenë një lidhje të fortë me objektivin përfundimtar. Megjithatë

edhe objektivat e ndërmjetëm nuk mund të jenë në kontroll të plotë të autoriteteve

minetare. Edhe vonesat kohore përbëjnë një problem tjetër. Në këtë mënyrë, del

nevoja për objektivat operacionalë, të cilët vendosin lidhje mes instrumentave të një

banke qëndrore si dhe objektivave të ndërmjetëm të saj. Periudha kohore në këtë rast

nuk përbën problem duke qenë se objektivat operacionale mund të monitorohen

brenda javës apo edhe brenda ditës. Objektivat operacionalë ndahen në objektiva

sasiore, të cilët kontrollojnë likujditetin e sistemit banker dhe objektiva cilësorë, si

normat e interesit në tregun ndërbankar.

Objektivat e mësipërm ndryshojnë në varësi të regjimit të politikës monetare. Praktika

botërore ka sugjeruar për vite me rradhë regjime të ndryshme monetare.

REGJIMET KRYESORE TË POLITIKËS MONETARE

Regjimet kryesore të politikës monetare janë tre dhe vijojnë si më poshtë:

Targetimi i kursit të këmbimit

Në këtë lloj regjimi, bankat qëndrore bëjnë kontrollin e kursit të këmbimit, duke qenë

se ky i fundit konsiderohet si faktor kryesor për zhvillimin ekonomik. Fiksimi i

valutës vendase kundrejt një valute të huaj arrin objektivin e qëndrueshmërise së

cmimeve14

duke rritur nxitjen e shkëmbimeve tregtare.

Gjithmonë në varësi të angazhimit të bankës qëndrore për ruajtjen e kursit të

këmbimit, regjime të tilla shkojnë nga regjime të kursit të këmbimit në ―currency

board‖ apo adoptim të monedhës së një vendi të huaj.


101

Variantet e mundshme të targetimit të kursit të këmbimit:

Managed floating - Banka Qëndrore synon kontrollin e lëvizjeve të kursit të

këmbimit, por pa bërë angazhime formale në publik.

Soft peg15

- Banka Qëndrore angazhohet në ruajtjen e një niveli të caktuar të kursit të

këmbimit, duke e përkufizuar këtë në formën e një intervali me një tolerancë të

konsiderueshme.

Hard peg - Banka Qëndrore angazhohet në ruajtjen e një niveli të caktuar të kursit të

këmbimit me një interval minimal tolerance.

Currency board - Është një regjim i rreptë i fiksimit të kursit të këmbimit. Ai

përmbledh një mekanizëm të ngurtë angazhimesh institucionale me anë të të cilave

banka qëndrore angazhohet të hedhë në qarkullim monedhë kombëtare vetëm nëse në

rezervat e saj valutore hyn sasia koresponduese e valutës së huaj, sipas një kursi të

fiksuar.

Adoptim i një valute të huaj – Praktikisht një vend heq dorë nga e drejta e tij sovrane

për të emetuar monedhën kombëtare dhe njeh si mjet këmbimi zyrtar për të gjitha

transaksionet e zhvilluara një valutë të huaj.

Ruajtja e qëndrueshmërisë të kursit të këmbimit ―detyron‖ bankën qëndrore të jetë e

pranishme në tregun valutor, duke kryer blerje apo shitje valute në kurse të caktuara.

Pra, ky regjim i politikës monetare nuk kërkon vendosjen e objektivëve të ndërmjetëm

apo operacionalë.

Targetimi monetar

Baza teorike e këtij regjimi të politikës monetare është pikëpamja monetariste se

inflacioni është një fenomen monetar. Duke u nisur nga kjo, bankat qendrore synojnë

që kontrollin e inflacionit ta realizojnë nëpërmjet kontrollit të nivelit të mjeteve

monetare në ekonomi. Synimi i politikës monetare është përafrimi i ofertës monetare

me kërkesën e ekonomisë për mjete monetare reale.

Këto regjime kërkojnë si objektiv të ndërmjetëm të tyre kontrollin e nivelit të

agregatëve monetarë. Si rregull, objektiv i ndërmjetëm është rritja e ofertës monetare.

Ky regjim i politikës monetare mund t'i pranojë të dy tipet e objektivave operacionale.

Si kontrolli i nivelit të bazës monetare ashtu dhe ai i normave të interesit në tregun e

parasë ndikon në ekspansionin e ofertës së parasë. Të dy këto variabla mund të

kontrollohen nga instrumentet e politikës monetare.

Targetimi i inflacionit

Targetimi i inflacionit është aktualisht regjimi më në modë ndër vendet e zhvilluara.

Nga ana konceptuale, ai i bazon vendimet e politikës monetare në parashikimin e

inflacionit duke shfrytëzuar të gjithë informacionin e mundshëm. Adoptimi i një

regjimi të tillë kërkon studimin në detaje të mekanizmit të transmetimit dhe


102

zbërthimin e tij në një model të integruar ekuacionesh. Targetimi i inflacionit është

regjimi më i saktë i politikës monetare, sepse ai shfrytëzin të gjitha njohuritë mbi

mënyrën e funksionimit të ekonomisë dhe dinamikën e ndërveprimit të sektorëve të

saj.

Objektivi i ndërmjetëm i një regjimi të tillë është vetë parashikimi i inflacionit Ndërsa

si objektiva operacionalë përdoren normat e interesit në tregun ndërbankar.

Banka e Shqipërisë, zbaton regjimin e targetimit monetar Për arritjen e

objektivit të saj të inflacionit, Banka e Shqipërisë përdor si objektiv të

ndërmjetëm normën vjetore të rritjes së ofertës së parasë. Ajo synon të sigurojë

një rritje të sasisë së parasë gjithsej që të përputhë kërkesën me ofertën për para dhe të

përshtatë rritjen reale të ekonomisë me objektivin e inflacionit. Në rast të

mospërputhjeve do të kemi rritje të inflacionit dhe/ose zhvlerësim të kursit të

këmbimit (në rast së oferta për mjete monetare është më e madhe se kërkesa); ose

dizinflacion dhe/ose mbiçmim të kursit të këmbimit (në rast se kërkesa është më e

madhe se oferta). Kontrolli i rritjes së parasë për të ruajtur stabilitetin e çmimeve do të

thotë se Banka e Shqipërisë shikon të niveli i mjeteve monetare në ekonomi një

shpjegues të rëndësishëm të nivelit të çmimeve në të.

FUNKSIONI I POLITIKËS MONETARE PAS KRIZËS SË 2007

Përshkrimi i mekanizmit të lartpërmendur i referohet një ―politike monetare

tradicionale‖. Megjithatë, në raste specifike, kur instrumentet e politikës monetare

tradicionale nuk mjaftojnë për përmbushjen e objektivit kryesor, bankat qendrore

kanë krijuar masa alternative, të ashtuquajtura ―politikë monetare jo tradicionale‖.

Nevoja për një politikë monetare jo-tradicionale lind në periudha ―ngërçi‖ kur

mekanizmi i transmisionit nuk funksionion. Në këtë rast kanali normave të interesit,

humbet efiçencën e tij në momentin kur norma bazë e interesit është zero dhe kur një

ulje e saj do të ishte e pamundur ose nuk do të kishte ndonjë efekt në ekonomi si

rrjedhojë ―e kurthit të likuiditetit‖. Nga ana tjetër, funksionimi i kanalit të kredisë

humbet efikasitet kur aftësia e bankave për të kredituar zvogëlohet. Një situatë e tillë

mund të vijë jo vetëm si rrjedhojë e zvogëlimit të fondeve për financim por dhe nga

përkeqësimi i ndjeshëm i situatës ekonomike dhe i rritjes së pasigurisë.

Konstatimi i problemeve të mos-funksionimit të kanaleve të transmisionit e bën më të

lehtë konceptimin dhe zbatimin e masave të politikës monetare jo- tradicionale. Këto

masa mund marrin tre forma:

-Rritje e ndjeshme e parasë në qarkullim, e njohur ndryshe dhe si ―lehtësim

sasior‖. Krijimi masiv i parasë ka për qëllim vënien në funksion të kanalit të normave

të interesit. Kështu, në të tilla raste, banka qendrore përpiqet të "përmbushë" kërkesën

e agjentëve ekonomikë për para me shpresën që kjo tepricë parash do të përdoret në

mënyrë direkte për kreditimin në ekonomi. Në këtë mënyre, mund të thuhet se,

institucioni monetar krijon një kanal të ri transmisioni i cili nuk varet më nga norma

bazë e interesit. Megjithatë, efiçenca e këtij kanali varet në një masë të madhe nga


103

Politik

monetare jo

tradisionale

Politike

Monetare Tradicionale

Lehtësim sasior nëpërmjet

operacioneve të tregut të

hapur

Angazhim kohorë për

operacionet e tregut të hapur.

Lehtësim i kreditimit

nëpërmjet shitjeve të asseteve

të sigurta

Lehtësim sasior

nëpërmjet

operacioneve të

letrave me vlerë të

qeverisë

Lehtësim i kreditimit

nëpërmjet shitjeve të

asseteve me pasiguri të

lartë

Politik monetare

jo tradisionale MJETE

SYNIME

qëndrueshmëria e kërkesës afatshkurtër për para e agjentëve ekonomik dhe nga

qëllimet e përdorimit të këtij likuiditeti të thithur. Kjo është arsyeja kryesore pse në

shumicën e rasteve ky kanal i drejtohet vetëm një agjenti ekonomik ―qeverisë‖ i cili

garanton shpenzime të planifikuara nëpërmjet deficitit buxhetor. Nga ky arsyetim

nënkuptohet që blerja e letrave me vlerë të qeverisë nga banka qendrore është mënyra

më e përhapur e lehtësimit sasior.

Influencim i pjerrësisë të kurbës së normave të interesit duke diktuar në këtë

mënyrë pritshmëritë e agjentëve ekonomikë. Për këtë qëllim, banka qendrore për

një periudhë të konsiderueshme mund të angazhohet në mënyrë të qartë për

qëndrueshmërinë e politikës monetare lehtësuese që po ndjek. Në këtë aspekt banka

qëndrore mund të zgjasë maturitetet e operacioneve të tregut të hapur. Për të bërë

akoma më efiçente këtë masë Bankat duhet të përcaktojnë qartë objektivin e tyre

sasior për stabilitetin e çmimeve në mënyrë që agjentët ekonomik të jenë të

parapërgatitur për devijime nga politika lehtësuese në raste cënimi të këtij objektivi

Dalje nga ngërçi i tregjeve të kredisë nëpërmjet blerjes direkte të letrave me

vlerë me qëllim zbehjen e presioneve ndaj primit të rrezikut, e njohur ndryshe

edhe si ―lehtësim i kredisë‖. Më konkretisht, me këtë masë banka qendrore mund të

pasurojë gamën e letrave me vlerë të cilat tregtohen në operacionet e tregut të hapur si

dhe të kryejë blerje direkte të letrave me vlerë të agjentëve ekonomikë. Kjo masë

synon njëherazi rigjenerimin e tregut të instrumenteve në fjalë dhe financimin direkt

të ekonomisë. Megjithatë, një masë e tillë është e frytshme në ekonomi me tregje

financiare të zhvilluara ku kompanitë financohen nëpërmjet emetimit të letrave me

vlerë dhe ku kreditë për individë sigurohen nëpërmjet instrumenteve të tilla. Ndërkohë

ekonomitë në të cilat tregjet financiare nuk janë të zhvilluara dhe ndërmjetësimi banak

luan një rol parësor masat si ―lehtësimi sasior‖dhe ndikimi i kurbës së normave të

interesit duken si më të përshtatshme.

Burimi: Banka e Japonisë dhe Instituti Studimor Nomura ltd.

Politika monetare jo-tradicionale ishte një koncept i njohur dhe jo i pranuar

gjerësisht. Pavarësisht nga kjo në fillim të kësaj dekade Banka e Japonisë në përpjekje


104

për të dalë nga recesioni përdori për herë të parë masat e lehtësimit sasior. Në ditët

tona, të tilla masa duket se janë bërë mjetet kryesore të bankave qendrore për të dalë

nga kriza financiare globale.

INSTRUMENTET E POLITIKËS MONETARE TË BANKËS SË

SHQIPËRISË

Fillimisht, instrumenti kryesor i politikës monetare të Bankës së Shqipërisë ka qenë

kontrolli i nivelit minimal të normave të interesit të bankave me kapital shtetëror dhe

kontrollet mbi kreditin e bankave. Këta instrumente futen në grupin e instrumenteve

direkte. Ato janë në fakt masa administrative që kufizojnë aspekte të caktuara të tregut

financiar. Si të tilla, ato janë të dëmshme dhe, kudo ku zhvillimi i tregjeve financiare

arrin një nivel të tillë që i mundëson, janë zëvenëdsuar nga instrumentat indirekte të

politikës monetare.

Marrëveshjet e riblerjes dhe ato të anasjellta të riblerjes (repot dhe repot e anasjellta)

janë prezantuar në vitin 2000 dhe gradualisht u bënë mbizotëruese. Në muajin shtator

të vitit 2000, Banka e Shqipërisë eleminoi kontrollin e normave të interesit të

depozitave duke kaluar tërësisht në instrumentat indirekte të politikës monetare.

Avantazhi i këtyre instrumenteve është se ato veprojnë në përputhje me llogjikën e

tregut, duke mos shkaktuar deformime në të. Banka qendrore ndikon aktivitetin e

tregut financiar duke qenë thjesht një pjesëmarrës në të.

Instrumentat indirektë të politikës monetare.

Për një kohë relativisht të gjatë (1992-2000) zbatimi i politikës monetare ju besua dy

instrumenteve kryesore, kufirit të kredisë dhe përqindjes së detyruar të interesit të

depozitave me afat në lekë. Këto instrumente, në vetvete ishin thjesht dy vendime

administrative të Bankës së Shqipërisë të cilat konsistonin në rritjen e kufizuar të

tepricës së kredisë nga ana e bankave tregtare si dhe në detyrimin që kishin bankat me

kapital shtetëror për të respektuar nivelin minimal të normës së interesit për depozitat

me afat në lekë të shpallur nga ana e Bankës së Shqipërisë.

Masat e marra nga bankave qendrore kryesore me synim

ndikimin e tregut ndërbankar

Zgjerim i

kundërpartive të

pranuar

Zgjerimi i cilësisë së

kolateraleve të

pranuar

Zgjatje e

maturitetit

Rezerva

Federale

Banka e Anglisë

Banka

Qendrore

Evropiane


105

Kufiri i kredisë. Sistemi bankar i pazhvilluar dhe mosprania e një tregu formal të

zhvilluar të kredisë, i imponuan Bankës së Shqipërisë, domosdoshmërinë, që duke

filluar nga mesi i vitit 1992, të kontrollonte sasinë e kredisë të dhënë sektorit

joqeveritar, nëpërmjet aplikimit të kufijve të kreditit në mënyrë të veçantë për çdo

bankë të sistemit bankar. Për të siguruar një lloj fleksibiliteti si dhe për të inkurajuar

bankat që të fillonin forma të thjeshta të transaksioneve ndërbankare, u pa e

arsyeshme që kufijtë të ishin të tregtueshëm.

Problemet e hasura ishin të shumta, sidomos në lidhje me raportimin dhe me

mbikëqyrjen e respektimit të kufijve të akorduar. Kredia e re për sektorin privat filloi

të rritet me ritme të shpejta, dhe në fund të vitit 1993, ajo zinte rreth 11 për qind të

totalit të kredisë krahasuar me 4 për qind që ishte një vit më parë. Për shumë arsye

objektive dhe subjektive, respektimi i këtyre kufijve, në shumë raste, u bë i pamundur,

duke ulur eficiencën e këtij instrumenti.

Shtimi i huamarrjes në sektorin informal të ekonomisë, uli gradualisht kërkesën për

kredi ndaj sistemit bankar, ndërkohë që, duke filluar nga muaji maj 1995, sistemit

bankar ju shtua dhe një alternativë tjetër investimi, bonot e thesarit. Në këtë mënyrë,

roli i kufirit të kredisë ra ndjeshëm dhe sidomos pas krizës së vitit 1997, kur, si për

shkaqe të normave të mbikëqyrjes bankare ashtu dhe për arsye të skepticizmit që

karakterizon sistemin bankar ndaj biznesit privat në përgjithësi, ky instrument filloi të

humbasë kuptimin e tij derisa në vitin 1999, u hoq dorë përfundimisht nga aplikimi i

mëtejshëm i tij.

Përqindja e interesit. Me fillimin e përpjekjeve për stabilizimin e ekonomisë, në

mesin e vitit 1992, akordimi i një përqindjeje reale të kthimit të depozitave në lekë u

mendua se do të ishte kyçi kryesor në arritjen e suksesit, sidomos për mobilizimin e

burimeve dhe të investimeve financiare. Lëvizja e parë ishte rritja e përqindjes

minimum për depozitat me afat në lekë, nga nivele të ulta në 4 – 8 për qind në 22 – 32

për qind (respektivisht për depozitat tre dhe dymbëdhjetë mujore). Efekti i kësaj

rritjeje, në dy tre vitet e para të tranzicionit ishte i dukshëm. Frenimi i hemoragjisë së

parasë, përkoi me një rritje të depozitave në sistem, ndërkohë që inflacioni u frenua

ndjeshëm duke zbritur në mënyrë konstante deri sa arriti në një nivel njëshifror, në

fundin e vitit 1995. Periudha 1996 – 1997, me lindjen e fenomenit fajde, përkon me

një kolaps total të rolit të përqindjes së interesit dhe të vetë politikës monetare të asaj

kohe, derisa vijmë në një periudhë tjetër rritjeje të madhe të përqindjes administrative

të interesit për depozitat me afat në lekë. Zhvillimet e faktuara në inflacion, gjatë

periudhës 1999 – 2000, ishin të pazakonta, pasojë e tyre ishte një zbutje e

vazhdueshme e kushteve të politikës monetare përgjatë gjithë kësaj periudhe. Në këtë

mënyrë vimë në tremujorin e tretë të vitit 2000, kur reagimi i bankave nuk po ndiqte

më uljet e vazhdueshme të përqindjes administrative, nga ana e Bankës së Shqipërisë.

Në këto rrethana u mor në konsideratë, një rikonceptim i tërë kuadrit operacional të

deriatëhershëm, dhe u vendos që politika monetare e Bankës së Shqipërisë të bazohej

vetëm në zbatimin e instrumenteve të tregut. Roli i përqindjes bazë në ekonomi iu dha

normës së interesit të marrëveshjes së riblerjes (repove), transaksione këto që do të


106

zhvilloheshin në ankande të rregullta javore të cilat do të mbaheshin nga ana e Bankës

së Shqipërisë.

BANKA E SHQIPËRISË NË VITET E FUNDIT ( PAS VITIT 2008 )

Në rastin e Shqipërisë implementimi i masave të politikës monetare jo-tradicionale u

kushtëzua nga niveli i zhvillimit të tregut të brendshëm financiar, i njëjti faktor i cili

përbëri dhe mbrojtjen nga përçimi i plotë dhe i menjëhershëm i krizës globale në

vend. Por nga ana tjetër efekti i pashmangshëm mediatik krijoi situata paniku të

shprehura kryesisht në formën e tërheqjes se depozitave nga publiku por edhe të

shtrëngimt dhe ulje të kredidhënies nga ana e institucioneve financiare.

Në këtë kontekst ku përdorimi i normës bazë të interesit ishte i kushtëzuar, ndërmarrja

e masave të politikës monetar jo- tradicionale u përqendrua kryesisht në krijimin e

kushteve lehtësuese për likuiditetin dhe stimulimin e aktivitetit kredidhënës.

Konkretisht, në këtë kuadër u sigurua ofrimi i likuiditetit pa limit dhe me çmim fiks

(norma bazë) dhe u zhvendos maturiteti i operacioneve kryesore në treg të hapur drejt

atij me afat 3-mujor. Masë tjetër ishte zgjerimi kategorisë së kolateraleve të pranuar

në këto operacione si dhe rritja e nivelit të përdorimit i rezervës së detyruar. Nga ana

tjetër korridori simetrik i normave të interesit për depozitën dhe kredinë njëditore u

ngushtua duke ulur më shumë interesat e kësaj të fundit. Këto ndryshime kanë sjellë

zgjerim në bilancin e Bankës Qëndrore dhe kanë ndihmuar në kalimin e fazës kritike

të vërejtur një vit më parë.

Operacionet e tregut të hapur të BSH (majtas) dhe ecuria e normave të

interesit në tregun

ndërbankar (djathtas)

Burimi: Banka e Shqipërisë

Dinamikat e sektorit financiar në tremujorin e parë të vitit 2017, tregojnë për një ecuri

të kënaqshme të sektorit bankar në një ambient të dobët makroekonomik. Ndërkohë,

bankat vazhdojnë të ndjekin politika të kujdesshme të kreditimit sikurse vihet re me

shtrëngimin e kushteve të kreditimit për bizneset. Kërkesa e sektorit privat për

financim nga bankat vijon të jetë e ulët duke reflektuar dobësinë e aktivitetit

1,80

3,80

5,80

7,80

08-08 03-09 10-09 05-10 11-10 06-11 01-12 08-12 03-13

Norma ditore e interesit

Norma javore e interesit

Norma bazë

-10

0

10

20

30

40

50

Jan-08 Gsh-08 Pri-09 Dhj-09 Gsh-10 Mar-11 Nën-11 Kor-12 Mar-13

Mld

le

k

Repo 7d Repo 3m Repo 1m


107

ekonomik dhe pasigurinë e lartë. Sinjalet lehtësuese të politikës monetare janë

transmetuar në të gjitha segmentet e tregjeve financiare. Ky përçim mbetet jo i plotë

në tregun e kredisë, i kushtëzuar nga perceptimi për rreziqe më të larta. Bankat kanë

ofruar produkte me kushte favorizuese për segmentin e individëve, por pa mundur të

gjenerojnë një kërkesë të vazhdueshme. Këta të fundit, të rrethuar nga pasiguria,

mbeten të orientuar drejt kursimit, dhe në kushtet e reduktimit të kthimeve nga tregu i

depozitave tradicionale, janë zhvendosur drejt instrumenteve të investimit afatgjatë.

Paralelisht, aktiviteti kreditues ka reflektuar edhe fshirjet e kredive të këqija nga

bilancet e bankave. Si pasojë e këtyre zhvillimeve në sektorin bankar, ndikuar edhe

nga ulja e ndërmjetësimit financiar, ekspansioni monetar është ngadalësuar në 2%.

Për periudhën afatmesme, zhvillimet monetare dhe financiare sinjalizojnë presione të

ulëta mbi ecurinë e çmimeve të konsumit në vend.

ZHVILLIMET NË TREGJET FINANCIARE

Tregu i brendshëm financiar, në tremujorin e parë 2017, është karakterizuar nga prirje

rënëse të normave të interesit. Primet e kërkuara janë ulur më shumë tek segmenti

afatshkurtër i tregut të parasë, tek ai i kredisë dhe tek një pjesë e tregut primar për

borxhin e qeverisë. Banka e Shqipërisë ka ulur normën bazë të interesit me 0.25 pikë

përqindje duke e çuar atë në 2.75%, gjatë kësaj periudhe, për të influencuar drejtimin

dhe sjelljen e tregut. Tregu i depozitave dhe ai i kredive në lekë kanë qenë

përgjithësisht më të ngadaltë në përcjelljen e sinjaleve të politikës monetare, ndonëse

duhet theksuar se interesat e kredisë në lekë këto muaj kanë treguar një prirje më të

theksuar rënëse. Ecuria e depozitave në lekë, me përjashtim të shkurtit, është

karakterizuar nga një ecuri e rregullt rënëse.

Interesat ditore janë luhatur pranë normës bazë, ndërkohë që kanë treguar volatilitet

disi më të lartë nga tremujori i kaluar.

Të njëjtën ecuri kanë ndjekur edhe treguesit e luhatshmërisë, ku devijimi i normave

ditore ka qenë më i lartë se tremujorin e kaluar. Profili i transaksioneve gjatë këtij

tremujori ka qenë i njëjtë me atë të vitit të kaluar ku peshën më të madhe të

shkëmbimeve e kanë luajtur ato me maturitet javor. Banka e Shqipërisë ka vijuar të

kryejë operacionet e rregullta në treg të hapur në kah të injektimit të likuiditetit me

afat 7-ditor, krahas tyre, dhe marrëveshjet e anasjella me maturim 1- dhe 3-mujor.

Likuiditeti i injektuar në sistem ka qenë më i lartë se ai i periudhave paraardhëse,

ndërkohë që norma e interesit e rezultuar në këto ankande ka qenë vazhdimisht afër

normës bazë.

Norma mesatare e interesave njëditore në tremujorin e parë rezultoi 2.75% ose 0.52

pikë përqindje më poshtë nga ajo e tremujorit të mëparshëm, ndërsa ajo shtatëditore

zbriti në 2.72% nga 3.39%. vëllimi mesatar i transaksioneve njëditore u ngushtua me

0.7 miliardë lekë në 2.9 miliardë lekë, ndërsa ai i transaksioneve shtatëditore shënoi

një tkurrje prej 2.0 miliardë lekësh në 8.9 miliardë lekë.

Obligacionet nuk ka ndryshuar dhe në fakt në disa maturitete është rritur.Rënie kanë

regjistruar dhe interesat e bonove 3- dhe 6- mujore, ku në fund të muajit mars ato

regjistronin respektivisht 3.14% dhe 3.40% nga përkatësisht 3.40% dhe 3.54% që

ishin në muajin dhjetor


108

Në tremujorin e parë të vitit 2017, monedha vendase u mbiçmua me 1.8% në terma

nominalë vjetorë. Ashtu si edhe në tremujorin e fundit të vitit 2016, ecuria

e indeksit u diktua kryesisht nga mbiçmimi i lekut ndaj dollarit amerikan dhe nga

rritja e peshës së shkëmbimeve tregtare me Kinën dhe Turqinë, të cilat denominohen

në këtë monedhë. Në terma realë, monedha vendase u mbiçmua mesatarisht me 2.8%

në bazë vjetore, duke reflektuar më së shumti zhvillimet në kursin nominal. Në tregun

e brendshëm valutor, leku u nënçmua lehtësisht ndaj monedhës evropiane me 0.5% në

terma vjetorë, ndërkohë që rezultoi në të njëjtat nivele krahasuar me tremujorin e

katërt të vitit 2016. Pavarësisht zgjerimit të deficitit tregtar për dymujorin janar-

shkurt, raporti ofertë/kërkesë u shfaq në ekuilibër. Në muajt në vazhdim euro u

tregtua më lirë (mesatarisht 137.30 lekë nga 138.54 lekë në janar). dollari amerikan

është shfaqur i luhatshëm në tregun e brendshëm valutor, duke ndjekur ecurinë e

kursit euro/dollar në tregun ndërkombëtar. Si rezultat i dobësimit të dollarit në këtë

treg, raporti Usd/Lek ra në 120.98 në mars, niveli më i ulët në këto dy vitet e fundit.

Mesatarisht gjatë tremujorit, një dollar u këmbye me 122.5 lekë, duke u dobësuar ndaj

monedhës vendase me 3.1% në terma vjetorë.

KUSHTET E FINANCIMIT NË SISTEMIN BANKAR

Normat e interesit të depozitave, në dy muajt e parë të vitit, kanë shfaqur ecuri të

luhatshme e cila është theksuar më shumë tek depozitat në lekë. Interesat e depozitave

në lekë në muajin shkurt regjistruan një rritje, duke ndryshuar kahun rënës që i

karakterizonte prej mëse një viti. Normat e depozitave në euro janë shfaqur më të

qëndrueshme, duke regjistruar ulje të lehta ose duke ruajtur nivelin e muajve të

mëparshëm. Në terma mesatarë, interesi për depozitat 12-mujore në lekë shënoi 2.5%

në muajin shkurt nga 2.4% në janar. Për periudhën janar-shkurt, interesi mesatar i

depozitave në lekë është ulur me 0.19 pikë përqindje nga niveli i tremujorit

paraardhës, ndërkohë që informacionet paraprake flasin për ulje të normave të

depozitave të reja në lekë në muajin mars. Mesatarisht, interesi për depozitat 12-

mujore në euro rezultoi 1.46% në janar-shkurt, nga 1.70% në tremujorin e katërt

2016.

Në terma mesatarë, interesi i kredisë se re për muajt janar dhe shkurt është 9.16%

duke zbritur me 0.14 pikë përqindje nga mesatarja e tremujorit të fundit të vitit të

kaluar. Ecuri afërsisht të ngjashme kanë treguar edhe interesat e kredisë në euro

Rënie më të theksuar ka shfaqur norma e interesit për kredinë hipotekare, por efektet e

kësaj prirjeje në kërkesë nuk janë ende të dukshme. Situatë e kundërt paraqitet për

interesat e kredisë së re në euro ,ku kostoja e huadhënies është më e lartë për bizneset

dhe ecuria e saj për këtë kategori ka qenë në kahun rritës këto dy muaj. Interesat e

aplikuara për individët kanë parë ulje për të gjitha aktivitetet, ndërsa tek bizneset ato

janë zvogëluar vetëm për kategorinë e investimeve të paluajtshme.


1. Futja e instrumenteve indirekte të politikës monetare ka kontribuar në

efektshmërinë e mekanizmit të transmisionit të kursit të këmbimit të politikës


109

monetare në ekonominë reale. Politika e synimit drejt një intervali për inflacionin

ka funksionuar mjaft mirë deri tani, por lëvizja dretj regjimit të objektivit të

inflacionit mund të mbajë rreziqe afatshkurtra dhe nuk është diçka tek e cila duhet

të synohet me nxitim.

2. Një ndër vështirësitë më të mëdha që hasin politikëbërësit në Shqipëri, është

cilësia e dobët e të dhënave në sektorin real. Kur cilësia të përmirësohet, lidhja

ndërmjet variablave realë dhe monetarë do të bëhet më transparente. Ndërkohë që

kjo mund të lehtësojë detyrën e Bankës së Shqipërisë në formulimin e politikës

monetare, por fusha e veprimit të një politike monetare aktiviste që përpiqet të

ndikojë prodhimin dhe punësimin do të mbetet veçanërisht e kufizuar.

Megjithatë, Banka e Shqipërisë mund të vazhdojë të luajë një rol stabilizues në

ekonomi nëpërmjet politikave të maturuara monetare dhe administrimit të kursit të

këmbimit herë pas here për të lehtësuar goditjet.

3. Mbështetja e Shqipërisë në regjimin e kontrollit monetar, edhe pse deri më sot,

duket të mos ketë përjetuar ndonjë problem serioz, mund të jetë e pamjaftueshme

për të ruajtur inflacionin në të ardhmen. Veçanërisht, fuqia sinjalizuese e

agregatëve monetarë të targetuar nga institucioni qendror, mund të fillojë të hasë

vështirësi. Ndaj, duhet të konsiderohen regjime alternative si ai i IT (inflacioni i

targetuar), të cilët mund të transmetojnë më mirë sinjalet e bankës qendrore.

Ndonëse edhe këto regjime nuk janë pa probleme. Në rastin e IT, për shkak të

rritjes së shkallës së qartësisë dhe të kuptuarit të objektivit të synuar, ekziston një

rrezik më i lartë që reputacioni i bankës të dëmtohet në rastin e mos arritjes së

objektivit, krahasuar me regjimet e tjera. Për këtë arsye, zbatimi i tij duhet të

mbajë parasysh të gjitha kërkesat e nevojshme teknike si edhe skenarët e

pafavorshëm, që mund të vënë në rrezik suksesin e këtij regjimi. 4. Politika

monetare shqiptare tashmë funksionon në një ambient të vështirë makroekonomik.

Kështu, papunësia është e lartë dhe varfëria mbetet shqetësimi kryesor. Sektori

informal vështirë të integrohet me ekonominë formale. Cilësia e institucioneve

shqiptare ka tregues më të ulët se ajo e vendeve fqinje.

5. Tashme kur ndikimi i krizes financiare globale eshte evident ne ekonomine

shqiptare mendojme se politika monetare e Bankes se Shqiperise duhet te jete

politike shtrenguese me qellim mbajtjen nen kontroll te inflacionit.

6.Banka e shqiperise duhet te forcoje mbikqyrjen bankare me qellim qe risqet ne

sistemin bankar te mos cenojne realizimin e objektivave te Bankes se Shqiperise.

BIBLIOGRAFIA

Raportet tremujore te politikes monetare- Banka e Shqiperise

Lorenzo Bini Smaghi, ―Conventional and unconventional monetary policy‖,

Nov 2009.


110

Bindseil, Ulrich, 2004, ―The operational target for monetary policy and the

rise and fall of reserve position doctrine‖, ECB Working Paper 372.

Borio, C E V, 2001, ―A hundred ways to skin a cat: comparing monetary

policy operating procedures in the United States, Japan and the euro area‖,

BIS Paper 9.

Estrella, Arturo dhe Frederic S. Mishkin, 1996, ―Is there a role in for monetary

aggregates in the conduct of monetary policy?‖, NBER Ëorking Paper 584.

Fullani, Ardian, 2007. ―Evoluimi dhe adoptimi i politikës monetare të Bankës

së Shqipërisë: Nga e kaluara drejt vizionit për të ardhmen dhe nevoja për të

qenë pararendës‖, në ―Strategjitë e politikës monetare për ekonomitë e vogla‖,

fq 227-296.

Ibrahimi, Fatos dhe Erjon Luçi, 2005. ―Një rishikim i regjimit te targetimit

monetar në Shqipëri me disa orientime për të ardhmen‖, në ―Bankingu qendror

në kohën e integrimit‖ – punime të Konferencës së Bankës së Shqipërisë.

Kolasi, Gramoz dhe Erald Themeli, 2006. ―Inflacioni i shënjestruar, rati i

Shqipërisë. Udhëzues për zbatimin e inflacioni të shënjestruar në Shqipëri‖, në

―Tryezë e rrumbullakët mbi Inflacionin e Shënjestruar‖, Banka e Shqipërisë,

faqe 15-40.

Tanku, Altin, (2006). A është kërkesa për para e qëndrueshme në Shqipëri?

Material studimor i papublikuar i Bankës së Shqipërisë, 2006.

Salko, Drini dhe Dhuci, Orfea dhe Baholli, Fiqiri: ―Paraja dhe Banka‖ , Tirane

2013.


111

Economic effects of migration on home country

Daniela Hysollari, Bora Beqiri

(Epoka University)

Abstract

The purpose of this paper is to define the reasons and consequences of migration in

Middle-income countries and the effects in its economy. We are conscious that

migration is one of the most important issues to be discussed, especially in developing

countries such as, Albania, Macedonia, Romania, Vietnam, Venezuela, Morocco,

Indonesia, Iraq etc. The focus of this paper is the economic aspect of this human

resources movement. The main reason behind migration is to escape from poverty and

to improve the living conditions. This individual migration has had huge effects over

the years in these countries‘ economic growth, development and most importantly in

GDP. Migrant remittances are one of the most important factors that affect resources

inflow.

The descriptive statistics illustrate the relationship between remittances, GDP and

other variables studied in our model. To show the effect on remittances in GDP we

used regression analysis. The result indicated that remittances had a significant effect

in 2010 and 2015 compared with 2005 where they weren‘t significant.

Keywords: middle-income countries, migration, remittances, GDP, poverty, growth

and development.

Introduction

Human migration is the movement of people from one place to another. The purpose

of this movement is to take up semi-permanent or permanent residence. An example

of semi-permanent migration may be the seasonal movement of migrants who work in

agriculture or tourism sectors. The human migration history began with the movement

of groups of people from East Africa to developed countries around the world. There

are different types of migrations based on the location of the host countries.

We can mention:

Intercontinental Migration-movement from home country to another country

in other continent.

Intracontinental Migration-movement from home country to another country

within the same continent.

Interregional Migration-movement from home country to another country

within the same region.

Rural to Urban areas Migration-movement from countryside to developed

cities for better living conditions.

There are plenty of factors that affect movement of people from one place to another,

called Push Factors.


112

Some of these factors may be:

Environmental factors such as natural disasters, climate etc.

Cultural factors such as education, religion etc.

Political factors such as war, political persecution etc.

Economic factor such as working opportunities, higher incomes etc.

The most important reasons behind economic migration are low incomes and poverty,

lack of possibilities in career advancing, rate of unemployment is high, limited

healthcare access, lack of education opportunities, especially for children and low

opportunities for creating new businesses. As any other economic issue discussed,

migration has its positive and negative sides too. Positive impacts of migration in

economy may be remittances sent back to home country, fewer people seeking social

help and housing, reduction of unemployment, high skills, savings and international

contacts brought by returning migrants. When we talk about the negative impacts of

migration, we can mention social problems caused by the imbalanced structure of

population, loss of young labour force, loss of more skilled and educated people,

family‘s division, increase of death rate due to the increase of population average age.

In this paper we will discuss the most important impact of migration in the economy

development, which is remittances. Countries studied in this research paper are:

Albania, Algeria, Argentina, Brazil, Bulgaria, Georgia, Indonesia, Iraq, Kazakhstan,

Libya, Macedonia, Malaysia, Mexico, Moldova, Montenegro, Morocco, Nigeria,

Pakistan, Paraguay, Peru, Philippines, Romania, Serbia, South Africa, Sri Lanka,

Thailand, Tunisia, Ukraine, Venezuela and Vietnam. Based on macroeconomics

factors the indicators that we take in consideration to examine the impact of

remittances in GDP are CPI, exports, FDI, imports, interest rate, broad money growth

rate, remittances, unemployment rate and GDP.

Literature Review

When we talk about migration, the effect of remittances in Gross Domestic Product of

the Home Country is a very important issue. It shows its role in the economic

development of the country. There are a lot of researches done about these effects. We

can mention ―Migration and Remittances in Macedonia: A review‖ by (Dietz, 2010).

This paper studies the remittances and migration movements in Macedonia after

independence and its challenges in migration policies. The conclusion of this paper

was that the remittances, which seemed to be great in number, were a support for the

Macedonian economy growth. Another research paper may be ―Recent Migration

Tendencies from Georgia‖ by (Shinjiashvili, 2008). This author studied in this paper

the migration as a ―phenomena‖ that will continue to happen for the country of

Georgia. Its conclusion was that with the lack of some policies to be implemented, the

migration from the country will increase in a significant point. But, it will be

considered as a positive effect in the development of Georgia. There are some other

research papers done for migration and its effects on economy. One of them will be

―Migration, Remittances, Poverty and Inequality in Algeria‖ by (David Margolis,

2013).These authors studied in their paper the impact of remittances in the economic


113

development of the country to be linked to the migrant families‘ characteristics and

the countries of origin‘s regional specificities. They concluded that remittances play a

very important role in the reduction of poverty in Algeria. ―Kazakhstan and

Remittances Survey: Migration, Welfare and the Labor Market in an Emerging

Economy‖ is another paper, prepared by (Alexander M.Danzer, 2013). They studied

the effects of migration for the Kazakhstan‘s economy development. The conclusion

of their paper was that migration in this country revealed a strong effect and

remittances helped Kazakhstan to increase the economic growth. Another paper of

research is ―The economic impact of migration: A survey‖ by (Stephen Drinkwater,

2003). They studied in their paper the effects that migration has for the Home Country

and they concluded that it has positive growth effects, especially if the migrants are

high-skilled. Also, (Dilip Ratha S. M., 2011) made a research paper named ―Impact of

Migration in economic and social development‖ This research paper concluded that

migration and remittances play a very important role in the economic growth of the

country and they are valuable complements to the development efforts. Together with

the researches mentioned above, another interesting paper is ―Can Remittances be the

Source of GDP Growth in the Developing Countries?‖ by (Wakayama, 2011). The

purpose of this paper was to examine the effect of remittances in the changes of GDP

per capita. It concluded that remittances are insufficient to explain GDP per capita

increase. But, in the coming years the number of migrants will increase and due to

this fact, the remittances‘ importance will be higher compared to the previous years.

The next paper will consider the case of migration from Albania. ―Migration Causes

and Consequences‖ by (Nevila Konica, 2009). They studied the effect of remittances

in economic growth and the reasons behind it. The overall conclusion of this paper

was that remittances has been and will always be a vital factor in the Albanian

economy development and prospect. ―The Impact of Migration on Children in

Developing Countries‖ is another research paper by (Rossi, 2008). This paper is

emphasizing more the impact of migration on children. It summarized this research

showing that the effects of migration need warrant further study, because they are

very complex. Evidences from South Asia, Africa, Latin America and some other

regions concluded that remittances reduced the severity and depth of poverty, as well

as, indirect economic activity stimulation (Lachaud, 1999), (Anyanwu, 2010),

(Adams, 1991), (Fajnzylber, 2007), (R.H., 2006), (Ajayi, 2009). Remittances are also

considered to have a stabilizing effect at household and macroeconomic level (Chami

R. D., 2009) (Bank, 2006).

Main Indicators that Affect GDP

Middle-income countries are considered to be developing economies, for this reason

their economic growth is more dependent in inflow of capital from outside in terms of

remittances, foreign direct investments etc. Middle-income countries according to the

Figure 1. Consumer Price Index (CPI) 2005, 2010 and 2015 (%)


114

World Bank classification are countries which have a per capita gross national income

between $1,046 and $12,746.

The indicators are illustrated and explained as follows:

Consumer Price Index

Consumer price index is used to measure inflation, which shows the percentage

change in the average cost of the basket of goods and services for consumers

annually. Consumer price index is an important indicator for the economy of every

country especially for middle-income countries which must keep inflation between

the target borders to allocate their recourses efficiently. The CPI has considerable

variations across different countries because every country sets different polices to

maintain a persistent growth. In 2005 Iraq had the highest CPI but later on it

decreased sharply and the highest rates were registered in Venezuela. Countries in

Balkan Region are characterized by a low and stable inflation especially in recent

years.

Exports

Middle-income countries one of the most important targets is to increase exports as

much as possible. Exports are directly related with the Gross Domestic Product of a

country and are a key factor of money inflow and economic growth. Exports are also

related with unemployment because if a country increases its production also the

employment level increases. Another positive impact of exports is the social impact

because their products will be known worldwide and this will create a positive

background for every country in the international area. In our model Malesia and

Vietnam are the countries which export meanwhile the European counties have lower

export ratios.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

CPI 2005

0

5

10

15

20

25

30

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

CPI 2010

-20

0

20

40

60

80

100

120

140

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

Cpi 2015


115

Figure 2. Exports 2005, 2010 and 2015 (%)

Foreign Direct Investment

For developing countries on of the main economic aims is to attract as much as

possible Foreign Direct Investment. This investments have a direct and very

significant effect in country Gross National Product for this reason policymakers try

to reduce FDI barriers. In the other hand investors chose middle-income countries to

invest because of the low labor cost, low taxes, and low rent etc. Investments in this

countries are mainly in sectors which require low or semi-skilled labor force like

agriculture, manufacturing, call centers etc. Countries which gain more income from

Foreign Direct Investment are Brazil and Mexico which also are the countries with

highest GDP.

Figure 3. Foreign Direct Investment (FDI) 2005, 2010 and 2015 (USD)

0

20

40

60

80

100

120

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

Exports 2005

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bulg

aria

Georgia

In

done

sia

Ira

q

Ka

zakh

stan

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Monteneg

ro

Morocco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

ragua

y

Pe

ru

Philip

pin

es

Rom

ania

Se

rbia

So

uth A

fric

a

Sri

Lanka

Thaila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Vene

zue

la

Vie

tn

am

Exports 2010

0

20

40

60

80

100

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgari

a

Ge

org

ia

Indo

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pa

kis

tan

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

Afr

ica

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukra

ine

Ve

ne

zue

la

Vie

tnam

Exports 2015

0.0E+00

4.0E+09

8.0E+09

1.2E+10

1.6E+10

2.0E+10

2.4E+10

2.8E+10

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

Fdi 2005

0E+00

1E+10

2E+10

3E+10

4E+10

5E+10

6E+10

7E+10

8E+10

9E+10

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

FDI 2010

-1E+10

0E+00

1E+10

2E+10

3E+10

4E+10

5E+10

6E+10

7E+10

8E+10

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

FDI 2015


116

Imports

Middle-income countries in most of the cases have higher demand for goods and

services than they can supply. This demand and supply gap is fulfilled with imported

goods and services which represent high percentage of Gross National Product. The

imports and GDP have a significant negative relationship because of this many of

these countries implement quotas and tariffs to encourage domestic production and to

decrease imports level. Highest import levels for the years taken in consideration in

our model are Malesia, Montenegro, Thailand and Vietnam which imports are above

50%.

Figure 4. Imports 2005, 2010 and 2015 (%)

Interest Rate

Interest rate shows the relationship between the real money demand and real money

supply. Central Banks of each country try to keep a low and stable interest rate to

encourage investments and consumption and as result to increase GDP. As shown in

the graphs in 2005, 2010 and 2015 interest rate in most of the countries was between

0 to 10 percent except some countries like Brazil and Serbia in 2005, Pakistan and

Serbia in 2010 and Argentina, Brazil, Kazakhstan and Ukraine in 2015.

Figure 5. Interest Rate 2005, 2010 and 2015 (%)

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgari

a

Ge

org

ia

Indo

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pa

kis

tan

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

Afr

ica

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukra

ine

Ve

ne

zue

la

Vie

tnam

Imports 2005

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Alb

ania

Alg

eria

Arg

entina

Bra

zil

Bulg

ari

a

Georg

ia

Indonesia

Iraq

Kazakhsta

n

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Monte

negro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pakis

tan

Para

guay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serb

ia

South

Afr

ica

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukra

ine

Venezuela

Vie

tnam

Imports 2010

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgari

a

Ge

org

ia

Indo

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pa

kis

tan

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

Afr

ica

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukra

ine

Ve

ne

zue

la

Vie

tnam

Imports 2015

0

4

8

12

16

20

24

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgari

a

Ge

org

ia

Indo

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pa

kis

tan

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

Afr

ica

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukra

ine

Ve

ne

zue

la

Vie

tnam

Interest rate 2005

0

2

4

6

8

10

12

14

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

Interest rate 2010

0

4

8

12

16

20

24

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgari

a

Ge

org

ia

Indo

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pa

kis

tan

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

Afr

ica

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukra

ine

Ve

ne

zue

la

Vie

tnam

Interest rate2015


117

Remittances

Remittances, which are the focus of our study, are a very important and significant

part of overall GDP especially in low and middle-income countries. These countries

have the highest number of migrants who migrate to developed countries and sent

back home money for their family‘s consumption, investments, education

expenditures etc. As shown in the graph most of the countries receive up to $8 billion

as remittances. Some countries like Mexico, Nigeria, Philippines and Nigeria get from

migrants $12 billion up to $29.8 billion. Considering that in many countries many

remittances inflow are not registered legally the effect of this variable in the whole

economy would be higher.

Figure 7. Remittances 2005, 2010 and 2015 (USD)

Unemployment Rate

Unemployment rate is an important indicator of the economic growth in a country.

Governments imply different policies every year to decrease as low as possible the

unemployment level. Unemployment is also one of the most important reasons why

labor force of these countries migrate to developed countries. Highest unemployment

rate was registered in 2005 in Macedonia at 37.3% and the lowest in 2015 in Thailand

at 0.9%. Average unemployment rate for the three years was approximately 10%.

0.0E+00

4.0E+09

8.0E+09

1.2E+10

1.6E+10

2.0E+10

2.4E+10

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

Remittances 2005

0.0E+00

4.0E+09

8.0E+09

1.2E+10

1.6E+10

2.0E+10

2.4E+10A

lba

nia

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

Remittances 2010

0.0E+00

4.0E+09

8.0E+09

1.2E+10

1.6E+10

2.0E+10

2.4E+10

2.8E+10

3.2E+10

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

Remittances 2015

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Alb

ania

Alg

eria

Arg

entina

Bra

zil

Bulg

ari

a

Georg

ia

Indonesia

Iraq

Kazakhsta

n

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Monte

negro

Moro

cco

Nig

eri

a

Pakis

tan

Para

guay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serb

ia

South

Afr

ica

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukra

ine

Venezuela

Vie

tnam

Unemployment 2005

0

5

10

15

20

25

30

35

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

Unemployment 2010

0

5

10

15

20

25

30

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

Unemployment 2015


118

Figure 8. Unemployment Rate 2005, 2010 and 2015 (%)

Gross Domestic Product

Gross Domestic Product is one of the most important indicator in our study. It shows

the economic health of a country by calculating the total consumption, investment,

government expenditure and net exports of each country. It measures the total market

value of all finals goods and services produced at a given period. In our model the

highest registered was in Brazil in 2010 at a value of $2.21 trillion. In 2015 the

average GDP for all the middle-income countries was $28 billion.

Figure 9. Gross Domestic Product (GDP) 2005, 2010 and 2015 (USD)

Methodology and Data Collection.

To run our statistical analysis we collected data for 30 middle-income countries for

2005, 2010 and 2015. The data sources were International Monetary Fund (IMF)

(International Monetary Fund, n.d.) and World Bank (World Bank, n.d.). The research

is done in three statistical interpretations, which are Correlation Matrix, Descriptive

Statistics and Regression Analysis.

Correlation Matrix

Correlation matrix is used to check the correlation between two variables and

multicollinearity. Correlation coefficient shows if the variables have positive,

negative or no relationship between each other. If correlation coefficient is bigger

than 0.8 then these two variables suffer from multicollinearity problem and one of

them should be excluded from the model. We check correlation between 8 dependent

variables in 2005, 2010 and 2015 separately.

0E+00

1E+11

2E+11

3E+11

4E+11

5E+11

6E+11

7E+11

8E+11

9E+11

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

GDP 2005

0.0E+00

4.0E+11

8.0E+11

1.2E+12

1.6E+12

2.0E+12

2.4E+12

Alb

ania

Alg

eria

Argentin

a

Brazil

Bulg

aria

Georgia

Indonesia

Iraq

Kazakhstan

Lib

ya

Macedon

ia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Montenegro

Morocco

Nig

eria

Pakis

tan

Paraguay

Peru

Philip

pin

es

Rom

ania

Serbia

South A

fric

a

Sri

Lanka

Thailand

Tunis

ia

Ukrain

e

Venezuela

Vie

tnam

GDP 2010

0.0E+00

4.0E+11

8.0E+11

1.2E+12

1.6E+12

2.0E+12

Alb

ania

Alg

eria

Arg

en

tin

a

Bra

zil

Bu

lgaria

Ge

org

ia

In

do

ne

sia

Ira

q

Ka

zakh

sta

n

Lib

ya

Mace

do

nia

Mala

sya

Mexic

o

Mold

ova

Mon

ten

eg

ro

Moro

cco

Nig

eria

Pa

kis

ta

n

Pa

rag

ua

y

Pe

ru

Ph

ilip

pin

es

Rom

an

ia

Se

rbia

So

uth

A

fric

a

Sri

La

nka

Th

aila

nd

Tu

nis

ia

Ukrain

e

Ve

ne

zue

la

Vie

tn

am

GDP 2015


119

Table 1. Correlation matrix (2005)

In 2005 the strongest positive correlation is between Imports and Exports r = 0.69 and

Remittances with FDI r =0.626.

The strongest negative correlation is between interest rate and exports r = -0.458 and

Remittances with unemployment rate r = -0.331

Table 2. Correlation Matrix (2010)

In 2010 the strongest positive correlation is between Imports and Exports r = 0.742

and

Interest rate with CPI r =0.368.

The strongest negative correlation is between interest rate and exports r = -0.486 and

Imports with CPI r = -0.375.

CPI_2005 EXPORTS_... FDI_2005 IMPORTS_2... INTEREST_... MONEY_SU... REMITTAN... UNEMPLOY...

CPI_2005 1.000000 -0.016641 -0.076411 0.060003 0.313602 0.160666 0.015959 -0.043740

EXPORTS_... -0.016641 1.000000 -0.209076 0.690816 -0.458590 -0.086523 -0.199717 -0.240618

FDI_2005 -0.076411 -0.209076 1.000000 -0.299083 0.323701 -0.107765 0.626048 -0.319150

IMPORTS_2... 0.060003 0.690816 -0.299083 1.000000 -0.214925 0.007757 -0.220611 -0.106501

INTEREST_... 0.313602 -0.458590 0.323701 -0.214925 1.000000 0.147171 0.188404 0.076967

MONEY_SU... 0.160666 -0.086523 -0.107765 0.007757 0.147171 1.000000 -0.248252 0.110305

REMITTAN... 0.015959 -0.199717 0.626048 -0.220611 0.188404 -0.248252 1.000000 -0.331181

UNEMPLOY... -0.043740 -0.240618 -0.319150 -0.106501 0.076967 0.110305 -0.331181 1.000000

CPI_2010 EXPORTS_... FDI_2010 IMPORTS_2... INTEREST_... MONEY_SU... REMITTAN... UNEMPLOY...

CPI_2010 1.000000 -0.303120 -0.048763 -0.375096 0.368974 0.350627 0.109706 -0.223730

EXPORTS_... -0.303120 1.000000 -0.254744 0.742575 -0.486641 -0.156948 -0.197635 -0.096169

FDI_2010 -0.048763 -0.254744 1.000000 -0.332056 0.232256 0.056282 0.119902 -0.219724

IMPORTS_2... -0.375096 0.742575 -0.332056 1.000000 -0.283833 -0.074591 -0.206764 0.107605

INTEREST_... 0.368974 -0.486641 0.232256 -0.283833 1.000000 0.289243 0.089141 0.140219

MONEY_SU... 0.350627 -0.156948 0.056282 -0.074591 0.289243 1.000000 -0.166730 -0.149383

REMITTAN... 0.109706 -0.197635 0.119902 -0.206764 0.089141 -0.166730 1.000000 -0.324371

UNEMPLOY... -0.223730 -0.096169 -0.219724 0.107605 0.140219 -0.149383 -0.324371 1.000000


120

Table 3. Correlation Matrix (2015)

In 2015 the strongest positive correlation is between Imports and Exports r = 0.87 and

Broad money growth with CPI r =0.64. Because of high correlation, we omit Exports

from our model.

The strongest negative correlation is between interest rate and Imports r = -0.272 and

Imports with FDI r = -0.287.

Descriptive Statistics

Descriptive statistics is used to show the Mean, Maximum, Minimum, Peakness and

Skewness of 8 independent variables and the dependent variable, which in our case is

Gross Domestic Product. Number of observations taken into consideration in this

examination is 30.The descriptive statistics are analyzed for the years 2005, 2010 and

2015 separately to show the changes incurred in each year compared to two other

years.

The first year studied is 2005 where Maximum CPI was 36.95% in Iraq, Maximum

Exports were 112.899% in Malaysia, Maximum FDI was $26B in Mexico, Maximum

Imports were 91.672% In Moldova, Maximum Interest rate was 20.51% in Serbia,

Maximum Broad money growth was 54.396% in Ukraine, Maximum Remittances

were $22.7B in Mexico, Maximum Unemployment rate was 37.3% in Macedonia and

Maximum GDP was $89.1B in Brazil. Minimum CPI was 0.16% in Macedonia,

Minimum Exports were 15.244% in Brazil, Minimum FDI was $7,300,000 in

Paraguay, Minimum Imports were 11.843% in Brazil, Minimum Interest rate was

1.43% in Algeria, Minimum Broad money growth was 3.707% in Iraq, Minimum

Remittances were $0 in Montenegro, Minimum Unemployment rate was 1.3% in

Thailand and Minimum GDP was $2.26B in Montenegro. All variables taken in our

model are Right Skewed and have their peak value except Imports, which don‘t have

peak.

CPI_2015 EXPORTS_... FDI_2015 IMPORTS_2... INTEREST_... REMITTAN... MONEY_SU... UNEMPLOY...

CPI_2015 1.000000 -0.208953 -0.019176 -0.106106 0.198852 -0.122237 0.641588 -0.087088

EXPORTS_... -0.208953 1.000000 -0.197427 0.875303 -0.242196 -0.162728 -0.263677 0.006639

FDI_2015 -0.019176 -0.197427 1.000000 -0.287772 0.249672 0.166940 0.041325 -0.266559

IMPORTS_2... -0.106106 0.875303 -0.287772 1.000000 -0.272984 -0.191682 -0.214689 0.127022

INTEREST_... 0.198852 -0.242196 0.249672 -0.272984 1.000000 -0.053995 0.316152 -0.204235

REMITTAN... -0.122237 -0.162728 0.166940 -0.191682 -0.053995 1.000000 -0.120798 -0.349155

MONEY_SU... 0.641588 -0.263677 0.041325 -0.214689 0.316152 -0.120798 1.000000 -0.120373

UNEMPLOY... -0.087088 0.006639 -0.266559 0.127022 -0.204235 -0.349155 -0.120373 1.000000


121

Table 4. Descriptive Statistics (2005)

The second year studied is 2010 where Maximum CPI was 28.187% in Venezuela,

Maximum Exports were 86.93% in Malaysia, Maximum FDI were $88.5B in Brazil,

Maximum Imports were 80.215% In Vietnam, Maximum Interest rate was 13.1% in

Serbia, Maximum Broad money growth was 33.108% in Argentina, Maximum

Remittances were $22.1B in Mexico, Maximum Unemployment rate was 32% in

Macedonia and Maximum GDP was $2.21T in Brazil.

Minimum CPI was 0.583% in Malaysia, Minimum Exports were 10.738% in Brazil,

Minimum FDI were $212,000,000 in Moldova, Minimum Imports were 11.799% in

Brazil, Minimum Interest rate was 0.18% in Bulgaria, Minimum Broad money growth

was -0.573% in Libya, Minimum Remittances were $0 in Libya, Minimum

Unemployment rate was 1% in Thailand and Minimum GDP was $4.14B in

Montenegro.

All variables taken in our model, for 2010, are Right Skewed and have their peak

value except Imports and Broad Money Growth.

CPI_2010 EXPORTS_... FDI_2010 IMPORTS_2... INTEREST_... MONEY_SU... REMITTAN... UNEMPLOY... GDP_2010

Mean 6.013533 38.61313 7.67E+09 41.49920 5.396333 14.85687 4.41E+09 10.27767 2.66E+11

Median 4.533500 34.87700 1.90E+09 40.27000 5.400000 13.08500 1.54E+09 7.800000 1.43E+11

Maximum 28.18700 86.93000 8.85E+10 80.21500 13.10000 33.10800 2.21E+10 32.00000 2.21E+12

Minimum 0.583000 10.73800 2.12E+08 11.79900 0.180000 -0.573000 0.000000 1.000000 4.14E+09

Std. Dev. 5.419545 17.32854 1.64E+10 18.89560 3.074624 8.359616 6.26E+09 6.984070 4.34E+11

Skewness 2.470579 0.920785 4.229301 0.316317 0.591362 0.661930 1.926617 1.352952 3.330465

Kurtosis 10.48186 3.687663 21.19752 2.204518 3.051153 2.843141 5.650528 4.573329 14.77686

Jarque-Bera 100.4916 4.830323 503.3722 1.291271 1.751817 2.221514 27.34089 12.24660 228.8280

Probability 0.000000 0.089353 0.000000 0.524329 0.416484 0.329310 0.000001 0.002191 0.000000

Sum 180.4060 1158.394 2.30E+11 1244.976 161.8900 445.7060 1.32E+11 308.3300 7.99E+12

Sum Sq. Dev. 851.7726 8708.074 7.78E+21 10354.27 274.1461 2026.612 1.14E+21 1414.540 5.47E+24

Observations 30 30 30 30 30 30 30 30 30

CPI_2005 EXPORTS_... FDI_2005 IMPORTS_2... INTEREST_... MONEY_SU... REMITTAN... UNEMPLOY... GDP_2005

Mean 8.011567 41.85097 3.96E+09 43.33947 6.345667 21.38400 2.95E+09 11.37933 1.36E+11

Median 6.837000 37.23350 2.08E+09 44.94350 5.115000 18.88300 1.15E+09 9.700000 6.92E+10

Maximum 36.95900 112.8990 2.60E+10 91.67200 20.51000 54.38600 2.27E+10 37.30000 8.91E+11

Minimum 0.164000 15.24400 7300000. 11.84300 1.430000 3.707000 0.000000 1.300000 2.26E+09

Std. Dev. 7.287413 19.55559 5.41E+09 20.52353 4.465551 12.55229 5.15E+09 7.515849 2.15E+11

Skewness 2.184873 1.588582 2.632315 0.589957 1.796802 0.984534 2.655575 1.482564 2.834684

Kurtosis 9.315435 6.840649 10.60661 2.948691 6.284324 3.363966 9.458766 5.857103 10.22064

Jarque-Bera 73.72424 31.05619 106.9711 1.743538 29.62596 5.012121 87.40497 21.19378 105.3492

Probability 0.000000 0.000000 0.000000 0.418211 0.000000 0.081589 0.000000 0.000025 0.000000

Sum 240.3470 1255.529 1.19E+11 1300.184 190.3700 641.5200 8.86E+10 341.3800 4.09E+12

Sum Sq. Dev. 1540.085 11090.21 8.49E+20 12215.25 578.2931 4569.243 7.69E+20 1638.152 1.34E+24

Observations 30 30 30 30 30 30 30 30 30


122


The third and last year studied in our model is 2015 where Maximum CPI was

121.738% in Venezuela, Maximum Exports were 89.779% in Vietnam, Maximum

FDI were $75.1B in Brazil, Maximum Imports were 88.988% In Vietnam, Maximum

Interest rate was 22.01% in Argentina, Maximum Broad money growth was 58.843%

in Venezuela, Maximum Remittances were $29.8B in Philippines, Maximum

Unemployment rate was 27.9% in Macedonia and Maximum GDP was $1.78T in

Brazil. Minimum CPI was -1.188% in Iraq, Minimum Exports were 10.585% in

Pakistan, Minimum FDI were -$403,000,000 in Algeria, Minimum Imports were

10.79 in

Nigeria, Minimum Interest rate was 0.01% in Bulgaria, Minimum Broad money

growth was -9.031% in Iraq, Minimum Remittances were $0 in Libya, Minimum

Unemployment rate was 0.9% in Thailand and Minimum GDP was $3.99B in

Montenegro. All variables taken in our model, for 2015, are Right Skewed and have

their peak value except Imports.


Regression Analysis

Regression Analysis shows the effect of a unit change of the independent variable in

the dependent variable (GDP).

Y = α + β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 +β5X5 +β6X6 + β7X7 + β8X8

CPI_2015 EXPORTS_... FDI_2015 IMPORTS_2... INTEREST_... REMITTAN... MONEY_SU... UNEMPLOY... GDP_2015

Mean 8.768900 37.56037 7.50E+09 41.94340 5.823333 5.65E+09 10.83727 10.00633 2.80E+11

Median 2.663500 35.07550 3.09E+09 41.69850 4.285000 1.81E+09 8.523500 7.600000 1.79E+11

Maximum 121.7380 89.77900 7.51E+10 88.98800 22.01000 2.98E+10 58.84300 27.90000 1.78E+12

Minimum -1.188000 10.58500 -4.03E+08 10.79000 0.010000 0.000000 -9.031000 0.900000 3.99E+09

Std. Dev. 23.11113 19.34028 1.45E+10 20.06224 5.709629 8.13E+09 13.16350 7.111518 3.85E+11

Skewness 4.252731 0.690611 3.695985 0.308236 1.665631 1.788858 2.040148 0.979426 2.475698

Kurtosis 20.69220 3.232517 17.18105 2.338034 5.184295 5.075589 7.764459 3.030140 9.300371

Jarque-Bera 481.6961 2.452300 319.6793 1.022797 19.83556 21.38515 49.18612 4.797510 80.26375

Probability 0.000000 0.293420 0.000000 0.599656 0.000049 0.000023 0.000000 0.090831 0.000000

Sum 263.0670 1126.811 2.25E+11 1258.302 174.7000 1.69E+11 325.1180 300.1900 8.39E+12

Sum Sq. Dev. 15489.61 10847.34 6.09E+21 11672.31 945.3961 1.92E+21 5025.054 1466.637 4.30E+24

Observations 30 30 30 30 30 30 30 30 30


123

In our equation Y is dependent variable GDP.

α is an intercept.

Β1 is CPI coefficient and X1 is CPI.

Β2 is Exports coefficient X2 is Exports.

Β3 is FDI coefficient X3 is FDI.

Β4 is Imports coefficient X4 is Imports.

B5 is Interest Rate coefficient X5 is Interest Rate.

B6 is Broad money growth coefficient X6 is Broad Money Growth.

B7 is Remittances Coefficient X7 is Remittances.

B8 Unemployment Rate Coefficient X8 is Unemployment Rate.

For 2005 we check the T-statistic and probability to know which variables are

significant at 90% significance level. Which means that Probability must me less than

0.1.

Significant variables for this year are FDI, Imports, Interest Rate and Broad Money

growth.

R-squared which shows if a model is fitted or not equals 0.898654. This mean that

approximately 90% of variations in GDP, are explained by our model.

Remittances weren‘t significant in 2005, because the Broad Money growth increased

sharply in all the countries, the economic instability, manipulation of information and

because of the political changes incurred at that time. Regression Equation for 2005

was:

Y = α + β3X3 + β4X4 + β5X5 + β6X6

GDP = α + β3FDI + β4 Imports+ β5Interest rate + β6Broad Money growth

GDP = 41,300,000,000 + 34.42FDI -1,940,000,000 Imports+ 9,720,000,000Interest

rate -2,230,000,000 Broad Money growth.

The simple interpretation of this equation is that an increase in $1 of FDI, increases

GDP by $34.42, an increase in 1%of Imports, decreases GDP by $1.94 billion, an

increase in 1% of Interest rate, increase GDP by $9.72 billion and an increase in 1%

of Broad Money Growth, decreases GDP by $2.23 billion.


124

Table 7. Regression Analysis (2005)

For 2010 we check the T-statistic and probability to know which variables are

significant at 90% significance level. Which means that Probability must me less than

0.1. Significant variables for this year are CPI, FDI, Imports and Remittances. R-

squared equals 0.962023. This means that 96% of variations in GDP, are explained by

our model.

Remittances are highly significant in 2010, at 95% significant level with probability

equal to 0.0219. So, their impact on GDP growth and economic development of these

middle-income countries was considerable. We can say that for 2010 remittances

were an important factor that pushed the economy.

For 2010 Regression Equation was:

Y = α + β1X1 + β3X3 + β4X4 + β7X7

GDP = α + β1CPI + β3 FDI+ β4Imports+ β7Remittances

GDP = 144,000,000,000 + 8,280,000,000CPI +24.62FDI -3,300,000,000 Imports +

8.37 Remittances.

We can conclude that an increase in 1% of CPI, increases GDP by $8.25 billion, an

increase in $1 of FDI, increases GDP by $24.62, an increase in 1% of Imports,

decreases GDP by $3.3 billion, an increase in $1 of Remittances, increases GDP by

$8.37.

Dependent Variable: GDP_2005

Method: Least Squares

Date: 01/19/17 Time: 10:25

Sample: 1 30

Included observations: 30

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

CPI_2005 -1.30E+09 2.27E+09 -0.572836 0.5728

EXPORTS_2005 1.06E+09 1.23E+09 0.861686 0.3986

FDI_2005 34.41898 3.979395 8.649301 0.0000

IMPORTS_2005 -1.94E+09 1.06E+09 -1.823724 0.0825

INTEREST_RATE_2005 9.72E+09 4.38E+09 2.222146 0.0374

MONEY_SUPPLY_GROWTH2005 -2.23E+09 1.27E+09 -1.756582 0.0936

REMITTANCES_2005 -4.130989 3.978238 -1.038397 0.3109

UNEMPLOYMENT_2005 5.77E+08 2.30E+09 0.251610 0.8038

C 4.13E+10 7.50E+10 0.550598 0.5877

R-squared 0.898654 Mean dependent var 1.36E+11

Adjusted R-squared 0.860046 S.D. dependent var 2.15E+11

S.E. of regression 8.04E+10 Akaike info criterion 53.30216

Sum squared resid 1.36E+23 Schwarz criterion 53.72252

Log likelihood -790.5324 Hannan-Quinn criter. 53.43664

F-statistic 23.27637 Durbin-Watson stat 2.051582

Prob(F-statistic) 0.000000


125


For 2015 we check again T-statistic and Probability to know which variables are

significant at 90% significance level. Probability must be smaller than 0.1.

Significant variables for this year are FDI, Imports and Remittances.

R-squared in this model equals 0.943031. We can say that 94% of variations in GDP,

are explained by our model.

Remittances are highly significant in 2015, at 95% significance level.

Their impact on GDP of these middle-income countries is considerable compared also

with other indicators taken in consideration in this research.

2015 Regression Equation is:

Y = α + β3X3 + β4X4 + β7X7

GDP = α + β3 FDI+ β4Imports+ β7Remittances

GDP = 196,000,000,000 +22.7FDI -5,310,000,000 Imports + 7.77 Remittances.

For this year we can say that an increase in $1 of FDI, increases GDP by $22.7, an

increase in 1% of Imports, decreases GDP by $5.31 billion, an increase in $1 of

Remittances, increase GDP by $7.77.



Date: 01/19/17 Time: 10:42

Sample: 1 30



CPI_2010 8.28E+09 4.39E+09 1.885488 0.0733

EXPORTS_2010 -18453637 1.84E+09 -0.010026 0.9921

FDI_2010 24.62082 1.323874 18.59755 0.0000

IMPORTS_2010 -3.30E+09 1.64E+09 -2.011125 0.0573

INTEREST_RATE_2010 -8.58E+09 7.87E+09 -1.091131 0.2876

MONEY_SUPPLY_GROWTH_2010 -1.21E+09 2.57E+09 -0.471859 0.6419

REMITTANCES_2010 8.367530 3.379862 2.475702 0.0219

UNEMPLOYMENT_2010 4.76E+09 3.30E+09 1.444934 0.1632

C 1.44E+11 1.04E+11 1.382387 0.1814









126


Limitations of the Study

Through our research we have faced some limitations, which may influence the result

of the study. The first and the most important one is the Economic Informality, which

made the data less credible. In these countries almost any migrant does not register

legally their remittances sent back home by finding other ways of money transaction.

Another limitation may be that in these countries, because of the existence of

corruption many data are manipulated and not properly registered. This leads to a

misunderstanding of authenticity of indicators. Migration, besides the effects in the

economy growth, has also social and demographical impacts. There are neither clear

data about the social effects, nor any exact number of migrants. There are other

informalities in these countries regarding custom procedures, fiscal policies or

cultural biases. These informalities don not change only the amount of remittances

sent back home each year, but also other indicators, such as imports and exports rate,

interest rate, unemployment rate, FDI etc. Our model consists on cross-sectional data

analyses and to understand better the impact of remittances in each country for each

year, it is important to consider the time-series data analyses.

Implications of the Study



Date: 01/23/17 Time: 13:39

Sample: 1 30



FDI_2015 22.76353 1.481659 15.36354 0.0000

CPI_2015 1.24E+09 1.11E+09 1.118759 0.2753

INTEREST_RATE2015 -1.36E+09 3.85E+09 -0.354147 0.7266

IMPORTS_2015 -3.85E+09 1.08E+09 -3.561446 0.0017

MONEY_SUPPLY_GROWTH_2015 5.76E+08 2.04E+09 0.282851 0.7799

REMITTANCES_2015 7.495262 2.700700 2.775303 0.0110

UNEMPLOYMENT_2015 9.02E+08 3.10E+09 0.290591 0.7741

C 2.10E+11 8.15E+10 2.574842 0.0173









127

As well as other studies our study shows the positive impact of remittances in GDP,

especially after the world crisis in 2008. But, the difference consists on observation of

indicators including remittances in three years 2005, 2010 and 2015. In this aspect our

model doesn‘t only provide data about the impact of remittances on GDP for middle-

income countries, but also information about how this effect changed over the years.

For each respective year we understand which indicators and in which amount they

affect Gross Domestic Product. Through this information we may lead to a conclusion

how economy has changed, before the world crisis and how it is changing recently.

This research may be helpful for other students who are interested in this topic, not

only in Albania, but also in other countries, since the countries taken in this model are

geographically widespread.

Further Research

This topic is very important, especially nowadays when it is part of all global political

discussions. This concerns not only policy-makers but also everyone in home and

host countries. That‘s why this issue requires further research to understand better all

impacts that remittances may have in a specific country and a clearer result. A further

research may be done to study the reasons that push people to migrate away from

their home countries. If countries have proper data, a good and helpful research may

be a paper regarding the economic areas where remittances are used. Remittances can

be used for consumption, investment and other activities. This is a very broad topic

and further researches can be done for every specific effect of remittances in every

country or region.

Conclusion

To conclude this paper we can say that remittances are a very important for money

inflow especially for developing countries, where they are the factor that push

forward the economy. The significance of this money inflow on GDP increased over

the years due to the increase of migration level and political changes in these

countries. In 2005 they weren‘t significant due to the money supply growth and

political reasons, in 2010 their significance increased considerably to approximately

98% confidence level and in 2015 their significance increased more to approximately

99% confidence level. In the following years is expected that their significance rises

even more, caused by the increasing number of migrants. Remittances effect on GDP

is observed only in 2010 and 2015 due to its significant effect. It decreased from

$8.37 in 2010 to $7.77 in 2015 caused by the slow-down in global economic growth

and fiscal changes in these countries. Another reason why the remittances effect

decrease is because the Consumer Price Index increased and money supply decreased

in these countries. Finally, we can say that even in the coming years remittances will

have a huge effect on home countries‘ economy, education, social development and

population density changes.


128

References

Adams, R. H. (1991). The Effects of International Remittances on Poverty,

Inequality,. International Food Policy.

Ajayi, M. M. (2009). International Remittances and Well-Being in Sub-Saharan

Africa. Economics and International Finance, Vol. 1, No. 3, 78-84.

Alexander M.Danzer, B. D. (2013). Migration, Welfare and the Labor Market in an

Emerging Economy. Institute for East and Southeast European Studies

Regensburg.

Anyanwu, J. C. (2010). Do Remittances Affect Poverty in Africa? African

Development Review, Vol. 22, No. 1, 51-91.

Bank, W. (2006). Economic Implications of Remittances.

Chami, R. D. (2009). Remittances: An Automatic Output. IMF Working Paper.

David Margolis, L. M. (2013). Migration, Remittances, Poverty and Inequality in

Algeria. Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit Insitute for the Study of

Labor.

Dietz, B. (2010). Migration and Remittances in Macedonia: A review. Osteuropa-

Institut, Regensburg.

Dilip Ratha, S. M. (2011). Impact of Migration in economic and social developement.

Retrieved from http://www.worldbank.org/

Fajnzylber, P. &. (2007). The Development Impact of. The World Bank, Washington

DC.

International Monetary Fund. (n.d.). Retrieved from https://www.imf.org/en/Data

Lachaud, J. (1999). Pauvrete, ménages et genre en Afrique subsaharienne. Centre

d’Economie du Developpement de l’Universite Montesquieu.

Nevila Konica, R. K. (2009). Albanian Migration: Causes and Consequences. South-

Eastern Europe Journal of Economics 1.

R.H., A. (2006). Remittances and Poverty in Ghana. World Bank Policy Research.

Rossi, A. (2008). The Impact of Migration on Children in Developing Countries.

Harvard University.

Shinjiashvili, T. (2008). Recent Migration Tendencies from Georgia.

Stephen Drinkwater, P. L. (2003). The impact of migration: A survey. Hamburg

Institute of International Economics.

Wakayama, Y. (2011). Can Remittances be the Source of GDP Growth in the

Developing Countries? Tokyo University of Foreign Studies.

World Bank. (n.d.).


129

The Impact of Albania Imports on Innovation, IT and Productivity

Imelda Kodra (Economics), Jonida Ismaili(Economics), Brixhilda Gula(Banking and

Finance)

(Epoka University, Albania)

Abstract

The value of import in Albania is relatively larger compared to the value of exports.

Economy of Albania suffers from a deficit in trade balances, although export is

showing a significant increase the recent years. The main reason is that Albania still

faces a major problem which is the lack of production for export. Most imported

products include machinery and equipment, food products, products of textile

industry, tobacco and chemicals. This paper aims to analyze the effects of import in

our country regarding three main factors such as innovation, information technology

and productivity by using descriptive method of analyzing data obtained from several

resources and coming to conclusion. How Albania imports have been affected by

economic history of our country and what recent years are showing us for the

perspectives of economic growth are also the main points of this paper, because

Albania has a great potential but this capacity is not being used properly. We will see

how import can contribute positively in our economy in the following pages of this

paper.

Keywords: Import; Technology; Productivity; Innovation; Economic Growth;

Trading.

Introduction

Imports are defined as purchases of goods or services by a domestic economy from a foreign

economy. The domestic country purchases them with the purpose to use and trade them

inside the country. The country that imports these products or that takes these products

inside, absence their production. This happens mainly due to these reasons:

-High cost. The domestic country can produce goods but the production cost inside the

country is very high, and the price of goods imported from abroad. So in this case is better to

take products and services from outside.

-Absence of technology. The domestic country has land. Labor and capital, all factors of

production but doesn‘t have the information or technology needed to produce this good or

service.

-Bad level of quality. The domestic country doesn‘t have the quality level of product/service

as the foreign country. The product is produce but not in such a good quality.


130

Imports on the domestic country affect many aspects of its economy, where the major

variables that it affects include: Gross Domestic Product, unemployment, consumption,

investment, exports, exchange rates, trade level and balances, productivity, technology and

innovation.

In this paper we will examine only the effect in three factors:

1. Productivity: How do the import effect in productivity? We see an increase or decrease?

2. Technology (IT): What is the effect of import in technology? Does the technology get

affected from the imported products?

3. Innovation: What is the effect of import in innovation? What about the imported goods?

How do the imported goods help the domestic country do better in new innovation in different

fields of production?

Literature review

Many researches have studied this connection regarding trade and how imports affect the

situation in Albania. There exist a relation with imports and the economy growth of the

country.

A study made by Soena Jaupllari on foreign trade and economic development related with

Albanian case explains the effect of import in our county. In her study she concludes that

imports have a positive effect in Albanian economy, especially when they are in the form of

inputs ready to be produced. As an example, she mentions imports of materials for processing

for further supplement needs in the domestic or international market and later she generalizes

with another example of machinery and equipment import and they positive effect of

increasing capital stock and modernization of technology.

In another study in foreign direct investment and Albania from Ismaili (2013) focuses more

on the industry of the production of food and beverages, because it concludes that it is has

relatively high investment. Furthermore it is based on imports as well as providing raw

materials in the country. It also shows the relation with productivity because 16% of the stock

of FDI in the manufacturing sector is investing in textile and leather, which are intensive

activities in terms of employment and export potential.

In addition, an article retrieved from ―Monitor‖ provides information how technology is

improved by importing equipment and machineries in the country, for Albanian firms. It also

indicates a rise in productivity. Increasing at rates higher than total imports (which rose 18%),

machineries and equipment took a greater weight. According to the trade, they took 17% of

imports. Purchases of machinery have been increasing year on year, confirming the sustained

interest of Albanian enterprises to invest in technology.

Representatives of the Ministry of Economy show that last year had also increased

investments in companies mining and processing of stones. According to them, they counted

dozens of companies that last year were forced to change machines


131

Data and methodology

Data regarding trade balances and import values during the year are mainly retrieved from

INSTAT, the Institute of Statistics in Albania. Import values are analyzed for a period of 25

years until 2016. Illustrative graphs are also provided from INSTAT in cooperation with the

Trading Economist site. The purpose it to show how imports impact the fields of innovation,

information technology and productivity in Albania. Data regarding innovation for patents

application from Albanian citizens are studied for a five year period from 2010 until 2015.

The numbers of patents application are obtained from the annual report of 2015 from

Directorate General of Patents and Trademarks in Albania. The information technology data

are gathered from several sources, mainly from reports. The productivity data are obtained

from INSTAT and previous research work. Illustrations are obtained from economic websites.

The method which is used on this paper is considered as a research study, by analyzing the

obtained descriptive data and their relation with each other and coming to observed

conclusions.

Albania Case

Historical Economic Overview

Albania is characterized by continuous import over the years, due to lack of production in

goods and services to be exported. This is highly related with economic and political history

of Albania, since it has been a difficult issue to convert from fifty years ruled by communism,

centralized economy to a market-oriented and democratic economy. In the early 1990‘s,

Albania was considered as the poorest country among all European countries, even though it

has a strategic position, nature potential and large possibilities to have a healthy economy.

But the applied politics did not function in the proper way in order to stimulate economic

growth or even to make full use of our resources. In September 8, 2000 Albania joined the

World Trade Organization, which helped by expanding the trade for exports and imports.

After 2005 some progresses were seen in the overall economy. In 2008 it achieved the status

of middle-income countries. Nowadays is still dealing with major problems such as

corruption, fiscal policies and attracting investments from foreigners in Albania. Albania

needs to structure the reforms that will lead to an increase the economy through

competitiveness and productivity. Decreasing unemployment and improving the public

service are some serious issues that our country is facing.

Imports in Albania

Albania‘s economy is considered to be import-oriented. The trade balance shows deficit over

time, because imports growth rate was increasing approximately with 25% only in the latest

years, Due to limitation in production. Exports are not sufficient because of not having a lot

of diversification and a competitive price, and some reason responsible for this might be low

infrastructure and income levels


132

From 1992-1996 was a strong progress in the balance of payments, due to a huge increase in

money sent to workers when in 1996, were approximately US$ 300 million per year. The

improvement in exports leaded to further expansions, especially in non-traditional exported

goods such as shoes, clothing. The production of domestic food rose quickly and this caused a

reduction on imports. Also foreign reserves progressed from the crucial point in 1991 and

normalized at approximately 3.5 months of import equivalent. . According to data for the

year of 2016 retrieved from INSTAT, Albania Imports went up 4.4% from year to year

respectively 55.5 billion ALL in December, spurred by materials of construction (+22.6 %);

leather goods (+15.5 percent) and wood and paper products (+13.3). The most trading

partners were United States with 39%, followed by Germany 37.9&, Kosovo with 38.1% and

Ukraine with 17.2%. During all year of 2016, imports rose with 6.3 % to 579 billion ALL.

Since 1993 until 2016, Albania‘s average of imports was 25097.49 million ALL and the

highest value recorded was in December of 2013 respectively with 59045.2 million ALL,

while the lowest one was recorded in March of 1997 with 1601.39 million ALL.

FIG. 1 Albania Exports and Imports

FIG. 2 Albania Exports and Imports difference for 2016


133

Innovation

Innovation is considered the solution of a technical problem, whereas the problem could be

new or old, but the solution must be new. Innovation is the process where a new idea is

converted in goods and services and the later creates value in society. New methods are found

for the use of particular product, which leads to beneficial results. This solution could bring

the creation of a new product or a new process, but the most important part is to be unique, an

innovative step and also to be applied in the industry. The person who is can produce an

innovation must be able to benefit economically from it. This is provided by the protection of

innovation patent, which last twenty years.

There are three ways to register patents in Albania:

1. Applications for patents that appear directly in GDPT as a national application;

2. Patent applications through the Patent Cooperation Treaty (PCT);

3. The patent issued by the European Patent Office (EPO) and seeking protection in Albania.

In the annual report of 2015, Elvin Lako as Director at Patents and Marks in Ministry of

Economy, (GDPT) said that almost all patents that are valid in Albania are guaranteed, in

EPO patents and are in force in Albania under the agreement with the EPO or under the

European Patent Convention (EPC). About 97.5% of all patents registered in GDPT are

patents issued by the European Patent Office (EPO) and they are extended or made available

in Albania. This means that nearly all patents in force in Albania are provided by EPO and are

part of a large family of patents which are also protected in other member countries of EPO.

In this paper, the number of registered patents from Albania is taken as the unit measure of

Albania‘s Innovation. Although there are discussions whether patents can be considered as a

pure innovation, but in Albanian case it would be the best way to measure innovation.

From 1997 until 2005, only 68 applications for patents were made, directly through GDPT,

from Albanian applicant, which yields 1.16% of all applications in total. This indicates a

small usage of national patents and furthermore it justifies the lack of examination of patents

substantially from GDPT, since most of them come examined from EPO. Local companies,

universities and individual inventors are less present in the system of protection of patents for

inventions. The reasons for this situation are as follows:

-Albanian companies and universities do not generate patentable inventions

-Albanian patents have a low level of usage by companies, universities and inventors because

of the low risk perceived imitation, and the lack of an active market for inventions patented

technologies which can be licensed or sold.

-Low level of awareness in universities and companies for protection system for invention

patents.

Despite the above reasons, it is worth mentioning that this year has significantly increased the

number of applications for national patents from 12 to 17, translated into 41.7% increase

Year Number of applications Registered patents EPO Patents Total

2010 2 1 338 341


134

As can be seen from the above table, trade is affecting Albania‘s chance to be more

competitive. The government of Albania has taken some measures in order to facilitate and

increase the usage of patents, as a major tool for the growth of economy. Therefore some

programs are created to support the growth in innovation field. One of the most important

agencies is The Agency for Research, Technology and Innovation (ARTI). It was established

in March 2010 and aims to force the relationship between research and technology. In

addition they try to ease the spread of information outside borders.

Agency for Research, Technology and Innovation (ARTI) as a coordinative and leading body

that cooperates with establishments within the field of science and technology for proper

development of the country, under control with national priorities, scientific development,

technological policies and management of Research and Development Institutes. Another

agency is Albanian Ministry of Innovation

Information Technology

Technology is defined as the use of knowledge or science for purposes of inventing or finding

a solution to main problems. That is the main reason why it impacts how a business acts and

somehow it measures their effectivity and efficiency. The use of technology has become a

crucial point not even in industries, but also in the economic aspect. An advanced technology

is a good indicator for the economic performance of that state, especially in productivity. For

instance developed countries are represented by having high level of technology. Today a lot

of industries are basically dependent on how they use their technology systems. Technology

is capable of changing the business nature.

In Albanian case, technology was mainly increased from import. It was cheaper for business

owners to buy machineries and equipment from the outside than to continue using the old

methods, which led to not much productivity over time. Government projects in public

investment and engagement of some private enterprises manufacturing to counter the crisis,

have contributed positively to an important indicator of productivity growth, such as the

investment in machinery and equipment. According to the Albanian Institute of Statistics

(INSTAT), machinery-equipment imports only last year rose over 24%, reaching 109.9

billion. Newer machineries in processing and production enterprises will increase productivity

at the same time reducing production costs. Entrepreneurs processing industry show that by

lowering the cost by 10%, increases productivity by 20%. In addition, foreign direct

2011 5 6 342 353

2012 5 4 342 351

2013 4 4 340 348

2014 12 2 409 423

2015 17 2 520 539

Total 45 19 2291 2355

TAB. 1 Nr. of application and registered patents over the years


135

investment (FDI) is another external factor that has contribution in employment, technology

and knowledge transfer, and generates growth, especially in manufacturing industry.

A good indicator is also the computer usage in businesses. In first diagrams below are

represented the percentage of organizations with computers and in the second one percentage

of companies according employees with computers.

Since technology has a huge impact, the government of Albania has taken some measures

also in IT in order to facilitate and increase the usage of patents, as a major tool for the

growth of economy. Therefore some programs are created to support the growth in IT field.

The two most important agencies are The National Agency on the Information Society

(NAIS) and PROTIC. NAIS goals are to promote new investments and technology in the

society of electronic communication, technology and information field. PROTIC was

established in October 10, 2012 from common goals of the Albanian Government, USAID,

Albanian-American Development Foundation (AADF), Microsoft, Cisco and

ALBTELEKOM. Its mission is to change and improve the Information and Communication

technology (ICT) in Albania and to become the most important tool for goods and services

and innovative ideas.

Productivity

Productivity expresses a rate of efficiency by the usage of three main factors of production in

an economy such as land, labor and capital. It is considered to be one of the important

indicators for the growth of the economy and it can be measured in different ways. The

common method is to express output per unit of input, in terms of an economic activity. An

important issue is the relation between productivity and technology, as they go together, when

technology increases so does the productivity.

FIG. 3 % of organizations with computer

FIG. 4 % of employees with computer


136

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

Tota factorproductivitygrowth (indifference%)

In this study, primarily labor productivity is used as a measure of productivity from the labor

factor. The Total factor of Productivity is also examined, in order to understand the

productivity part which is not related with factors such as labor and capital.

As can be depicted from the graph Labor productivity shows an increasing function during

the years. As import increase there is a positive relation with productivity because it also

increases over time.

Total Factor Productivity (TFP), which indicates how efficiently inputs were used in

production, is another important evidence of competitiveness. It measures the remaining

growth in of the overall output in an industry, firm or even in the economy of a country not

caused by the traditional input accumulation like capital and labor. The general way to

calculate it is through Cobb-Douglass production function, where TPF is depicted by A

variable:

The huge gaps in the graph during the first years of examination are related with the

difficulties that Albania experienced during the transition period. It should be mentioned that

low productivity comes also from increases in informality. In Albania more than 40% of

organizations have admitted that they face informal competition. This affects that some

business to keep low amounts of employees and physical capital, which causes the

productivity to remain in low levels.

Conclusions This paper tries to analyze the impact of import in information technology, productivity and

innovation in Albania. After the research is done, by data provided mainly from Institute of

Statistics, we reached the following conclusion that import has a significant impact in

Albania.. We cannot define whether import, as a whole, has much more positive impact rather

than a negative one in the overall economy of our state but the positive effect of import

influences mainly in three factors: innovation, productivity and information technology. The

strongest relation is founded between import and technology, where import turns out to

influence in increasing the technology usage, and an increase in the later is highly related with

increases in productivity. Our country is being affected a lot by foreign countries because by

importing their products Albania is increasing the level of these factors. By using foreign

products Albania has fulfilled and satisfied the market needs. Those goods and services that

they are bringing us also are helping our country to use itself the technology and innovation.

FIG. 5 Productivity and annual change FIG. 6 Total factor of productivity in Albania


137

Technology and Innovation of our country is closer to the ones that our colleagues have.

Productivity has been increasing over the time, even that there have been modest ups and

downs during hard times for the world economy that as of course effected Albania too.

On the other side, Albania still faces a major problem it is the lack of production for export.

As import increases the higher the deficit in trade balance goes. But Albania cannot always

continue to use import as a tool in order to have high productivity or innovation. Export is a

more important tool that needs to be stimulated, in order to have a positive trade balance.

Unfortunately in our country there are not enough initiatives to stimulate the export of our

country‘s product. Albania faced many difficulties in politics which leads to malfunction in

managing economic activities and low performance of our country. As this situation goes, the

trade balance will continue to be in deficit and Albania will remain again an import-oriented

country. Even though there are shown positive impacts of imports on Innovation, information

and technology and productivity that is still not enough for an economic growth of a state. A

country needs to stimulate exports as much as it cans.

References

Albania. (2015). http://www.worldbank.org/en/country/albania/overview.

Albania and the WTO. (2016).

https://www.wto.org/english/thewto_e/countries_e/albania_e.htm.

Albania Imports. (2017). http://www.tradingeconomics.com/albania/imports.

Albania, Labor productivity per person employed. February 12, 2012.

https://knoema.com/TEDOLLPCD2012Jan/total-economy-database-output-labor-

and-labor-productivity-country-details-1950-2011-january-2012?tsId=1001820.

Albania: Competitiveness. (2016).

http://www.theglobaleconomy.com/Albania/davos_competitivenes/.

Albanian Institute of Statistis. (2016). http://www.instat.gov.al/al/themes/tregtia-e-

jashtme.aspx.

Alijaj, Ilir. "Geography of innovation. Case of Albania." n.d.

Arber Demeti, Erjona Rebi. "Foreign direct investments (FDI) and Productivity in

Albania." n.d.: 10-13.

Bako, Holta. "Trade liberalization, the impact on economic growth.The case of

Albania." Tirane, 2015.

Bulletin of external trade, November 2016. (2017).

http://www.dogana.gov.al/sites/default/files/statistika/Buletini_Tregise_se_Jashtme_

Nentor_2016.htm.

Do business with Albania. n.d. https://en.portal.santandertrade.com/country-

profile/85,albania.

"Import of machineriess impoves technology." Monitor Newspaper, (2012).

Ismaili, Marsida. "Foreign direct investments and Albania." Durres, (2013).

Jaupllari, Soana. "Foreign Trade and Economic Development. The impact of

liberalization process." n.d.

Lako, Elvin. Annual Report of 2015. General directorate of patents and trademarks,

(2016).

Musabelli, Erisa. "International trade, trade liberalization and its impact." (2014).


138

Monumentet e qytetit të Durrësit

Anxhela Danushi, Bleona Tabaku, Ilirjan Nika, Armando Topalli

(Menaxhim Turizëm Arkeologjik, Bachelor, Viti II, Fakultetii Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Në këtë detyrë do të trajtojmëmonumentet e qytetit të Durrësit, të cilët janë

Amfiteatri, Termat publike, pusi i Tophanës, Macellum Forum (Rotonda) dhe Kalaja

e qytetit të Durrësit. Në këto monumente ne do të trajtojmë pjesët përbërëse të tyre,

funksionin që ato kanë pasur dhe kanë sot. Pjesë kryesore e kësaj detyrë është edhe

raporti i një anketimi i bërë në terren nga ne për të nxjerr në pah monumentet më të

vizituara, mendimi i individëve për këto monumente dhe cfarë mund të bëjmë për ti

mirëmbajtur këto monumente. Objektiv tjetër në këtë detyrë për ne është edhe

ndërtimi i një video dhe fletëpalosje për të bërë promovimin e këtyre monumenteve.

Konkluzioni itë gjithë detyrës është që ne të percjellim përmes kësaj detyre që secili

nga këto monumente ka një pjesë të historisë që e transmeton tek ne dhe duhet të

kujdesemi dhe ti mirëmbajmë për t‘ua trashëguar pasardhësve tanë dhe jo

tishkatërrojmë ato.

Fjalët kyçe: Monumentet kulturore, Promovimi i monumenteve, Fletëpalosje

HYRJE

Amfiteateri I durrësit

Kanë kaluar gati 5 shek që kurse Marlin Barleti dëshmoi për ekzistencën në Durrës,

krahas shumë ndërtimeve të tjera dhe te Amfiteatrit. Në vitin 1966 filluan gërmimet

në këtë objekt të rëndësishëm të historisë sonë të arkitekturës. Amfriteatrit I shihet sot

një pjesë e mirë e shkallares dhe galeritë nën të.

A.- Shkallarja (cavea) është e përbërë nga podium dhe dy pushimi ndermjet shkalleve

ka pjerësi 31 -3 gradë që I lejon shikuesve vështrimin e lojrave në arenë. Pas podiumit

duken tri shkallë dhe mbi to maeniani I parë. Sipër tij nje brez kalimi horizontal,

ndarës I dy manianeve. Mbi të duken dy shkallë para fillimit të manianit të dytë. Në

këtë manian ka katër shkallë rrëzore që shërbenin për shpërndarjen e shikuesve në

vendin e tyre. Në podium ruhen disa fragmente veshjesh me gurë . Shkallarja ngrihej

në pjesën më të madhe mbi një sistem galerish qe shërbenin njkohësisht për lëvizjen e

shikuesve. Ndërsa ¼ e saj mbështet në kodër.

B- Në sistemin e galerive që përbëjnë elementin më me interes në vetë konstruksionin

dhe funksionimin e amfiteatrit dallojmë tri grupe kryesore :


139

1-Galeritë e hyrjes – më e qartë dhe më e ruajtur na paraqitet sot galleria që është e

orientuar nga veriu drejt lindjes. Kjo galeri është pjesë e gërmuar.duke qënë galeri

kryesore që lidhte mjedisin e jashtëm me arenën, ajo do të sqaronte edhe elemente te

fasadës dhe të vetë arenës, element shumë domethenës në formulimin e përgjithshëm

të amfiteatrit. Muratura anash është me rreshta të rregullt tullash. Mbulimi eshte bere

me qemer gjysme cilindrik, me derdhje si element perberes ka copera guresh dhe

vende vende tulla te vendosura ne rolin e armatures lidhese. Te dukshem jane 4 harqe

me gjeresi1.6m. Qemeri ka nje ulje ne drejtim te arenes ne perputhje me pjerresin e

shkallares. Ne menianin e dyte kemi perseri nje galeri po vceriore e cila del dy shkalle

mbi prencintin. Eshte I dukshem harku I hyrjes ne te si dhe muret anesore me tulla.

Ne pjesen ku shkallarja mbeshtetet ne koder duket nje monitor qe lidhet me nje mjedis

te brendshem te orientuar nga veri-perendimi. Është I përbëre nga dy pjesë , ajo e

sheshtë që del me hark në shkallare dhe ajo e shkallezuar që lidhet me te parën dhe

me nje galeri eliptike fill pas murit.

2-Galeritë eliptike – Galeria e parë fillon drejt pas murit perimentral të arenës. Nga

ana e arenës duken gjurme suvaje. Mbulohet me qemer ku ka dhe të hapura katrore,

qarkuar anash me tulla për ndricim. Galeria e dytë ka gjerësi 1.64m.Mbulesa është me

qemer gjysmë cilindrik të derdhur dhe aty ku kryqëzohet me muret rrezore behet

kalimi me harqe tullash. Galeria e dyte zbukurohet, përvec harqeve dhe me katërnike:

në njërën nga ato jane vendosur mozaiket e kapeles, ndersa dy niket e mesit jane

perdorur si varre lidhur me kapelen. Gjithashtu nga kjo galeri me tri vonitore dilet ne

podium. Galeria e tretë fillon pas një muri kufizues të mbështetur në kodër. Mbulohet

me qemer cerek-rrethor. Me anën e dy vinotorëve dilet në shkallare, në fillim te

menianit të parë. Vonitori I parë I galerisë së tretë eliptike ka te ruajtura tri këmbë

shkallë guri të njëpasnjëshme. Ruhet mire harku I sipërm me tulla. Galeria e katërt

filon me murin ndarës ne pjesën kodrinore. Mbulimi eshte bere me qemer gjysme

cilindrik dhe ky duket vetem ne fillim sepse pjesa tjeter eshte e demtuar. Nga ana e

arenes muret jane te shkeputura nga ato eliptike. Aty eshte nje vomitor qe del ne fillim

te minianit te dyte.

3-Galeritë shkallë rrëzore.- shkalla e pare eshte e perbere nga dy pjese qe s‘jane vijim

I njera tjetres. E para lidh galerinë e dytë me të tretën dhe e dyta lidh galerinë e tretë

me të katërtën. Në të parën ruhet vetëm shkalla e fillimit. E dyta ka të ruajtur tri

shkallët e para të gurta. Shkalla e dytë lidh galerinë e dytë me të katërtën duke krijuar

nje shesh pushimi ne galerinë e tretë. Kjo ruan në një sasi më të madhe numrin e

shkallëve të gurta.

Shkalla e trete lidh galerin e dyte me te katerten. Ne te s‘ka asnje shkalle te gurte,

forma e tyre eshte shume e prishur. Ne te dy muret anesore ka harqe, per te lehtesuar

perseri rikonstruksionin sepse mjediset anesh tyre jane te pashfrytezura.


140

Kalaja e Durrësit

Në antikitetin e vonë qyteti I Durrësit mbrohej nga mure dhe kulla të fuqishme të cilat

përbën bazën e fortifikimeve edhe gjatë mesjetës së hershme e të mesme deri në

pushtimin turk. Të tilla janë kalaja e Turës, Ndroqit, Lalmit, Petrelës, Donëzit, Vilës,

Dajtit dhe Tujanit. Përvec këtyre në territorin e afërt gjenden edhe disa kështjella të

cilat mund të mos lidhen në mënyrë të drejtëpërdrejtë me sistemin e fortifikimit të

Durrësit për shkak të largësisë së madhe të tyre. Por dy prej tyre Laci dhe Daula janë

të vetmet kështjella në very të Durrësit, ndërsa kalaja e Shëngjinit kontrollon një rrugë

të rëndesishme natyrore që kalon nëpër Qafën e Priskës dhe zbret në fushën e Tiranës

nga kun ë disa drejtime mund te shkohet për në Durrës.

Shuflai ishte I pari që hodhi mendimin se Durrësi mbrohej nga një sistem kolosh

asteroide. Studiues te tjere jane K.Zheku, L. Rey, Hezei.

K. zheku trajtoi monogramet e tullat e fortifikimeve të vona antike të Durrësit. Ai

vërtetoi mendimin e shprehur më parë që muret egzistuese te Durrësit , te ndërtuara

me tulla I perkasin periudhës së perandorit bizantin me origjinë Durrësake, Anastas .

Studimi I Hezej ishte studimi I parë që I kushtoi vëmëndje të vecantë qytetit të

Durrësit. Në kohën e studimit të Hezeit ruheshin akoma gjurmët e kalasë së madhe të

Durrësit e njohur si kalaja e madhe byzantine sic e quan ai. Ajo formonte një lloj

trapezi ose katërkëndëshi të crregullt. Faqja veriperëndimore niste nga lartësia e fundit

e kodrës ―stani‖ me një gjatësi të përgjithshme prej 700m. Hezej shkruan se kjo është

një nga pjesët më të forta të rrethimit dhe ruan ende mbeturina të rëndësishme

muresh dhe kullash prej tulle. Prej këtij muri shkonte perqark pjerrësis së kodrës

―stani‖ dhe zbriste në fushë duke u drejtuar përmes kullotave dhe kënetës drejt bregut

të detit. Kjo linjë përbënte faqen veriore e cila sipas Hezejt ishte pjesa më e dobët dhe

më e arritshme e fortifikimeve. Faqja e tretë juglindore ndjek lakoren e lehtë të bregut

që vazhdonte në drejtim të detit. Ky murë deri te pestioni I madh I ndërtuar në buzë të

detit arrinte një gjatësi prej 800m , nderse muri I fundit jugperëndimor kishte një

gjatësi te përgjithshme por jo më pak se 1100m. ne përshkrimin e tij Hezej bën fjalë

për tri rrethime të Durrësit. Ai nuk kishte një ide të qartë në lidhje me murin e parë I

cili përfshin territorin e kalasë së sontme apo akropolin e vjetër.

Në rrethimi të dytë Hezej kuptonte muret rrethuese. Ndërsa rrethimin e tretë kishte

cilësuar një murë pa shenja kullash, gjurmët e të cilit humbisnin në një drejtim të

kodrave perëndimore.

Një studiues që analizoi muret ndërtuese të qytetit të Durrësit ishte dhe L.Rei. në

kohën e tij ruheshin akoma pjesërisht muret nga veriu dhe vetëm pak gjurmë nga muri

verilindor dhe jug-lindor. Sot nga muret e vona antike të Durrësit ruhet një trakt me

katër kulla, në anën jugperëndimore, një trakt I shkëputur nga miri juglindor, parallel

me bregun e detit dhe gjenden fare pak gjurmë rrafsh me tokën prej murit që kthente

nga veriperëndimi dhe atij në drejtim të veriut.


141

Muri jugperëndimor ka një gjatësi të ruajtur 490m. mendohet se para murit ka pasur

nje hendek. Muri është ndërtuar krejtëshisht prej tullash të lidhura me shtresa të trasha

llaci. Llaci ka su mbushes zhavor të imët dhe copëza tullash. Themelet janë të

ndërtuara me gurë. Pjesa e sipërme e kontruksioneve të vjetra të murin është mjaft e

rrënuar. Mbi të ruhen kryesisht vetëm bedena dhe frengji që I përkasin periudhës

mesjetare. Muri juglindor ruhet ne pak gjurmë. Materiali me të cilin është ndërtuar ky

mur është llac I përzier me zhavor dhe një sasi të madhe te përdorimit të gelqeres.

Ne krahun e majtë të qemeri të këtij muri ruhen gjurmët e disa shkallëve që të ngjisin

në murë ose ne katin e sipërm te ndonjë kulle. Teknika e ndërtimit të shkallëve është e

njëjtë me atë të mureve të tjera të kësaj periudhe. Gjithashtu është gjetur një gjurmë

muri 4m I gjatë I cili u zbulua gjatë hapjes së themeleve të një banese rreth 100m në

jug te Muzeut te luftës Nacional – Clirimtare. Ky trakt I përket ―rrethimit të dytë‖ te

përshkruar sipa studiuesit Hezej.

Kullat

Nga periudhe e vone antike ruhen katëe kulla ne murin jugperëndimore. Kulla B, C,

D, E prej tyre tri ndodhen në gjendje të mirë ndërsa kulla e katërt e rrenuar. Kullat

janë vendosur në largesi 61-64m në terren të sheshtë, ndërsa në terrenet e pjerrta

distance midis tyre zmadhohet. Të gjitha kullat kanë forma pesëkendore me dy brinjë

perpendikulare me kurtinat.

Kulla B: ka një trashësi muresh 3m, ruhet me lartësine 14m. kjo kullë ka qenë e

përshtatur në banesë prej kohësh, kështu që mund të vrojtohet mirë vetëm ambient I

katit të dyte që zinte gjith siperfaqen e kullës I pajisur me 7 frengji.

Kulla C: në mesjetë gjysma jugore e kësaj kulle ka qenë e rrënuar deri në nivelin e

tokës. Nga ana e mbrapme e kullës në very te hyrjes së saj dallohen gjurmët e një palë

shkallëve të periudhës së vonë antike. Duke qënë se kjo kulle është më pak e ruajtur

se 3 kullat e tjera kulla C nuk na jep ndonjë element të rëndësishëm arkitektonik.

Ujësjellsi I antikitetit në qytetin e durrësit

Gjysma e parë e shekullit të dytë e eres sonë për Dyrrahun shënon një periudhe

lulëzimi relativ. Kësaj periudhe i takojnë vera madhështore, amfiteatri dhe termat

publike. Pikërisht në këtë kohë ndërtohet dhe ujësjellesi i madh i qytetit. Prania e

kësaj vepre ne Dyrrah, nëpermjet burimeve, nënkuptohet vetëm nga një pasazh i

Vibius Sekuestrit që thotë se qyteti merrte lumin e quajtur Ululeus. Dokumentimi i

kësaj vepre antike gati e zhdukur arkeologjikisht, nisi në vitin 1861, kur në cezmën e

fshatit Arapaj, rreth 7 km në JL të Durrësit u gjet një pllakë mermeri me mbishkrim

latinisht. Në të thuhet se ujësjellësi , i ndërtuar prej perandorit Adrian, pasi qe

dëmtuar në disa pjese, u rindërtua prej nipit të tij perandorit Aleksander Severi dhe se

ky rindërtoi në një gjatësi prej 4 miljesh dhe rrugën që vinte prej kolonisë.


142

Mbetjet e ujësjellesit në qytetin antik e Durrësit. Objektet e para të zbuluara në qytetin

e Durrësit, që i përkasin ujesjellësit janë tubat e plumbit, tre nga këto janë ekspozuar

në Muzeun Arkeologjik të Durrësit. Ata janë të shtypur e të deformuar e kanë 91 cm,

diametri 21 cm dhe trashësine e pareteve 1,5-2 cm.

Sic dihet në qytetet e mëdha të Perandorisë Romake uji i ujësjellësve shpërndahj nga

depoja kryesore që ndodhej brenda mureve në depo të tjera më të vogla, në basën i

cili furnizohej me ujë nëprëmjet një dege të ujesjellësit që vinte nga depoja kryesore

e që kalonte e që kalonte përmbi pilastra deri sipër bllokut të madh, ngjitur më të.

Ngjashmeri me basene të këtij tipi gjeme në koloni romake të Afrikes së Veriut.

Elemente të përafërta verëhen edhe ne nymfeun e Butrintit.

Traseja e ujësjellësit në zonën e lagunës. Në zonën e ulët fushore, që dikur mbulohej

nga ujrat e lagunës së Durrësit dhe që në një pjesë të saj është baras me nivelin e detit,

kanali i ujësjellësit që vinte nga lartësia e kodrave të Rrashbullit, kalonte mbi një urë

të madhe me sistem harqesh mbi pilastra apo këmbë. Bazamentet e para që njohim i

kemi ndeshur në lagjen e re te qytetit që po zgjerohet gjithnje në tokat e kënetës së

dikurshme.

industriale dhe jo larg stadiumit, u zbuluan dy grupe, njëri prej shtatë dhe tjetri prej

pese bazamentesh te shtrira në një vijë.

Ndërtimi i secilit bazament përbën nga një masë solide prej gres te vegjel te crregullt,

të përzier me llac të bollshëm gelqereje popolani. Përreth janë gjetur edhe një sasi

tullash me formë trekëndëshi dybrinjënjëshëm, me hipotenuzen 30 cm, lartesinë 15

cm dhe trashësine 3,5-4 cm. Edhe këto kanë qenë te lidhur me llac gelqereje. Të

dymbëdhjetë bazamentet janë shtrirë në të njëjten vijë që drejtohet nga VL. Ky

drejtim perputhet me gjurmët e tjera që vërehen në brendësi të kenetës.

Tullat trekëndeshe janë prej një balte të pastër, ne ngjyrë të kuqe, të verdhë dhe oker,

të pjekur mirë dhe kanë permas të barabarta. Vendosja e tyre është bëre me rreshta të

rregullt horizontale. Cdo rresht formon nga dy së rë tullash te alternuara, një palë me

hipotenuzen nga jashtë nje pale me hipotenuzen nga brënda. Lidhja e tyre është bërë

me llac gelqereje.

Dy bazamente të tjera i kemi zbuluar në kanalin që ndan parcelen 166 nga parcela

168. Largësinë midis tyre është ajo që kemi njohur. Në fundin e bazamentit, që

gjendet në anën jugore të kanalit, vërehet një pjesë e armaturës prej dërrase, po

ashtu edhe zgavra e binareve.

Në zonën e kënetës në më të shumtën e parcelave dhe kanaleve ku shihen gjurmët e

ujësjellësit, vihen re edhe mbeturinat të tjera ndërtimesh antike . Këto ndeshen

sidomos në risht, nuk kanë asnjë lidhje me ujësjellësin, por vërtetojnë sëpaku se

trualli ku kalonte ai nuk ka qenë gjithmonë i mbuluar me ujë. Përkundrazi ka qenë i

banuar, së paku brenda caqeve kronologjike që përcaktohen me ndihmën e tyre.


143

Në zonën kodrinore Rrashbull-Arapaj. Gjurmët e ujësjellësit antik të Durrësit , duke u

nisur nga rrethina e këtij qyteti, na cuan keshtu në një pikë që ndodhet rreth 150 m në

jug të tunelit hekurudhor të Rrashbullit. Mbas dy bazamenteve gjejmë përsëri në

prerjen që i ka bërë traseja e hekurudhës faqes së kodrës.

Ky trakt muri ka një faqe të ndërtuar me tulla trekëndëshe, të lidhura me llac

gelqereje, dhe një veshje tjetër prej gres të crregullt të përzier me shumë llac. Gjatësia

e tij është 10 m, trashësia 0,80 m, ndërsa lartësia duket afërsisht 2 metra. Është rasti i

parë që në tërë trasen e gjurmuar deri ketu ndeshim një trakt muri që e kalon për së

tepërmi gjatësinë e zakonshme të bazamenteve të këmbëve dhe prandaj nuk mund ta

marrim për të tillë.

Teknika e hapjes së tuneleve ka qenë e njohur për kohën, madje ajo është zbatuar që

në periudhën helenistike, ndërsa në Azinë e Vogël shumë kohë me përpara.

Hyrja në tunelin e ujësjellësit në faqen e kësaj kodre mund të percaktohet lehtë me

anë të drejtimit që tregon trakti i murit. Këtu gjendet një burim uji dhe rreth e qark tij

është formuar një hurdhe e vogël. Gjurmimi i vijës së tuneleve të ketij tipi mund të

behet vetëm duke gjetur grykat e këtyre puseve që ndërtoheshin për ajrimin e kanalit

të nëndheshëm dhe për kryerjen e punimeve pastruese e riparuese në të.

Puset antike te Durrësit

Puset që njohim janë këto që po rendisim :

A. Vendasit i njohin me emrin Puset e Valisit. I pari gjëndet pasi kapërcen

kodrën e tunelit hekurudhor ne lartësine 25 m. largësine e tij nga trakti i murit

pranë hekurudhës është 350 m. i dyti ndodhet afërsisht 70 m më tej.

B. Mban emrin Pusi i Boricit. Gjendet në anën perëdimore të oborrit të shkollës

8-vjecare të Rrashbullit, në lartesinë 35 m. Ndërsa dy puset e parë janë

mbushur dhe sot dhe mund të dallohen pjeserisht vetëm grykat, i treti ruhet ne

gjendje më të mirë nga puset e tjerë. Sot pusi ka një thellësi prej 15 m dhe deri

në këtë thellësi paraqitet i thatë, pa ujë. Nga ana e brëndëshme e pusit, në cdo

6 rradhe tullash në kater pika diametralisht të kunderta, jane lene vende bosh

(gropeza) për të lehtesuar zbritjen dhe ngjitjen.

C. Gjendet ne lugun që formose ne JL te kodres me lartësi 40 m.Gryka e tij eshte

e dëmtuar dhe duket si nje grope uji më nje hurdhë të vogël reth e qark.

D. Gryka e këtij pusi dallohet në faqen perëndimore të kodrës me lartësi 45 m,

rreth 140 m nga pusi D

E. Gjendet në kurrizin e kodrës, aty ku rruga bën një kthesë për në Arapaj.

F. Ndodhet pranë shtëpisë së Arif Kacerrit, rreth 70 m nga pusi F. Edhe ky është

i mbushur kohët e fundit.

G. Gjendet rreth 70 m me tej pusit nr.7 duke qëne se në grykë muri prej tullash

është dëmtuar deri 3-4 m thellësi, në këtë pjesë ai është zëvendësuar me tre

tuba prej betoni.


144

Macellum Forum

Sheshi rrethor I vendosur 1.20m mbi mbetjet e strukturave të termave të periudhës

romake ka trajtën e një portiku rrethor, në mesin e të cilit ndodhet një podium. Portiku

me diametër 40m është I shtruar me pllaka mermeri te llojit prokonezian. Nga

kolonada janë gjetur vetëm dy kolona të plota me kapitelet përkatese. Rreth e qark

kolonadës shtrihet një koridor në formën e një hajati dhe në shpinë të tij një grup

mjedisesh që në anën e prapme qarkohen gjithashtu me një mur rrethor. Portiku me

sipërfaqje relativisht të madhe ka pasur funksioni e një sheshi publik. Gjetja pranë

piedestalit e një pëllembe (dore) që I përket trupores së një njëriu me përmasa

natyrore, na bën të mendojmë se në qender të podiumit duhet të ketë qënë një veper

monumentale kushtuar një personaliteti të shquar, siç mund të ishte perandori Anastas

me origjinë nga ky qytet. Në afërsi të ketij monumneti, në anët veriore dhe lindore

janë zbuluar herë pas here mbetje te disa grehinave ku janë nxjerrë një numër jo I

vogël elementesh dekorative arkitektonike (kolona , kapitele , imposte, pllaka

dekorative të kangjellave, të amboneve). Keto elemente mesa duket vinë nga godinat

e kultit , duhet ti përkasin ndoshta një grupi peshkopal. Strukturat e sheshit rrethor si

dhe gjetjet e rastit përreth tij na sjellin të dhëna me interes për urbanistikën e kësaj

pjese të qytetit në kohën e sundimit të perandoreve Anastas (491-518) dhe Justiniani I

(527-565). Drejtimi I kanaleve higjeno-sanitare që ndeshen pranë tyre është një e

dhënë tjetër që kjo njësi urbane duhet të kete qënë kufizuar me një rrjet rrugor

këndrejte. Dukuritë e perhapjes së besimit kristian në shek V –VI I kanë provuar dhe

rezultatet e kërkimeve arkeologjike të kryera ne rrethinat e afërta të Dyrrahut, ku siç

dihet në disa fshatra ( Arapaj, Gjuriçaj, Lis-Patros, Qërret e gjetke) janë zbuluar

grehina kishash e bazilikash paleokristiane. Dyrrahu ne dekadat e para të shek VII

kishte përfunduar shndërrimin e tij nga nje qytet antik me strukture urbane pagane me

një qytet tipik bizantino-kristian.

Termat Publike

Shpesherë gjatë gërmimeve të bëra në qytetin e Durrësit janë evidentuar dysheme të

ngritura mbi pilastra tulle, të cilat I takojnë termave të ndryshme qytqtare, publike apo

familjare. Funksioni I tyre si terma publike apo private lidhet jo vetëm me madhësinë

por edhe me pozicionin e vendosjes në raport me planin urbanistik të qytetit. Si terma

publike ato që janë zbuluar në vitin 1960 kanë shërbyer për ndërtimin e pallatit të

kulturës Aleksandër Moisiu. Ndërsa terma private mendohet se ka qene dyshemeja e

ngritur mbi pilasta tulle ne lagjen nr 6 gjatë punimeve për ndërtimin e një pallati ne

vitin 1987.

Pozita urbanistike e termave

Në terma ashtu si në të gjitha ndërtimet e tjera të periudhes së perandorise romake të

zbuluara në Dyrrah shihet si nje tendencë e orientimit tëmureve veri-jug dhe lindje-

perëndim.

Termat publike që mund të kenë qënë kryesoret për nga madhësia dhe dekorativiteti,

kanë gjithashtu orientime të mureve dhe mjediseve në linjën e pergjithshme very-jug.


145

Termat kanë kufizim të qartë nga perëndimi në rrugën e orientuar në linjën veri-jug.

Ruhet trotuari dhe një pjesë e gjerësisë së saj në gjatësinë rreth 20m. Rruga është e

shtruar me gurë kryesisht shtuforë, të punuar paksa në sipërfaqe apo gurë

konglomeratë, të marrë mesa duket në skajin verior të qytetit të quajtur porta. Trotuari

ka gjerësi 100m dhe gurët e buzës janë punuar më me kujdes për të krijuar qoshe.

Trotuari ka pak pjerrësi pëe nga rruga dhe vetë rruga ka pedencë në të dy anët,

specifike kjo e domosdoshme për grumbullimin dhe vjedhjen e ujërave. Kufizimi në

anën tjetër që I jep rrugës një gjerësi 2.66m duket se është më i mëvonshëm ngaqë

ndryshon specifika ndërtimore e trotuarit.

Terma publike

Sipërfaqja e zbuluar e tyre është rreth 700m2. Të qarta deri sot ruhen dy mjedise:

caldariumi dhe piscina. Nga vrojtimi I kujdesshëm I disa gjurmëve muresh e

dyshemesh të ruajtura kemi mundur të vecojmë dhe tepidaruimin, dyteriumin, latrine

etj. Mendohet se hyrja ka qënë nga jugu.

Caldariumi lidhet me tepidaruimin me dy porta ku vetëm pragu I njërës ruhet. Në jug

të tepidariumit është një mjedis I cili në një anë ka picina matatoria. Pas pishinës në

drejtim nga jugu është latruna ku ruhen konolet e ujërave të zeza. Caldaruimi ose

dhoma e nxehtë është mjedisi kryesor I dukshëm me sipërfaqe 12.80m x 7.45m me

brinjën e gjatë të orientuar perëndim-lindje dhe atë të shkurtëe very-jug. Muret

anësore të ruajtura në lartësi nga 100m deri ne 200m janë me tulla. Trashësia e

mureve është 0.6m dhe muri verior arrin ne 0.91m. dyshemeja është e shtruar me

pllaka mermeri të alternuara në formë fushe shahu me kombinim të pllakave të bardha

dhe atyre të errëta gati të zeza. Muret anësore te caldaruimit janë me tulla të lidhura

me llac.

Kanalizimet e brendshme

Dallojne dy tipa që ndryshojne nga njëri-tjetri.

A) Kanali qe përshkron anën perëndimore të apodyteriumit dhe që vazhdon në

frigidarium. Ka gjerësi 0.40m dhe thellësi 0.65m. Është I ndërtuar anash me

murature tulle sipërfaqja e të cilës suvatohet me llac gëlqereje.

B) Tipi I dytë I kanalit është me gjerësi 0.60m. Anash është I ndërtuar me

muraturë tullë. Ka thellësi nga dyshemeja 1.0m. Cdo 1.0m ka harqe ¼ rrethi

me tulla të mbështetura në faqet e mureve anësore. Ky tip kanali lidhet me

shkarkimin e ujërave të zeza te latrinës.

Kanalizimet e jashtme

Ujërat e mbledhura nga mjediset e termave shkarkohen jashtë në pusetë prej nga me

kanale të tjera, në kolektorin kryesor. Kemi arritur të sqarojmë pusetën ku derdhen

ujërat e pishinës si dhe drejtimin e konstruksionit të kanalit që përcjell ujërat e

mdledhura në të.


146

Puseta

Puseta gjendet në trotuarin e rrugës fill pas murit kufizues të termave në drejtim në

këndin jugperëndimor të pishinës , aty ku del tubi I plumbit. Për nga formulimi është

e ngjashme me pusetat në rrugët e qyteteve romake. Është ë ndëtuar me tulla në 3 anë

ë sipër ka gurë gëlqeror të gdhendur me paturë për mbështjelljen e kapakut. Sipër

puseta ka sipërfaqe 0.60m X0.60m.

BIBLIOGRAFIA

Hoti, A., ―Dy varre të periudhës së antikitetit të vonë në Durrës‖, Iliria, 1988,

f.223-225

Karaiskaj, Gj., Baçe, A., ―Kalaja e Durrësit dhe fortifikimet përreth në

antikitetin e vonë‖, Monumentet, 9, Tiranë, 1975

Miraj, L., ―Termat e Dyrrahut‖, Iliria, 1-2, Tiranë, 1994

Toci.V., ―Amfiteatri i Dyrrahut‖, Tiranë, 1970, f.461-462

Toçi, V., ―Amfiteatri i Dyrrahut‖, Monumentet, 2, Tiranë, 1976


147

Pasuria Nënujore në Shqipëri

Mirela Madani, Jona Saraci

(Menaxhim Turizëm Arkeologjik, Bachelor, Viti II, Fakultetii Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Në këtë projekt do të sjellim kuptimin në thelb të arkeologjisë nënujore, si dhe

studimet e bëra nga shumë arkeolog të kësaj fushe, e cila mbetet akoma e pazbuluar

nëvendin tonë.

Marina nënujore ose siç quhet ndryshe arkeologjia nënujore, lidhet me arkeologjinë

dhe kërkimet e bëra nën ujë. Arkeologjiakulturore dhe fizike nënujoreështë një degëe

arkeologjisë, e cila studiohet nga shkenca e antropologjisë dhe ndihmon në studimin e

prejardhjes së rracës njerëzore (të shqiptarëve në këtë rast). Kërkimet tona janë

fokusuar në webside të ndryshme, në intervista me arkeologë të specializuar, si dhe në

bibliografi të ndryshme.

Fjalët kyçe: Arkeologji, Liburnia, Piratët, Amfora

HYRJE

Arkeologjia (nga greqishtja e lashtë, arheos = i lashtë dhe , logos = fjalë, ose mësim)

është shkenca që studion qytetërimet dhe kulturat njerëzore të së kaluarës, dhe lidhjet

e tyre me mjedisin rrethues, nëpërmjet mbledhjes, dokumentimit dhe shqyrtimit të

gjurmëve lëndore që kanë mbetur (arkitekturës, dorë-punimeve, mbetjeve biologjike

dhe njerëzore).

Arkeologjia ndahet zakonisht në: arkeologjia e tokës dhe arkeologjia e nën ujit

(arkelogjia nën ujore) të cilat kanë të përbashkët metodologjinë e kërkimit dhe

studimit pavarësisht nga ambienti ku ato zhvillohen, në degë sipas periudhës ose

kulturës së objektit të studiuar.

Rëndësia e arkeologjisë nënujore

Dokumentimi i pasurisë nën ujore arkeologjike të vendit tonë do të mbushte vakumin

që ekziston në drejtim të vlerësimit të shkëmbimeve tregtare e kulturore në detin

Adriatik dhe Jon që nga antikiteti e deri më sot dhe në të njëjtën kohë do të ndihmonte

në intensifikimin e shkëmbimeve midis vendeve fqinje në fushën e arkeologjisë nën

ujore. Gjetjet e izoluara të deri tanishme, objektet e shumta arkeologjike, në veçanti

amfora tregtare, të konservuara në muze të ndryshëm të Shqipërisë, si dhe kërkimet

sistematike të nisura vitet e fundit, në veçanti në zonën e Durrësit, përveç rëndësisë që

kanë, sepse hedhin dritë mbi aspekte të ndryshme të historisë së sistemit portual

shqiptar dhe mbi zhvillimin ekonomik të qyteteve antike, të përqendruara kryesisht


148

përgjatë vijës bregdetare, ato gjithashtu evidentojnë pjesë të rëndësishme të

trashëgimisë sonë kulturore mijeravjeçare. Për vete pozicionin që vendi ynë ka pasur,

shumë pranë Italisë dhe Greqisë, dy nga qendrat më të rëndësishme të botës antike,

qytetet tona bregdetare kanë pasur shkëmbime të shumta tregtaro-ekonomike me

perandorinë romake përmes flotës detare të të dy vendeve. Gjate viteve të regjimit

komunist, falë gërmimeve të arkeologëve të apasionuar, dolën në dritë shumë site

arkeologjike me të cilat vendi ynë ka se çëtu ofrojë turistëve të huaj të interesuar për

të njohur nga afër trashëgiminë kulturore, historinë, traditat e zakonet e popullit

shqiptar që nga periudhat më të hershme antike e deri në vitet e mesjetës së vonë. Por,

gjatë këtyre viteve asnjë kërkim i specializuar nuk u bë në bregdetin shqiptar, kjo

edhe për fakt të mungesës së pajisjeve të nevojshme teknologjike e shkencore.

Konventë - mbi mrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore - Unesco

Konferenca e pergjithshme e organizates arsimore, kulturore e cila eshte e

ndërgjegjshme për rëndësinë e mbrojtjes dhe ruajtjes së trashëgimisë kulturore

nënujore dhe që përgjegjësia për këtë u takon të gjitha shteteve. Gjithashtu

trashegimia kulturore nenujore kërcënohet nga aktivitetet e

paautorizuara. Jo me pak e rendesishme eshte edhe prania e teknologjisë së përparuar

që lehtëson zbulimin dhe aksesin tek trashëgimia kulturore nënujore.

Neni 1

Qellimet e Konventes:

1. Trashëgimia kulturore nënujore, nënkupton të gjitha gjurmët e ekzistencës

njerëzore që kanë një karakter kulturor, historik ose arkeologjik që kanë qenë

pjesërisht ose plotësisht nën ujë, periodikisht ose vazhdimisht, për të paktën

100 vjet.

2. Aktivitetet që ndikojnë rastësisht mbi trashëgiminë kulturore nënujore,

nënkupton aktivitetet që, pavarësisht se nuk e kanë trashëgiminë kulturore

nënujore si objektin e tyre kryesor ose një prej objekteve të tyre, mund të

cenojnë fizikisht ose ndryshe dëmtojnë trashëgiminë kulturore nënujore.

Objektivat e Konventes:

-Kjo Konventë synon të forcojë mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore.

-Shtetet Palë bashkëpunojnë për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore

-Shtetet Palë ruajnë trashëgiminë kulturore nënujore në të mirë të njerëzimit në pajtim

me dispozitat e kësaj Konvente.

-Trashëgimia kulturore nënujore e përftuar depozitohet, konservohet dhe menaxhohet

në një mënyrë që siguron ruajtjen e saj afatgjatë.

-Trashëgimia kulturore nënujore nuk shfrytëzohet për arsye tregtare.

-Shtetet Palë sigurojnë që mbetjeve njerëzore, të cilat gjenden në ujërat detare tëu

kushtohet respekti i duhur.


149

-Asnjë veprim ose aktivitet i ndërmarrë mbi bazën e kësaj Konvente nuk përbën shkak

për të pretenduar, kundërshtuar ose ankimuar ndonjë pretendim për sovranitet ose

juridiksion kombëtar.

Amforat

Amfora është një enë qeramike antike me dy vega (shtëmbë) në formë vezake me një

grykë të zgjatur, e cila përdorej në Greqinë antike dhe në Romën antike për ruajtjen e

vajit dhe verës.

Edhe pse deti apo toka shqiptare ka pasur me mijëra amfora, në Muzeun Historik

Kombetar gjenden vetem 4 copë prej tyre, ndërsa në Muzeun Arkeologjik Durrës

vetëm disa prej tyre. Ato janë kryesisht objekte të zbuluara nga arkeologë të shumtë

shqiptarë në bashkëpunim edhe me arkeolog të huaj.

Por, shumë amfora gjenden ende nën ujërat tona. Në anije të mbytyra, te cilat

mbartnin shumë te tilla, pasi amfora nga antikiteti romak nga ku ka origjinen e deri

në mesjetë ishte e vetmja enë qeramike per të transportuar vajin apo verën. Por,

arkeologët nuk japin vendodhjet e sakta të këtyre amforave nën ujore.

Karakteristikë e amforave të gjetura nën ujë është struktura e mbuluar me guacka të

vogla, gjë e cila tregon që janë objekte shekullore.

Zbulimi i Anijeve Ilire.

Vetëm në periudhën 2004-2015 në bregdet, falë bashkëpunimit të peshkatarëve dhe

qytetarëve të tjerë durrsakë, jane zbuluar pesë spiranca që mbulojnë një periudhë

1000-vjeçare të lundrimit. Këta elemente përcaktojnë madhësinë e anijeve që

lundronin pranë brigjeve shqiptare dhe mund të them me kënaqësi se tipologjitë e

spirancave të zbuluara deri tani në Mesdhe janë gjetur tashmë edhe në bregdetin

shqiptar‖. Argeologë te ndryshëm thonë se spirancat e dimensioneve të mëdha për

anijet e periudhës te shek.VI para erës sonë janë dëshmi e pranisë së anijeve mbi 500

tone, mjaft të mëdha për kohën, por edhe të vëllimit të shkëmbimeve ekonomike mes

Ilirisë dhe vendeve të tjera të pellgut adriatiko-jonian. Porti i Durrësit dallohej

pikërisht për vëllimet e mëdha. Reliktet e gjetura vërtetojnë se këto anije e kishin

drejtimin nga qyteti bregdetar.

Trafikimi i objekteve të trashëgimisë kulturore.

Arkeologjia nënujore është një nga ato fusha studimore e shkencore që janë me

interes dhe në aspektin historik, dhe në atë kuturor. Trashëgimia kuturore dhe objektet

e saj përfshijnë edhe objektet e trashëgimisë kulturore. Ato vijnë në Shqipëri si

objekte apo mbetje nga anijet e mbytura, të tilla si amfora, monedha, apo mbeturina

ndërtimore të përmbytura nga deti. Fatkeqësisht këto objekte bien herë pas here preh e

veprimeve të paligjshme dhe pjesë e tregut të paligjshëm të tyre që vijneë e bëhen

gjithnjeë e më të pangopur peër të gllabëruar objekte të tilla nga trafikantë apo


150

koleksionistë të paligjshëm. Vjedhja e objekteve kulturore ndikon njësoj si në vendet

e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim. Trafiku i paligjshëm i trashëgimisë

kulturore është një krim që ka përmasa ndërkufitare apo ndërkombëtare që ndikon në

vendet e origjinës, tranziti dhe destinacinit final. Tregtimi illegal i veprave të artit

është rritur për shkak të rritjes së kërkesës nga tregu i artit, nga hapja e kufijve,

përmirësimi i sistemeve të transportit, si dhe nga paqëndrueshmëria politike e vendeve

të caktuara. Në të gjithë botën, ka raste të shumta të plackitjeve, vjedhjes, shitjes dhe

eksportit të objekteve të rëndësisë arkeologjike, historike, artistike ose shkencore që

kontribojnë në përcaktimin e identitetit të një vendi. Ndeëshkime të rrepta mund dhe

duhet të vendosen mbi individët të cilët janë të përfshirë në këto aktivitete të

paligjshme, duke përfshirë udhëtarët të cilët shpejt mendojnë apo thjesht kërkojnë për

të sjellë në shtëpi një souvenir.

KONKLUZIONET

Vitet e fundit është në fokus të arkeologëve, arkeologjia nënujore.Vitet e mëparshme

nuk ka qenë mundësia e infrastrukturës arkeologjike, ka pasë mungesë informacioni si

dhe teknologjia nuk ka qenë e zhvilluar në këto përmasa që është sot.

Në bodrumin e arkeologjisë janë ruajtur rreth 1200 objekte të zbuluara nga arkeolog

të shumtë që nga viti 1980ëe deri tani. Ato janë të kyçura dhe jashtë fokusit të

ministrisë së kulturës.

Duhet theksuar se këto zbulime përvec studimeve që bëhen duan të arrijnë tëju

percjellin brezave në vazhdim kulturën e lashtë që na ka karakterizuar ndër vite. Në

brigjet e deteve Adriatik dhe jon janë gjetur gjithashtu edhe anije që i përkasin

shekullit.VII.pr.kr. Përvec këtyre objekteve iu bëjmë të ditur turistëve vendas dhe të

huaj kulturën tonë ndër shekuj.

Shqipëria është një vend që ka potencial të madh për zbulime në këtë fushë, por i

mungojnë financimet.

REKOMANDIME

Shqipëria ka nevojë për hapjen e një pavioni ku të promovohen objektet e

gjetura nënujore, të cilat në vendin tonë janë të shumta, por të ―izoluara‖ në

bodrume.

Ministria e Arsimit dhe e Kulturës duhet të jetë më e përkushtuar në lidhje me

këtë pjesë. Të krijohen mundësitë që të mbrohen këto objekte nga të

ashtëquajturit ëpirateria ilirë.

Arkeologë të shumtë shqiptarë të kenë më shumë bashkëpunime me

institucione të huaja në mënyrë që të bëhet një punë e specializuar dhe një

promovim i denjë jashtë brigjeve Adriatik dhe Jon.


151

Dhe më e rëndësishmja është që shteti të financojë në këtë projekt në qoftëse

mund ta quajmë kështu, në mënyrë që zbulimet që do bëhen të nxirren nga

brigjet nënujore dhe të akomodohen në muzetë përkatës.


Adrian Anastasi, Mbrojtja e trashëgimisë kuturore nënujore në shqipëri, Instituti

Shqiptar i Arkeologjisë


152

Sinjalistika Turistike

Anela Paloka, Avenir Tabaku, Elda Hajdari, Xhoana Aruci

(Menaxhim Turizëm Arkeologjik, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Sinjalistika turistike luan një rol të rëndësishëm në lëvizjet turistike. Sinjalistika turistike

orienton turistët për në destinacionet e preferuara. Ajo nënkupton emërtimin e vendeve

turistike, distancën në kilometra.

Parqet kombëtare, vendet historike-kulturore vendet arkeologjike, muzetë, hotelet, agjensitë

dhe zyrat e informacionit turistik etj, të cilat shënohen në tabela të veçantë me ngjyrë të kafët,

të verdhë, ose të kaltërt dhe me shkronja standarte me ngjyrë të bardhë, të zezë ose të verdhë

ne dy gjuhë,ku njëra përvec gjuhës së vendit,duhet që të jetë në gjuhën më të njohur. Një vend

turistik pa sinjalistikën përcjellëse turistike është si hartë memece. Në Shqipëri sinjalistika

turistike shpeshherë dëmtohet nga persona të papërgjegjshëm si mungesë e sinjalistikës

turistike një turist mund të udhëtojë me orë të tëra duke mos ditur se në cilën zonë mund të

jetë.

Fjalet kyçe: Tabelat sinjalizuese, Vende arkeologjike, Muze, Hotele

HYRJE

Shenja turistike, e referuar shpesh si një shenjë me ngjyre kafe, është një shenjë

trafiku qëllimi i së cilës është që të drejtojë vizitorët në destinacionet turistike. Në

mes të viteve 1970 shenjat turistike u paraqitën në Francë. Që në atë kohë ideja e

drejtimit të turistëve me anë të shenjave dhe uniformës sinjalistike është përhapur në

të gjithë botën. Shenjat turistike kanë tre qëllime kryesore të cilat janë: (i) si shenjë

informacioni dhe tabelat treguese që tregojnë destinacionet turistike ose vendet

interesante ne një zonë të caktuar brënda një qyteti apo fshati. (ii) si shenja standarte

të përdorura për të shënuar rrugët turistike ose me tema të vecanta pushimesh. (iii)

për të lajmëruar prezencën e peisazheve të afërta, qyteteve dhe rajoneve zakonisht në

rrugët e distancave të gjata të tilla si autostradat.

Në Shqipëri sinjalistika është shumë e varfër dhe në të shumtën e rasteve e vendosur

vënd e pa vënd. Vendosja e sinjalistikës turistike është kopetencë e Ministris së

Turizmit dhe Kulturës dhe institucioneve përkatëse ( si psh: në parqet kombëtare

sinjalistika turistike vendoset nga Drejtoria e Shërbimeve Pyjore në rajonet ku ato

ndodhen të cilat kujdesen edhe për mirëmbajtjen e tyre).

SINJALISTIKA RRUGORE

Rruga si njӫ nga mjetet e komunikimit tӫ shoqërisë, ku pӫr arsye ekonomike,

sociale, kulturore të gjithӫ subjetket (pӫrdoruesit) qarkullojnë nӫ të njӫjtën hapӫsirë,

ka shenjat (sinjalet) e saj, tӫ cilt mund të jenë të llojit viziv ose akustik. Kӫto sinjale,


153

falë disa rregullave tӫ përcaktuara, transmetojnӫ shpejt saktë dhe me pamundӫsi

keqinterpretimi, njӫ mesazh pak a shumë tӫ thjeshtë, që mund të jetӫ paralajmӫrim

urdhër apo tregues e ndihmues pӫr një qarkullim sa , mӫ komod.

SINJALET VERTIKALE : janӫ të ndërtuar prej tabelave nӫ forma të ndryshme qӫ

kane sfond, kontur, simbol dhe vendosen vertikalisht në anӫ të rrugӫs ose mbi të me

lartӫsi të tillӫ që syri ti shohӫ qartë.

SINJSLET HORIZONTALE: shërbejn pӫr rregullimin e qarkullimit, duke u treguar

pӫrdoruesve të rrugӫs, mënyrat e sjelljes nӫ pjesë tӫ vecanta të rrugӫs dhe kufijtë e

qarkullimit. Sinjalet horizontale vizatohen nӫ rrugë ose futen nӫ mbishtresën e

rrugӫs.

SINJALET E NDRITSHME: kryesisht vendosen në kryqӫzime, por edhe në anӫ të

karrexhatӫs dhe shërbejnӫ për tӫ rregulluar qarkullimin e përdoruesve tӫ rrugës( mjete

dhe këmbӫsor).

SINJALE PLOTESUESE : janë të destinuara të tregojnë, drejtimin rrugor, kthesat e

veçanta dhe pikat kritike, pengesat e vendosura mbi rrugë ose anash saj. Gjithashtu,

sinjale plotësuese janë edhe sistemet e destinuara për të penguar vendqëndrimin dhe

për të ngadalësuar shpejtësinë. Aktet në zbatim caktojnë format, përmasat dhe

simbolet e sinjaleve plotësuese, karakteristikat e tyre konstruktive dhe mënyrat e

vendosjes së tyre.

Cfarë kuptojmë me sinjalistikë turistike dhe si ti përdorim ato.

Keto simbole turistike janë të miratuara në nivel kombetar. Ato janë tӫ destinuara pӫr

pӫrdorim nӫ anӫ tӫ rrugӫs , shenja, harta, udhӫrrӫfyesit, dhe faqet e internetit tӫ

turizmit.

Simbole tӫ tjera mund te shtohen nӫ tӫ ardhmen si lindje e nevojӫs dhe e financimit.

Tӫ gjitha simbolet e konsumit kanӫ qenë tӫ testuara sipas standardeve australiane dhe

janë të miratuar pӫr pӫrdorim nga tӫ gjitha shtetet. Disa shtete apo territore mund tӫ

zgjedhin të mos përdorin disa simbole kështu qӫ ju duhet tӫ konsultohen me zyrtarin

pergjegjes pӫr nӫnshkrimin e rrugӫve turistike nӫ shtetet pӫr tӫ pӫrcaktuar nӫse ato

janӫ tӫ aplikueshme nӫ zonӫn tuaj.

Duke përdorur keto simbole turistike ështe rӫnӫ dakort nӫ nivel kombӫtar pӫr kriteret

e pӫrdorimit tӫ cdo simboli, por disa shtete dhe territore mund tӫ zgjedhin tӫ

aplikojne kritere shtesӫ pӫr tӫ pӫrmbushur nevojat e politikave lokale. Ata duhet tӫ

konsultohen me shtetin ose autoritetin e territorit tӫ rrugӫs sӫ tyre dhe kryerjen e

turizmit pӫr sqarime nӫ lidhje me mӫnyrӫn se si ata duhet tӫ zbatohen nӫ rajonin e

tyre.

Këto simbole janë te mbrojtura nӫ tӫ drejten e autorit, por ato mund tӫ pӫrdoren nga

personat e autorizuar , agjencitӫ dhe organizatat komerciale vetӫm pӫr qellimin pӫr

tӫcilin janӫ parashikuar dhe nӫ pӫrputhje me kriteret bazӫ .


154

Zhvillimi i nje sërë simbolesh kombӫtare turistike, kӫnӫ qenӫ një projekt i madh i

―National Tourism Signing Reference Group‖ (nӫnshkrimi i grupit kombetar tӫ

referencӫs sӫ turizmit) që nga viti 2000.

Aplikimi për instalimin e një sinjalistike turistike.

1. Sistemi i një sinjalistike ―kafe‖ është një metodë e njohur ndërkombëtarisht e

theksuar për afërsinë dhe duke siguruar udhëzime për një destinacion turistik.

2. Shenjat kafe janë instaluar në vӫnde ku ata do të jenë më të nevojshme, dmth

të afërta me hyrje të objekteve apo objekteve dhe në ishujt më të afërt të

komunikacionit ose brenda rezervave rrugore.

3. Multi-gjuhët janë përdorur në shenja ngjyrë kafe për të krijuar një ambient

vizitor miqësore për vizitorët në ambientet apo objekteve.

4. Minimalisht, të gjitha shenjat kafe duhet të jetë në gjuhën zyrtare dhe një

gjuhë tjetër te dytë më të njohur.

Projektimi (dizenjimi) i tabelave sinjalizuese.

Shenjat e informacionit përkujtojne ndarjen e Gjermanise

Nӫ shumë vӫnde të projektimit dhe pӫrdorimit tӫ shenjave turistike ӫshtӫ pӫrcaktuar

nӫ mӫnyre qӫ tӫ sigurohet njӫ pamje uniforme.

Pӫrvec ngjyrave tӫ tyre zakonisht ngjyra kafe dhe e bardhe ato perdorin ―sans serif

fonts‖ qӫ janë të lehte pӫr tu lexuar. Nӫ mӫnyrӫ për te përmiresuar dobishmӫrine e

tyre turistӫt mund tӫ pӫrdorin gjuhe tӫ dyfishtӫ Piktogramet e punuara jane dizenjuar

qӫ tӫ jenӫ tӫ thjeshta dhe kuptimplotӫ dhe nuk janӫ shumӫ ngjyrӫshe.

Kritikët ankohen sӫ shenjat turistike pӫrmbajnӫ shumӫ informacion dhe shoferӫt

humbasin pӫrqendrimin nӫ rrugӫ. Numri i shenjave turistike vazhdon tӫ rritet dhe me

pak destinacione tӫ rӫndesishme janӫ duke u nӫnshkruar.


155

Simbolet kombetare turistike

Simboli i grumbullit tӫ mbeturinave (I bardhe nӫsfond blu) , simboli i kursit tӫ golfit

( I bardhe nӫ sfond blu), simboli i muzeut (I bardhe nӫ sfond kaf).

Sinjalistikat turistike në qarkun e durrësit


156


157

Paraqitja nӫ hartӫ e sinjalistikӫs kafe nӫ qarkun e Durrӫsit.

*Shӫnim: Shenjat me ngjyrӫ tӫ gjelbӫrt tregon se ka tӫ pranishme sinjalistikӫn

turistike.

Ndӫrsa shenja me ngjyrӫ tӫ kuqe tregon se nuk ka sinjalistikӫ turistike.

KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

Vitet e fundit në akset rrugore kombëtare është instaluar një sinjalistikë e re

me tabela që tregojnë vendet dhe pikat turistike dhe monumentet kulturore për

vizitorët vendas dhe të huaj

Tabelat dhe ngjyrat kafe me të bardhe tregojne se në rrugët dhe akset kryesore

rrugore të vendit më në fund udhetari mund të orientohet nëpërmjet një

standardi perëndimor dhe mund të marrë informacion të bollshëm për vendet

turistike , për monumentet e kultures dhe të natyres, me atraksione turistike

dhe me site arkeologjike apo vende e shӫrbimit.

Sinjalistika turistike ӫshtӫ njӫ arritje e madhe por do tӫ ishte mӫ e plotӫ nӫse

ky projekt I rӫndӫsishӫm I financuar nga Banka Botӫrore do tӫ ishte


158

konsultuar me institucionet e shumta tӫ tshrashӫgimisӫ kulturore dhe

natyroreme strukturat vendore.

Megjithatӫ mund tӫ themi se nӫ njӫ pjesӫ tӫ tyre kemi mjaft mangӫsi dhe

mund tӫ ishte mӫ e mirӫ strukturuar.

Ajo qӫ bie nӫ sy ӫshtӫ se nӫ disa prej tabelave mungojnӫ disa elemente

informative tӫ patolerueshme sikurse ӫshtӫ distance nga vendi I ekspozinit tӫ

tabelave rrugore deri tek objekti pӫrkatӫs qӫ tregohet nӫ tӫ.

Njӫ tjetӫr problematikӫ nӫ lidhje me sinjalistikӫn turistike ӫshtӫ qӫ

mirëmbajta e tyre është në nivele minimaliste edhe pse një përgjigje që morëm

nga Bashkia e Durrësit dhe Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare Durrës

ishte që me marrjen e një fondi minimalist qe do të meren masa për

rikonstruksionin dhe mirëmbajtjen e sinjalistikave turistike.

BIBLIOGRAFIA

1. Kodi rrugor i republikës së shqipërisë - botim i qendrës së publikimeve zyrtare

2012

2. https://www. qld. gov. au/transport/safety/signs/tourist/index. html

3. http://statistics. unwto. org/content/papers

4. http://europe. unwto. org/

5. http://www. oecd-ilibrary. org/industry-and-services/oecd-tourism-

papers_23071672

6. https://www. stb. gov. sg/(X(1)S(që0v5erfkvtk2sns5ufobdq2))/assistance-and-

licensing/resources/Pages/Broën-Sign.

aspx?AspxAutoDetectCookieSupport=1

https://www.qld.gov.au/transport/safety/signs/tourist/index.html

http://statistics.unwto.org/content/papers

http://europe.unwto.org/

http://www.oecd-ilibrary.org/industry-and-services/oecd-tourism-papers_23071672

http://www.oecd-ilibrary.org/industry-and-services/oecd-tourism-papers_23071672

https://www.stb.gov.sg/(X(1)S(që0v5erfkvtk2sns5ufobdq2))/assistance-and-licensing/resources/Pages/Broën-Sign.aspx?AspxAutoDetectCookieSupport=1




159

Efektet negative të zhvillimit të turizmit në mjedis (Durrës)

Donalda Hasa, Enkeleda Buci, Havie Kolgjini, Pushime Çela

(Menaxhim Turizëm Arkeologjik, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Jetojmë në një qytet bregdetar të pasur me kulturë dhe trashëgimi, një qytet me një

klimë të mrekullueshme, siç është Durrësi. Investues të ndryshëm e ndryshojnë

përditë pamjen përreth nesh sa që mund të themi se tashmë e kanë kthyer Durrësin në

një kameleon, dhe për fat të keq të njëjtën gjë mund të themi dhe për bregun detar të

këtijqyteti. Në këtë rast kuptojmë se investitorët investojnë e investojnë pafund pa u

ndalur për të kuptuar se sesi po ndikojnë këto investime, çfarë po sjellin këto

ndryshime, dhe çfarë është më e rëndësishmja a kemi ne të drejtën të shfrytëzojmë

dhe keq menaxhojmë dhuratën e paçmueshme të natyrës? Për t‘ju përgjigjur këtyre

pyetjeve pikë së pari ne kemi hulumtuar mbi pasojat që sjellin këto investime,pikë së

dyti jemi angazhuar në punën në terren për të qenë sa më në kontakt me këto

ndryshime dhe këtë lloj menaxhimi. Së fundmi duke u munduar të jemi ne ndryshimi

dhe ndërgjegjësuesit kemi nxjerrë përfundimet ku bashkangjitur vijnë dhe

rekomandimet. Të gjithë ne duhet të kuptojmë se nuk punohet sot për sot, por punohet

sot për një të nesërme.

Fjalët kyçe: Zhvillimi turizmit, Ndikimi në mjedis (negative/ pozitiv), Infrastruktura

turistike, Brigjet detare, Efektet negative në mjedis.

HYRJE

Efektet dhe pasojat gjeografike-natyrore që i shoqërojnë zhvillimin e turizmit kudo

në botë janë të shumta. Ato përfshijnë të gjitha ndryshimet që ndodhin në peisazhin

natyror si rezultat I zhvillimit të turizmit. Në përgjithësi zhvillimi I turizmit

shoqërohet me dëmtime të ekosistemeve natyrore dhe me prishje të gjëndjes së

paprekshmërisë së tyre. Por, kur turizmi zhvillohet në përputhje me parametrat e

respektimit të ligjeve të natyrës, ai mund të ndikojë pozitivisht në proçesin e

harmonizimit të peisazhit natyror me aktivitetin njerzor. Raporti midis turizmit dhe

peisazhit natyror përbëjnë një nga problematikat bazë në studimin dhe zhvillimin e

turizmit në çdo zonë gjeografike. Bazuar në lidhjet e ngushta turizëm-mjedis mund të

thuhet se ata kushtëzojne njëri-tjetrin. Thelbi i këtyre raporteve qëndron në faktin se si

dhe në çfarë mase pasuritë ekologjike natyrore të një zone të caktuar gjeografike

vihen në shërbim të turizmit dhe si turizmi I përdor ato në mënyrë racjonale në

shërbim të tij. Nga informacjone të ndryshme kemi kuptuar se kualiteti turistik i një

vend pushimi përcaktohet nga element të tillë, si : pastërtia e ujit dhe ajrit, bukuria e

pejsazhit, ndërtimi I një infrastructure turistike në përshtatje me kushtet e ambjentit,

funksjonimi I sistemit të largimit të mbeturinave dhe ujrave të ndotura etj. Turizmi

nga ana tij duhet të tregojë kujdes të vecantë për ruajtjen e ―imazhit ekologjik‖ të

vendit , zones apo rajonit ku ai zhvillohet. Për të mësuar se si qëndron ky raport në


160

qytetin tone le të analizojmë ndryshimet e ndodhura përgjatë hovit të zhvillimit të

turizmit.

Disa nga problemet kryesore që hasen në raportin mjedis-turizëm në Durrës:

Ndotja e ujit nga faktorë të ndryshëm (derdhja e ujrave të zeza, hedhja e

mbeturinave te ngurta etj)

Prishja estetike dhe humbja e origjinalitetit

Shterimi I burimeve natyrore

Marrja e rërës në breg të detit për qëllime ndërtimi

Tejpeshkimi

Turizmi fragmentar me ndertime aty këtu pa leje, duke cuar ne mbingarkim të

natyrës

Mungesa e nje ligji të forte për pastrimin dhe mbrojtjen e zonave të ndryshme

me rëndësi turistike

Rritja e madhe e qarkullimit dhe trafiku dendur (kjo sjell dhe ndotje të ajrit)

Hapja e rrugëve të reja dhe shpyllëzimet masive për këtë qëllim dhe qëllime

të tjera

Mbeturinat dhe ndotja e natyrës

Presioni fizik dhe social I vendasve

Ndër burimet kryesore natyrore të zones bregdetare të Durrësit duhen veçuar :

Deti me vijën e gjatë bregdetare të tipit të ulët grumbullues

Plazhi I gjërë dhe me rërë të imët

Klima e ngrohtë dhe shumë e përshtatshme për turizmin për banjo diellore

Relievi I zones kryesisht fushoro-kodrinor përgjat vijës bregdetare

Pasqyrë e gjendjes së vijes bregdetare të Durrësit përgjatë zhvillimit të turizmit

Në qytetin e Durrësit pothuajse në cdo pjesë të zonave të ndryshme të vijës

bregdetare të këtij qyteti gjejmë këtë gjendje fatale , ku ujrat e zeza derdhen brenda

në det. Kjo gjë pervecse ndot ujrat dhe krijon dëme shëndetësore , krijon dhe ndotje

estetike. Por ajo cka është më shqetësuese për derdhjen e ujrave të zeza në det është

se kjo çon në dëmtimin e botës shtazore të detit. Për të mos përmendur më pas se

mungesa e këtyre kanalizimeve krijon probleme shqetesuese për turistët. Gjithashtu

një problem tjetër madhor në këtë vijë bregdetare janë mbetjet e ngurta dhe ndertimet

e investimet pa kriter. Të gjitha këto investime kanë sjell ndryshim të vijës

bregdetare, ndotje si dhe prishje të origjinalitetit të mjedisit, erozionin etj


161

Plazhi Durrësit, i cili është plazhi më i madh në të gjithë bregdetin shqiptar. Ai

shtrihet pothuajse në qëndër të gjirit të Durrësit, duke u shtrirë nga Currilat deri tek

Shkëmbi Kavajës. Ai është mjaft i dobishëm nga ana shëndetsore për shkak të rërës

së imët të plazhit, klimës së përshtatshme dhe ujit të ngroht të detit. Ai është plazhi

më i populluar i Shqipërisë për shkak të përqëndrimit të madh të hoteleve dhe

qëndrave të banimit. Si rezultat i ndërtimeve të shumta urbane të cilët morën hov

vecanerisht gjatë dekadës (2000-2010) dhe që po vazhdojnë akoma me nje shtrirje të

gjërë në të gjithë hapsirën e këtij plazhi, po ndodhin shumë dëmtime të mjedisit

gjeografik, pasi në të shumtën e rasteve këto ndërtime janë kaotike dhe pa plane

urbanistike, ku afersia më e madhe me njëri tjetrin që vërehet tek hotelet e këtij

plazhi, krijojnë probleme të ndryshme. Kështu ndër problemet kryesore në këtë

bregdet vecohen:

Mungesa e kanalizimeve

Mungesa e infrastrukturës dhe parkingjeve

Dëmtimi I sipërfaqeve të gjelbra

Një pjesë tjetër shumë e prekur e këtij bregdeti është dhe zona Porto Romano-s .

Derdhjet e ujrave te zeza në det dhe mbetjet e ngurta duket sikur e kanë zabtuar këtë

vend dhe e keqja më e madhe është se askush nuk merr mundimin për ta ndryshuar

këtë gjë, as organet përkatëse.


162

Nëse do të vazhdonim vijën bregdetare të Durrësit ndalesa tjetër do të ishte në Kepin

e Rodonit. Ky vend është një rrip toke në formë gadishulli që futet në brendësi të

detit Adriatik. Ai shtrihet në formë trekëndëshi midis gjirit të Rodonit në veri dhe atij

të Lalzit në jug. Në veri të tij derdhet lumi i Ishmit një nga lumenjtë e vegjël të

Shqipërisë. Kepi i Rodonit është kepi më i madh në vendin tonë, i cili mbyll nga ana

e jugut gjirin e Drinit. Paralel me bregun e tij shtrihen kodra argjilore, të cilat

dallohen nga format e rrumbullakëta që e rrethojnë krejt kepin. Një pjesë e tyre

mbulohen nga pyje të vogla duke krijuar dy ngjyra shplodhëse : të kaltrën e detit dhe

të gjelbrën e bregut. Mirpo për fat të keq edhe në këtë pjesë të bregdetit turistët dhe

vet banorët nuk kanë qënë dhe aq paqësor me mjedisin. Një bukuri përrallore është e

mbytyr nga mbetje të ngurta dhe nje infrastrukturë e dobët,si dhe nga një nivel i larte

erozioni, mirpo lajmi I mirë është se në këtë pjesë të bregdetit ku kombinohen

magjishëm natyra dhe deti akoma nuk ka inestime që ta degradojnë . Tek

rekomandimet do përmendim disa ide se sesi mund të jetë një nga mënyrat e mirë

menaxhimit të kësaj zone.

Duke vazhduar më në jug vija bregdetare e Adriatikut shqiptar vazhdon në disa

plazhe të njohura në bregdetin e Kavajës, ku më të preferuarit për turistët që

adhurojnë turizmin për banjo diellore janë: plazhi I Golemit , pastaj Mali robit ,

plazhi I Qerretit dhe Karpënit e duke vazhduar më tej deri në detin e Spillesë. Por

pjesa ku ne duam të ndalemi është pjesa e plazhit të Karpënit… edhe pse kjo zonë ka

një nivel ndotjeje pa u diferencuar nga pjesa tjetër e këtij bregdeti, si dhe nga pjesa e

infrastrukturës që le për të dëshiruar , në këtë pjesë të bregdetit ndryshe nga pjesët e

tjera akoma nuk është ―mbytyr‖ nga investime dhe ndertime. Kështu që dhe në këtë

pjesë kemi mundësi menaxhimi në paqe me mjedisin.

Kepi Rodonit


163

Problemet që ka sjell ky vrull ndryshimi janë të shumta dhe të dukshme , për fat të

keq nuk janë shumë zona të cilat janë në kohë për tu mbrojtur dhe për tu

mirëmenaxhuar , por mendojmë se për cdo zonë jemi në kohë për ta ruajtur pa u

degraduar dhe më shumë. Një pjesë tjetër shumë e prekur nga zhvillimi I turizmit dhe

nga përpjekjet për ti shëndrruar këto vende me atraktive për turistët , në fakt ka bërë

që këto vende të humbasin vlerat që mbartin. Dy nga zonat më të prekura nga këto

ndryshime janë :

a) Sheshi Iliria

Karpën


164

Nje qytet si Durrësi antik, plot histori e kulture tashmë po humbet origjinalitetin e tij.

Sheshi Iliria në zonën përball bashkisë së qytetit , I përbërë nga shatërvani shumë

vjecar , nga shtresa e kalldrëmit dhe gjelbërimi,pamje e cila fliste vet për pasurinë

historike të Durrësit tashmë u shëndrrua ne një shesh graniti pa histori , ku vera nuk

është aspak miqësore me këtë ambjent. A është ky investimi që duhej? A janë të

kënaqur turistët me këtë pamje ?

Kjo pamje nuk besoj të kënaq as vendasit as turistët. Dikur moshat e 3-ta dhe femijët

kalonin ditën nën freskin e gjelbërimit dhe shatërvanit. Kurse tani u mbetet vetem që

në ditët e verës të qëndrojnë brenda sepse ky shesh I ri I ndërtuar sta ofron këtë

komoditet.

b) Sheshi Taulantia

Një shesh buzë detit ku me bindje mund të themi dhe se është një nga sheshet më të

preferuar si nga turistët dhe banorët vendas. Por përsëri as në këtë shesh nuk

mungojnë ndërtimet pa kriter , mbeturinat si dhe ndryshimet e origjinalitetit dhe

formës.


165

Këto ndryshime nuk kanë ndryshuar vetëm pamjen e sheshit por edhe vijën

bregdetare në të. Duke sjellë kështu të njëjtat probleme që hasëm në bregdetet e sipër

përmendura. Këto investime jo vetëm kanë ndotur detin dhe kanë dëmtuar botën

shtazore të tij por edhe ndryshimin total të formes së vijës bregdetare duke sjelle

eurozion.

Nëse do të vërenim një pamje të Durrësit dje dhe Durrësit sot , ndryshimet janë

tmerrsisht të mëdha. Aq të mëdha sa mund të themi me plot bindje që Durrësi është

transformuar në një qytet tjeter.


166

Duke parë të gjithë këtë transformim dhe mbi të gjitha shkatërrim që ne vet kemi

krijuar në mjedis, që sot gjithsecili prej nesh duhet të ndërgjegjësojë veten dhe më

pas njerzit përreth tij , për tu kujdesur dhe menaxhuar për dhuratën që kemi marrë

nga natyra . Ajo nuk është e jona , të parët tanë na e lanë , po ne cdo tju lëmë

pasardhësve tanë? A kemi ne të drejtën për të shfrytëzuar pa kriter ?!

KONKLUZIONE

Në bazë të studimit të kryer arrijmë në përfundimin se zhvillimi i turizmit ka patur

një ndikim të madh në mjedisin e qytetit të Durrësit. Në këtë menyrë një qytet i pasur

me histori dhe bukuri si Durrësi ka filluar të humbas shumë prej vlerave të tij... I

gjithë ky ndryshim drastik në këtë qytet të jep pamjen e një humnere të pasur me ar

dhe që pas germimeve , ajo është boshatisur nga cdo vlerë e saj e ka mbetur një

humnerë e errët pa interes. Është e dhimbshme nga një anë të mendosh në këtë

mënyrë për këtë perlë të Shqipërisë , por investimet e panevojshme, prishja e

origjinalitetit, betonizimi i pafundem, ndërtimet pa kriter e kanë bërë këtë qytet , një

qytet monoton dhe pa interes. Për shkak të të gjitha arsyeve të siper përmendura qyteti

i Durrësit, tashmë nuk është më më i preferuari në Shqipëri. Pra kjo na bën të shkojmë

në përfundimin konkret se turizmi në masë të tëpruar sjell demtime drastike në

mjedis, dhe kjo e fundit sjell humbjen e interesit tek turistët , gjë që bën që këto vende

të vendosen në pjesën e harresës për sa i përket turizmit.

REKOMANDIME

Hapsira bregdetare dhe vetë qyteti Durrësit janë perla të rralla të cilave u nevojitet një

turizëm i qëndrueshëm , për tu rikthyer në vlerat e vërteta të tyre.Është e vështirë të

gjendet një zgjidhje për të gjitha këto probleme por , disa nga rekomandimet për

turizëm të qëndrueshëm në këtë hapsirë janë:

1. Duhet të ndalohen rreptësisht ndërtimet pa kriter

2. Duhet të arrihet një shpërndarje më e mirë e informacionit egzistues. Për këtë

qëllim, nevojitet një koordinim më i mirë i organizmave qeveritare që kanë të

bëjnë me manaxhimin e zonave bregdetare. Duhet, gjithashtu, që

informacioni të vihet në dijeni të të gjitheve.


167

3. Menaxhimi i Integruar i Zonave Bregdetare për plazhet . Për një zhvillim të

qëndrueshëm është gjithashtu e nevojshme, që kostoja e shërbimeve dhe e

dëmtimeve mjedisore (dhe rregullimet e tyre) të përfshihen drejtpërsëdrejti në

cmimet e të mirave, shërbimeve apo aktiviteteve të cilat i shkaktojnë ato. Në

lidhje me këtë nevojitet implementimi i Parimit për të paguar për Ndotjen në

bregdet. Plazhet kanë vlera ekonomike dhe mjedisore dhe mbrojnë bregdetin

ndaj erozionit bregdetar, prandaj nevojitet nje investim i madh.

4. Duhet të behen kontrrolle , si dhe të vendosen gjoba për objektet të cilat

derdhin ujrat e zeza në det

5. Të kryhen aktivitete ose evente për të treguar rëndësinë e turizmit të

qendrueshëm dhe origjinalitetit.

6. Projekt -plane për zonat që janë akoma të pa prekura.

7. Infrastrukturë dhe investim vetëm dhe vetëm nga shteti (psh vetem nje godinë

e madhe mes gjelberimit dhe pastrim), për zonat të cilat janë akoma jo shumë

të prekura si Kepi Rodonit dhe Karpënit.


http://www.coastlearn.org/al/tourism/why_problems.html

http://www1.american.edu/ted/projects/tedcross/xtour8.htm

Ministria e Turizmit, Kultures, Rinise dhe Sporteve:

http://www.mtkrs.gov.al/web/Politikat_per_sektorin_e_turizmit_28_1.php

Theodoropoulos M., Salman A. & Koutrakis E.T., 2002. 'Coastal Guide,

Country File: Greece', EUCC, Leiden. www.coastalguide.org/icm/

Cikël leksjonesh ―Turizmi Shqiptar‖

Gjeografia e Turizmit , Dhimitër Doka , Bilal Draçi

http://www.coastlearn.org/al/tourism/why_problems.html

http://www1.american.edu/ted/projects/tedcross/xtour8.htm

http://www.coastalguide.org/icm/index.html


168

Marketingu nёpёrmjet mediave sociale dhe përfitimet për bizneset e

vogla

Rovena Taçi

(Menaxhim Marketing, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Sot media sociale ёshtё mundёsia mё e mirё e mundёshme pёr njё markё ose

biznespёr tё krijuar konsumatorё tё rinj. Media Sociale ёshtё ndёrmjetёsi i cili bёn tё

mundur procesin e socializimit. Mediat e reja fitojnё besimin e konsumatorёve, duke

krijuar njё lidhje me kёto tё fundit nё njё nivel mё tё thelluar. Marketingu i mediave

sociale ёshtё fenomeni mё i ri pёr mijёra marka qё ekspozohen vitet e fundit.

Marketerёt po u kushtojnё vёmendje mediave tё ndryshme sociale dhe fillimit tё

implementimit tё iniciativave tё reja sociale nё njё shkallё mё tё lartё se mё parё.

Marketingu i mediave sociale dhe bizneset qё e pёrdorin atё janё mё tё sofistikuara.

Gjithёsecili e ka tё pamundur tё mos jetё prezent nё kanalet sociale kur konkurenti i

tij pёrpiqet tё konkurojё me produktet dhe shёrbimet qё ofron. Kompanitё

ndërkombёtare e kanё cilёsuar marketingun e mediave sociale si njё platformё

marketingu potenciale, duke i pёrdorur ato me risi nё mёnyrё qё tё fuqizojnё fushatat

e tyre reklamuese nёpёrmjet marketingut tё mediave sociale. Ky punim trajton

konceptet e medias sociale dhe marketingun në mediat sociale dhe aspekte tё tjera si

pёrfitimet qё kanё bizneset duke pёrdorur kanalet e network-ut pёr tё rritur pёrfitimet

e tyre.

Fjalët kyçe: Marketing, Media Sociale, Biznes i vogël, Besimi konsumator

HYRJE

C‘fare eshte marketingu ne mediat sociale?

Mediat sociale janë burime që njerëzit përdorin për të ndarë mendimet, njohuritë dhe

përvojat me të tjerët në internet. Kjo ndodh brenda rrjeteve sociale të tilla si:

Facebook, Video Sharing etj. Media sociale, edhe pse një fenomen relativisht i ri,

është duke u bërë një pjesë gjithnjë e më e rëndësishme e marketingut të çdo biznesi

dhe një platformë e zhvillimit dhe rritjes së bazës së klientelës. Perceptimi i

marketingut nëpërmjet medias sociale nuk shikohet më në këndvështrimin e një trendi

i cili do të venitet shpejt apo do ti zbehet rëndësia. Ajo çka përpara pak vitesh mund të

arrihej vetëm me anën e një faqeje të thjeshtë në internet, tashmë kërkon edhe një

element tjetër po aq të rëndësishem që është media sociale.

Qёllimi i marketingut nё rrjetet sociale ёshtё tё krijojё pёrmbajtje e cila tё

shpёrndahet nё rrjetet sociale tё pёrdoruesve nё mёnyrё qё tё ndihmojnё kompanitё nё

rritjen e ekspozimit tё markave tё tyre me qёllim rritjen e konsumatorёve tё rinj.


169

Marketingu nё mediat sociale e ndihmon njё kompani qё tё marrё feedback tё

drejtpёrdrejtё nga konsumatorёt. Marketingu i mediave sociale ёshtё bёrё mё i

pёrdorshёm me rritjen e popullimit tё websiteve si: Twitter, Facebook, Myspace,dhe

YouTube.

Dixhitalizimi i Mediave Sociale nё marketing

Epoka Dixhitale

Epoka dixhitale u ka siguruar specialistёve tё marketingut mёnyra tё reja ngacmuese

pёr tё mёsuar rreth klientёve dhe pёr t‘i ndjekur ata, me synimin pёr tё krijuar

produkte dhe shёrbime nё pёrputhje me nevojat individuale tё tyre

Teknologjia dixhitale ka sjellё, gjithashtu, njё valё tё re tё mjeteve tё komunikimit, tё

reklamёs dhe tё ndёrtimit tё marrёdhenieve, qё variojnё nga reklamat online,

instrumentet e trasnsmetimit tё videove, telefonat celularё, video lojrat e deri tek

paisjet nё ueb dhe nё rrjetet sociale online. Ndryshimi dixhital do tё thotё qё

specialistёt e marketingut nuk mund tё presin mё qё konsumatorёt ti kёrkojnё dhe ti

gjejnё ata. Bota e re dixhitale e bёn tё lehtё pёr konsumatorёt qё ta marrin me vete

kudo qё shkojnё dhe t‘ua transmetojnё miqve tё tyre pёrmbajtjen e marketingut, qё

dikur jetonte vetёm nё reklama ose nё njё uebsajt tё markёs. Mё shumё se vetёm

reklama nё kanalet tradicionale tё marketingut, media e re dixhitale duhet tё jetё

plotёsisht e integruar nё pёrpjekjet e specialisitit tё marketingut pёr ndёrtimin e

marrёdhenieve me klientёt.Ndoshta, teknologjia e re dixhitale mё fantastike ёshtё

interneti.

Pёrfitimet e mediave sociale pёr bizneset e vogla

Teknologjia e re dhe interneti kanё dhёnё mundёsinё e publikimit dhe komunikimit

duke pёrdorur platformat e rrjeteve sociale jo vetёm individuale, por edhe tё

industrive gjithashtu. Industria e marrёdhenieve publike nё vecanti ka mёsuar tё

pёrvetёsojё pёr tё pёrfituar aftёsinё ekomunikimit dhe tё ndёrtojё marrёdhёnie tё

qёndrueshme nё mёnyrё qё tё influencojё performancёn e markёs. Efektet pozitive tё

funksionimit tё bizneseve filluan nёpёrmjet pёrdorimit tё mediave sociale dhe

kanaleve strategjik tё komunikimit. Sot kompanitё mbёshteten nё platformat e medias

sociale si Facebook, Instagram dhe Twitter pёr tё plotёsuar disa synime financiare

dhe operacionale.

Media sociale mund tё ulё kostot e pёrgjithshme tё marketingut

Rrjetet sociale janё njё mёnyre efektive pёr uljen e kostove nё mёnyre qё tё

promovohet marka tek blerёsit. Nuk kushton pothuajse asgjё tё shpёrndash njё

mesazh, tё publikosh njё foto tё produktit nё Pinterest ose tё paraqesёsh njё ulje tё

cmimit nё Facebook, kёshtuqё nuk ka kosto shtesё pёrvecse kohёs sё shpenzuar pёr tё

kryer kёtё procedurё.


170

Nё qoftё se keni para pёr tё investuar, kёto kanale ofrojnё platforma tё avancuara tё

reklamimit tё cilat mund ti pёrdorёsh pёr tё kategorizuar konsumatorёt sipas fushave

demografike dhe interesave tё tyre personale.

Parametrat specifik tё targetimit tё ofruara nga Twitteri, Facebook dhe LinkedIn apo

Instagram mund tju ndihmojnё pёr tё shpёrndarё informacionin nё mёnyre sa mё tё

shpejtё.

Me anё tё mediave sociale mund ti ofroni shёrbim mё tё mire konsumatorёve

Nё qoftё se jeni duke kёrkuar njё mёnyrё pёr tё tёrhequr konsumatorёt, mediat

sociale do tё jenё shumё tё dobishme.

Konsumatorёt qё pёrdorin Facebookun ose Twitter mund tё komunikojnё

drejtёpёrdrejt me ju, dhe ju mund ti pergjigjeni publikisht, nё mёnyre qё edhe

konsumatorёt e tjerё tё vёrejnё konsumatorёt e shёrbimit.

Ju mund tё krijoni personalitetin tuaj dixhital

Media sociale ёshtё njё mёnyrё e mirё pёr tё nxjerrё nё pah aftёsitё e tua tё tё bёrit

biznes. Kur e bёn kaq tё prekshёm markёn tuaj, e bёn mё tё lehtё pёr konsumatorёt

pёr tu lidhur me ju, dhe nё kёtё mёnyrё krijon besnikёri.

Produkti Marketing

Platformat sociale: Facebook dhe Twitter pёrdoren gjerёsisht si mjete direkte

marketingu.Katalogёt dhe broshurat janё mjete efektive tё marketingut tё

drejtpёrdrejtё tek konsumatorёt qё nuk janё aktive nё rrjete sociale, ndёrsa platformat

e medias sociale pёrdoren pёr tё shpёrndarё mesazhet marketing nё internet.

Marketingu nё mediat sociale ka vlerё pёr kёto arёsye:

1. Media sociale ёshtё e madhe- Facebook, platforma mё e madhe e mediave

sociale ka mё tepёr se 1 bilion pёrdorues nё mbarё botёn, numёr ky i cili po rritet dita

ditёs.

2. Blerёsit janё nё median sociale- Pothuajse cdokush pёrdor Facebook nga

adoleshentёt tek gjyshёrit, nga drejtuesit e bizneseve tek stjuardesat Media sociale

ёshtё pa pagesё dhe kosto- Facebook, Google+, YouTube, etj janё rrjete qё pёrdoren

pa pagesё. Pёrdoruesit i pёlqejnё shumё kёto rrjete sociale sepse janё pa pagesё dhe i

lejojnё ato tё kenё lidhje me shokёt dhe tё afёrmit e tyre si dhe tё marrin informacion

mbi markat e tyre tё preferuara

Media sociale ёshtё gjithashtu e komplikuar. Tё pёrdorёsh median sociale ёshtё dicka,

tё marketosh nё median sociale ёshtё tjetёr gjё. Shumё biznese falimetojnё nё

marketingun e mediave sociale sepse ato nuk e marrin atё qё duan. Ato nuk e

kuptojnё sesi funksionon marketingu nё mediat sociale dhe dёshtojnё duke mos parё

me vёmendje mundёsitё e mrekullueshme pёrtej sipёrfaqes sё botёs sё marketingut.


171

Me pak fjalё duhet investuar kohё pёr tё mёsuar sesi tё bёsh marketing nё mediat

sociale.

Marketingu me email

Çfarë është marketingu me email?

Marketingu me email hyn në kategorinë e marketingut direkt, që nënkupton kontaktin

e drejtpërdrejtë me klientët ekzistues apo potencialë. Ky lloj kontakti me ta kryhet

nëpërmjet email-it dhe nënkupton që ju nuk do t‘i bezdisni ata me mesazhe

promocionale pa fund ose mesazhe që për ta janë thjesht të bezdisshëm.

Parashikimet e ekpertёve tё mediave sociale nё marketing pёr 2017

Natyrshёm na lind pyetja: Cilat janё trendet e fundit nё marketing pёr vitin 2017?22

Ku do ta fokusojnё mediat sociale vёmendjen e tyre?

Sic dihet nё 2016 platforma tё reja shfaqёn aplikacionet e tyre tё cialt u shndёrruan

nё pak kohё nё netuorke mjaft tё populluara. Pёr tё qenё tё pёrgatitur nё lidhje me atё

cfarё presim tё shfaqet nё tё ardhmen ekspertё tё mediave sociale tё marketingut japin

pritshmёritё e tyre nё lidhje me zhvillimin e kёtyre tё fundit nё tё ardhmen.

Mediat sociale do tё bёhen tё personalizuara (private) Mitch Joel

Pёr kёtё nuk ka asnjё dyshim. Aktiviteti social i mediave sociale pritet tё zhvillohet nё

dy pjesё unike dhe private: grupet e personalizuara dhe aplikacionet e mesazheve.

Kjo gjё ndodh tek platformat e mёdha tё mediave sociale si Facebook ose LinkedIn tё

cilat kanё filluar tashmё tё pёrdorin kёto grupe tё personalizuara . nёse pyeten

pёrdorues tё rregullt tё Facebook se cfarё ato vlerёsojnё mё tepёr nga pёrdorimi i kёtij

rrjeti tё fuqishёm ёshtё padyshim fakti qё ato janё pjesё e kёtyre grupeve tё

personalizuara.

Kjo nёnkupton gjithashtu se shёrbimi i konsumatorёve do tё shndёrrohet nё krijimin e

hapёsirave private dhe shkrimin e mesazheve tё cilat mbeten vetёm nё nivelin e

komunikimit tё pёrdoruesve dhe krijuesve tё kёtyre rrjeteve sociale.

Padyshim aplikimi i pёrdorimit tё kёtij rrjeti me mesazhe tё personalizuara dhe tё

ndёrtuara nё njё mёnyrё e cila ruan padyshim privatёsinё e mesazheve tё shkёmbyera

nёpёrmjet pёrdorimit tё kёtyre platformave dhe rrjeteve sociale ёshtё njё eksperiencё

e cila zhvillohet kryesisht pёr rrjetin mobile.

Le tё pёrgatitemi pёr tё paguar mё tepёr pёr trafikun qё do krijohet: Andy

Crestodina


172

Andy Crestodina parashikon ndryshime tё mёdha pёr Twitter. Ka dy arsye pёrse

parashikohet tё shihen ndryshime tё mёdha tek pёrdorimi i Twitter. Sё pari vit pas viti

ёshtё vёnё re njё rritje e konsiderueshme e pёrdoruesve tё kёtij rrjeti social.

Arsyeja e dytё ёshtё cmimi i aksioneve nё treg.

Investitorёt nё teknologji janё mё tё orientuar drejt rritjes sё numrit tё

pёrdoruesve sesa tek rritja e fitimeve derisa kjo e fundit tё fillojё tё ndalet.

Cfarё pritet tё ndodhё nё tё ardhmen? Nё vitin 2016 Twitter pritet tё krijojё njё

algoritёm i cili do tё tregojё se cilat postime janё parё dhe nё cilat kanale.

Postimet e dikujt nuk do tё shihen nga tё gjitha kanalet e ndjekёsve tё tij. Media

sociale botёrore do tё pёsojё njё lёkundje ndryshimi. Bisneset me ndryshimin e kesaj

media sociale do tё shohin tё arsyeshme se tё paguash dicka mё tёpёr pёr tu paraqitur

nё kёtё rrjet social do tё jetё dicka me vlerё pёr to.

Parashikimi i Andy Crestodina pёr ndryshimin e medias sociale nё 2016 ёshtё se

ndёrkohё qё kёto media sociale do tё aplikojnё algoritme tё caktuara pёr

pёrmirёsimin e shёrbimeve tё tyre, mёnyra mё e mirё qё bizneset tё pёrfitojnё klikime

tё asaj cka ato ofrojnё mund tё bёhet vetёm nёpёrmjet reklamimeve.

Pёr shembull Facebook mё parё ishtё shumё i lehtё pёr tu menaxhuar, mjaftonte tё

postoje njё status tё pёrditёsuar me nje link nё Fan Page e krijuar ose atё personal. Nё

pak minuta tё gjithё ndjekesit dhe shokёt e tu nё atё faqe do tё klikonin linkun dhe

numri i vizitorёve do tё rritej automatikisht. Sot nёse njё biznes kёrkon tё rrisё nё

maksimum numrin e vizitorёve duhet ta bёjё kёtё gjё nёpёrmjet reklamimit tё

postimeve. Edhe nёse ke mbi 100.000 ndjekёs nё Facebook mёnyra mё e mirё pёr tё

marrё maksimumin e klikimeve ёshtё tё paguash pёr shikueshmёrinё e faqes.

Kompanitё pёrshtasin strategjitё sociale sipas grupimit tё njerёzve

2017 do tё jёtё viti ku shumica e kompanive do tё implementojnё platforma sociale.

Sa mё tepёr bashkёpunim tё ketё me pёrdoruesit e brendshmёm dhe tё jashtёm tё

mediave sociale, aq mё tepёr lind nevoja tё pёrshtatemi me nevojat e komuniteteve tё

caktuara pёr tё pasur sa mё tepёr sukses. Ky duhet tё bёhet synimi kryesor i

kompanive qё kanё sukses tё vazhdueshёm e janё largpamёse mё shembuj tё tillё si:

Marketing ndikuese: nё vend qё tё krijojnё fushata tё reja krijuese nё

marketing, markat duhet tё kuptojnё qё ka marrdhёnie jetёgjata dhe tё

pёrshtasin nevojat e tyre pёr tё pasur sa mё tepёr ndikim.

Mbrojtja e punonjёsve: nё vend qё tё ushtrojnё presion tek punonjёsit bisneset

dhe markat duhet tё kuptojnё qё punonjёsit janё avokatёt e tyre mё tё mёdhenj

dhe duhet tё pёrshtaten me sjelljen e punonjёsve. Kjo do tё sjellё njё

http://www.twitter.com/crestodina


173

pjesёmarrje mё tё lartё dhe njё arritje mё tё mirё tё krijimin tё idesё sё njё

marke mё tё besueshme dhe origjinale.

Tё shesёsh nёpёrmjet rrjeteve sociale: nё vend qё tjesht tё informosh njerёzit

nёpёrmjet pёrdorimit tё netuorkut markat do tё fillojnё tё kenё shtrirje tё gjerё

tё tregtimit tё produkteve tё tyre nё bazё tё nevojave tё konsumatorёve.

Permbajtja Marketing : nё vend qё tё pёrdorin mediat sociale vetёm pёr tё

promovuar pёrmbajtjen e produkteve tё tyre markat e ndryshme duhet tё

ndёrtojnё njё dialog me pёrdoruesit e mediave sociale duke pёrdorur gjuhёn e

tyre. Ato do tё pёrshtasin pёrmbajtjen dhe lidhjen sociale me interesat e

pёrdoruesve tё rrjeteve sociale dhe duke marrё parasysh komunitetin tё cilit i

drejtohet ai mund te jetё i ndryshёm nga njёri rrjet social ne tjetrin.

Media Sociale ёshtё krijuar pёr njerёzit jo pёr markat ndaj janё kёto tё fundit tё cilat

duhet tu pёrshtaten nevojave tё njerёzve qoftё edhe duke bёrё biznes nёpёrmjet

pёrdorimit tё rrjeteve sociale. Nё mёnyrё qё kёto marka dhe biznese tё mbeten

konkurruese nё treg dueht qё ato tu pёrshtaten vazhdimisht komuniteteve tё ndryshme

tё njerёzve. Disa kompani kanё pasur mjaft sukses duke pёrdorur kёtё parim tё

rёndёsishёm.


174

HARTIMI I PYETЁSORЁVE

1.Cilat mendoni sipas jush se janё mediat sociale mё tё pёrdoruara sot?

Facebook

Twitter

Instagram

LinkedIn

Tjeter

2.Sipas mendimit tuaj, cila ёshtё media sociale tek e cila shpenzoni mё shumё kohё nё

ditё?

Youtube

Facebook

Instagram

Pinterest

Google +

Tjeter

3.Pёr c‘farё i pёrdorni kryesisht Mediat Sociale?

Pёr tё qёndruar nё kontakt me miqtё

Zbulim i gjёrave tё reja

Pёr tё qёndruar i pёrditёsuar me lajme dhe evente

Pёr tё ndjekur lidera ose personazhe vip

4.Cili nga rrjetet sociale mendoni se ёshtё mё fitimprurёs pёr biznesin tuaj?

Google +

Instagram

Facebook

Linkedin

Twitter

Tjetёr

5.Sa kohё shpenzoni afёrsisht nё ditё, pёr tё reklamuar biznesin tuaj?

Mё pak se 5 minuta

5-10 Minuta

11-15 Minuta

16-20 Minuta


175

Mё shumё se 30 minuta

6.Pas pёrdorimit tё kёtyre mediave sociale, a mendoni se ёshtё rritur numri i shitjeve

nё biznesin tuaj?

Po

Jo

Njёsoj

Relativish pak

7.A ofroni dёrgim tё produkteve qё tregtoni aty ku gjёndet konsumatori?

Po

Jo

8.Sipas jush cilat grupmosha pёrdorin mё tepёr median sociale tё cilёn ju pёrdorni pёr

tё reklamuar biznesin tuaj?

15-25 vjec

25-35 vjec

35-45 vjec

45-55 vjec

9.A ofroni shpesh ulje tё cmimeve, tё cilat i ekspozoni dhe nё mediat sociale qё

pёrdorni pёr biznesin tuaj?

1 herё nё muaj

1 herё nё 3 muaj

1 herё nё 6 muaj

Rrallё

10.Nёse nё tё ardhmen pёrdorimi i mediave sociale do tё ishte kundrejtё njё pagese a

do ishit sёrisht tё interesuar ta pёrdornit atё pёr biznesin tuaj?

Po

Jo

Ndoshta

Nuk e di


176

1. Pёrgjigja pёr pyetjen e parё rezultoi nё pёrfundimin qё nё bazё tё pёrqindjes sё

pёrdorimit tё mediave sociale Facebook sё bashku me Instagram zёnё 40% tё

pёrdorimit tё tyre, nё krahasim me mediat e tjera si Twitter apo LinkedIn qё zёnё

pёrkatёsisht 5% dhe 15% . Facebook dhe Instagram luajnё një rol thelbësor si

netuorke social pasi ata janё shndërruar në pjesë të pandashme të aktivitetit ditor të

përdorimit të internetit si për përdorim personal nga ana e individëve, si edhe nga ana

e bizneseve.

2. Pёr tё kuptuar se sa kohe nё ditё afёrisht shpenzohet nё rrjetet sociale u morёn kёto

rezultate:

Facebooku ёshtё rrjeti i parё qё zё pothuajse pjesёn mё tё madhe tё ditёs nga cdo

individ por kryesisht adoleshente. Nga anketimet e bёra njerёzit qё meren kryesisht

me biznese tё tyre harxhojnё mё shumё se 50 minuta kohё nё ditё duke naviguar nё

Facebook, dhe 30 min ose mё tepёr pёr tё qёndruar nё Instagram duke publikuar foto

apo thjesht duke parё postime apo linke tё ndryshme. Ndryshe nga grupmoshat 15-25

tё cilat harxhojne mё shumё se 50 min tё kohёs sё tyre pёr tё lundruar nё kёto

platforma tё ndryshme si Instagram, Youtube e Facebook.

3 Pyetja e tretё konsiston nё arёsyen e pёrdorimit kryesisht tё mediave sociale, nga tё

cilet u morёn kёto rezultate: 40% i perdorin kryesisht mediat sociale pёr tё qёndruar

tё pёrditёsuar kryesisht me lajme apo informacione nga mё tё fundit, 30% pёr tё

zbuluar gjёra tё reja dhe 30 % pёr tё qёndruar nё kontakt me miqtё.

4.Pёrgjgjia pёr pyetjen e katёrt rezultoi nё pёrfundimin qё rrjeti social i cili ёshtё me

fitimprures pёr bizneset sipas studimit tё bёrё rezulton Facebook. I dyti në rradhë

renditet Instagram, dhe pas tyre me një përdorim me te vogel LinkedIn dhe Twitter.

Sipas pergjigjeve te te anketuarve Facebook si nje rrjet social ka avantazhe pasi ne nje

kohe shume te shkurter te lejon te maresh shume informacione nga fusha te ndryshme,

nepermjet perdorimit te facebook arrihet te behet reklamimi i produkteve me nje kosto

fare te ulet. Facebooku te lejon që të ndash fotografi dhe informata, të postosh tema

interesante, dhe gjithashtu të lidh ne te njejten kohe edhe me aplikacione te tjera si

Twiter ose Flickr.

5 Pergjigjia e peste konsiston tek koha e shpenzuar aferisht ne dite per reklamimin e

biznesit: Sipas pergjigjeve te dhena rezulton afersisht se aferisht me shume se 30 min

shpenzohet ne dite per te reklamuar bizneset.

6 Pergjigjia e gjashte konsiston tek sa eshte rritur numri i shitjeve pas perdorimit te

mediave sociale ne bizneset e mara ne studim. Arritem ne keto te dhena se perdorimi i

mediave sociale ka nje ndikim ne rritjen e shitjeve duke shkuar ne 50%, jo prej 30%,

nje ndikim relativisht te vogel prej 15% dhe nje ritem 5% njesoj.

7 Pergjigjia per pyetjen e shtate konsiston ne dergimin apo jo te produkteve aty ku

ndodhet konsumatori. Nga te dhenat e mbledhura rezultoi se 25% e bizneseve pohojne

se ofrojne dergesa te produkteve ne adresen e kerkuarr nga konsumatoret, dhe 75% e

bizneseve nuk e aplikojne kete metode shitjesh.

8 Pergjigjia per pyetjen e tete i referohet grupmoshave qe jane me teper aktiv ne

mediat sociale tek te cilat bizneset perdorin per te reklamuar biznesin e tyre. Arritem


177

ne keto perfundime qe grupmoshat qe i perdorin me teper keto media sociale ku

bizneset reklamojne me teper produktet e tyre eshte 25-35 vjec, dhe ato qe I perdorin

me pak jane grupmoshat 45-55 vjec me nje perdorim prej 5%.

9 Pergjigjia per pyetjen nente Bizneset te cilat ofrojne ulje te cmimeve te produkteve

1 here ne muaj rezultuan te jene 20% e bizneseve te anketuar, 1 here ne 3 muaj

rezultoi 50%, 1 here ne 6 muaj 20% dhe 10% I perdorin rralle.

10 Pergjigjia per pyetjen dhjete Perqindja e bizneseve qe pranojne perdorimin me

pagese te mediave sociale rezultoi qe 35% e bizneseve jane te gatshem te pranojne

perdorimin me pagese per te reklamuar produktete e tyre apo sherbimet ne mediat

sociale, pjesa me e madhe ekzaktesisht 50% nuk jane te gatshem qe te paguajne

kundrejt mediave sociale per reklamim e produkteve.

Sa ka ndikuar perdorimi I mediave sociale ne rritjen e shitjeve

Perdorimi i mediave socile

Facebook

40%

Twitter

5%

Instagram

40%

Linkedin

15%

Facebook

Twitter

Instagram

Linkedin

Perqindja e perdorimit te mediave sociale

Facebook 40%

Twitter 5%

Instagram 40%

Linkedin 15%


178

PO 50%

JO 30%

Njesoj 5%

Relativisht pak 15%

Cilat jane grupmoshat qe perdorin mediat sociale

15-25 vjec 20%

25-35 vjec 65%

35-45 vjec 10%

45-55 vjec 5%

PO, 50%

JO, 30%

Njesoj, 5%

Relativisht pak, 15%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Ndikimi ne rritjen e shitjeve

Series1

Series2

Grupmoshat qe perdorin mediat sociale

20%

65%

10%5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

15-25 vjec 25-35 vjec 35-45 vjec 45-55 vjec

Series1

Series2


179

Perqindja e bizneseve qe pranojne perdorimin me pagese te mediave

sociale

PO 35%

JO 50%

Ndoshta 10%

Nuk e di 5%

KONKLUZIONE

Me ane te ketij punimi jam munduar te analizoj prezencen dhe rendesine e

marketingut ne mediat sociale duke u fokusuar tek perfitimet e bizneseve te vogla, si

edhe kanalet e mediave sociale te perdorura nga keto biznese si edhe rendesine e tyre.

Ceshtja kryesore e ketij studimi eshte ti jape pergjigje pyetjes se si nje biznes i vogel

perdor median sociale per te terhequr konsumatoret. Jane perdorur si te dhena

tematike ashtu edhe ato analitike per te arritur ne nje rezultat me te sakte te faktit se si

ndikojne kanalet e ndryshme te mediave sociale ne rritjen edhe zhvillimin e bizneseve

te vogla ne vendin tone. Bizneset e marra ne shqyrtim perdorin kanalet kryesore te

mediave sociale por kjo eshte vetem nje nga strategjite e tyre marketing, pasi ato nuk

e bazojne zhvillimin e bizneseve te tyre duke u mbeshtetur vetem tek perdorimi i

mediave sociale. Ne perfundim te studimit rezultoi qe vecanerisht dy vitet e fundit

zhvillimi i mediave sociale dhe rritja e numrit te perdoruesve te tyre ka bere qe

bizneset e vogla te jene padyshim pjesemarrese ne kanalet me kryesore te marketingut

te rrjeteve sociale. Nje perfundim tjeter i cili vlen per tu theksuar eshte se kur bizneset

e vogla vendosin te behen pjese e ketyre mediave sociale per te lancuar biznesin e tyre

ato jo domosdoshmerisht kane nje strategji te qarte. Kjo mund te kete kosto pasi mund

te rezultoje ne humbje kohe dhe perpjekje. Eshte thelbesore qe bizneset te kene te

qarte se ku duan te arrijne me perdorimin e medias sociale. Nuk mjafton thjesht te

krijosh nje account ne Facebook apo Instagram per te reklamuar biznesin dhe te jesh

pjese aktive e tyre nje here ne jave. Bizneset duhet te jene pjesemarres aktiv ne keto

kanale dhe duhet te kene njohuri mbi perdorimin e tyre, duke perfshire edhe strategji

mbi terheqjen e audiencave. Sot ne mjedisin e drejtuar prej mediave sociale eshte

thelbesore qe bizneset e vogla te kuptojne funksionimin e facebook, twitter, instagram

dhe strategjite e perdorimit te tyre. Kjo pasi keto mediume te kontrolluara u japin

35%

50%

10%

5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

PO JO Ndoshta Nuk e di

Perdorimi me pagese

Series1

Series2


180

mundesi bizneseve te komunikojne me nje varietet te gjere publiku dhe te ndertojne

marredhenie te qendrueshme me konsumatoret ekzistues te markes dhe terheqjen e

konsumatoreve te rinj. Perdorimi gjithnje e ne rritje i kanaleve te ndryshme te

mediave sociale si nga individet ashtu edhe nga bizneset eshte nje mundesi shume e

mire qe te dyja palet te komunikojne ne menyre interaktive.

REKOMANDOHET

Bizneset qe perdorin mediat sociale te kene te qarte synimin e perdorimit te tyre: rritja

e shitjeve nepermjet ndertimit te marredhenieve te forta me kosumatoret.

Perdorimi i sa me pak mediave sociale ne te njejten kohe nga ana e bizneseve pasi nuk

mund te jesh efektiv ne menaxhimin e tyre kur je pjese e shume mediave sociale

njekohesisht.

Perdorimi i mediave sociale nuk duhet te shihet si menyra e vetme nga kompanite per

te realizuar shitje te produkteve apo sherbimeve qe ato ofrojne por si nje vend takim

per te mirembajtur marredhenie me konsumatoret per te ndertuar besim, dhe

influencuar blerjen e konsumatoreve te interesuar.

Inkurajimi i feedbackut nga ana e bizneseve te vogla qe do te thote se bizneset marrin

si komente pozitive ashtu edhe negative me ane te pelqimeve apo komenteve ne

mediat sociale, por ato nuk duhet ti fshijne komentet negative pasi ato sherbejne si nje

menyre per tu permiresuar.

Ndertimi i nje faqeje Google plus ku cdo biznes i vogel te kete mundesi te renditet me

ane te pelqimeve ne formen e yjeve dhe te jete i dukshem nga te gjithe te interesuarit

te cilet mund te marrin informacion dhe mbi vendodhjen fizike te ketij biznesi.

Bizneset te jene aktiv ne mediat sociale te cilat kane zgjedhur te perdorin pasi nuk

mjafton thjesht te regjistrohen ne nje profil te mediave sociale por duhet te rrisin

prezencen e tyre duke kerkuar ndjekes te rinj te cilet jane te interesuar per biznesin e

tyre.

Pershtatja dhe zhvillimi duke qene se mediat sociale jane kanale te reja dinamike dhe

qe ndryshojne ne menyre te vazhdueshme, ndaj dhe perdoruesit e tyre duhet te

perditesohen me ndryshimet dhe aplikacionet e reja qe ato ofrojne.

Shtimi i vleres nga ana e bizneseve duke bere te mundur qe ato ti japin aresye

ndjekesve te tyre qe ato ti ndjekin, sepse nuk mjafton thjesht te konstatosh se produkti

qe biznesi ofron eshte me i miri ne treg. Cilado qofte vlera e shtuar nga ana e biznesit

ajo duhet te jete gjithmone ne perputhje te qellimeve te tij.

BIBLIOGRAFIA

Kotler , P. Armstrong, G. (2013) ―Parimet e Marketingut‘‘ botimi 13-te

http://adsolutions.yp.com/social-media-marketing/8-benefits-of-social-media-

for-small-business

http://adsolutions.yp.com/social-media-marketing/8-benefits-of-social-media-for-small-business

http://adsolutions.yp.com/social-media-marketing/8-benefits-of-social-media-for-small-business


181

http://www.shoutmeloud.com/benefits-of-using-social-media-for-

business.html

https://www.wordtracker.com/academy/social-media-marketing/getting-

started/why-social-media-matters

http://holykaw.alltop.com/soaring-social-the-marketing-benefits-of-social-

media-infographic

http://blackiris.me/blog/4-marketing-benefits-of-social-media/

http://socialmediarush.com/social-media-challenges-for-businesses/?lang=sq

http://1click.al/index.php/internet/

http://www.adweek.com/socialtimes/time-spent-online/613474

http://www.imediaconnection.com/articles/ported-articles/red-dot-

articles/2014/may/5-predictions-for-the-future-of-social-media/

http://www.socialmediaexaminer.com/2016-social-media-marketing-

predictions-from-the-experts/

http://blog.hubspot.com/blog/tabid/6307/bid/34257/The-Future-of-Social-

Media-Marketing-According-to-HubSpot-s-

CMO.aspx#sm.001phaknw17zsdeltqi23dqf0zg87

https://business.linkedin.com/marketing-solutions/blog/content-marketing-

thought-leaders/2015/20-books-every-marketer-should-read-in-2016


http://www.shoutmeloud.com/benefits-of-using-social-media-for-business.html

http://www.shoutmeloud.com/benefits-of-using-social-media-for-business.html

https://www.wordtracker.com/academy/social-media-marketing/getting-started/why-social-media-matters

https://www.wordtracker.com/academy/social-media-marketing/getting-started/why-social-media-matters

http://holykaw.alltop.com/soaring-social-the-marketing-benefits-of-social-media-infographic

http://holykaw.alltop.com/soaring-social-the-marketing-benefits-of-social-media-infographic

http://blackiris.me/blog/4-marketing-benefits-of-social-media/


http://1click.al/index.php/internet/

http://www.adweek.com/socialtimes/time-spent-online/613474

http://www.imediaconnection.com/articles/ported-articles/red-dot-articles/2014/may/5-predictions-for-the-future-of-social-media/

http://www.imediaconnection.com/articles/ported-articles/red-dot-articles/2014/may/5-predictions-for-the-future-of-social-media/

http://www.socialmediaexaminer.com/2016-social-media-marketing-predictions-from-the-experts/

http://www.socialmediaexaminer.com/2016-social-media-marketing-predictions-from-the-experts/

http://blog.hubspot.com/blog/tabid/6307/bid/34257/The-Future-of-Social-Media-Marketing-According-to-HubSpot-s-CMO.aspx#sm.001phaknw17zsdeltqi23dqf0zg87



https://business.linkedin.com/marketing-solutions/blog/content-marketing-thought-leaders/2015/20-books-every-marketer-should-read-in-2016

https://business.linkedin.com/marketing-solutions/blog/content-marketing-thought-leaders/2015/20-books-every-marketer-should-read-in-2016



182

Social Media Marketing

Ani Guda, Anxhela Qendro, Mimoza Bershini, Dhurata Hoxha

(Menaxhim Marketing, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Marketingu i mediave sociale është përdorimi i platformave të mediave sociale dhe

faqet e internetit për të promovuar një produkt apo shërbim. Marketingu i mediave

sociale, ose SMM, është një formë e marketingut në internet që shfrytëzon rrjete të

ndryshme të mediave sociale në mënyrë që të arrijë qëllimet e komunikimit dhe

marketingut. Ai mbulon kryesisht aktivitete që përfshijnë ndarjen sociale të

përmbajtjeve, videove dhe imazheve për qëllime marketingu, si dhe reklamimin e

medias sociale të paguar. Qëllimi i këtij punimi është të shyqrtojmë mundësine e

promovimit të një biznesi shqiptar me anë të mediave sociale si dhe avantazhet dhe

disavantazhet e përdorimit të SMM. Për këtë qëllim është përdorur anketimi si

teknikë të mbledhjes së të dhënave parësore. Gjithashtu janë shfrytëzuar burimet e

internetit për të dhënat dytësore. Kemi zgjedhur kompaninë ‗‘Cosmontes Foods‘‘ për

të parë, sa efekt ka pasur marketingu i medias sociale për këtë kompani dhe sa ka

ndikuar kjo tek konsumatorët. është përzgjedhur një mostër prej 100 personash që

përdorin produktet e kompanisë. Në përfundim konkludohet se ‗‘Cosmontes Foods‘‘

përvecse është një kompani që zotëron një pjesë të mirë të tregut, media sociale ka

pasur një efekt të lartë mbi shitjet e produkteve të saj dhe për informimin e

konsumatorëve rreth këtyre produkteve. Gjithashtu, i rekomandohet biznesitshqiptar

reklamimi i produkteve dhe shërbimeve të tyre online.

Fjalët kyçe: Social media marketing, Cosmontes foods, Produkte, Publicitet, Online

HYRJA

Interneti eshte nje rrjet global i perbere nga shume rrjete te lidhura mes tyre,ku sipas

nevojes kerkojme informacione te ndryshme.

Marketingu ne internet eshte procesi i promovimit te produkteve, sherbimeve, apo

kompanive ne internet. Sipas statistikave ne Internet world stats: 2.5 miliard njerez

jane perdorues te internetit. Marketingu i mediave sociale i referohet procesit të fitimit

të vëmendjes përmes mediave sociale.Media sociale në vetvete është një term për të

kapur të gjitha vendet që mund të ofrojnë veprime sociale të ndryshme. Për shembull,

Twitter është një faqe sociale e krijuar për të lejuar që njerëzit të ndajnë mesazhe të

shkurtra ose "përditësime" me të tjerët.Facebooku është një vend i rrjetëzimit social

që lejon për ndarjen e përditësimeve, fotove, bashkimin me ngjarjet dhe një sërë

aktivitetesh të tjera.


183

Social Media Marketing perfshin: Facebook-un, Instagram-in, Twitter-i, Linkedin,

YouTube-in, Google

Qellimi i ketij punimi eshte te shyqrtojme mundesine e promovimit te nje biznesi

shqiptar me ane te mediave sociale, si dhe te kryejme nje matje me ane te disa

anketave per perdorimin aktual te kesaj metode promovimi.

Pikesynimi yne eshte qe te nxjerrim ne pah avantazhet dhe disavantazhet ne lidhje me

biznesin shqiptar i cili normalisht perdor social media marketing. Ne, si biznes kemi

zgjedhur ‗‘Cosmontes Foods‘‘ per te pare, sa efekt ka pasur media social marketing

per kompanine dhe sa ka ndikuar kjo tek konsumatoret. Ne pyetje jane marre 100

konsumatoreper produktet e kompanise ― Cosmontes Foods‘‘ ne qytete si : Tirane ku

jane pergjigjur 23% te konsumatoreve, 52% ne Durres, 9% ne qytete tjera dhe 16%

ne fshat. Ne pyetesore jane pergjigjur 67% femra dhe 33% meshkuj nga mosha te

ndryshme duke filuar nga mosha 18 deri 55 vjec qe kane rezultuar me arsim e larte

dhe master. Gjithashtu shumica prej tyre jane te punesuar ne shtet dhe te

vetepunesuar.

CFARE ESHTE SOCIAL MEDIA MARKETING?

Marketingu mund të përkufizohet si "çdo gjë që bëni për të promovuar dhe rritur

biznesin tuaj" duke përfshirë hulumtimin e tregut, reklamimin, publicitetin, shitjen,

tregtimin dhe shperndarjen. Me teknikat tradicionale të marketingut të gjitha këto gjëra

dorëzohen në format të printuar ose personalisht. Internet marketing përdor fuqinë e

rrjeteve online dhe mediat interaktive për të arritur objektivat e marketingut pa letër,

pa telefonata, pa paraqitje personale.

Social Media Marketing eshte perdorimi i platformave te mediave sociale dhe faqet e

internetit per te promovuar nje produkt apo sherbim. Marketingu i mediave sociale,

ose SMM, është një formë e marketingut në internet që zbaton rrjete të ndryshme të

mediave sociale në mënyrë që të arrijë qëllimet e komunikimit dhe marketingut.

Mbulon kryesisht aktivitete që përfshijnë ndarjen sociale të përmbajtjeve, videove dhe

imazheve për qëllime marketingu, si dhe reklamimin e medias sociale të paguar.

Social media eshte pershatur kryesisht per bizneset qe duan te kerkojne te ndertojne

dhe te zgjerojne marredhenjet me grupin e synuar, si dhe duan ti japin markes se tyre

nje imazh ―njerezor‖ dhe te prekshem.

Te gjitha kompanite qe ofrojne sherbime ndaj klientit perdorin internetin duke filluar

nga facebooku, instagrami, twitter, linkedin, e-mail marketing etj.

FACEBOOK

Platforma kryesore shoqërore globale, Facebook është ndoshta pasuria më e

rëndësishme për marketerët socialë.

Facebook prezanton nje format te ri reklamimi


184

FACEBOOK ka lancuar nje format te ri reklamimi qe do te ndihmoje shitesit te

shfaqin produktet e tyre.Lancimi me i madh per reklamimin ne facebook erdhi ne

vitin 2016 me Canvas. I ngjashem me Canvas, nje koleksion qe eshte krijuar

posacerisht per celularet dhe eshte projektuar per te fituar me shume perdorues ne

aplikacionin e Facebook para se ti dergoje ata ne faqen e internetit te reklamuesit.

Maz Sharafi, drejtor i facebook-ut, tha se qellimi ketij formati eshte te ndertoje nje

experience te re tregtare per njerezit dhe te ndihmoje marketeret te rrisin shitjet

nepermjet celularit.

‗‘ Koleksionet jane projektuar ne menyre te tille qe facebook te zgjedhe dhe te shfaqe

produktet qe konsumatoret duan nga katalogu i gjere i tregtareve‖. Pra reklama

shfaqet ne News Feeds te perdoruesve, ne formen e videos apo imazhit. Nese dikush

shtyp mbi reklamen, ajo hap nje katalog te gjere deri ne 50 produkte te ndryshme. Ne

qofte se ata klikojne ne nje produkt te vecante, ata do te shkojne ne faqen e internetit

te reklamuesit per te bere blerjen.Facebook gjithashtu njofton edhe nje ndryshim ne

menyre se si reklamuesit mund te matin rezultatet e tyre.

Twitteriështë një lajm në internet dhe shërbim i rrjeteve sociale ku përdoruesit

postojnë dhe bashkëveprojnë me mesazhe, "tweets", të kufizuara në 140 karaktere.

Përdoruesit e regjistruar mund të postojnë tweets, por ata që janë të paregjistruar

vetëm mund t'i lexojnë ato.

Si te bejme nje TWITTER fitimprures?

Cdo dite Twitter kontribuon ne debatin politik, ndarjen e ideve dhe shperndarjen e

perhapur, nepermjet lidhjeve e artikujve te lajmeve .Cdo dite ky aktivitet ne Twitter

kontribuon ne debat kuptimplote te vazhdueshem politik ne te gjithe shoqerite dhe te

gjithe spektrit politik.

Sigurisht, Twitter gjithashtu eshte e mbushur me bisedat qe lidhen me jeten tone te

perditshme. Ndonjehere ato jane te rendesishme dhe nganjehere jo. Por, per shume

njerez, Twitter luan nje rol qendror ne menyren se si krijon lidhjen me miqte dhe

familjen.

E- mail Marketing

E-mail marketing eshte mesazh komercial drejtuar nje grupi te caktuar njerezish,

nepermjet te cilit reklamon produktin, sherbimin ose kompanine. Kjo menyre

marketingu krijon besueshmeri dhe besnikeri ndaj kompanise. Eshtë çelësi i

strategjive të marketingut në shumicën e faqeve të internetit, me marketeret që matin

pjesën më të madhe të suksesit të tyre përmes zgjidhjeve të tyre të email marketingut.

Cdo email i dërguar tek një klient potencial ose aktual mund të konsiderohet e-mail

marketing. Zakonisht përfshin përdorimin e postës elektronike për të dërguar reklama,

për të kërkuar biznes, ose për të kërkuar shitje ose dhurime dhe ka për qëllim të

ndërtojë besnikëri, besim ose vetëdije për markën.


185

LinkedIn : Eshtë një shërbim i rrjetit social të orientuar drejt biznesit dhe punësimit

që vepron nëpërmjet faqeve të internetit dhe aplikacioneve mobile. E themeluar më 28

dhjetor 2002 dhe filloi më 5 maj 2003, përdoret kryesisht për rrjetet profesionale,

duke përfshirë punëdhënësit që postojnë vende pune dhe punëkërkuesit duke postuar

CV-të e tyre. LinkedIn lejon anëtarët (të dy punëtorët dhe punëdhënësit) që të

krijojnë profile dhe "lidhje" me njëri-tjetrin në një rrjet shoqëror në internet që mund

të përfaqësojë marrëdhëniet profesionale në botën reale.

A kursen kohe dhe para marketingu ne media sociale?

Përditësimi i katalogëve, broshurave dhe çdo formati tjetër të marketingut që

prodhoni mund të realizohet sipas nevojës në internet dhe me shpejtësi vetjake. Nuk

ka nevojë të dërgoni materiale të rishikuara në një printer dhe më pas duhet të prisni

për një version të rishikuar, një kursim të madh në kohë.Koha është para!

Ju mund të ofroni më shumë informacion për klientët tuaj dhe me pak nëse ka ndonjë

kosto shtesë.Shtimi i më shumë faqeve në një dokument në internet nuk përfshin

pothuajse asnjë shpenzim krahasuar me koston shtesë dhe hapësirën që kërkohet për

të dhënë të njëjtën gjë në formatin e printimit.

Ju mund të arrini më shumë konsumatorë se kurrë më parë dhe kjo gje nuk

kushton.Nuk ka pagesa të postës ose të ndërlidhjes për të paguar.

Së fundi, për pak ose aspak kosto mund të keni disa versione elektronike të katalogut

të njëjtë të përshtatur për të plotësuar nevojat e audiencave të ndryshme.Dallimi mes

marketingut tradicional dhe internetit (marketingu modern) është paraja dhe koha.

Si te komunikojme me tregun e synuar?

Një produkt ose shërbim i suksesshëm nuk do të thotë asgjë nëse përfitimi i një

shërbimi të tillë nuk mund të komunikohet qartë në tregun e synuar. Strategjia e

përzierjes së promovimit të një organizate mund të përbëhet nga shumë gjëra.

Më poshtë jane disa nga metodat e përgatitjes promocionale:

Reklamimi: Eshte komunikimi përmes mediave,ku firma zakonisht do të paguajë për

këtë lloj komunikimi.

Marrëdhëniet me publikun :Eshte zhvillimi i një marrëdhënie pozitive midis

organizatës, medias dhe publikut. Marrëdhënie të mira publike përfshijnë jo vetëm

krijimin e publicitetit të favorshëm përmes mediave, por gjithashtu përfshin

minimizimin e ndikimit të situatave negative.

Promovimet e shitjes :Perfshijne promovimet e dizejnuara për të krijuar një rritje

afatshkurtër në shitje. Shembuj të promovimit të shitjeve përfshijnë kuponat me para,

kodet e zbritjes etj.

Shitja personale: Perfshin ndërveprimine shitjeve ndërmjet përfaqësuesit të firmës

dhe një konsumatori.


186

Mail direkt (postë dhe e-mail) :Kjo përfshin dërgimin e marketingut tek një individ

ose organizatë me emrin perkates. Firmat shpesh blejnë listat e emrave, e-maileve dhe

adresave postare dhe kjo mund të jetë shumë efektive kur marrësit e postës direkte

janë brenda tregut të synuar të firmës.

Internet Marketing: Vendosja e reklamave në faqet e internetit përmes programeve të

tilla si AdWords i Google.

Mediat sociale: Firmat vendosin mesazhe të përditshme në mediat sociale si Facebook

dhe Twitter për t'i mbajtur klientët të interesuar në organizatën e tyre. Ata madje

mund të bëjnë promovime, shitje flash dhe zbritje vetëm për lexuesit e tyre të medias

sociale.

Krijimi i nje faqe interneti

Elementi kryesor i ndërtmit të një faqe interneti eshte domain dhe hosti. Ju duhet të

zgjidhni një emër të vecantë për faqen tuaj si dhë një shërbim hostimi i cili të

plotësoje te gjithë kërkesat tuaja.

Hostimi duhet të jetë i sigurtë , i shpejtë dhe me kapacitet e duhura për të ndërtuar një

faqe dinamike.

Si te regjistrosh nje domain.al ?Përgjigja është shume e thjeshte Akep.AL , Host.Al ,

Dot.AL etj

Per regjistruesit e Domaineve.com.net.org nder me te famshmit mund te permendim

Godaddy.com , NameCheap.com etj. Sherbimet e Hosting jane te ndryshme dhe nga

me tipiket (Shared Hosting , Professional Hosting , Virtual Private Server Hosting

(VPS) , Dhe Dedicaded Server per nje website me shume vizitore. Pasi te kemi blere

sherbimet e Domain dhe Hosting eshte koha te nderlidhen se bashku. Permbajtja e

Public Html e Hostuar Online do te shfaqet ne Domainin tuaj.

Per te lidhur Domain me Hosting fillimisht duhet te konfigurojme DNS (Domain

Name System), te cilet mund te gjenden ne panelin e llogarise suaj ne momentin qe

keni blere Hosting.Mbasi konfigurohet DNS duhet te presim disa caste sa te behen

update (Maksimumi 24 Ore) dhe Domaini i juaj eshte i lidhur me Hosting .Tani qe

Website eshte Online eshte koha te shtojme permbajtje.

Ne panelin e Hosting duke perdorur ―File Manager‖ ose FTP File Transfer Protocol

(FTP) ngarkojme Permbjajtje ne Websitin tone. Mund te ngarkoni cdo gje ne formatin

.html .php .js, te cilet jane gjuhet me te perdorurua te programimit ne web.

Ndertimi i Websitit zakonisht behet me platforma te Gatshme Content Management

System (CMS) dhe Open-Source sic jane ―Wordpress , Joomla , Drupal . Per

Projektet qe kane te bejne me Shopping perdorim PrestaShop , WooCommerce,

Shopify, BigCommerce, Magento etj.


187

Keto CMS kane shume dizanjete gatshme dhe shume te lehta per tu perpunuar.

Gjithashtu ofrojne shume shtesa ―Plugins‖ te cilet jane teper funksionale per cdo

projekt qe ke ne mendje ose cdo funksion qe duhet te kryeje website juaj ne internet.

PSE NA DUHET NJE FAQE INTERNETI DHE PREZENCA ONLINE?

Shumë përdorues, konsumatorë, klientë potencialë, partnerë biznesesh dhe investitorë

i marrin informacionet e ndryshme me anë të web-it.Web-i dhe teknologjia sot arrijnë

kudo dhe këtë më së shumti bëjnë bizneset qe e kanë të nevojshme të kenë një

prezencë online dhe mundësisht të jenë në lartësinë e shërbimit dhe emrit që kanë

krijuar në treg.Të prezantosh biznesin tënd në internet është një mundësi e mire që të

krijon ura lidhëse me një numër shumë të madh përdoruesish, të cilët mund të kthehen

në klientët tuaj potencialë. Prandaj, është shumë e rëndësishme të prezantohesh

mirë.Por, mbi të gjitha është të kesh çfarë të prezantosh.

Per te analizuar nje biznes shqiptar ne kuadrin e social media marketing, kemi

perzgjedhur kompanine lider ―Kosmonte Foods‖.

Kosmonte Foods ShPK është themeluar në vitin 2000 dhe ka qendrën e saj në Fushë

Kosovë. Kosmonte është lider në shitjen dhe distribuimin e produkteve ushqimore në

vend dhe rajon.

Si distributori më i madh i shërbimeve ushqimore në Kosovë, Kosmonte Foods është

e angazhuar për diversitet dhe gjithpërfshirje duke ofruar një gamë të gjërë të

produkteve, si qumësht, mish, perime të ngrira, çaj, kafe, pije dhe produkte të tjera

ekskluzive.Në vitin 2006 ka filluar të operojë në Shqipëri dhe nga viti 2007 edhe në

Dubai.Që nga muaji Gusht i vitit 2012 Kosmonte Foods gjithashtu ka hapur filialin e

saj në Düsseldorf të Gjermanisë.

Qellimi i kesaj kompanie eshte qe te kapin nje moshe te caktuar dhe te kete nje

diversitet tregu te larte. Qasjet e saj ne internet jane te shumta ne te cilat mund te

permendim:

o Facebook-un ne te cilin ka 14000 followers dhe poston shpesh here risite e

reja ne treg.

o Instagram- edhe ky nje program i cili ka nje peshe goxha te madhe dhe ka

postime me se shumti per femije si keku MONTE, kosi JOGOBELLA etj.


188

o Linked In- ne kete pike rezulton qe ky program eshte totalisht formal, zyrtar

dhe professional, ku me se shumti postojne njoftime per pune.

o Google- ku mund te gjejme faqen e tyre zyrtare dhe nje pershkrim te detajuar

te kompanise.

Per te zbuluar me shume per kete kompani ne si grup kemi formuluar nje ankete per

konsumatoret. Gjate kesaj ankete ne morem me se shumti pergjigje pozitive.Ishte nje

kompani ku shumica e konsumatoreve kishin goxha informacion. Mendimet e

konsumatoreve ishin te ndryshme sepse kishin ndikuar reklamat, publicitetet dhe

rrjetet sociale.

Synimi yne eshte qe te nxjerrim ne pah sa % e konsumatoreve qe jane te informuar

nga rrjetet sociale dhe sa e vleresojne ata kete kompani nepermjet ketyre rrjeteve.

Pyetesori per Kompanine Kosmonte Foods

Pyetjet e mëposhtme janë pyetje të përgjithshme demografike rreth jush.

01

Ku jetoni aktualisht:

Tiranë Durrës Qytet tjetër

Fshat

02

Gjinia:

Mashkull Femër

03

Mosha:

18-25 26-35 36-45 46-55

04

Arsimi juaj i

përfunduar:

8-vjeçar i mesëm i lartë

Master PhD

05

Statusi i punësimit:

o I punësuar në sektorin shtetëror.

o I punësuar në sektorin privat

o Vetpunësuar

o Pa punë

o Student Bachelor

Jepni vleresimin tuaj (1-10)


189

*Minimalisht eshte numri 1,Maksimalja eshte numri 10

1-Sa te informuar jeni ju per produktet e Kosmontes?

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Vleresimi mesatar: 8

2-Sa prezent jane produktet e Kosmontes ne tregun shqiptar?


3-A ju nxisin rrjetet sociale per blerjen e ketyre produkteve ? Nqf po,sa? Dhe nga jeni

infomuar per kete kompani?

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Facebook Instagram Google Youtube Miqte

Grafiku 1

4-Sa cilesore i konsideroni ne baze te shijes, ambalazhimit dhe skadences?


5-Sa te gatshem do jeni per te paguar per nje produkt te certifikuar si keto te

Kosmontes?

10% 30% 50% 70% 100% Vleresimi mesatar: 80%

6-Sa garanci kane produktet qe blini ne pikat e shitjes?

52%

24%

11%

2% 11% Facebook

Instagram

Google

Youtube

Miqte


190


7-Keto produkte ushqimore i permbushin kriteret qe konsumatori te jete i kenaqur?

Po Jo Ndoshta

Grafiku 2

8-Sa te besueshme jane promocionet qe zhvillohen drejtperdrejte Produkt-

Konsumator?


9-Sa influencojne reklamat/publicitetet ne syrin tuaj si konsumator per keto produkte?


Grafiku3

73%

1%

26%

0

Po

Jo

Ndoshta


191

Ky grafik eshte shpjegimi i rritjeve te shitjes nepermjet rrjeteve sociale(2012-2016)

Ne pjesen e meposhteme do ju prezantojme me disa produkte te njohura te kesaj

kompanie.

Kompania ka mbi 402 produkte te saj. Ne do te prezantojme vetem disa prej tyre:

Kosmonte e ben jeten me te shendetshme, me te lehte dhe me te pasur.

Kosmonte ushqen jeten!

ÇFARE ESHTE―Zott Monte‖?


192

Zott Monte është markë ndërkombëtare kryesisht për fëmijë në sektorin e qumështit e

cila tashmë është prezente në më shumë se 30 shtete. Zott Monte është kategori në

vete. Monte është një kënaqësi unike dhe shumë e shquar me 2 shtresa: krem qumësht

nje ushqyes super i mire, i balancuar me krem çokollatë të shijshme nga lajthia

poshtë.1 prilli i vitit 1996 shënon ditëlindjen e parë të Montes, një lloj krejtësisht i ri i

ëmbëlsirës. Zott Monte fillimisht u prezantua në tregun gjerman, mirëpo shumë

shpejtë ëmbëlsira pushtoi frigoriferët e shumë shteteve evropiane. Monte në gjuhën

italiane do të thotë ‗mal‘. Çdo ditë rreth 1.4 milion copë Monte shiten në mbarë

botën.Pika unike e shitjes se Montes është shija e saj e kremit te qumështit unik i cili

është i pasur dhe kalorik . Dhe sigurisht Monte është prodhuar me madhështinë e artit

të teknologjisë gjermane dhe nuk përmban asnjë element artificial, xhelatinë apo

ngjyrë.

KONKLUZIONET:

Ne baze te anketimeve te konsumatoreve dalim ne perfundimin se kompania

Kosmonte Foods eshte nje kompani qe zoteron nje pjese te mire te tregut. Ka nje

shumellojshmeri produktesh , gje qe i ofron konsumatoreve shume zgjedhje. Duke

patur parasysh qe nje pjese e mire e te intervistuareve e njohin kompanine per

produkte specifike sic jane: "kinder, jogobella panna cotta dhe monte " ne si grup

sugjerojme qe te informohen edhe per produktet e tjera qe i perkasin kompanise

Kosmontes. Media sociale eshte nje pike e forte e kompanise, pasi konsumatoret

nepermjet rrjeteve sociale facebook , instagram, youtube, google, jane njohur me

produktete Cosmontes, sic e treguam dhe tek grafiku me lart. Media sociale ka pasur

nje efektshmeri te larte mbi shitjet e produkteve te kompanise dhe per informimin e

konsumatoreve rreth produkteve. Persa u perket cmimeve qe perdor kompania

konsumatoret ishin mjafte te kenaqur ,madje ishin te gatshem te paguan deri 80% pasi

kane ngelur te kenaqur nga produktet.


193

REKOMANDIMET

Me poshte jepen disa rekomandime se përse ju duhet të mendoni që të reklamoni

produktet apo shërbimet që kompania juaj ofron online, nëse nuk e keni bërë ende.

Konkurrentët tuaj me shumë mundësi janë duke u reklamuar online.

Reklama online kushton më pak.

Interneti është shumë popullor.

Informacioni është i arritshëm nga e gjithë bota.

Informacioni mund të ndryshohet lehtë.

Duhet patur kujdes me targetimin e audiences së synuar në mënyrë që të arrihen

rezultate sa më të larta. Gjithashtu, është me rëndësi kontrolli i klikimeve që ju

merrni përmes një reklamimi. Për këtë duhet të ketë një mekanizëm të vënë në

dispozicion nga website-i në të cilin jeni duke reklamuar për t‘ju thënë se sa shpesh

është parë reklama juaj. Shpesh, numri i klikimeve është edhe vendimtar në vendosjen

e çmimit që duhet të paguani për reklamën. Studimi i këtyre detajeve është i

rëndësishëm po aq sa edhe vetë vendimi për të reklamuar online.


194

BIBLIOGRAFIA

www.InternetWorldStats.conm

www.LearnMarketing.net

www.SocialBankers.com

http://www.doingbusiness.org/

https://www.socialbakers.com/statistics/

https://www.socialbakers.com/suite/social-media-analytics-and-reporting

http://www.internetsociety.org/globalinternetreport/2016/?gclid=Cj0KEQjw0I

vIBRDF0Yzq4qGE4IwBEiQATMQlMUmo5_aAzLubzFUmARNZTJrc1oh-

SqCyn28jcpjQehYaAhQD8P8HAQ

http://www.internetworldstats.com/stats.htm

http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2017

http://www.internetworldstats.conm/

http://www.learnmarketing.net/

http://www.socialbankers.com/

http://www.doingbusiness.org/

https://www.socialbakers.com/statistics/

https://www.socialbakers.com/suite/social-media-analytics-and-reporting

http://www.internetsociety.org/globalinternetreport/2016/?gclid=Cj0KEQjw0IvIBRDF0Yzq4qGE4IwBEiQATMQlMUmo5_aAzLubzFUmARNZTJrc1oh-SqCyn28jcpjQehYaAhQD8P8HAQ



http://www.internetworldstats.com/stats.htm

http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2017


195

Dixhitalizimi i sistemit bankar

Anisa Vrenozi, Egi Tabaku

(Administrim Biznesi, Fakulteti i Ekonomisë, UT)

Abstrakt

Ne sot jetojmë në një botë dixhitale, ku konsumatorët janë të lidhur ngushtë me mjetet

dixhitale dhe vitet e fundit po përdoren dhe për të kryer shërbime bankare. Ky studim

u krye duke u bazuar në kërkim të platformave të dixhitalizimit të sistemit bankar në

Shqipëri. Për të kuptuar më mirë benefitet e konsumatorëve dhe institucioneve

bankare kundrejt atyre të sistemit tradicional.

Metodat bazë të përdorura gjatë kërkimit janë intervistat me punonjës të tre bankave

që kanë aktualisht në përdorim platformën dixhitale si dhe intervista me përdorues të

kësaj platformë, nga të cilat janë nxjerrë dhe të dhënat primare. Si të dhëna sekonadre

kemi përdorur të dhëna mbi aktivitetin e llogarisë së një kompanie financiare për të

analizuar si kanë reaguar klientët ndaj shërbimit online. Metoda e prognozimit të

serive kohore me anën e trendit është përdorur për të analizuar të dhënat dhe për të

krijuar një pritshmëri për të ardhmen e afërt.

Konkluzioni në të cilin ka arritur ky studim është që bankat në Shqipëri të cilat kanë

implementuar platformën dixhitale, kanë diferenca të konsiderueshme me platformat

dixhitale te shteteve të Europës. Gjatë analizës identifikohen faktorët kryesorë që

ndikojnë në kalimin nga sistemi tradicional në atë të dixhitalizuar dhe sfidat me të

cilat përballen bankat për të fituar besimin e konsumatorëve për efikasitetin e kësaj

platforme të re.

Ky studimi siguron informacion për çdo student që dëshiron të marrë një ide të

përgjithshme për gjendjen aktuale të dixhitalizimit të sektorit bankar në Shqipëri.

Informacioni shërben si bazë për kërkime të ardhshme në këtë fushë.

Fjalët kyçe: Dixhitalizim, Online, Shërbim, E-Banking, Banka

HYRJE

Çfarë është dixhitalizimi bankar

Dixhitalizimi bankar është procesi i kalimit online të të gjitha aktiviteteve bankare,

të cilat historikisht mund të realizoheshin vetëm në prezencën e klientit në

ambientet e bankës.

Disa nga shërbimet janë:

Depozitimi i parave, transfertat, tërheqjet

Kontrolli i balancës së llogarisë

Aplikim për produkte financiare

Kredidhënie

Pagesa faturash


196

Figura 1: Shpeshtësia e kryerjes së shërbimeve

Në qoftë se i paraqesim në formë piramide frekuencën e kryerjes së veprimeve, në

bazën e piramidës do të vendosim përdorimin e parasë elektronike, ATM, kjo është

një teknologji e hershme, e cila është futur në Shqipëri për herë të parë nga Tirana

Bank dhe Procredit Bank gjatë viteve 1999-2000. Një përdorim më të madh ka

kontrolli i balancave online, gati 70% e pagesave bëhen me debitim direkt në llogari

dhe po punohet për kryerjen e procesit të depozitimit online dhe në majë të priamidës

ndodhet kredidhënia, edhe pse në botë ekzistojnë banka të tilla si ATOM BANK në

Angli23

qëështë plotesisht e dixhitalizuar, duket se për Shqipërinë kjo ditë do të jetë e

largët. Ndonëse është hedhur hapi i parë tek institucioni financiar NOA: plotësimi i

aplikimit per kredi online, ende nuk gjetëm asnjë reference ku të bazohemi për

procesin e analizës së riskut.

OBJEKTIVI KRYESOR

Objektivi kryesor i bankave sot është të rrisin sa më shumë përdorimin e platformës

dixhitale nga vetë konsumatorët. Synimi është të arrijnë eficencen maksimale në

shërbimet bankare, të optimizojnë kostot e tyre dhe të rrisin përfitueshmërinë e

bankës. Në këtë kuadër bankat synojnë të kalojnë shumicën e transaksioneve online

deri në limitin ku të mos cënojë marrëdhënien me klientin. Bankat synojnë sa më

shumë kliente që të përdorin platformen dixhitale, por përqindja varet nga maturiteti i

tregut dhe përbërja e klientelës.

Sfidat me te cilat përballen institucionet bankare janë rregulli, siguria, kultura,

stabiliteti etj. Rregulli dhe siguria janë fakorët kryesorë që ndikojnënë tërheqjen e

klientëve ndaj këtij shërbimi. Klientet ndihen më të sigurt kur veprimet e tyre

konfirmohen nga punonjesit e bankes, por me kalimin e kohes arrijneë të kuptojnë

benefitet e këtij shërbimi.Nëse klientët ndihen të sigurt dhe besojnë në rregullsinë e

transaksioneve online, ata do priren për ta përdorur më shumë këtë shërbim.

Gjithashtu duhet adaptuar kultura e kësaj teknologjie europiane, konsumatorët duhet

të vihen në dijeni të ekskluzivitetit që ofron ky lloj shërbimi dhe per perfitimet e

dyanëshme. Gjithashtu një përqindje e vogël e klientëve mund të friksohen nga

hackera, por ky fakt nuk është faktor pengues, pra nuk përbën shqetësim të madh.

23

Artikulli ―Çfarë është dixhitalizimi‖- Eriola Bibolli

Paraja elektronike

Kontrolli i balancava

Debitim direkt

Depozitim

Kredi


197

Teknologjia dhe dixhitalizimi i sektorit bankar

Teknologjia po ndryshon dhe do të ndryshojë gjithçka. Ajo po kthehet në një faktor

të pamohueshëm të rritjes së cilësisë së shërbimit për klientët, si dhe për uljen e

kostove.

24

Katër aftësite kyçe të identifikuara që ndikojnë në shpejtësinë e transformimit:

1. Partneriteti dhe bashkëpunimi- për tu pozicionuar në qendër të ekosistemit

financiar, organizimi i bankave duhet të konsistojë në bashkëpunimin dhe

partenrizimin me teknologjitë e reja (fintech players). Në rang global 45% e

drejtuesve të bankave besojnë se këto aleanca do të sjellin rritjen e

konkurrencës në sektorin bankar.

2. Përshtatshmëria- bankat tradicionale duhet të pershtaten me ritme të njëjta me

zhvillimin e teknologjisë fintech.

3. Inovacioni- ndikon në thjeshtimin e proceseve dhe rritjen e shpejtësisë së

aktiviteteve financiare.

4. Dixhitalizimi-është i domosdoshëm per gjeneratën e re. 52% e drejtuesve të

bankave besojnë se investimi në teknologjinë e telefonave është një tjetër

prioritet.

―Konceptet tradicionale të bankës do të ndryshojnë rrënjësisht dhe

përgjithmonë‘‘-L.WAGLE25

Përfitimet për konsumatorin

Shërbime bankare 24/7

Aplikacione‗smart banking‘që mundësojnë disponimin e shërbimeve bankare

nga telefoni cellular, pc.

Akses në të gjithë varietetin e shërbimeve (investim, kredi, konvertim )

Shërbim klienti online

Komisione të ulëta

Plotësimi i menjëhershëm i nevojave të tyre.

Përfitimet për bankën

Eleminimi i kostove të departamentit të back-office

Shmangie të gabimeve manuale

Reduktimi i kostove të stafit

Përqëndrimi i specialistëve të bankës në një drejtim të vetëm shitjen e

produkteve financiare

Dallimi midis sistemit tradicional dhe sistemit dixhital

Operacionet tradicionale në fokus kanë kryerjen e shërbimeve në degët e bankave

dhe çdo veprim kryhet me praninë e klientit në degë, kanalet dixhitale janë dytësore

në ofrimin e shërbimeve.

Platforma dixhitale fokusohet tek klienti dhe tek bashkëveprimi i tij me kanalet

dixhitale të kryerjes së shërbimeve bankare. Klienti zgjedh të aksesojë bankën

virtuale dhe të mos paraqitet në degë asnjëherë.

24

Digital Banking Report-Jim Mauros pg 22 25

Retail Banking Trends and Predictions cit-Likhit Wagle manaxher tek IBM Global Business

Services, pg 22

https://www.linkedin.com/company/ibm?trk=ppro_cprof

https://www.linkedin.com/company/ibm?trk=ppro_cprof


198

―Online banking‖ vs ―digital banking‖

Pjesa më e madhe i përdor këto dy grupe fjalësh si sinonime, por nuk nënkuptojnë të

njëjtat procese. Sinonim për online banking është internet banking, e-banking ose

banka virtuale. Online banking konsiston në dixhtalizimin e funksioneve kryesore të

bankës, ndërsa ―digital banking‖ përfshin dixhitalizimin e çdo programi dhe aktiviteti

të ndërmarrë nga institucionet financiare dhe klientët e tyre.

Situata e dixhitalizimit në Europë26

Në Europë rrjeti i bankave ka dixhitalizuar vetëm 20-40% te procesve. 90% e bankave

europiane investojnë rreth 0.5% të shpenzimeve totale për dixhitalizimin. Llogaritjet

tregojnë se transformimet dixhitale do të sjellin rritjen e të ardhurave me 30%.

Gjithashtu llogaritjet tregojnë se bankat mund të reduktojnë 20-25% te kostove.

Si shembuj të bankave ndërkombëtare të suksesshme në platformën dixhitale mund të

përmendim: banka Barclays: klientët vizitojnë degën e kësaj banke 2 herë në muaj,

por kanalet elektronike përafërsisht 18 herë; Atom Bank në Mbretërinë e Bashkuar

është një bankë dixhitale e hapur në vitin 2015 dhe funksionin vetëm me përdorimin e

telefonit mobil, pa degë. Vlen të theksohet që vendet skandinave si Norvegiia,

Finlanda, Danimarka etj. kanë penetrimin më të madh të shërbimitdixhital në Europë.

Mendohet që me zhvillimin e pandalshëm të teknologjisë në vitin 2026 bankat të

shndërrohen në ―makina pa shofer‖ që nënkupton funksionimin e sistemit bankar pa

punonjës.

Dixhitalizimit në Shqipëri

Nga 16 bankat e nivelit të dytë që operojnë në tregun shqiptar, vetem tre janë ato të

cilat kanë vënë në funksion të klientëve të tyre platformën dixhitale. Kjo për arsye

sepse këto janë tre bankat që kanë numrin më të madh të klientëve si dhe

aktivitetin më të gjerë financiar. ―Smart app‖ të krijuara nga secila bankë janë të

disponueshme për të gjitha pajisjet Android dhe IOS.27

Në rang global mendohet se në vitin 2026 do ndodhë fenomeni driverless cars,

përsëri për Shqipërinë duket shumë i largët ky fenomen. Bankat edhe pse po

aplikojnë platformën dixhitale përsëri për një kohë të gjatë do të vazhdojnë të

ofrojnë krahas saj edhe sistemin tradicional. Kjo për arsye se klientët janë skeptike

ndaj kësaj teknologjie të re.

Nisur nga tipologjia e klientëve paraqisim bashkëlidhur grafikun e mëposhtëm ku

paraiqtet përqindja e përdorimit sipas grupmoshave .

26

Artikulli ―Çfarë është dixhitalizimi‖- Eriola Bibolli 27 Ankesi 3: figura 2 & figura 3


199

Grafiku 1: Përdorimi i platformës dixhitale në bazë të moshës

Grupmosha 20-40 vjec zë pjesën më të madhe të përdoruesve. Ata janë më të prirur

ta përdorin këtë teknologji.

Përqindja është rritur ndjeshëm duke shkuar në më tepër se 50 % që shprehin

gatishmërinë për të përdorur shërbimin online.

Efektet e zhvillimit të platformës dixhitale po ndihen tek një prej bankave që e ka

përqafuar këtë teknologji, tashmë ka numrin më të vogël të punonjësve në të gjithë

historinë e saj. Aktualisht janë rreth 180 punonjës nga rreth 1200 - 1300 që kanë

qënënë kohë të mëparshme. Punonjësit sigurisht ishin të vetëdijshëm që rritja e

eficencës në shërbimet bankare dhe përdorimi i platforms dixhitale do të kërkonte

reduktimin e numrit të stafit dhe secili përpiqej të ishte sa më i dobishëm dhe

eficent në punën e tij. Gjithashtu marzhi i gabimeve është më i ulët.

Pritshmëritë për të ardhmen në Shqipëri

Për të krijuar një ide për trendin e përdorimit të platformës dixhitale në vitet e

ardhshme kemi supozuar se të gjithë klientët përdorues të e-banking do të

transferohen në platforma dixhitale.28

Nga analiza kemi dal në konkluzion se trendi i përdorimit të transfertave online ka

ardhur duke u rritur gradualisht, atëherë logjikisht pretendojmë se platforma

dixhitale do të ecë me të njëjtat trende që ka ecur dhe sistemi e-banking. Ky

argumentim bazohet tek reklama që një prej bankave ka bërë.29

Argumentimi

nëpërmjet prognozimit të serive kohore me anë të trendit.Kemi paraqitur serinë

kohore që paraqet përdorimin e shërbimit online për kryerjen e pagesave për një

periudhë 12 mujore në llogarine e institucionit XY. Megjithëse ekzistojnë disa

luhatje, në përgjithësi vërehet një trend në rritje të numrit të transfertave që kryhen

online. Natyrisht ne nuk mund të presim një rritje të vazhdueshme të termave të

serisë por një rritje graduale të tyre. Në qoftë se shikojmë paraqitjen grafike të të

dhënave, atëherë ky trend mund të paraqitet me përafërsi në formë lineare.

30

Ekuacioni për trendin linar ka formën: Tt=b0 + bi t

Formula për gjetjen e parametrave janë këto: b1 = t- (Σt Σyt)/ n b0=ymes –

b1tmes

t2

– (Σt2)/ n

28https://www.raiffeisen.al/digital/index.html aksesuar më datë 20.04.2017 29 Ankesi 3, figura 2 30 Ankesi 2

0%

10%

20%

30%

40%

50%

20-40 40-60 mbi 60

Përdorimi

Mosha

https://www.raiffeisen.al/digital/index.html


200

68%

27% 5%

Të kënaqur Neutral Të pakënaqur

t(ditë)

veprime online

Grafiku 2: Përdorimi i shërbimit online dhe i prirjes me anë të funksionit linear

Nga sondazhi kemi dalë në konkluzionin e mëposhtëm, përsa i përket nivelit të

kënaqësisë konsumatore nga përdorimi i shërbimit. 31

Të dhënat cilësore janë

marrë nëpërmjet intervistave me përdoruesit dhe komentet në faqet online ku

përdoruesit japin opinionet e tyre.

Grafiku 3: Reagimet e përdoruesve

KONKLUZIONE

Dixhitalizimi është vendim ekzistencial. Ndër faktorët inkurajues janë nxitja përmes

çmimeve të favorshme, komisione të ulëta dhe informimi për avantazhet që sjell kjo

platformë. Bankat duhet të rrisin sigurinë dhe edukimin e vazhdueshëm të klientëve

mbi mënyrën e përdorimit.

Synimi kryesor është të rriten përfitimet e klientëve duke reduktuar kohën që ata

presin nëpër sportele për të kryer veprimtari të tilla si tërheqje parash, transferta,

pagesa faturash. Ky sjell përfitim të dyanëshëm pasi dhe bankierët personale nuk do

të humbin më kohë duke u marrë me veprime relativisht të thjeshta, por do të

angazhohen plotësisht në procesin e shitjes së produketeve financiare të tilla si

kredia konsumatore, kredia për biznese etj.

31https://play.google.com/store/apps/details?id=eu.newfrontier.iBanking.mobile.RZBAL aksesuar më datë 27.04.2017

0

20

40

60

80

100

https://play.google.com/store/apps/details?id=eu.newfrontier.iBanking.mobile.RZBAL


201

Përfundimisht dixhitalizimi është një model i ri biznesi, i ofruar përmes kanaleve të

shumëfishta dhe të integruara të shërbimeve bankare elektronike, është sfida e së

ardhmes për çdo sektor bankar, në një kohë kur inovacioni teknologjik nuk njeh kufij.

REKOMANDIME Të gjithë ne duhet të adaptohemi me këtë teknologji të re, pasi të gjitha bankat e nivelit të

dytë me të cilat ne jemi në kontakt në përditshmërinë tonë janë në proces e sipër të

dixhitalizimit.

Në qoftë se duam siguri, fleksibilitet, kursim kohe dhe energjie përdorimi i platformës

dixhitale e bankës ku ne kryejmë transaksionet tona është një lehtësi që i dhurojmë vetes.

Dixhitalizimi drejton të ardhmen drejt një pike ku bankat shtojnë vlerë kosnumatore dhe ata

sigurojnë përfitime të mëdha në terma të produkteve dhe shërbimeve financiare të cilat janë

vërtet shumë të vlefshme.

ANEKSE

ANEKS 1:Pyetësorët

A. Intervista për punonjësit e institucioneve bankare

1. Banka synon të kalojë plotësisht në digital bank apo do të vazhdojë të ofrojë

online banking krahas traditional banking.

2. Sa perqind e klientëve të saj do të ishin të gatshëm ta përdornin online

banking?

3. Mendoni që frika nga hackerat i pengon më së shumti klientët që të përqafojnë

këtë teknologji apo frika nga gabimet , pasi punonjësi i bankës i jep më shumë

siguri ?

4. A ekzistojnë rumor midis punonjësve se një ditë ata do të zëvendësohen nga

teknologjia?

5. A është marzhi i gabimit nga transaksionet online është më i ulët se ai i

gabimeve në branch?

6. Çfarë konsideroni zhgënjim më të madh nga ky projekt?

7. Cila ka qënë supriza më e bukur e projektit?

8. Si ështe bërë marketingu i këtij shërbimi të ri?

9. Çfarë feedback-u keni marrë nga klientët pasi e kanë përdorur këtë shërbim të

ri?

B. Intervista për përdoruesit e platformës dixhitale

1. Çfarë veprimesh kryeni më shumë nëpërmjet platformës dixhitale?

2. A ndiheni komode me këtë shërbim të ri që ka ofruar banka?

3. Si jeni informuar për këtë shërbim?

4. Mendoni se platforma dixhitale ka sjellë lehtësira në jetën tuaj të përditshme?

ANEKS 2: Metoda statistikore


202

Pagesat vjetore në total janë 1,141 ndër të cilat 668 janë depozitime cash, individët

janë paraqitur fizikisht në bankë për ta bërë këtë veprim, ndërsa 473 të tjerat janë

kryer pa prezencën fizike të klientit. Nga 473 pagesa, 237 klientë kanë kryer

transfertë online, ndërsa pjesa tjetër kanë bërë urdhërxhirim.(direct debit)

Tabela 1: Të dhënat vjetore të kompanisë

Muaj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1

0

1

1

1

2

Numri i

veprimeve

online

9 9 1

1

1

3

2

0

2

0

2

1

2

3

2

4

2

4

3

0

3

3

Formula statistikore e përdorur për ndërtimin e grafikut numër 2.

Tt=b0 + bi t ku: b0 = pikëprerjea e trendit me boshtin Y

b = koeficenti këndor i vijës së trendit

t = periudha

Tt = vlera e prognozuar

ANEKS 3:Figurat

Në këtë ankes janë paraqitur imazhet e bankave që kanë implementuar platformën

dixhitale.

Figura 2: Raiffeisen Bank


203

Figura3: BKT

Bibliografia:

1. Jim Marous: Digital Banking Report 2016

2. Don Bergal:― What is digial banking‖

3. Stanley Epstein:―Understanding digital banking‖

4. Tunde Olanrewaju: ―The rise of the digital banking‖


204

Ndikimi i gjinisë në qëllimin sipërmarrës

Ergisa Bejkollari, Ejona Gjeçi, Fjoralba Makaj, Suada Kumanova, Bora Hida

(Master Shkencor, Administrim Biznes, Tiranë)

Abstrakt

Edhe pse përqindja e femrave ndërmarrëse është rritur gjatë disa viteve të fundit, ajo

është shumë nën nivelin e meshkujve. Duke u mbështetur në teorinë e sjelljes së

planifikuar dhe rolin e teorisë së harmonisë, qëllimi i këtij punimi është që të

përcaktojë një model në të cilin marrëdhënia ndërmjet gjinisë dhe qëllimit sipërmarrës

(IE) është ndërmjetësuar nga tre konstruktet themelore motivuese (qëndrimi ndaj

fillimit të një biznesi, normat subjektive dhe kontrolli i perceptuar i sjelljes (PBC).

Studimi analizon lidhjen ndërmjet gjinisë dhe qëllimit sipërmarrës dhe rezultatet

tregojnë një marrëdhënie të dobët e cila tregon se numri më i madhi ndërmarrësve

meshkuj nuk mund të shpjegohet vetëm nga ndryshimet në motivim. Për të studiuar

lidhjen mes qëllimit sipërmarrës dhe gjinisë kemi hartuar një pyetësor drejtuar 80

studentëve.

Fjalët kyçe: Qëllimi sipërmarrës, Gjinia, Teoria e sjelljes së planifikuar, Orientimi

sipërmarrës

HYRJE

Në dy dekadat e fundit ka pasur rritje të ndërgjegjësimit për rëndësinë e sipërmarrjes

dhe krijimin e ndërmarrjeve të reja, pasi konsiderohen si përcaktues kyç të rritjes

ekonomike dhe prosperitetit (Drucker and Noel 1986). Megjithatë, për të inkurajuar

sipërmarrjen, duhet të kuptohen faktorët që shtyjnë një individ të bëhet sipërmarrës

(Drucker and Noel 1986).

Sistemi i besimit gjinor mban një vlerësim hierarkik në të cilin karakteristikat

mashkullore janë të privilegjuara ndaj atyre femërore (Marloë and Patton 2005). Edhe

pse numri dhe rëndësia e sipërmarrësve femra është rritur në mënyrë të vazhdueshme

gjatë viteve të fundit, pjesa më e madhe e sipërmarrësve janë ende meshkuj (Hisrich

and Brush 1984, Scherer and Ross 1990, Mattis 2004, Verheul, Uhlaner et al. 2005,

Zhao, Seibert et al. 2005). Shumë kërkime që investigojnë diferencat gjinore në

proceset sipërmarrëse nënvizojnë interes në rritje në rolin e gjinisë tek sipërmarrja

(Bird and Brush 2002, Langoëitz and Minniti 2007, Verheul, Carree et al. 2009).

Disa studiues kanë gjetur diferenca gjinore në qëllimin sipërmarrës, disa të tjerë kanë

dështuar në gjetjen e këtyre diferencave (Kolvereid 1996, Buttner and Moore 1997,

Gupta, Turban et al. 2009).

Ëelter (2011) theksoi rëndësinë e kontekstit për sipërmarrje për të kuptuar kur, si dhe

pse njerëzit bëhen sipërmarrës. Në veçanti, kontekstet sociale janë të rëndësishme


205

duke qenë se ata ndihmojnë për të shpjeguar sjelljet specifike gjinore në sipërmarrje

duke përcaktuar rolet gjinore(Ëelter 2011).

Studime të tjera kanë hetuar lidhjen ndërmjet gjinisë dhe konstruktit lidhur me sjelljen

sipërmarrëse si vetë-efikasiteti (Boyd and Vozikis 1994).

Disa nga studimet kanë gjetur dallimet gjinore në qëllimin sipërmarrës (Zellëeger

1997, Kourilsky and Ëalstad 1998, Zhao, Seibert et al. 2005). Për shembull, Fagenson

dhe Marcus (1991) konfirmuan se sipërmarrësit janë kryesisht të lidhur me aktivitete

mashkullore. Perveç kësaj femrat kanë pak mundësi për tu bërë të vetë-punësuara për

shkak të barrierave të perceptuara specifike-gjinore (Verheul, Thurik et al. 2012).

Studime të tjera, në të kundërt, kanë theksuar që ngjashmëritë gjinore janë më të larta

se diferencat (Buttner and Moore 1997, Gupta, Turban et al. 2009, Díaz-García and

Jiménez-Moreno 2010).

Në vitet e fundit, hulumtuesit kanë qenë të prirur të përdorin teorinë e sjelljes së

planifikuar të Ajzen (1991) si një kornizë për parashikimin e qëllimit sipërmarrës

(Ajzen 1991, Buttner and Moore 1997, Krueger, Reilly et al. 2000, Díaz-García and

Jiménez-Moreno 2010, Kautonen, Van Gelderen et al. 2013). Teoria propozon që

qëllimi është përcaktuesi më i rëndësishëm i sjelljes së një individi dhe është nga ana

tjetër, i përcaktuar nga tre konstrukte motivuese: qëndrimi ndaj sjelljes, norma

subjektive dhe kontrolli i perceptuar i sjelljes (PBC). Aplikuar në sipërmarrje,

qëndrimi ndaj sjelljes reflekton nëse një individ e konsideron fillimin e një biznesi si

pozitiv ose negativ, normat subjektive tregojnë shkallën e perceptuar te pritjeve

sociale të lidhura me të tjerët dhe PBC përshkruan vështirësitë në sasi të vështirësive

të perceptuara në fillimin e një biznesi.

Ne kemi si qëllim të përcaktojmë nëse ndikimi i një sërë faktorësh mbi sjelljen

sipërmarrëse ndryshon në varësi të gjinisë, për të kuptuar sesi ndryshon qëllimi

sipërmarrës mes meshkujve dhe femrave. Ne sugjerojmë që gjinia mund të çojë në

ndryshime të qëllimeve paraardhëse sipërmarrëse dhe në këtë mënyrë ndikon mbi

qëllimin në mënyrë të tërthortë. Gjinia mund të kenë efekte të ndërveprimit në

marrëdhëniet ndërmjet këtyre variablave dhe qëllimit sipërmarrës. Propozohet që në

rastin e femrave perceptimet për veten dhe mjedisin e tyre të luajnë një rol më të

madh në qëllimin e tyre sipërmarrës.

Mostra për këtë studim përbëhet nga studentët, pasi ata gjithnjë shohin themelimin e

një kompanie si një alternativë tërheqëse për të zhvilluar punësimin (Lüthje and

Franke 2003, Guerrero, Rialp et al. 2008). Për më tepër, besohet se zgjidhjet afatgjata

për të reduktuar diferencat gjinore në ndërmarrësi duhet të fillojnë në sistemin arsimor

dhe për këtë është e rëndësishme gjetja e aspekteve që lidhen me gjininë që duhet të

trajtohen me kujdes në programet edukative dhe formuese.


206

Janë hulumtuar pyetjet: (1) A i perceptojnë meshkujt dhe femrat atributet që lidhen

me sipërmarrjen e suksesshme në mënyrë të ndryshme? (2) Çfarë roli kanë normat

subjektive, kontrolli i perceptuar isjelljes dhe qëndrimet në shpjegimin e hendekut

gjinor sipërmarrës? (3) A e moderon gjinia efektin e këtyre variablave në qëllimin

sipërmarrës?

Studimi ynë ka dy qëllime. Së pari, ai shqyrton marrëdhëniet mes gjinisë dhe qëllimit

sipërmarrës duke përdorur një meta-analizë, e cila agregon dhe përmbledh kërkimet

ekzistuese. Ajo ndihmon për të zbuluar marrëdhëniet mes variablave në mënyrë

sasiore dhe sistematike (Hunter, Schmidt et al. 1990).

Së dyti, ky studim analizon proceset motivuese që lidhin gjininë me qëllimin

sipërmarrës. Jemi bazuar në teorinë e sjelljes së planifikuar të Ajzen (1991), e cila

merr tre konstruktet motivuese që ndikojnë në formimin e qëllimit sipërmarrës dhe

heton shkallën në të cilën këto tri konstrukte shpjegojnë dallimet e mundshme gjinore

në qëllimin sipërmarrës (Ajzen 1991). Për të supozuar marrëdhënien mes gjinisë dhe

këtyre tre konstrukteve, bazohemi në rolin e teorisë sociale dhe teorinë roli-harmonia

(Eagly and Ëood 1991, Eagly and Karau 2002).

H1

H2

H3

Modeli teorik dhe hipotezat

Bazuar në teorinë rol-harmoni të Eagly dhe Karau (2002), ne presim dallime gjinore

në qëndrimin, normat subjektive dhe kontrollin e perceptuar të sjelljes (Eagly and

Karau 2002). Sipërmarrja është e lidhur me karakteristika të tilla si agresiviteti,

orientimi arritjes, dominimi, pavarësia, sfidat dhe marrja e rrezikut të lartë, të cilat

janë të lidhura më fort me meshkujt sesa femrat (Buttner and Moore 1997, Steëart Jr

and Roth 2001, Eagly and Karau 2002). Për shembull, femrat kanë tendencën për të

shmangur rrezikun apo të përfshihen më pak në situata me sukses të paqartë (Sexton

and Boëman-Upton 1990, Poëell and Ansic 1997, Byrnes, Miller et al. 1999, Orobia,

Sserëanga et al. 2011). Van Gelderen et al. (2008) kanë gjetur se meshkujt vlerësojnë

Gjinia

Qëndrimi ndaj

fillimit të

biznesit

Normat

subjektive

Kontrolli i

perceptuar i

sjelljes (PBC)

Qëllimi

sipërmarrës (IE)


207

sfidat dhe autonominë më shumë se femrat, ndërsa femrat vlerësojnë sigurinë

financiare dhe ngarkesën e punës (Hessels, Van Gelderen et al. 2008). Kështu

meshkujt shfaqin karakteristika sipërmarrëse në një shkallë më të lartë, ne sugjerojmë

që femrat parashikojnë një mospërshtatje midis tipareve dhe sjelljeve të tyre dhe atyre

që kërkohen për tu bërë një sipërmarrës i suksesshëm. Si pasojë, sipërmarrja mund të

konsiderohet si më pak tërheqëse për femrat në krahasim me meshkujt:

H1.Femrat shfaqin një qëndrim më të ulët në drejtim të fillimit të një biznesi

krahasuar me meshkujt.

Ne më tej presim një normë mesatare subjektive më të ulët për gratë. Në përputhje me

teorinë e roleve sociale (Eagly dhe Ëood, 1991), rolet gjinore bëjnë që meshkujt dhe

femrat të zgjedhin opsione të ndryshme karriere (Eagly and Ëood 1991). Fillimi i një

biznesi është i lidhur kulturalisht me karakteristikat mashkullore (Ahl 2006, Gupta,

Turban et al. 2009). Këto stereotipe gjinore çojnë në rolet familjare dhe profesionale

dhe krijojnë një mjedis shoqëror ku meshkujt janë ato që janë parë si sipërmarrës

(Eagly and Ëood 1991, Baron 2001). Kështu, sipërmarrja për femrat konsiderohet si

më pak e dëshirueshme dhe i mungon mbështetja normative shoqërore (Baughn, Chua

et al. 2006). Për këtë arsye, gratë shfaqin një normë më të ulët subjektive sesa

meshkujt:

H2. Gratë shfaqin një normë mesatare më të ulët subjektive për të filluar një biznes

krahasuar me meshkujt.

Së fundmi, ne presim një kontroll të perceptuar sjelljeje (PBC) mesatar më të ulët për

femrat. PBC pasqyron aftësitë e perceptuara për të demonstruar një sjellje përkatëse

(Ajzen 1991). Në përputhje me teorinë rol-harmoni, meshkujt dhe femrat zgjedhin

punët me ato karakteristika që përputhen me karakteristikat e tyre individuale (Eagly

and Karau 2002). Megjithatë, femrat perceptojnë një mospërputhje mes

karakteristikave të tyre dhe karakteristikave të nevojshme për të qenë sipërmarrës të

suksesshëm. Si pasojë, ne sugjerojmë se femrat posedojnë një nivel më të ulët

vetëbesimi dhe perceptojnë një numër më të madh të pengesave në fillimin e një

biznesi. Për shembull, Ëilson et al. (2007) kanë treguar se meshkujt tregojnë një

shkallë më të lartë të vetë-efikasitetit, e cila është e ngjashme me PBC (Ajzen, 2002),

për të filluar një biznes, ndërsa femrave shpesh u mungon vetë-siguria në aftësitë e

tyre për të filluar një biznes (Ajzen 1991, Ëilson, Kickul et al. 2007). Cliff (1998) dhe

Cooper et al. (1994) treguan se femrat përballen me pengesa shtesë për t‘u bërë

sipërmarrëse të suksesshme (Cooper, Gimeno-Gascon et al. 1994, Cliff 1998). Për më

tepër, kontrolli i perceptuar varet nga njohuritë rreth situatave të ndryshme. Në

kontrast me meshkujt, femrat tregojnë sjellje të ndryshme në varësi të faktit nëse ata

dinë pak a shumë në lidhje me detyrat e tyre të ardhshme dhe vlerësojnë mangësitë e

aftësive më mirë se meshkujt (Bandura 1997, Bandura, Barbaranelli et al. 2001). Për

këtë arsye, ne presim një nivel më të ulët të kontrollit të perceptuar të sjelljes për

femrat sesa për meshkujt:

H3. Femrat tregojnë një mesatare më të ulët të kontrollit të perceptuar të sjelljes në

drejtim të fillimit të një biznesi se meshkujt.


208

Metodologjia

Në studimin tonë analitik janë marrë si model studentët e masterit shkencor të

administrim biznesit dhe atij publik. Një përzgjedhje e tillë është mjaft adapte dhe

lehtësuese për studimin e qëllimit sipërmarrës (Krueger, Reilly et al. 2000) (; Karimi

et al., forthcoming, b; Krueger et al., 2000;). Ky grup studentash janë zgjedhur duke u

bazuar në supozimin se gjasat për të filluar një biznes janë më të mëdha (Hornaday

and Vesper, 1982), ata mund të kenë një vizion të qartë të planeve të tyre të ardhshme

dhe vendimeve për karrierën (Krueger et al., 2000) dhe arsyeja kryesore është se të

gjithë studentët ishin të angazhuar në realizimin e një studimi sasior në lidhje më

qëllimin sipërmarrës.

Pyetesori është plotësuar online në një limit kohor të përcaktuar. Përgjigjet për

pyetësorin janë marrë nga të gjithë studentët. Nga përgjigjet e marra, rezulton që të

anketuarit janë kryesisht të moshës 22 vjecare me një përqindje prej 29.1%. Në termat

e gjinisë mund të themi se 65.8% e individëve ishin femra ndërsa 21.5% meshkuj. Në

termat e vendlindjes dominon Tirana me një përqindje prej 24.1 % duke u ndjekur më

pas nga Fieri me 6.5% ndërsa studentet e tjerë që rezultojn të vijnë nga qytete të tjera

të shqipërisë kanë një përqindje më të ulët. Përsa i përket vendbanimit, studentët janë

kryesisht rezident në Tiranë me 58.2%. Ka disa arsye për zgjedhjen e studentëve si

mostër studimi. Së pari, Sexton dhe Boëman (1986) vërejnë se sipërmarrja e

studentëve nuk ndryshon në mënyrë të konsiderueshme nga pronarët e bizneseve në

variabla si, nivelin e energjisë, ndikimi interpersonal, aftësitë sociale dhe pranimit të

riskut. Së dyti, ata janë një shembull i përshtatshëm i cili siguron kontrollin e tyre në

përfundimin e pyetësorëve. Ata janë gjithashtu një segment dinamik i popullsisë në

epokën dixhitale dhe përfaqësojnë një burim kryesor të talenteve sipërmarrëse

(Veciana et al. 2005). Pyetësori është hartuar për të matur qëllimin e fillimit të një

biznesi, qëndrimet ndaj biznesit të ri, normat subjektive dhe vetë-efikasitetin si dhe

disa variabla të kontrollit. Për vlerësimin e pyetësorit është përdorur shkalla likert nga

1-5.

Meqenëse modeli që studion ky artikull merr në konsideratë lidhjen e gjinisë me

qëndrimin mbi fillimin e një biznesi, normat subjective dhe kontrollin e perceptuar të

sjelljes në lidhje me qëllimin sipërmarrës, fillimisht është testuar besueshmëria e

këtyre koncepteve sipas databazës së të dhënave në dispozicion.

Tab. 1 Modeli Alpha për variablat

Cronbach's Alpha N of Items

Qëndrimi mbi fillimin e një

biznesi

.871 9

Norma subjektive .760 10

Kontrolli i perceptuar i sjelljes .931 12

Qëllimi sipërmarrës .822 22


209

Për të parë nëse krijohen latent të qëndrimit mbi fillimin e një biznesi, normave

subjective, kontrollit të perceptuar të sjelljes së bashku me qëllimin sipërmarrës, është

bërë analiza e testit të besueshmërisë Cronbach‘s α. Nga ky test rezulton një vlerë

relativisht e lartë e α për të gjitha konceptet, ndaj mund të themi që ka një

konsistencë në përfaqësimin e konceptit nëpërmjet pyetjeve të marra në pyetësorin e

zhvilluar.

Alpha 0.871 për qëndrimin mbi fillimin e biznesit, 0.760 për normat subjective, 0.931

për kontrollin e perceptuar të sjelljes dhe 0.822, tregojnë një nivel të lartë

besueshmërie, pra pyetjet e ndërtuara po e masin si duhet variablin. Më tej është kryer

analiza e faktorit, duke indentifikuar në këtë mënyrë variablat latente dhe duke e

thjeshtëzuar të dhënat për t‘i bërë ato lehtësisht mët ë krahasueshme.

Testi i korrelacionit të gjinisë me tre variablat e marra në këtë model ka rezultuar

përgjithësisht jo i fortë. Korrelacioni i Pearsonit mes gjinisë dhe kontrollit të

perceptuar të sjelljes rezulton të jetë pozitiv, me një vlerë r=.138, e cila dëshmon për

një lidhje të dobët mes tyre. Sig (2-tailed) na tregon që për vlera p ≤ 0.05 korrelacioni

është statistikisht i rëndësishëm dhe respektivisht p=0.277 tregon jo-rëndësinë

statistikore duke hedhur poshtë hipotezën nul (H3). Megjithatë ajo do të pranohet.

Gjinia:

REGR factor

score 1 for

analysis 1

Gjinia: Pearson Correlation 1 .138

Sig. (2-tailed) .277

N 69 64

REGR factor score 1 for

analysis 1

Pearson Correlation .138 1


N 64 64

Tab. 2 Korrelacioni gjini - kontroll i perceptuar i sjelljes

Ndërkohë lidhja mes gjinisë dhe normave subjektive rezulton një lidhje negative dhe

mesatarisht e fortë, r = -.315. Fakti që ajo rezulton me një p=.011 e bën atë

statistikisht të rëndësishme, pra hipoteza nul qëndron (H2).

Gjinia:

REGR factor

score 1 for

analysis 1

Gjinia: Pearson Correlation 1 -.315*



210

N 69 64

REGR factor score 1 for

analysis 1

Pearson Correlation -.315* 1


N 64 64

Tab. 3 Korrelacioni gjini - norma subjektive

Për sa i përket korrelacionit mes gjinisë dhe qëndrimit mbi fillimin e një biznesi edhe

në këtë rast kjo lidhje rezulton e ulët, negative dhe e parëndësishme statistikisht, pra

hipoteza nuk bie (H1).

Gjinia:

REGR factor score 1

for analysis 1

Gjinia: Pearson Correlation 1 -.033


N 69 51

REGR factor score 1 for analysis 1 Pearson Correlation -.033 1


N 51 51

Tab. 4 Korrelacioni gjini - qëndrimi mbi fillimin e biznesit

Ndërkohë që krijimi i një regresioni linear ku si variabël i varur është marrë qëllimi

sipërmarrës dhe gjinia, qëndrimi, kontroli i perceptuar i sjelljes dhe normat subjektive

janë variabla të pavarur. Këtu rezulton se me përjashtim të normave subjektive të

gjithë faktorët e tjerë kanë një efekt rritës në qëllimin sipërmarrës. Nga ky model

rezulton se peshën më të madhe si ndikues në qëllimin sipërmarrës e kanë gjinia dhe

qëndrimi mbi fillimin e biznesit, por fakti që ky model nga një R square =.365, apo

edhe një R square adjusted = .309 tregojnë se afërsisht vetëm 30% e këtij modeli është

shpjeguar nga variablat e përzgjedhur. Që na lë të kuptojnë se nevojite studime të tjera

të cilat të mos të jenë të limituara në kampionin e përzgjedhur për studim apo edhe më

të pasura në numër faktor të cilët kanë qëndrueshmëri të fortë statistikore.

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) -.084 .374 -.223 .824

Norma Subjektive -.062 .130 -.065 -.480 .634


211

Tab. 5 Regresion 1

Tab. 6 Përmbledhje e modelit të regresionit


Ahl, H. (2006). "Ëhy research on ëomen entrepreneurs needs neë directions."

Entrepreneurship theory and practice 30(5): 595-621.

Ajzen, I. (1991). "The theory of planned behavior." Organizational behavior

and human decision processes 50(2): 179-211.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control, Macmillan.

Bandura, A., et al. (2001). "Self‐ efficacy beliefs as shapers of children's

aspirations and career trajectories." Child development 72(1): 187-206.

Baron, D. P. (2001). "Private politics, corporate social responsibility, and

integrated strategy." Journal of Economics & Management Strategy 10(1): 7-

45.

Baughn, C. C., et al. (2006). "The normative context for ëomen's participation

in entrepreneruship: A multicountry study." Entrepreneurship theory and

practice 30(5): 687-708.

Bird, B. and C. Brush (2002). "A gendered perspective on organizational

creation." Entrepreneurship theory and practice 26(3): 41-66.

Boyd, N. G. and G. S. Vozikis (1994). "The influence of self-efficacy on the

development of entrepreneurial intentions and actions." Entrepreneurship

theory and practice 18: 63-63.

Buttner, E. H. and D. P. Moore (1997). "Ëomen's organizational exodus to

entrepreneurship: self-reported motivations and correlates ëith suçess." Journal

of small business management 35(1): 34.

Kontrolli i perceptuar i

sjelljes .091 .135 .097 .677 .502

Qëndrimi mbi fillimin e

biznesit .536 .143 .561 3.757 .000

Gjinia: .178 .286 .080 .623 .536

Model R

R

Square

Adjusted R

Square

Std. Error of

the Estimate

Change Statistics

Durbin-

Ëatson

R Square

Change

F

Change df1 df2

Sig. F

Change

1 .604a .365 .309 .79498514 .365 6.597 4 46 .000 1.710


212

Díaz-García, M. C. and J. Jiménez-Moreno (2010). "Entrepreneurial intention:

the role of gender." International Entrepreneurship and Management Journal

6(3): 261-283.

Drucker, P. F. and J. L. Noel (1986). "Innovation and Entrepreneurship:

practices and principles." The Journal of Continuing Higher Education 34(1):

22-23.

Eagly, A. H. and Ë. Ëood (1991). "Explaining sex differences in social

behavior: A meta-analytic perspective." Personality and social psychology

bulletin 17(3): 306-315.

Guerrero, M., et al. (2008). "The impact of desirability and feasibility on

entrepreneurial intentions: A structural equation model." International

Entrepreneurship and Management Journal 4(1): 35-50.

Gupta, V. K., et al. (2009). "The role of gender stereotypes in perceptions of

entrepreneurs and intentions to become an entrepreneur." Entrepreneurship

theory and practice 33(2): 397-417.

Hessels, J., et al. (2008). "Entrepreneurial aspirations, motivations, and their

drivers." Small Business Economics 31(3): 323-339.

Hisrich, R. and C. Brush (1984). "The ëoman entrepreneur: Management skills

and business problems."

Hunter, J. E., et al. (1990). "Individual differences in output variability as a

function of job complexity." Journal of applied psychology 75(1): 28.

Kautonen, T., et al. (2013). "Predicting entrepreneurial behaviour: a test of the

theory of planned behaviour." Applied Economics 45(6): 697-707.

Kolvereid, L. (1996). "Prediction of employment status choice intentions."

Entrepreneurship: Theory and Practice 21(1): 47-58.

Kourilsky, M. L. and Ë. B. Ëalstad (1998). "Entrepreneurship and female

youth: Knoëledge, attitudes, gender differences, and educational practices."

Journal of Business Venturing 13(1): 77-88.

Krueger, N. F., et al. (2000). "Competing models of entrepreneurial

intentions." Journal of Business Venturing 15(5): 411-432.

Langoëitz, N. and M. Minniti (2007). "The entrepreneurial propensity of

ëomen." Entrepreneurship theory and practice 31(3): 341-364.

Lüthje, C. and N. Franke (2003). "The ‗making‘of an entrepreneur: testing a

model of entrepreneurial intent among engineering students at MIT." R&d

Management 33(2): 135-147.

Marloë, S. and D. Patton (2005). "All credit to men? Entrepreneurship,

finance, and gender." Entrepreneurship theory and practice 29(6): 717-735.


213

Mattis, M. C. (2004). "Ëomen entrepreneurs: out from under the glass ceiling."

Ëomen in Management Revieë 19(3): 154-163.

Orobia, L., et al. (2011). "Risk taking and start-up capital: Exploring gender

differences in uganda, through an interna tional comparison." Journal of

Economics and Behavioral Studies 3(2): 83-93.

Poëell, M. and D. Ansic (1997). "Gender differences in risk behaviour in

financial decision-making: An experimental analysis." Journal of Economic

Psychology 18(6): 605-628.

Scherer, F. M. and D. Ross (1990). "Industrial market structure and economic

performance."

Sexton, D. L. and N. Boëman-Upton (1990). "Female and male entrepreneurs:

Psychological characteristics and their role in gender-related discrimination."

Journal of Business Venturing 5(1): 29-36.

Steëart Jr, Ë. H. and P. L. Roth (2001). "Risk propensity differences betëeen

entrepreneurs and managers: a meta-analytic revieë." Journal of applied

psychology 86(1): 145.

Verheul, I., et al. (2009). "Allocation and productivity of time in neë ventures

of female and male entrepreneurs." Small Business Economics 33(3): 273-

291.

Verheul, I., et al. (2012). "Explaining preferences and actual involvement in

self-employment: Gender and the entrepreneurial personality." Journal of

Economic Psychology 33(2): 325-341.

Verheul, I., et al. (2005). "Business açomplishments, gender and

entrepreneurial self-image." Journal of Business Venturing 20(4): 483-518.

Welter, F. (2011). "Contextualizing entrepreneurship—conceptual challenges

and ëays forëard." Entrepreneurship theory and practice 35(1): 165-184.

Wilson, F., et al. (2007). "Gender, entrepreneurial self‐ efficacy, and

entrepreneurial career intentions: implications for entrepreneurship education."

Entrepreneurship theory and practice 31(3): 387-406.

Zellweger, P. (1997). Method and apparatus for information management

using an open hierarchical data structure, Google Patents.

Orientimi Sipërmarrës, rasti i studentëve të fakultetit të

ekonomisë

Ornela Lina, Sara Matohitaj, Elsida Zotaj, Elsona Muja


214

(Administrim Biznesi, Fakulteti i Ekonomisë, UT)

Abstrakt

Politikat qeveritare në vendet në zhvillim orientohen drejt ofrimit të trajnimeve dhe

edukimit me qëllim nxitjen e orientimit sipërmarrës të individëve. Studimet më të

fundit kanë treguar se proaktiviteti dhe kreativiteti ndikon në orientimin sipërmarrës

dhe se përpjekjet janë orientuar drejt përmirësimit të këtyre faktorëve me qëllim nxitje

të rritjes ekonomike. Për këtë arsye i duhet dhënë vëmendja e duhur studimit të efektit

të këtyre faktorëve me qëllim përmirësimin e vazhdueshëm të ekonomisë. Ky studim

vlerëson 5 faktorë (kreativitet, proaktivitet, qendrim personal, norma subjektive,

kontrollii perceptuar i sjelljes). Studimi bazohet në modelin e sjelljes së planifikuar të

Ajzen-it. Nga gjetjet e punimit rezulton se qëndrimi personal, edukimi sipërmarrës

dhe normat subjektive kanë një ndikim statistikisht të rëndësishëm në qëllimin

sipërmarrës.

Fjalët kyçe: Proaktiviteti, Kreativiteti, Edukimi Sipërmarrës, Qëllimi Sipërmarrës,

Qendrimi Personal.

HYRJE

Shumë autorë kanë perceptime dhe përkufizimetë ndryshme për sipërmarrjen, por në

përgjithësi sipërmarrja është parë si një proces apo aktivitet që konverton një ide në

një produkt apo një shërbim të vlerës së shtuar.Sipas Shane termi sipermarrje është

përcaktuar të jetë një zbulim, zhvillim apo shfrytëzim i një mundësie.Sipërmarrjaështë

përcaktuar si një gjendje e mendjes për të drejtuar veprimet e individëve në zhvillimin

e një biznesi tëri, sipas Bird (1988) dhe Hattabi (2014). Nga The Economic Point

sipërmarrja është konsidereta që ka personi për tëpërdorur elemente të prodhimit të

punës, dijes dhe për të menaxhuar aktivitetet e prodhimit. Një sipërmarrës është i

ndryshëm nga një punonjës i thjeshtë për shkak se punonjësi ofron elemente të

prodhimit, ndërsa një sipërmarrës kombinon elementet e prodhimit të procesit për të

prodhuar dicka (Chen, Chang, Chou, Chen, & Shen, 2015). Sipërmarrja konsiderohet

si një nga faktorët më të rëndësishëm që kontribuojnë për zhvillimin ekonomik dhe ka

përfitime të shumta për shoqërinë (Moriano et al., 2012).

Sipas Meredith, Nelson dhe Qafa sipërmarrësit janë parë si njerëz të cilët janë në

gjendje të bëjnë dallimin në mundësitë e biznesit, të aftë për të gjetur dhe për të

mbledhur burimet e nevojshme për të përfituar prej tyre dhe për të ndërmarrë veprime

që garantojnë sukses. Arsyet për të kryer një sjellje mund të ndikohen nga shumë

faktorë të tillë si: mosha, gjinia, origjina, feja, niveli i studimeve, përvojën e punës,

etj. (Reynolds et al 1994; Storey 1994).Ndërmarrësia është një disiplinë, dhe kështu

mund të mësohet, pasi është duke u bërë lojtari kryesor në rritjen e sasisë dhe cilësisë

në të gjithë globin ( (Drucker, Henry, Kurtako, & Krueger, 1985; 2005; 2005; 2007).

Programet e sipermarrjes janë duke iu referuar arsimit për qëndrimet sipërmarrëse dhe

aftësitë. Qëllimet e ndërmarrësisë janë dëshirat për të pasur biznesin tuaj.

Kjo është arsyeja pse roli i programeve të ndërmarrësisë janë konsideruar të jetë një

nga instrumentet kryesore për rritjen e qëndrimeve sipërmarrëse e njerëzve (Linan &

Rueda-Cantuche, 2011). Iniciativat arsimore konsiderohen të jenë çelësi për rritjen e


215

numrit të potencialit, duke bërë më shumë njerëz të interesuar në këtë opsion të

karrierës, dhe sipërmarrësit e rinj po bëhen gjithnjë më shumë në numër, duke u

përpjekur të marrin sipërmarrje të reja. Një nga mjetet që përdoret për rritjen e numrit

të sipërmarrësve potencial janë edhe programe edukative për sipërmarrjen, të cilat

janë të lidhura fort me aftësinë për të ngulitur një gamë të gjerë të aftësive dhe cilësive

të nevojshme nga një sipërmarrës Hattab (2014).

Programet e sipërmarrjes mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në tendencën e

shumë studentëve që zgjedhin të fillojë diçka të re dhe kanë interes në rritje për

sipërmarrjen si zgjedhjen e tyre të karrierës.Këta studentë supozohet të gjejnë

mundësitë e tyre në varësi të informacionit që ata tashmë kanë.Ky informacion shumë

herë nuk është marrë nga programet sipërmarrëse në universitete.

Studentët mësojnë se si sipërmarrësit duhet të veprojnë për të sjellë idetë e biznesit sa

më mirë dhe më shpejt se të tjerët në treg. Si pasojë, ata nuk e kuptojnë vlerën më të

lartë se të tjerët që kanë të njëjtën mundësi (Walter & Walter, 2013).Sipërmarrja

transferon edukimin dhe aftësitë individuale të gjykimit më të mirë, duke çuar në

rritjen e potencialeve fitimprurëse nga përdorimi i një mundësi të dhënë.Ky lloj i

arsimit ka për qëllim të sigurojë bazat në fusha të tilla si planifikimi i biznesit, blerjen

e burimeve, strategjitë e hyrjes së tregut dhe menaxhimin e një sipërmarrje të re.

Ajo ka treguar në mënyrë të përsëritur se sipërmarrja është një proces dhe qëllimi

sipërmarrës do të jetë hapi i parë në procesin e gjatë të krijimit sipërmarrje (Linan F.

C., 2009). Një nga qëllimet e edukimit të sipërmarrjes është të inkurajojë nxënësit për

të ndjekur një karrierë sipërmarrëse (Van Auken, Fry, & Silva, 2006).

Ka një literaturë gjithnjë në rritje,që argumentojnë se qëllimet kanë një rol aktiv në

vendimin e hapjes së një firme të re. Rëndësia e njohjes së variablave në kuptimin e

vendimeve personale është nënvizuar nga Baron (2004), Shaver dhe Scott (1991), si

dhe nga studiues të tjerë.Sipas këndvështrimit të tyre, fokusi konjitiv siguron

informacion shtesë në procesin kompleks të sipërmarrjes." Duke shtuar qasjen e

sukseshme konjitive në fusha të tjera ( psikologji, edukim), jepet mundësia të

parashikohet dhe të nxirren rezultate pozitive edhe në fushën e sipërmarrjes" (Baron,

p. 237). Vendimi për tu bërë sipërmarrës mund të konsiderohet bindshëm si vullnetar

dhe i ndergjegjshëm (Krueger, 2000). Prandaj duket e arsyeshme të studiohet sesi ky

vendim është marrë. Sipërrmarrja mund të shifet si proces që ndodh përgjatë kohës

(Gartner, Shaver, Katz, Gateëood, 2009; Kyro & Carrier, 2005).

Sipas këtij qëllimi, qëllimet sipërmarrëse mund të jenë hapi i parë në evolimin dhe

ndonjëherë në procesin e gjatë të sipërmarrjes (Lee, 2004). Qëllimi për të nisur nga e

para, mund të jetë një pararendës i rëndësishëm në perfomancën e sjelljeve

sipërrmarrëse ( Fayelle, 2006; Kolveried, 1996). Qëllimi mund të përkufizohet si

parashikuesi më i mirë i sjelljes (Ajzen, 1991, 2001; Fishbein & Ajzen, 1975).

Për rrjedhojëqëllimi për të ndërrmarë sjellje sipërmarrëse mund të ndikohet nga disa

faktorë si nevojat, vlerat, dëshirat, besimet (Bird 1988, Le&Ëong 2004). Sipas TPB

qëllimet sipërmarrëse ndikojnë përpjekjet që një person do të bëjë për të arritur

qëllimet sipërmmarrëse. Për rrjedhojë, ajo prek tre faktorët motivues, ose veprimet

pasardhëse duke influencuar sjelljen (Ajzen, 1991; Linan, 2004):

Qëndrimi kundrejt start up-eve (qëndrimi personal) i referohet masës të cilët individët

kanë një vlerësim pozitiv ose negativ rreth të qënurit sipërmarrës (Ajzen 2001, Autio

et,al 2001, Kolvereid, 1996). Ajo përfshin jo vetëm emocionin por edhe konsideratën

vlerësuese.

Normat subjektive mat presionin social të perceptuar që duhet ose nuk duhet mbajtur

për sjelljet sipërmarrëse. Në vecanti i referohet perceptimit që 'personat referues' do ta


216

aprovojnë ose jo vendimin për tu bërë një sipërmarrës (Ajzen, Nature and operation of

attitudes, 2001).

Kontrolli i perceptuar i sjelljes përkufizohet si lehtësia ose vështirësia e perceptuar për

tu bërë një sipërmarrës.Prandaj mund të quhet si një koncept i ngjashëm me

vetëefikasitetin (Bandura 1997), dhe si fizibilitet i perceptuar (Shaper & Sokol,

1982).Që të tre konceptet i referohen ndjenjës së kapacitetit lidhur me përmbushjen e

sjelljeve firm-krijuese.Megjithatë, kohët e fundit është theksuar diferenca ndërmjet

kontrollit të perceptuar të sjelljes dhe vetefikasitetit (Ajzen, 2002).Kontrolli i

perceptuar i sjelljes nuk përfshin vetëm ndjesinë që je i aftë për ta bërë, por gjithashtu

perceptimin mbi pasjen nën kontroll të situatës.Kontributi relativ i këtyre tre faktorëve

të motivimit, në shpjegimin e qëllimeve sipërrmarrëse nuk janë paraprakisht të

stabilizuara. Konfigurimi specifik i lidhjeve ndërmjet këtyre faktorëve duhet të

vendoset në mënyrë empirike për cdo sjellje specifike ( Ajzen, 1991, 2002).

Një faktor tjetër që sipas autorëve të ndryshme lidhet me qëllimin sipërmarrës është

edhe inteligjenca emocionale.Ndonëse është e vështirë të gjendet një përkufizim për

inteligjencën që mund të pranohet nga të gjithë, në një nivel teorik inteligjenca

emocionale mund të përkufizohet si shtrirja e cila një person kupton, proceson dhe

vepron mbi një informacion me natyrë emocionale intra-personale dhe inter-personale

(Salovey P. & Mayer, 1990). Kryesisht në nivel operacional ka debate të

vazhdueshme që kanë cuar në dy perspektiva tëndryshme : aftësia dhe trajtimi i

inteligjencës personale. Ndonëse në shumicën e herëve këta dy faktorë shifen si

konkurrentë të njëri tjetrit në fakt aftësia dhe trajtimi i inteligjencës emocionale mund

të jenë plotësuese të njëra tjetrës. Për sa i përket lidhjeve me inteligjencën

emocionale, proaktiviteti dhe proaktiviteti kanë mardhënie të njohura me qëllimet

sipërmarrëse.

Modeli teorik

Qëllimi për tu bërë sipërmarrës mund të ndikohet nga shumë faktorë. Duke u

mbështetur te modeli I sjelljes së planifikuar të Ajzenit ne kemi krijuam modelin e

paraqitur në fig.1 por duke u fokusuar më tepër ne gjetjet e fundit në këtë fushë.


217

Figura 1: Modeli I ndjekur në studim

Sipas Linan 2009 edukimi sipërmarrës ka ndikim në qëllimin sipërmarrës. R e

modelit që ai paraqiti ishte rreth 0.703986, një indicator shumë I besueshëm për

modelin që ai ngriti si dhe një bazë e mirë për ngritjen e modelit tonë duke menduar

se mund te shfaqet dhe në studimin tone kjo lidhje. Një interes të vecantë ne i

kushtuam disa koncepteve të tjera që janë përdorur shumë pak

praktikisht.Proaktivitetit dhe kreativitetit. Dy koncete të përdorura gjerësisht në matje

në treguesit e punës por jo të hasur shpesh në edukim. Zampetakis 2009 provoi një

lidhje statistikisht tërëndësishme të inteligjencës emocionale me kreativitetin,

produktivitetin, qendrimin personal dhe qëllimin sipërmarrës. Megjithse ne studimin e

tij ai nuk arriti në përfundime të rëndësishëme lidhur me ndikimin që gjinia ka në

qëllimin sipërmarrës ne menduam ta përfshinim atë në model duke patur një

mbështetje tëgjerë në literaturë nga autorë të tjerë që kanë studiuar lidhjen e këtij

koncepti me qëllimin sipërmarrës.

Hipotezat e ngritura në studimin tonë janë të paraqitura në tabelën e mëposhtme.

H1 Qëndrimi personal është I lidhur pozitivisht me qëllimin sipërmarrës

H2 Normat subjective janë të lidhura pozitivisht me qëllimin sipërmarrës

H3 Kontrolli I perceptuar I sjelljes është I lidhur pozitivisht me qëllimin personal

H4 Kreativiteti është I lidhur pozitivisht me qëndrimin personal

H5 Proaktiviteti është I lidhur pozitivisht me qëndrimin personal

H6 Inteligjenca emocionale është e lidhur pozitivisht me kreativitetin

H7 Inteligjenca emocionale është e lidhur pozitivisht me proaktivitetin

H8 Edukimi sipërmarrës është I lidhur pozitivisht me qëllimin sipërmarrës

H9 Gjinia është e lidhur pozitivisht me qëllimin sipërmarrës


218

Metodologjia

Për vlerësimin e modelit të ngritur përdorëm një grup pyetsorësh me një shkallë

Likert nga 1-5.Për matjen e kreativitetit është përdorur pyetsori I Zhou

&George‘s(2001) me një shkallë besueshmërie Cronbach‘s alpha .931. Për

Inteligjencën emocionale është përdorur trait emotional intelligence-short form me

besueshmëri .746. Për proaktivitetin-Claes, Beheydt & Lemmens (2005) me

cronbach‘s alpha .766.Për qellimin sipërmarrës cronbach‘s alpha është .879 për

qëndrimin personal besueshmëria rezultoi .918 dhe për normat subjective

besueshmëria e shkallës rezultoi .732. Këto rezultate të cronbach‘s alpha ≥0.7 na

lejojnë të besojmë se pyetjet e përdorura në pyetsorin tonë kanë një qëndrueshmëri të

brendshme të besueshme.

Pyetje Autori Mesatarja Varianca Cronbach‘s

alpha

IE 30 3.123 1.102 .746

Kreativiteti 12 Zhou&

George‘s(2001)

4581 72552 .931

Proaktiviteti 5 Claes, Beheydt

& Lemmens

(2005)

4.093 0.01 .766

QS 4 Linan 2010 3.520 .044 .879

QP 5 Linan 2009 4.081 .033 .918

NS 3 Linan 2009 4.094 .073 .732

Ky pyetsor ju shpërnda online studentëve të vitit të parë master në deget Administrim

biznes dhe administrim public. Numri I të pyeturëve ishte rreth 60 studentë.

Modeli empirik

Duke qenë se të dhënat tona ishin në formëshkalle(5-point Likert) në mënyrë që të

testonim nëse ekzistonte apo jo lidhja midis variablave të marrë në kërkim fillimisht

bëmë standartizimin e të dhënave nëpërmjet ―analizës faktoriale‖. Gjatë kryerjes së

kësaj analize hasëm në probleme lidhur me numrin e faktorëve në pyetjet e

inteligjencës emocionale cka coi ne eleminimin e saj nga analiza. Ndërsa për sa i

përket kreativitetit për të siguruar një konsistencë më të mirë të pyetjeve hoqëm 4

prej tyre pa e prishur nivelin e cronbach‘s alpha. Për analizën korrelative dhe të

regresionit përdorëm programin statistikor spss.Në mënyrë të përmbledhur po japim

korrelimet dhe koeficientët përkatës të regresionit.

Change Statistics

Varia

bli

pavar

ur

Varia

bel I

varur

Adju

sted

Std

error of

the

estimate

R

squar

e

chang

e

F

cha

nge

Df

1

Df

2

Sig. F

chang

e

Durbin-

Watson


219

Proa

kti-

viteti

Qend.

person

al

.015 1.035920

57

.002 .116 1 58 .735 1.964

Kreat

ivi-

teti

Qend.

person

al

.002 1.012858

45

.015 .904 1 60 .345 2.088

KPS Qellim

i sip.

.024 .9881071

8

.039 2.526 1 62 .117 2.399

Norm

a

subje

ktiv

Qellim

i sip.

.107 .9448682 .121 .8.56

5

1 62 .005 2.146

Qend

rimi

perso

nal

Qellim

i sip.

.331 .8176519

3

.342 32.23 1 62 .000 2.220

Ne tabelen e mesiperme paraqiten rezultatet e analizes regressive nga e cila mund te

dallojme variablat statistikisht te rendesishem. Me nivel rendesie 10% qendrimi

personal, edukimi sipermarres dhe normat subjective kane nje lidhje me qellimin

sipermarres.Kete mund ta verejme nga koeficienti sig. I cili eshte me I ulet se

koeficienti yne I gabimit si dhe nepermjet krahasimit te vlerave te testit durbin-watson

me vlerat kritike. Per keto variabla koeficientet e korrelacionit tregojne qe: midis

qendrimit personal dhe qellimit sipermarres ekziston nje lidhje e forte positive

(koeficienti I korrelacionit=0.585), midis edukimit sipermarres dhe qellimit

sipermarres ekziston nje lidhje e dobet positive(koeficienti I korrelacionit=0.383)

ndersa midis normave subjective kjo lidhje paraqitet positive por e dobet(koeficienti i

korrelacionit=0.348).

Unstandardized

coefficients

Standardized

Coefficients

Variabel I

varur

Variabel I

pavarur

B Std error Beta t Sig

(Konstantja)

Qendrimi

personal

proaktiviteti .046 .135 ,045 .341 .735

Qendrimi

personal

kreativiteti .123 .130 .122 .951 .345

KPS .198 .124 .198 1.509 .117

Qellimi

sipermarres

Normat

subjective

.348 .119 .340 2.927 .005

Qellimi

sipermarres

Qendrimi

personal

.585 .103 .585 5.677 .000


220

Përfundime:

Nga analiza statistikore arritem të provonim se:

• Ekziston nje lidhje e forte pozitive midis qendrimit personal dhe qellimit

sipemarres. Në modelin tone pjesa më e madhe e variances së qëllimit

sipërmarrës shpjegohej nga varianca e qëndrimit personal.

• Ekziston një lidhje e dobët positive midis edukimit sipërmarrës dhe qëllimit

sipërmarrës. Por një pjesë e vogël e variances së qëllimit shpjegohet nga

edukimi.

• Ekziston një lidhje e dobët positive midis normave subjective dhe qëllimit

sipërmarrës. Por një pjesë e vogël e variances së qëllimit shpjegohet nga

normat subjektive.

Limit time:

Kufizimi i parë i këtij punimi qëndron në faktin se ka shumë literatura apo studime të

ndryshme nga autorë të ndryshëm të cilët ndoshta do të ndikonin apo kundërshtonin

rezultatet tona pasi ne jemi fokusuar vetëm në një numër të kufizuar autorësh.

Një tjetër limitim i këtij studimi është edhe përgjithësimi.Numri i pyetësorëve të

mbledhur është relativisht i pakët për ta bërë këtë një studim të vlefshëm për tu marrë

parasysh nga autorë apo studiues të tjerë.

Arsye tjetër që përbën një limitim për këtë studim është se personat që i janë ushtruar

pyetësorit ishin në dijeni se cfarë përmbante pyetësori si dhe ishin njohës të mirë të

fushës, pra kanë ndikuar rezultatin total.Në studimet e ardhshme duhet studiuar sesi këto

limitime të pakësohen.

Referenca

-Ajzen, I. (2002). Perceived bahavioral control, self-efficacy, locus of control and the

theory of planed behavior. Journal Of Applied Social Psychology,32(4) , 665-683.

-Ajzen, I. (2001). Nature and operation of attitudes. Annual Review of psychology 52 ,

27-58.

-Baron, R. A. (2004). The cognitive prespective : Avaluable tool for answering

etrepreneurship basics. Journal of business venturing19(2) , 237.

-Baron, R. A. (2004). The Cognitive prespective: Avaluable tool for answering

entreprenuership's basic "Why questions". Journal of Business Venturing,19 (2) , 221-

239.

-Drucker, Henry, Kurtako, & Krueger. (1985; 2005; 2005; 2007).

-Krueger, n. F. (2000). competing models of entrepreneurial intentions. Journal of

Business Venturing15(5-6) , 411-432.

-Lee, S. H. (2004). An exploratoratory study of technopreneurial intentions : A career

anchor prescpetive. Journal of Business venturing 19 (1) , 7-28.

-Linan, F. C. (2009). Divelopment and cross-cultural applications of a specific

instrument to measure entrepreneurial intentions . Entrepreneurship: Theory and

practice 33(3) , 593-617.

-Linan, F. R.-C., & Rueda-Cantuche, J. M. (2011). Factors affecting entrepreneurial

intetions levels: A role for education. International Entrepreneurship and

Menagement Journal7 (2) , 195-218.


221

-Shaver, K. G. (1991). Person, Process, Choice: The psychology of new venture

creation. Entrepreneurship Theory and practice 16(2) , 23-45.

-Van Auken, H. S., Fry, F. L., & Silva, J. (2006). Role model influences on

entrepreneurial intentions: A comparison between US and Mexico. Enternational

Entrepreneurship and -Menagement Journal2(3) , 325-336.

-Walter, S. G., &Walter, A. (2013). University Departments and self-employment

intentions of business students: Across-level analysis. Enterpreneurship: Theory and

Practice 37(2) , 175-200.

-Leonidas A. Zampetakis Konstantinos Kafetios Nancy Bouranta Todd Dewet

Vasiliss S. Moustakis(2009). On the relationship between emotional inteligjence and

entrepreurial attitudes and intentions.International Jouranl of Behavior & Research,

595-618


222

Kriza financiare 2007 –2009

Irena Cyrbja, Fatjona Sula, Sonila Puja

(Shkenca ekonomike, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakti

Teza trajton krizën ekonomike globale të viteve 2007-2009 dhe origjjinën nga vijnë

këto kriza. Për të kryer një punim sa më empirik do na duhet të shqyrtojmë atë që

është më e rëndësishme e quajtur ndryshe ―flluska‖ e çmimeve në modele të

ndryshme, me faktorë mikroekonomik duke përdorur sigurisht periudhën kohore që

theksuam më lart. Do të trajtojmë problemet të cilat na cojnë në trazirat financiare,

gjithashtu mund të themi që do të kuptojme me mire shkaqet dhe pasojat e këtyre

flluskave financiare, dhe si do të jetë rrjedha e zhvillimit ekonomik në vend. Do të

bazohemi në ―shpërthimet e kredive‖ për të parë politikat qeveritare dhe barrierat me

të cilat janë përballur.

Fjalët kyçe: Krizë financiare, Shkaqe, Pasoja, Flluskë financiare, Politikat

qeveritare, Shpërthimet e Kredive.

HYRJE

Cfar[ është kriza finaciare?

Kriza financiare është një situatë në të cilën vlera e institucioneve financiare ose

pasurive bie shumë shpejt. Kriza financiare është e lidhur shpesh me panik ose një

situate në bankat, në të cilën investitorët shesin pasuritë ose të tërheqin paratë nga

llogaritë e kursimeve duke pritur që vlera e këtyre pasurive do të bjerë nëse ato do te

vazhdojnë te qëndrojnë në atë institucion financiar.

Një nga përkufizimet më të mira për krizën finaciare ëhtë dhënë nga Goldsmith në

1982 I cili I përcakton si:Një përkeqësim I mprehtë,I shpejtë,ultraciklik,I të gjithë apo

pjesës më të madhe të një grupi treguesish financiare_normat afatshkurtra të interesit

cmimeve të aktiveve,mungesë solvabiliteti dhe dështim I institucioneve financiare.

Një përcaktim më I afërt në kohë është dhënë nga Frederic Mishkin I cili I përcaktoi

këto kriza nën këndvështrimin e problemeve me asimetrinë e informacionit:Një krizë

financiare është një crregullim në tregjet financiare në të cilët problemet me adresë

selesction dhe moral hazard bëhen të paafta që të kanalizojnë me eficensë fondet te

ata që kanë oportunitete investimi me produktive.

Historiku i krizës

Kriza financiare e 2007-2008, e njohur edhe si kriza financiare globale dhe kriza

financiare e vitit 2008, është konsideruar nga shumë ekonomistë që kanë qenë krizat

më të rënda financiare që nga Depresioni i Madh i viteve 1930. Filloi në vitin 2007

me një krizë në tregun e hipotekave subprime në SHBA dhe u zhvillua në një krizë

bankare ndërkombëtare me rënien e bankës investuese Lehman Brothers më 15


223

shtator 2008. Marrja e tepërt e riskut nga bankat siç është Lehman Brothers ndihmoi

në rritjen e ndikimit financiar global.Masat e shpëtimit të institucioneve financiare

dhe politika të tjera monetare dhe fiskale paliative u përdorën për të parandaluar një

kolaps të mundshëm të sistemit financiar botëror. Kriza u pasua gjithsesi nga një rënie

ekonomike globale, Recesioni i Madh. Kriza evropiane e borxheve, një krizë në

sistemin bankar të vendeve evropiane që përdorin euron, u pasuan më vonë.

Akti Dodd-Frank u miratua në SHBA pas krizës për të "nxitur stabilitetin financiar të

Shteteve të Bashkuara". Standardet e kapitalit dhe të likuiditetit të Basel III u

miratuan nga vendet anembanë botës.

Recesioni i SHBA-së që filloi në dhjetor 2007 përfundoi në qershor 2009, sipas

Byrosë Kombëtare të Kërkimeve Ekonomike të SHBA-ve (NBER) dhe kriza

financiare duket se ka përfunduar në të njëjtën kohë. Në prill 2009, revista TIME

shpalli "Më shpejt se ai filloi, kriza bankare mbaroi" Komisioni i Hetimeve të Krizës

Financiare të Shteteve të Bashkuara daton krizën deri në vitin 2008. Presidenti Barak

Obama deklaroi më 27 janar 2010, "tregjet tani janë të stabilizuara dhe ne kemi

rimarrë pjesën më të madhe të parave që kemi shpenzuar në bankat".

New York Times identifikon marsin 2009 si "mbiren e krizës" dhe vuri në dukje në

vitin 2011 se "Shumica e tregjeve të aksioneve në të gjithë botën janë të paktën 75 për

qind më të larta se sa ishin atëherë. Rezervat financiare, që çuan në uljen e tregjeve,

Ato. " Megjithatë, mungesa e ndryshimeve thelbësore në tregjet bankare dhe

financiare, shqetëson shumë pjesëmarrës të tregut, përfshirë Fondin Monetar

Ndërkombëtar.

Shkaqet dhe pasojat e krizës financiare

Shkaqet

Në mënyrë më të përmbledhur le t`i paraqesim shkaktarët kryesor te krizës aktuale:

a) Spekulimi në tregjet financiare dhe rritja e çmimeve në mënyre artificiale

b) Kreditë hipotekare ―sub-prime‖si detonator i krizës

c) Përdorimi i gjerë i inovacioneve financiare ka bërë që të ëksplodojë kriza

d) Rregullimi dhe mbikëqyrja jo adekuate e tregjeve komplekse financiare

e) Globalizimi dhe (ndër)varësia ekonomike (dhe/ose politike)

Kriza u materializua si një krizë e mirëfilltë financiare, por shumë shpejt efektet e saj

u shtrinë në ekonominë reale. Në fakt kjo përbën dhe një nga karakteristikat e veçanta

të kësaj krize, e cila dallohet nga krizat e mëparshme për shpejtësinë e transmetimit të

saj në sektorë të ekonomisë. Kolapsi i tregut të kredive hipotekore solli zhvlerësimin e

vazhdueshëm në bursë të aksioneve të institucioneve financiare. Zhvlerësimi i

vazhdueshëm i mjeteve financiare në bursa, përkeqësimi i bilancit të firmave kryesore

financiare dhe rënia e përshpejtuar e çmimeve të banesave, ndikuan në mënyrë direkte

në ecurinë e ekonomisë reale. Si pasojë e krizës financiare që nisi në SHBA, prej vitit

2007 ekonomia botërore përjetoi një periudhë me ritëm më të ulët rritjeje. Fillimisht

ekonomia amerikane dhe ajo e disa vendeve të industrializuara, shfaqën shenja

ngadalësimi, ndërkohë që ekonomitë e vendeve në zhvillim luajtën rolin kryesor në

rritjen ekonomike botërore. Përkeqësimi i gjendjes financiare në tregjet perëndimore,

kryesisht ato amerikane rriti risqet për ecurinë ekonomike botërore.

Rritja e shpejtë e çmimit të energjisë dhe të ushqimeve, shkaktuar nga rënia e ofertës

dhe e kërkesës relativisht të lartë shkaktuan presione inflacioniste. Me thellimin e

krizës financiare në gjysmën e dytë të vitit 2008, çmimet kryesisht ndoqën një prirje

rënëse. Tkurrja e aktivitetit ekonomik botëror u thellua në vitin 2009 si rrjedhojë e


224

rënies ekonomike të vendeve të zhvilluara dhe ngadalësimit të ndjeshëm ekonomik të

vendeve në zhvillim. Kriza u përhap përmes ndërlidhjeve të tregut financiar në të

gjithë Evropën dhe ndikoi shpejt në ekonominë reale, duke qenë se kreditimi dhe

investimi u bë gjithmonë e më i vështirë. Ndikimi i krizës në rritjen ekonomike dhe

punësimin ka qenë tepër i ashpër (Torres (2010) ; van der Hoeven (2010)).

Përveç vendeve të zhvilluara me të ardhura të larta, kriza ka pasur edhe ndikime

negative në vendet në zhvillim. Rënia e tregtisë dhe çmimeve të produkteve globale

dëmtuan eksportin. Tregtia u përkeqësua nga një kolaps i kërkesës së importit në

vendet e mëdha të zhvilluara dhe shumë më pak financimin e tregtisë.

Flukset tregtare Ndikimi i Krizës Ekonomike Financiare në Financat Publike në

Europë dhe Shqipëri ranë me 30 deri 50 % në shumicën e ekonomive në fund të 2008

dhe në fillim të vitit 2009, ku ekonomitë e Azisë Lindore përjetuan rënien më

drastike. Kriza financiare po ashtu befas ndryshoi prirjen rritëse të çmimeve të naftës

dhe produkteve të tjera që prej vitit 2002. Çmimet e naftës ranë më shumë se 70% nga

nivelet e tyre të pikut në vitin 2008. Në të njëjtën periudhë, çmimet e metaleve pësuan

rënie drastike. Çmimet e produkteve bujqësore gjithashtu ranë ndjeshëm.

Si rezultat, shumë vende në zhvillim pësuan luhatje të forta në fushën e tregtisë. Në

veçanti, eksportuesit e naftës dhe mineraleve pësuan goditje të forta të çmimeve të

eksportit me rënien e kërkesës globale për shkak të recesionit. Në çdo vend të caktuar,

kriza goditi veçanërisht shtresat më të rrezikuara, të rinjtë, të moshuarit, gratë dhe të

sëmurët. Një krizë e rëndë financiare mund të transformohet në një krizë sociale në

qoftë se nuk menaxhohet në mënyrën e duhur. Kriza aktuale tërhoqi gjithashtu

vëmendjen për rritjen e pabarazisë.

Pasoja

Banka Botërore raportoi në shkurt 2009 se bota arabe ishte shumë më pak e prekur

nga kriza e kredive. Me vendet e mira të bilancit të pagesave që vijnë në krizë ose me

burime alternative të financimit për deficitet e tyre të mëdha të llogarisë korrente, të

tilla si remitancat, investimet e huaja direkte (FDI) ose ndihmat e huaja, vendet arabe

ishin në gjendje të shmangnin daljen në treg në Në fund të vitit 2008. Ky grup është

në pozitën më të mirë për të absorbuar goditjet ekonomike. Ata hynë në krizë në

pozita jashtëzakonisht të forta. Kjo u jep atyre një jastëk të rëndësishëm kundër rënies

globale. Efekti më i madh i krizës ekonomike globale do të vijë në formën e çmimeve

më të ulëta të naftës, e cila mbetet përcaktimi më i rëndësishëm i performancës

ekonomike. Rënia e çmimeve të naftës në mënyrë të qëndrueshme do t'i detyronte ata

të tërhiqnin rezerva dhe të ulnin investimet. Çmime të ndjeshme më të ulëta të naftës

mund të shkaktojnë një ndryshim të ecurisë ekonomike siç është rasti në goditjet e

shkuara të naftës. Ndikimi fillestar do të shihet në financat publike dhe punësimin për

punëtorët e huaj. Disa vende në zhvillim që kishin parë rritje të fuqishme ekonomike

panë ngadalësime të ndjeshme. Për shembull, parashikimet e rritjes në Kamboxhia

tregojnë një rënie prej më shumë se 10% në vitin 2007 në afërsi të zero në vitin 2009

dhe Kenia mund të arrijë vetëm 3-4% rritje në 2009, nga 7% në vitin 2007.

Fllucka financiare

Termi "flluskë", në lidhje me krizën financiare, filloi në flluskën e detit të Detit të

Jugut 1711-1720 dhe fillimisht u referohej vetë kompanive dhe stokut të tyre të fryrë,

në vend se vetë krizës. Kjo ishte një nga krizat më të hershme financiare moderne;

Episode të tjera u referoheshin si "manias", si në maninë tulipane holandeze. Metafora

tregoi se çmimet e aksioneve ishin të fryra dhe të brishta - të zgjeruar në bazë të


225

asgjëje përveç ajrit, dhe të pambrojtur ndaj një shpërthimi të papritur, siç ndodhi në të

vërtetë.

Një flluskë ekonomike ose flluskë e aseteve (nganjëherë e quajtur edhe si një flluskë

spekulative, një flluskë e tregut, një flluskë çmimi, një flluskë financiare, një manie

spekulative ose një tullumbace) është tregtia e një aktivi në një çmim apo çmim që

tejkalon fuqishëm Vlera e brendshme e asetit .Ajo gjithashtu mund të përshkruhet si

një situatë në të cilën çmimet e aseteve duket të jenë të bazuara në pikëpamje të

paarsyeshme ose të paqëndrueshme për të ardhmen. Flluska e aseteve datojnë që nga

vitet 1600 dhe tani konsiderohen gjerësisht si një tipar i përsëritur i historisë moderne

ekonomike. Historikisht, Tulipomania e Hollivudit të Artë (në mes të viteve 1630)

shpesh konsiderohet flluskë e parë ekonomike e regjistruar (ose flluskë financiare,

flluskë spekulative).Për shkak se shpesh është e vështirë të vëzhgohet vlera e

brendshme në tregjet reale, flluska shpesh identifikohen përfundimisht vetëm në

retrospektivë, sapo ka ndodhur një rënie e papritur e çmimeve. Një rënie e tillë njihet

si një përplasje ose një shpërthim flluske. Si bumi ashtu edhe fazat e shpërthimit të

flluskës janë shembuj të një mekanizmi pozitiv të reagimit, në dallim nga mekanizmi i

reagimit negativ që përcakton çmimin e ekuilibrit në rrethana normale të tregut.

Çmimet në një flluskë ekonomike mund të luhaten në mënyrë të çrregullt dhe të bëhen

të pamundura për të parashikuar vetëm nga oferta dhe kërkesa.

Ndërkohë që disa ekonomistë mohojnë se fllusat ndodhin, shkaku (arsyet) e flluskave

mbetet e diskutueshme nga ata që janë të bindur se çmimet e aseteve shpesh devijojnë

fort nga vlerat e brendëshme. Shumë shpjegime janë sugjeruar dhe kohët e fundit

kërkimet kanë treguar se flluska mund të shfaqet edhe pa pasiguri, spekulime, ose

racionalitet i kufizuar, në të cilin rast ato mund të quhen flluska jo-spekulative ose

ekuilibrat e sunspot. Në raste të tilla, flluska mund të argumentohet të jetë racionale,

ku investitorët në çdo pikë kompensohen plotësisht për mundësinë që flluskë mund të

bjerë nga kthimet më të larta. Këto qasje kërkojnë që koha e kolapsit të flluskës mund

të parashikohet vetëm në mënyrë probabilistike dhe procesi i flluskave shpesh

modelohet duke përdorur një model switching Markov. Shpjegime të ngjashme

sugjerojnë se flluska mund të shkaktohen në fund të fundit nga proceset e koordinimit

të çmimeve. Teoritë më të fundit të formimit të flluskës së pasurive sugjerojnë se këto

ngjarje janë të shtyrë nga sociologjia. Për shembull, shpjegimet janë përqendruar te

normat sociale në zhvillim dhe roli që tregojnë tregimet ose tregimet që ndodhen në

kulturë në këto ngjarje .

A mund te parashikohej kriza fianciare

Parashikimi i krizave vazhdon të tërheqë vëmendjen e analistëve dhe studiuesve.

parashikimi i krizave vazhdon të mbetet një sfidë, e cila vështirësohet nga fakti së

shpesh krizat fillojnë si pasojë e luhatjes së besimit nga nivelet e larta të detyrimeve

dhe huave në tregjet financiare. Për më tepër, natyra e krizave ndryshon me evoluimin

e strukturave ekonomike dhe financiare, duke i shndërruar modelet dhe sistemet e

sinjalizimit në mjete obsolete dhe të paafta për të qëndruar me hapin e risive

financiare. Ky seksion paraqet një përmbledhje të evoluimit të llojeve të ndryshme të

modeleve që tentojnë të parashikojnë krizat dhe analizon stadin aktual të modeleve

sinjalizuese.

Pra, për të dalë nga kriza ekonomike, duhet me çdo kusht të stimulohen investimet në

ata sektorë të ekonomisë që gjenerojnë punësim dhe prodhojnë për konsumin vendas,

falë tyre do të hapen vende të reja pune dhe do të ketë rritje rroge, të cilat të dyja

bashkë do të mbështesin konsumin në veçanti e kërkesën agregate në tërësi. Nevojitet


226

një intensifikim dhe një stimulim i sektorëve prioritarë të ekonomisë, siç mund të jetë

bujqësia për të rritur produktivitetin, prodhimin e më vonë edhe punësimin.

Nxjerrja e vendit nga kriza ekonomike dhe mundësia për të pasur një zhvillim

ekonomik të qëndrueshëm është sa shumë e thjeshtë për ta thënë aq dhe e vështirë për

ta realizuar. Rolin primar e zënë investimet në sistemin ekonomik, të cilat garantojnë

një rritje të eficiensës ekonomike dhe produktivitetit në punë (pra rritja e rrogave dhe

cilësia e jetesës) dhe mbi të gjitha krijojnë kushtet e nevojshme për ndryshimin e

strukturës ekonomike, duke realizuar një vizion strategjik të ri që u jep jetë sektorëve

prodhues me një përdorim më të gjerë të teknologjisë.

Gjithashtu, rritja e prodhimit dhe e produktivitetit në punë do të konvergjojë në një

ndikim më të madh në rritjen e buxheteve familjare të qytetarëve dhe për rrjedhojë, në

një rritje të ndjeshme të nivelit të jetesës të konsumatorëve shqiptarë, pse jo dhe të

uljes së varfërisë në zona të ndryshme të vendit. Për më tepër, rritja e prodhimit dhe e

produktivitetit do të shkaktonte ulje të importeve dhe njëkohësisht një ulje të çmimeve

në treg, kjo do të shoqërohej me një rritje të konkurrueshmërisë së produkteve ―Made

in Albania‖, pra me një përmirësim të balancës tregtare.

Për të konkluduar, mund të them se dalja nga kriza do të arrihet vetëm me rritjen dhe

orientimin e investimeve nga ana e shtetit në ata sektor të ekonomisë që gjenerojnë

punësim e më vonë duke ju lutur konsumatorëve të konsumojnë, konsumojnë dhe

vetëm të konsumojnë.

KONKLUZIONE

1. Një krizë financiare është një: ―situatë në të cilën oferta për parà tejkalohet nga

kërkesa për para.

2. Kriza financiare e vitit 2008, është konsideruar nga shumë ekonomistë që kanë

qenë krizat më të rënda financiare që nga Depresioni i Madh i viteve 1930.

3. Kriza 2007-2010 është një krizë që u shkaktua në një masë të madhe nga babëzia e

institucioneve financiare: banka e kompani investimesh të cilat morën përsipër risqe

të mëdha dhe nuk u treguan transparente në aktivitetin e tyre, si edhe nga huamarrës të

etur të cilët nuk u treguan të përgjegjshëm në shlyerjen e kredive.

4. Tipi kryesor I nje krize eshte flluska financiare, e cila nuk eshte gje tjeter vecse

tregtia e një aktivi në një çmim apo çmim që tejkalon fuqishëm Vlera e brendshme e

asetit. Ajo gjithashtu mund të përshkruhet si një situatë në të cilën çmimet e aseteve

duket të jenë të bazuara në pikëpamje të paarsyeshme ose të paqëndrueshme për të

ardhmen.

5. Dalja nga kriza do të arrihet vetëm me rritjen dhe orientimin e investimeve nga ana

e shtetit në ata sektor të ekonomisë që gjenerojnë punësim.

6. Natyra e krizave ndryshon me evoluimin e strukturave ekonomike dhe financiare,

BIBLIOGRAFIA

Mustafa, ―Menaxhmenti financiar‖, shtëpia botuese ―KGT‖,2008 Prishtinë,

faqe 20.


227

Prof.Dr.G.Luboteni, ―Financat e korporatave‖, 2007 Prishtinë, faqe 11.

R.Dornbush & S.Fisher, ―Makroekonomia‖, sh.botuese, ―Dituria 2000‖, 2003

Tiranë, faqe 417.

A.Mançellari, S.Hadëri,Dh.Kule,S.Qirici, ―Hyrje në Ekonomi‖,sh.botuese

―Pegi‖,2007 Tiranë, faqe 315.


228

Parashikimi i krizave financiare

Erald Fushtani, Engjellushe Shaba


Abstrakt

Ky punim ka si qëllim të vlerësojë ndikimin e treguesve makroekonomikë dhe

specifike bankarë në një periudhë krize financiare dhe mënyrat e mundshme se si ta

menaxhojnë një situatë të tillë. Së pari, faktorët kryesorë që shpjegojnë krizën

financiare. Së dyti, cilat janë modelet e para mbi burimet e krizave financiare.

Punimi fokusohet mbi gjeneratat e hershme të cilat mendonin parashikimin e krizave

mbi bazën e zhbalancimeve ekonomike dhe paraqet disa tregues kryesorë të cilët

mund të shkaktojnë një krize si: kriza monetare duke përfshirë dhe kursin e

këmbimit, kriza bankare, rënia e eksporteve, recesioni, rënie në prodhim, rritje në

normën reale të interesit etj. Së treti, ndikimi i faktorëve globalë në shkaktimin e një

krize duke ndikuar në përkeqësimin e kushteve të tregtisë, goditje në normat reale të

interesit botëror dhe cmimet e mallrave, pasi tregtia ndërkombëtare mund të jetë një

―sëmundje ngjitëse‖ lidhur me shkaqet e fillimit të një krize. Së katërti, cilat janë

studimet e fundit lidhur mbi krizat bankare dhe sistemin financiar? Rezultatet e këtij

studimi do i vijnë në ndihmë studiuesve të këtyre dukurive në mënyrë që të përfitojnë

nga avantazhet që këto faktorë sjellin, apo të menaxhojnë risqet që mund të

shkaktohen prej tyre, në mënyrë që të përmirësojnë performancën financiare të tyre.

Studimi nxjerr konkluzionin se krizat bankare janë te paraprira nga një rritje e

mprehtë e cmimevedhe rritja e cmimit të banesave. Të dhënat u grumbulluan

nëpërmjet studimeve. Megjithatë, krizat financiare do të vijojnë të shfaqen edhe në të

ardhmen, të ndikuara nga efikasiteti i funksionimit të tregjeve financiare të cilat janë

në zhvillim të vazhdueshëm, si edhe nga zbatimi i rregullave përkatëse.

Fjalët kyçe: Parashikim, Krizë financiare, Rrezik sistematik, Politikë

makroekonomike, Cmimet, Tregje financiare

HYRJE

Kriza globale financiare 2007-09 ka qenë një kujtesë e dhimbshme për natyrën e

shumëfishtë të krizave. Ajo goditi vendet e vogla dhe të mëdha, si dhe të varfërit dhe

të pasurit. Siç përshkruhet në mënyrë të përshtatshme nga Reinhart dhe Rogoff

(2009), "krizat financiare janë një kërcënim për mundësi të barabarta." Ato mund të

kenë origjinën e brendshme ose të jashtme dhe rrjedhin nga sektorët privatë apo

publikë. Ato vijnë në forma dhe madhësi të ndryshme, evoluojnë me kalimin e kohës

në forma të ndryshme dhe mund të përhapen me shpejtësi në të gjithë kufijtë. Ato

shpesh kërkojnë përgjigje të menjëhershme dhe gjithëpërfshirëse të politikave,

kërkojnë ndryshime të mëdha në sektorin financiar dhe në politikat fiskale dhe mund


229

të kërkojnë koordinim global të politikave.Siç ka treguar gjallërisht episodi më i

fundit, implikimet e trazirave financiare mund të jenë substanciale dhe ndikojnë

shumë në zhvillimin e politikave ekonomike dhe financiare. Një analizë e thellë e

pasojave dhe përgjigjeve më të mira ndaj krizave është bërë pjesë integrale e debateve

aktuale të politikave, pasi efektet e vazhdueshme të krizës së fundit ende ndjehen në

mbarë botën.

Krizat janë, në një nivel të caktuar, manifestime ekstreme të ndërveprimeve midis

sektorit financiar dhe ekonomisë reale. Si i tillë, të kuptuarit e krizave financiare

kërkon një kuptim të lidhjeve makrofinanciare, një sfidë vërtet komplekse në vetvete.

Qëllimi i këtij dokumenti është më modest: paraqet një studim të fokusuar duke marrë

parasysh tre pyetje specifike. Cilat janë faktorët kryesorë që shpjegojnë krizat

financiare? Si mund të parandalojmë krizat financiare? Si mund të minimizojmë

kostot e një krize financiare? Punimi gjithashtu pasqyron shkurtimisht literaturën mbi

parashikimin e krizave dhe evoluimin e modeleve të paralajmërimit të hershëm.

Seksioni përmbledh metodat kryesore të përdorura për parashikimin e krizave. Ka

qenë një sfidë për të parashikuar kohën e krizave. Tregjet financiare me levë të lartë

mund t'i nënshtrohen lehtësisht krizave të besimit, duke e bërë të arsyeshme arsyen

kryesore pse koha e saktë e krizave është shumë e vështirë të parashikohet. Për më

tepër, natyra e krizave ndryshon me kalimin e kohës, ndërsa strukturat ekonomike dhe

financiare evoluojnë. Jo çuditërisht, mjetet paralajmëruese të hershme mund të bëhen

shpejt të vjetëruara ose joadekuate.

Pjesa e fundit përfundon me një përmbledhje dhe sugjerime për hulumtime të

ardhshme. Së pari përmbledh mësimet e mëdha nga ky shqyrtim i literaturës. Më pas

ai shqyrton çështjet më të rëndësishme për hulumtim në dritën e këtyre mësimeve.

Njëra është se hulumtimi i ardhshëm duhet të përshtatet për të eliminuar sindromën

«kjo kohë është e ndryshme». Megjithatë, kjo është një detyrë shumë e gjerë që

kërkon të adresojë dy pyetje kryesore: Si të parandaloni krizat financiare? Dhe, si t'i

zbusim kostot e tyre kur ato të zhvillohen? Përveç kësaj, duhet të bëhen përpjekje më

intensive për të grumbulluar të dhëna të nevojshme dhe për të zhvilluar metodologji të

reja në mënyrë që të udhëheqin studimet empirike dhe teorike.

Parashikimi i krizave financiare

Ka qenë prej kohësh një sfidë për të parashikuar kohën e krizës. Sigurisht që ka një

përfitim të madh në njohjen nëse po ndodh një krizë: mund të ndihmojë në vendosjen

e masave që synojnë parandalimin e një krize në vendin e parë ose duke kufizuar

dëmet nëse ndodh. Si e tillë, ka shumë për t'u fituar nga zbulimi më i mirë i arsyeve të

një krize. Megjithatë, megjithë përpjekjet e shumta, asnjë grup i vetëm treguesish nuk

ka provuar të shpjegojë llojet e ndryshme të krizave. Periudhat e trazirave shpesh

shfaqen në mënyra endogjene, me mundësi të ekuilibrive të shumëfishta por jo shumë

të njëtrajtshme. Ndonëse është më e lehtë të dokumentohen dobësitë, si rritja e

çmimeve të aseteve, mbetet e vështirë të parashikohet me saktësi koha kur do të


230

ndodh një krizë. Ky seksion paraqet një përmbledhje të shkurtër të evolucionit të

literaturës empirike mbi parashikimin e krizave.

Modelet e paralajmërimit të hershëm kanë evoluar me kalimin e kohës, me gjeneratën

e parë të modeleve që fokusohen në pabarazitë apo ndryshe zhbalancimet

makroekonomike. Në modelet e hershme të parashikimit të krizës, kryesisht për krizat

bankare dhe monetare, fokusi ishte kryesisht në pabarazitë makroekonomike dhe

financiare dhe shpesh në kontekstin e tregjeve në zhvillim. Kaminsky dhe Reinhart

(1999) tregojnë se normat e rritjes në para apo të holla, kredi dhe disa variabla të tjerë

që tejkalojnë pragjet e caktuara kanë bërë më shumë gjasa të kthehet në një krizë

bankare. Në një shqyrtim gjithëpërfshirës, Goldstein, Kaminsky dhe Reinhart (2000)

raportojnë se një gamë e gjerë e treguesve mujorë ndihmojnë në parashikimin e

krizave në valutë, duke përfshirë vlerësimin e kursit real të këmbimit (në krahasim me

trendin), një krizë bankare, një rënie në eksportet, një raport i lartë i parasë së gjerë

ndaj rezervave ndërkombëtare dhe një recesion. Midis treguesve vjetorë, dy më të

mirat ishin si treguesit e llogarisë rrjedhëse, domethënë, një defiçit të madh në

llogarinë korente në raport me PBB-në dhe investimet. Për krizat bankare, treguesit

më të mirë (në renditje zbritëse) mujore ishin: vlerësimi i kursit real të këmbimit (në

krahasim me trendin), rënia e çmimeve të kapitalit, rritja e shumës së parasë, rënie e

prodhimit real, rënia e eksporteve dhe rritja e normës reale të interesit. Midis tetë

treguesve vjetorë të testuar, më të mirët ishin një raport i lartë i flukseve afatshkurtëra

të kapitalit ndaj PBB-së dhe një defiçit të madh në llogarinë korente në krahasim me

investimet.

Në gjeneratën e ardhshme të modeleve, ende të orientuara drejt krizave të jashtme,

variabla e bilancit u bë edhe më e theksuar. Treguesit përkatës janë të përfshirë në

borxhe të konsiderueshme afatshkurtra (Berg et al. 2004). Raporti i parasë së gjerë

ndaj rezervave ndërkombëtare në vitin para krizës u gjet të jetë më i lartë (dhe rritja e

PBB-së më e ngadalshme) për krizat në tregjet në zhvillim. Megjithatë, në këto

modele, deficiti fiskal, borxhi publik, inflacioni dhe rritja reale e parasë gjithsej u

gjetën të mos ishin vazhdimisht të ndryshme ndërmjet krizave dhe vendeve jo-krizë

përpara krizave të mëdha. Gjithashtu, përhapjet e normave të interesit ose vlerësimet e

kreditit sovran nuk janë përgjithësisht të larta në listën e treguesve të paralajmërimit të

hershëm të krizave bankare valutore dhe sistematike. Përkundrazi, krizat ishin më

shumë të paraprira nga vlerësimi i shpejtë i kursit të këmbimit, deficitet e llogarisë

korente, zgjerimi i kredisë së brendshme dhe rritja e çmimeve të aksioneve.

Më vonë modelet treguan se një kombinim i variablave mund të ndihmojë në

identifikimin e situatave të stresit financiar dhe dobësive të tij. Frankel dhe Saravelos

(2012) kryenë një meta-analizë bazuar në rishikimet e modeleve të parashikimit të

krizave dhe botuan shtatë gazeta që nga viti 2002. Norma e rritjes së kredisë,

rezervave valutore, ritmi real i këmbimit, rritja e BVP-së dhe llogaria rrjedhëse ndaj

PBB-së janë treguesit më të shpeshtë te cilët janë në 83 letrat e shqyrtuara. Krizat në

mënyrë tipike paraprihen nga deficite disi më të mëdha të llogarisë korrente në


231

krahasim me mesataret historike, megjithëse tendencat e kreditit më shumë se

çekuilibrimet e jashtme duken të jenë parashikuesi më i mire.

Faktorët globalë mund të luajnë rol të rëndësishëm në nxitjen e krizave sovrane,

valutës, bilancit të pagesave dhe ndalimeve të papritura. Një numër faktorësh global

raportohen shpesh për të shkaktuar krizë, duke përfshirë përkeqësimin e kushteve të

tregtisë dhe goditjet ndaj normave të interesit botëror dhe çmimeve të mallrave. Për

shembull, rritja e shpejtë e normave të interesit të SHBA në atë kohë është

identifikuar si një shkas për krizat e borxhit sovran të Amerikës Latine të viteve 1980.

Më në përgjithësi, kriza shpesh paraprihet nga rritja e normës së interesit në

ekonomitë e zhvilluara dhe nga ndryshimet e papritura në mall, veçanërisht nafta,

çmimet. Por normat e ulëta të interesit mund të kenë rëndësi gjithashtu. Për shembull,

Jordà, Schularick dhe Taylor (2011) raportojnë se krizat financiare globale shpesh

ndodhin në një mjedis me norma interesi të ulëta. Studime të tjera argumentojnë se

pabarazitë globale të viteve 2000 dhe kriza e fundit janë të lidhura ngushtë (Obstfeld

dhe Rogoff, 2009; Obstfeld, 2012). Tregtia ndërkombëtare dhe lidhjet e tjera të

vërteta mund të jenë kanale transmetimi, dhe ngjitja në tregjet financiare lidhet me

krizat (Forbes, 2012). Studimet nxjerrin në pah rolin e një huadhënësi të përbashkët

në veçanti në përhapjen e krizës financiare të Azisë Lindore (Kaminsky dhe Reinhart,

2001). Këta faktorë globalë mund të jenë vetë rezultatet, si në krizën më të fundit, kur

normat e interesit dhe çmimet e mallrave përjetuan rregullime të mprehta pas fillimit

të krizës.

Gjithsesi, rritja e shpejtë e kredisë dhe çmimeve të aktiveve duket të jetë më e

besueshme në lidhje me rritjen e stresit financiar dhe dobësive. Borio dhe Loëe (2002)

dokumentuan se çmimet e aseteve, të kredisë dhe investimeve, një masë e bazuar në

çmimet e kredive dhe aseteve është më e dobishme: pothuajse 80 përqind e krizave

mund të parashikohet mbi bazën e një bumi krediti në një periudhë një- vjeçare,

ndërkohë që sinjalet e rreme pozitive lëshohen vetëm rreth 18 për qind të kohës. Duke

u bazuar në këtë, Cardarelli, Elekdag dhe Lall (2009) konstatojnë se krizat bankare

zakonisht paraprihen nga rritje të theksuara të kredisë dhe çmimeve të banesave.

Shumë të tjerë kanë gjetur element bashkëkohor përsa i përket rritjeve jashtëzakonisht

të shpejta të çmimeve të kredive dhe aseteve, bumeve të mëdha në investimet

rezidenciale, si dhe përkeqësimin e bilanceve të llogarisë korrente, për të kontribuar

në gjasat e përplasjes së kredive dhe të rrymave të çmimit të aseteve.

Studimet e fundit konfirmojnë se rritja e kredisë është më e rëndësishmja, por ende e

papërfunduar ose e përsosur si teori. Shumë nga treguesit, siç janë rritja e mprehtë e

çmimeve të aseteve, një përkeqësim i qëndrueshëm i bilancit tregtar dhe një rritje e

ndjeshme e levës bankare, humbin domethënien parashikuese si kusht për praninë e

një bumi krediti. Megjithatë, ka gabime të tipit I dhe tipit II. Siç tregonë Dell'Ariccia

et al (2012), jo të gjitha bumet janë të lidhura me krizat: vetëm rreth një e treta e

rasteve të bumit përfundojnë në krizat financiare. Të tjerët nuk çojnë në krizë, por

janë pasuar nga periudha të zgjatura të rritjes ekonomike. Dhe shumë bume

ekonomike rezultojnë në thellimin e përhershëm financiar dhe mund të sjellin rritjen


232

ekonomike afatgjatë. Ndërsa jo të gjitha bumjet përfundojnë në një krizë, probabiliteti

i një krize rritet me një bum. Për më tepër, aq më i madh është madhësia e një episodi

bum, aq më shumë ka gjasa që të rezultojë në një krizë.

Në terma praktikë, modelet e paralajmërimit të hershëm zakonisht përdorin një sërë

treguesish sasiorë kryesorë të dobësive, me një fokus të theksuar në aspekte

ndërkombëtare. Meqenëse tregjet financiare ndërkombëtare mund të luajnë role të

shumëfishta në transmetimin dhe shkaktimin, ose të paktën duke shkaktuar lloje të

ndryshme krize, siç ndodhi kohët e fundit, përdoren zakonisht disa masa të lidhjeve

ndërkombëtare. Veçanërisht, masat e sistemit bankar, siç janë ekspozimet ndaj

rreziqeve të financimit ndërkombëtar dhe raporti i detyrimeve jo-thelbësore ndaj atyre

thelbësore, janë gjetur për të ndihmuar në sinjalizimin e dobësive. Meqenëse tregjet

ndërkombëtare mund të ndihmojnë gjithashtu në ndarjen e rrezikut dhe mund të

zvogëlojnë paqëndrueshmërinë, dhe provat empirike janë të përziera, marrëdhënia e

përgjithshme e integrimit financiar ndërkombëtar dhe krizave është, megjithatë,

shumë i debatuar.

SI TE PARANDALONI KRIZAT FINANCIARE?

Në dritën e mësimeve nga kriza më e fundit, shumë pajtohen se flluska e çmimeve të

aseteve dhe bumit të kredisë mund të sjellin kosto të konsiderueshme, nëse ato ulen

me shpejtësi. Në mënyrë të veçantë, shumë prej tyre tani bien dakord për një numër

çështjesh në lidhje me flluska të çmimeve të aseteve dhe bumeve të kreditit. Së pari,

rritja e shpejtë e çmimeve të aseteve dhe e kreditit mund të çojë në trazira financiare

dhe kriza me efekte të rëndësishme negative makroekonomike. Së dyti, është e

rëndësishme të monitorohen dobësitë që rrjedhin nga rritjet e tilla të mprehta dhe të

përcaktojnë nëse ato mund të pasohen nga rënie të mëdha dhe të shpejta. Së treti,

bumet kreditore dhe flluskat pasuese mund të jenë më të dëmshme nëse flluskat lindin

për shkak të "shtrembërimeve". Së katërti, edhe nëse jo për shkak të shtrembërimeve,

prova e irracionalitetit mund të interpretohet si një shenjë e joefikasitetit dhe një

burim potencial i humbjes së mirëqenies. Si e tillë, flluska dhe bumet kreditore mund

të kërkojnë ndërhyrje.

Sfida për hartuesit e politikave dhe kërkuesit është e dyfishtë: kur duhet të ndërhyhet

dhe si të ndërhyhet. Së pari, ata duhet të përcaktojnë kur (dhe deri në ç'masë) rritjet e

çmimeve të aseteve dhe kredisë paraqesin devijime të konsiderueshme nga ato që

mund të shpjegohen nga bazat. Së dyti, nëse sjellja e tregjeve të kredive dhe aseteve

paraqet shenja të rrezikut, ata duhet të përcaktojnë se cilat do të jenë përgjigjet

optimale të politikave për të minimizuar rreziqet dhe për të zbutur efektet e

padëshiruara kur rreziqet materializohen.

Ka pasur një debat aktiv nëse dhe si duhet të reagojë politika monetare ndaj lëvizjeve

në çmimet e aseteve dhe kredisë. Konsensusi para krizës ishte se formulimi i politikës

monetare duhej vetëm të merrte në konsideratë çmimet e aseteve në masën që ato

ishin relevante për parashikimin e opinionit ekonomik dhe të inflacionit, por jo

ndryshe. Megjithatë, kriza ka bërë të qartë (përsëri) se stabiliteti financiar dhe


233

aktiviteti ekonomik mund të preken nga lëvizjet e çmimeve të aseteve dhe një

këndvështrim ka dalë se politika monetare duhet të marrë në konsideratë në një farë

mase zhvillimet në çmimet e aktiveve. Si të funksionalizohet kjo, mbetet ende në

diskutim. Ndërsa rasti për ndërhyrjen e politikave konsiderohet më i fuqishëm kur

sistemi bankar është i përfshirë drejtpërdrejt në financimin e flluskës, ndërsa flluska të

tjera të çmimeve të aseteve mund të lirohen më me justifikim, rregullimi i saktë i

politikës monetare mbetet i paqartë.

Mbesin mësime të rëndësishme për të mësuar në lidhje me hartimin e rregulloreve

mikro-prudenciale dhe strukturave institucionale për parandalimin e krizave. Kriza e

fundit ka ekspozuar edhe një herë disa të meta në kuadrin rregullator dhe institucional

të mikroprudencës. Natyra globale e krizës ka treguar gjithashtu se tregjet e integruara

financiarisht kanë përfitime, por gjithashtu paraqesin rreziqe, me arkitekturën

financiare ndërkombëtare ende larg nga përputhja e kërkesave të politikave të

sistemeve financiare të integruara ngushtë. Ndonëse elementet e kornizave ekzistuese

sigurojnë themele, kriza ka detyruar një rishikim të politikave rregullatore, me shumë

pyetje të hapura. Ndërkohë që rregullat që bëjnë thirrje për banka të mirëkapitalizuara

dhe likuide që janë transparente dhe i përmbahen standardeve të kontabilitetit të

qëndrueshëm, ende nevojitet qartësia se si të merren me institucionet financiare të

mëdha dhe komplekse që veprojnë në shumë kufij. Përveç kësaj, mbetet e paqartë se

cilat lloje ndryshimesh në mjediset institucionale - p.sh. ndryshimet në standardet e

kontabilitetit për vlerësimin e tregjeve në treg, përshtatjet e rregullave të kompensimit

të punonjësve, lëvizjet e disa derivateve tregtare në shkëmbimet formale, përdorimin

më të madh të kundërsektorit qendror. Partitë - ndihmojnë më së miri për të reduktuar

luhatjen e tregjeve financiare dhe për ndërtimin e rreziqeve sistemike. Kriza gjithashtu

ka treguar se politikat fiskale, të dyja mikro - si zbritja e pagesave të interesit - dhe

makro - si në sasinë e burimeve në dispozicion për t'u përballur me krizat financiare -

mund të luajnë një rol në krijimin e dobësive, por që përshtatjet janë të nevojshme nuk

janë gjithmonë të qarta.

Përderisa ekziston një thirrje për përdorimin e politikave makroprudenciale, hartimi i

politikave të tilla dhe ndërveprimet e tyre me politikat e tjera, veçanërisht politikën

monetare, mbeten të paqarta. Duke kufizuar sjelljet e pjesëmarrësve në tregjet

financiare, politikat makroprudenciale mund të zvogëlojnë ndikimin e eksternaliteteve

dhe dështimeve në treg, të cilat çojnë në dobësi sistematike. Në këtë mënyrë, ato

mund të zvogëlojnë rreziqet e krizave financiare dhe të ndihmojnë në përmirësimin e

stabilitetit makroekonomik. Por dizajni i saktë i këtyre politikave ende duhet të

formulohet. Megjithëse është e qartë se nevojiten mjete të shumta, komplikimet janë

të bollshme. Për shembull, shtrembërimet e ndryshme financiare mund të çojnë në

lloje të ndryshme rreziqesh, të cilat nga ana tjetër nënkuptojnë përdorimin e shumë

objektivave të ndërmjetëm. Për më tepër, shtrembërimet përkatëse mund të

ndryshojnë me kalimin e kohës dhe ndryshojnë nga rrethanat e vendit. Leva e tepërt

midis korporatave mund të japë rrugën, për shembull, për levave të tepërta në sektorin

e amvisërisë. Faktorët, të tillë si zhvillimi i sektorit financiar dhe regjimi i kursit të

këmbimit, mund të ndikojnë shumë në llojet e rreziqeve me të cilat përballen


234

ekonomitë. Pjesa më e madhe është ende e panjohur për këta faktorë dhe implikime

për formulimin e politikave makroprudenciale. Me krijimin e kornizave të reja

makroprudenciale, politikëbërësit po ashtu po e kthejnë vëmendjen e tyre në

dinamikën komplekse midis politikave makroprudenciale dhe monetare. Këto varen

shumë nga "efektet anësore" që një politikë ka në të tjerat, por modelet konceptuale

dhe provat empirike për këto çështje janë ende në fazat e hershme.

Shqyrtimi këtu qartë tregon se kërkimi i mëtejshëm analitik dhe puna empirike për

këto çështje janë të nevojshme. Modelet makroekonomike duhet të reflektojnë më

mirë rolet e ndërmjetësve financiarë. Modelet e tanishme shpesh janë të kufizuara në

mënyrën që ata kapin fërkimet financiare. Në kushtet e stresit financiar, ata shpesh

supozojnë se instrumentet në dispozicion mund të kompensojnë plotësisht goditjet

financiare dhe abstrakte nga efektet, të tilla si ato të politikës monetare mbi stabilitetin

financiar. Nevojitet një modelim më realist i kanaleve që shkaktojnë paqëndrueshmëri

financiare dhe transmetimi aktual i politikave dhe instrumenteve. Në veçanti, ana e

furnizimit të financave nuk kuptohet mirë dhe modelet me kalibrime realiste që

pasqyrojnë periudhat e trazirave financiare ende mungojnë (Brunnermeier dhe

Sanikov, 2012). Rolet e likuiditetit dhe levave në këto periudha ende duhet të

shqyrtohen duke përdorur modele më të përshtatshme për të adresuar çështjet

përkatëse të politikave. Më shumë njohuri, përfshirë edhe studimet empirike, janë të

nevojshme për të ndihmuar në kalibrimin e këtyre modeleve dhe për të lejuar

formulimin e recetave të politikave që mund të përshtaten në rrethanat e ndryshme të

vendit. Vetëm me përparimin në modelimin e krizave financiare, mund të shpresojmë

që jo vetëm të shmangim disa nga këto episode dhe të përgatitemi me politika më të

mira kur ato të ndodhin, por edhe për të minimizuar ndikimet e tyre.

Nga një perspektivë e zbatuar, mbetet një nevojë për modele më të mira të

paralajmërimit të hershëm. Një çështje e diskutuar gjerësisht në forumet e politikave

dhe marrja e vëmendjes substanciale nga organizatat ndërkombëtare është nevoja për

të përmirësuar parashikimin e fillimit të krizave (FMN, 2010). Siç tregon rishikimi

këtu, fuqia parashikuese e modeleve në dispozicion mbetet e kufizuar. Të dhënat

historike tregojnë se bustet e çmimeve të aseteve kanë qenë veçanërisht të vështira për

t'u parashikuar. Edhe treguesi më i mirë dështoi të ngrinte një alarm një ose tre vjet

përpara rreth gjysmës së të gjitha busteve që nga viti 1985. Ky ishte rasti përsëri për

krizën e fundit. Edhe pse një numër dokumentash të kohëve të fundit që analizojnë

aftësinë e modeleve të ndryshme në parashikimin e krizës më të fundit vijnë edhe në

përfundime negative, të tjerët kanë gjetur disa modele parashikuese. Pa marrë

parasysh, ekziston mundësia për të përmirësuar këto modele.

Ndërsa rreziqet e njohura po adresohen, mund të shfaqen rreziqe të reja. Aftësia e

kufizuar e modeleve të parashikimit të krizave lind pjesërisht për shkak se vendet

bëjnë hapa për të reduktuar dobësitë. Në përgjigje të rritjes së globalizimit financiar

dhe rreziqeve të papritura, shumë tregje në zhvillim kanë rritur rezervat e tyre

ndërkombëtare që nga fundi i viteve 1990, gjë që mund të ketë ndihmuar disa vende të

shmangin ndikimin e krizës së fundit (De Gregorio, 2013, Kose dhe Prasad, 2010).


235

Ngjashëm, përmirësimet në mjediset institucionale të cilat shumë vende kanë

vendosur gjatë dekadave të fundit ka të ngjarë të ndihmojnë në reduktimin e disa

dobësive. Në të njëjtën kohë, megjithatë, janë shfaqur rreziqe të reja. Në krizën më të

fundit, shpërthimi i instrumenteve financiare komplekse dhe paqartësia më e madhe e

bilancit dhe mbështetja në financimin me shumicë në tregjet globale të integruara

financiare çuan në rreziqe më të mëdha të një krize.

Si te minimizojmë kostot e krizave financiare?

Ka qenë një sfidë për të shpjeguar kostot thelbësore (reale) që lidhen me krizat. Siç

është dokumentuar, ka teori të ndryshme lidhur me kanalet me të cilat lloje të

ndryshme të krizave ndikojnë në ekonominë reale. Ekzistojnë gjithashtu shumë

përshkrime të modeleve empirike rreth krizave. Megjithatë, pse kriza shkakton kosto

të mëdha mbetet një enigmë. Shumë nga kanalet që çojnë në lidhjet makro-financiare

gjatë kohëve të zakonshme gjithashtu "shkaktojnë" efektet e kundërta të krizave, por

është gjithashtu e qartë se ekzistojnë edhe dinamika të tjera në punë. Politika e

politikës fiskale dhe dinamika e borxhit publik mund të ndikohet për dekada,

pjesërisht pasi qeveritë shpesh përfundojnë drejtpërdrejt duke mbështetur sistemet

financiare (duke injektuar likuiditet ose rikapitalizim) ose vuajnë nga politikat

ekspansioniste për të zbutur kostot e krizës.

Në pjesën më të madhe, sfida kryesore është të shpjegojë sjelljen e mprehtë, jo lineare

të tregjeve financiare në përgjigje të goditjeve "të vogla". Pse krizat përfshijnë

shkallën e grumbullimit të likuiditetit që çon në mungesa të përgjithshme të

likuiditetit dhe prishin transmetimin e politikës monetare mbetet një mister. Edhe pse

grindjet e kreditit pjesërisht i atribuohen mungesës së kapitalit në institucionet

financiare, këto nuk duket se i shpjegojnë plotësisht fenomenet me huadhënësit që

bëhen tepër të prirur ndaj rrezikut pas një krize. Kjo mungesë njohurish e forcave që

formojnë dinamikën para dhe gjatë periudhave të stresit financiar në masë të madhe e

komplikon hartimin e përgjigjeve të duhura të politikave.

Është gjithashtu e rëndësishme të shqyrtohet se përse efektet financiare nëpër entitete

(institucione, tregje, vende, etj.) janë shumë më të fuqishme sesa sugjeron shumica e

bazave (me fjalë të tjera, pse ka kaq shumë ngjitje?). Kriza financiare shpesh gjeneron

efekte në të gjitha tregjet dhe ka pasoja botërore. Episodi më i fundit është një rast në

pikëpamje si arritja e saj globale dhe thellësia janë pa precedentë në periudhën pas

Luftës së Dytë Botërore. Kjo thekson vlerën e një zotërimi më të mirë të

mekanizmave transmetues përmes të cilave episodet e tilla kalojnë në vende të tjera.

Përveç tregtisë dhe lidhjeve bankare ndërkufitare, hulumtimi duhet të marrë në

konsideratë rolet e luajtur nga kanalet e reja financiare, si përçues letrash komerciale

dhe bankare hije, dhe kanale të reja tregtare, të tilla si rrjete tregtare vertikale, në

transmetimin e krizave përtej kufijve . Duke pasur parasysh ndikimin e tyre të

kundërt, natyra e saktë e këtyre shtesave ka rëndësi për hartimin e duhur të reagimeve

të zbutjes së krizave dhe menaxhimit të krizave. Për shembull, duke pasur parasysh

implikimet e tyre ndërkufitare, burimet e bashkimit (rajonal ose global) për të siguruar

likuiditet të bollshëm në mënyrë proaktive, p.sh., bëhen më të rëndësishme pasi mund


236

të shmangin rrjedhjet e likuiditetit duke shkelur krizat e aftësisë paguese të

vetëpunësuar dhe të ndihmojnë në prishjen e zinxhirëve të kontaminimit.

Edhe pse shumë fakte të stilizuara tashmë janë në dispozicion, puna për implikimet e

ndërveprimeve mes krizave të ndryshme dhe defaults të borxhit sovran është ende i

kufizuar. Dokumenti i rishikimit dokumenton se lloje të ndryshme të krizave mund të

mbivendosen në një episod të vetëm, por hulumtimi mbi implikimet e këtyre krizave

të mbivendosura ka mbetur prapa. Edhe pse mungesa e borxhit të brendshëm priret të

jetë më pak e shpeshtë se ajo e borxhit të jashtëm, ajo ende ndodh mjaft shpesh, duke

sugjeruar që supozimi i zakonshëm i borxhit të qeverisë pa rrezik duhet të rishikohet.

Për më tepër, duket se ekzistojnë interplays mes defaults borxhit vendas dhe të huaj.

Ndërsa borxhi i brendshëm priret të përbëjë një pjesë të madhe të stokut total të

borxheve si në vendet e përparuara ashtu dhe në tregjet në zhvillim, shumë vende në

zhvillim e lënë mënjanë borxhin e tyre të jashtëm në pragjet në dukje të ulëta të

niveleve të borxhit. Kjo sugjeron se për një nivel të caktuar të borxhit të

paqëndrueshëm, kostoja e mospagimit të borxhit të jashtëm duket më e vogël se ajo e

borxhit të brendshëm. Më në përgjithësi, ka të ngjarë që shkëmbimet të varen nga

rrethanat e vendit, ndoshta sepse rreziku i inflacionit të lartë ndryshon. Me rritjen e

rezervave të borxhit publik në shumë vende të përparuara, më shumë punë për këtë do

të ishte shumë e dobishme.

Ende ka shumë pyetje në lidhje me reagimet më të mira të politikave ndaj krizave

financiare. Kriza globale dhe recesionet e lidhura kanë treguar kufijtë e masave të

politikës në trajtimin e krizave financiare. Kjo ka çuar në një diskutim të gjerë rreth

aftësisë së politikave të sektorit makroekonomik dhe financiar për të zbutur kostot që

rrjedhin nga episode të tilla. Disa studime tregojnë se politikat kundërciklike mund të

lehtësojnë koston dhe të zvogëlojnë kohëzgjatjen e recesioneve. Të tjerë

argumentojnë se këto politika mund të përkeqësojnë rezultatet e recesionit. Dhe disa

të tjerë gjejnë efekte të kufizuara që lidhen me politikat ekspansioniste.Diskutimi mbi

fuqinë e politikave tregon qartë një terren pjellor për hulumtimet e ardhshme.

Ndërsa ka mësime të vlefshme për zgjidhjen e krizave, vendet janë ende larg

adoptimit të praktikave "më të mira" për t'iu përgjigjur trazirave financiare. Tani është

e qartë se ndihma e bankave të hapura pa ristrukturim dhe rikapitalizim të duhur nuk

është një mënyrë efikase për t'u marrë me një sistem bankar të dobët. Mbështetja e

tepruar e likuiditetit dhe garancitë e detyrimeve të bankës nuk mund të zëvendësojnë

ristrukturimin e duhur dhe rikapitalizimin ose si shumica e krizave bankare përfshijnë

probleme të aftësisë paguese dhe jo vetëm mungesa në likuiditet. Në rastin e krizave

bankare, ristrukturimi më i mirë është zbatuar, rezultatet më të mira janë. Një strategji

e tillë heq pasigurinë e mbetur që shkakton kontraktime parandaluese në konsumin

dhe investimet, gjë që nga ana tjetër përkeqëson më shumë recesionet. Megjithatë,

pavarësisht nga ky kuptim, shumë vende nuk i miratojnë këto reagime të politikave,

duke përfshirë edhe disa krizave aktuale (Claessens et al. 2013), duke sugjeruar se ka

faktorë më të thellë që hulumtimi nuk mund të zbulojë apo adresojë. Për më tepër,


237

çështjet lidhur me ristrukturimin e borxhit të ekonomive familjare dhe të borxhit

sovran kërkojnë qasje më të sofistikuara teorike dhe empirike.

Cilat jane nevojat kryesore per te dhenat dhe metodat shtese?

Është e nevojshme të hartohen seritë e reja të të dhënave dhe të hartohen metodologji

të reja për të kuptuar më mirë episodet e krizës. Shqyrtimi liston disa studime të

kohëve të fundit që bashkojnë seritë e reja të të dhënave për krizat financiare.

Përkundër këtyre, ekziston qartë një rast për më shumë kërkime për të mbledhur të

dhëna shtesë ndër-vendore për aspektet që lidhen me krizat financiare. Të dhëna më të

mira për borxhet e brendshme dhe çmimet e shtëpive nevojiten urgjentisht për të

kuptuar më mirë dinamikën e borxhit të brendshëm dhe luhatjet në tregjet e vendeve

nË zhvillim. Ekziston gjithashtu nevoja për të dhëna më të mira (ndërkombëtare) për

mbikëqyrjen dhe ushtrimet e paralajmërimit të hershëm. Për një kuptim më të thellë të

krizave dhe çështjeve të politikave që i rrethojnë këto episode, një nevojë tjetër është

të hartohen metoda të reja për të klasifikuar krizat në një mënyrë më të fuqishme. Për

më tepër, do të ishte e rëndësishme të shqyrtoheshin periudhat e ndërprerjeve

financiare, të cilat nuk janë domosdoshmërisht kriza. Megjithëse fat i mirë ose masat

e duhura të politikave mund të kenë parandaluar një krizë financiare pas këtyre

episodeve të përçarjes, ka mësime që duhen mësuar, pasi ato janë llojet e periudhave

që mund të ofrojnë studime të rasteve të kundërfakturave për të analizuar rezultatet

makroekonomike dhe implikimet e përgjigjeve të politikave.

PËRFUNDIME

Ky punim paraqet një studim mbi krizat financiare për t'iu përgjigjur tri pyetjeve

specifike. Së pari, cilat janë faktorët kryesorë që shpjegojnë krizat financiare?

Megjithëse literatura ka sqaruar disa nga faktorët kryesorë që ngasin krizat, mbetet një

sfidë për të përcaktuar përfundimisht shkaqet e tyre. Gjatë viteve janë zhvilluar shumë

teori lidhur me shkaqet themelore të krizave. Duke pasur parasysh rolet e tyre

qendrore, dokumenti përmbledh shkurtimisht literaturën teorike dhe empirike duke

analizuar zhvillimet në tregjet e kredive dhe aseteve rreth krizave financiare.

Punimi ofron një përmbledhje të literaturës mbi implikimet makroekonomike dhe

financiare të krizave.

Dokumenti gjithashtu shqyrton shkurtimisht literaturën mbi parashikimin e krizave.

Ndërsa ka shumë përfitime për të ditur nëse dhe pse po ndodh një krizë, ka qenë një

sfidë për të parashikuar krizat. Është e lehtë të dokumentohen dobësitë, të tilla si rritja

e çmimeve të aseteve dhe levave të larta, por mbetet e vështirë të parashikohet me

saktësi koha e krizës. Asnjë grup i vetëm treguesish nuk ka provuar të parashikojë

llojet e ndryshme të krizave. Dokumenti shqyrton se si ka evoluar literatura empirike

mbi parashikimin e krizave dhe analizon gjendjen e saj aktuale.


238

REFERENCAT

Blanchard, O. J., and M. W. Watson, 1982, ―Bubbles, Rational Expectations and

Speculative Markets,‖ in Crisis in Economic and Financial Structure: Bubbles,

Bursts, and Shocks, P. Ëachtel, ed. Lexington Books: Lexington.

Cardarelli, R., S. Elekdag, and Subir Lall, 2009, Financial Stress, Doënturns, and

Recoveries, IMF Ëorking Paper No. 09/100, forthcoming Journal of Financial

Stability.

Claessens, S., ―Balance of Payments Crises in an Optimal Portfolio Model,‖

European Economic Revieë, 1991, 35, pp. 81-101.

Crespo-Cuaresma, J., and T. Slacik, 2009, ―On the Determinants of Currency Crisis:

The Role of Model Uncertainty,‖ Journal of Macroeconomics, Vol. 31, pp. 621–32.

Dell'Ariccia, G., E. Detragiache, Enrica, and R. Rajan, 2008, ―The Real Effect of

Banking Crises,‖ Journal of Financial Intermediation, Vol. 17, pp. 89-112.

Dell‘Ariccia, G., D. Igan, L. Laeven, and H. Tong, 2013, ―Policies for Macrofinancial

Stability: Dealing ëith Credit Booms and Busts,‖ in S. Claessens, M. A. Kose, L.

Laeven, and F. Valencia, eds., Financial Crises, Consequences, and Policy

Responses, forthcoming.

Goldstein, M., C. Reinhart, and G. Kaminsky, 2000, Assessing financial

vulnerability, an Early Ëarning System for Emerging Markets, Peterson Institute for

International Economics Press, No. 100.


239

Stabiliteti Ekonomik, Sfida Primare Shqipërisë drejt BE-së

Klaudia Aliaj

(Shkenca ekonomike, Bachelor, Viti II, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Duket se sfidat me të cilat është përballur Shqipëria në rrugën e Integrimitnë

strukturat e BE-së kanë qenë të shumta dhe ende vazhdojnë të jenë të tilla me gjithë

progresin e bërë ku mund të përmendim disa nga kriteret që na janë paracaktuar:

Respektimin e parimeve demokratike; Liritë dhe të drejtat e njeriut; Ndërtimin,

respektimin dhe forcimin e shtetit të së drejtës; Mbrojtjen e minoriteteve; Zhvillimin e

ekonomisë së tregut; Bashkëpunimin rajonal etj.

Ky punim sjell zhvillimin e ekonomisë së tregut dhe paraqet efektet qe përmban

proçesi integrimit europian si në nivelin mikro-ekonomik ashtu edhe në atë makro-

ekonomik, si në periudhën afatshkurtër, ashtu edhe në atë afatgjatë. Politikat monetare

dhe fiskale që duhet të ndjek Shqipëria për të arritur progres me ritme të shpejta drejt

integrimit në BE.

Në këtë punim një vëmendje të veçantë do ti kushtohet ndryshimit nga një ―ekonomi e

mbrojtur‖ në një ekonomi të hapur dhe konkurruese ku Shqipëria ka ndërmarrë një

sërë reformash për transformimin e sistemit të centralizuar të ekonomisë dhe politikës

se ndjekur për shumë vite në një ekonomi të decentralizuar të tregut me një shoqëri që

ofron mundësi të barabarta për të gjithë në mënyrë të tillë që ky ndryshim të mos çojë

në ulje të të ardhurave dhe vendeve te punës pra të kemi stabilitet ekonomik.

Fjalët kyçe: Ekonomia e hapur, Faktorët mikroekonomikë, Faktorët

makroekonomikë, Politika monetare, Politika fiskale

HYRJE

Kanë kaluar më shumë se dy dekada nga ndryshimet sistemike që përgatitën

lënien pas të ekonomisë së centralizuar, dhe sidomos duke gjykuar nga niveli i

sotëm i zhvillimit ekonomik dhe social të vendit, mund të thuhet pa mëdyshje se

ashtu si në shumë vende të tjera të Europës Qendrore dhe Lindore, përvoja e

Shqipërisë me tranzicionin ka qenë vërtet e dhimbshme. Siç dihet, menjëherë

mbas rënies së komunizmit, ekonomia shqiptare kaloi në një gjendje kolapsi, në

vend u shfaqën probleme të mprehta sociale, ndërsa emigracioni u shndërrua në

një dukuri masive.Pavarësisht reformave strukturore të rëndësishme të viteve të

para të tranzicionit, stabilizimit makro-ekonomik të arritur mbas krizës së vitit

1997, rritjes ekonomike të qëndrueshme për gati një dekadë dhe performancës

fiskale të pëlqyeshme të viteve të fundit, ekonomia shqiptare mbeti një ekonomi

kryesisht e bazuar në sektorin bujqësor dhe shërbime, ndonëse edhe bujqësia ishte

dhe është mjaft e fragmentuar, jokonkurruese dhe vetëm një pjesë e vogël e saj


240

është e aftë të ofrojë mallra për treg. Ndërkaq vitet e fundit, për shkak edhe të

implikimeve të krizës ekonomike globale, faktorët e rritjes së produktivitetit në

ekonominë shqiptare kanë shfaqur prirjen e ngadalësimit, gjë që mesa duket

përbën një kushtëzim të rëndësishëm në procesin integrues të Shqipërisë në

Bashkimin Europian.

Ekonomia, këndvështrim nga e kaluara

Ekonomia shqiptare ka pasur një nivel rritje dhe rënie, në kah të njëjtë me modelet

dhe profilet politike të vendit. Sipas raporteve vjetore të Bankës së Shqipërisë

bazuar mbi të dhënat e tridhjetë viteve të fundit rreth ekonomisëbazuar në faktorët

ndikues ekonomikë dhe politikë që kanë ndikuar në zhvillimin ekonomik të cilët

nuk duhet të ngatërrohen me faktorët që pengojnë zhvillimin ekonomik.Mund të

thuhet që në fillim dhe vlen për gjithë analizën më poshtë se faktorët pengues kanë

qenë që nga fillimi i viteve ‗90 dhe vijojnë të jenë ende të tillë.Nisur nga analiza e

kombinuar dhe krahasuese e të dhënave të ecurisë së ekonomisë, si dhe nivelit të

ndikimit të faktorëve në ekonominë e tridhjetë viteve të fundit 1980-2011. Nëse

mund ta ndajmë në tri pjesë rezulton se për pjesën e parë të periudhës (1980-1990)

përbëhej nga shfrytëzimi dhe përpunimi i burimeve natyrore minerare, kryesisht

për eksport në masën deri 20% të PBB-së, si dhe zhvillimi i kulturave bujqësore

për konsum të brendshëm dhe eksport, në masën deri 55% të PBB-së. Edhe

qeverisja, nëpërmjet institucioneve, ushtronte një autoritet të fortë dhe stabilitet

politik për zhvillimin ekonomik dhe social. Natyrisht, që ndikimi i vetëm këtyre

faktorëve nuk mund të jepte efekt për rritjen ekonomike, e cila ra mesatarisht deri

4 pikë për qind në raport me mesataren e zhvillimit ekonomik në dekadën

paraardhëse. Mungesa e lirisë së pronës de facto, sipas modelit të tufëzave dhe

arëzave, ishte fundi i një modeli që nuk kishte qëllim rritjen, por të kundërtën.

Dallon viti 1989 (rritje 9.8%), i cili ishte viti që pasoi debatin e një viti më parë

për ndryshimin e regjimit politik.

Gjysma e dytë e periudhës (1991-2000) është dominuar nga një përdorim i të

gjithë faktorëve, por të pakoordinuar në kohë dhe hapësirë me njëri-tjetrin.

Mungesa e kapitalit vijonte të ishte arsyeja kryesore e varfërisë së vendit.Është

periudha kur burimet natyrore minerare nuk patën më investime e teknologji të re,

në bujqësi nuk vijuan më investimet edhe për aq kohë sa të zëvendësohej roli i saj

lider në ekonomi.Nuk u arrit dot inkurajimi i individëve dhe investitorëve për të

investuar para për të maksimalizuar fitimet e tyre në ekonominë e re dhe të

gjallëronin ekonominë për të hapur perspektiva afatgjata të zhvillimit bazuar mbi

pronën private. Por, orientimi mjaft i gabuar ekonomik nga lidershipi politik dhe

ekonomik i kohës u pasqyrua qartë në lejimin e lulëzimit të skemave piramidale.

Kjo tregoi papjekurinë e lidershipit për të udhëhequr vendin drejt zhvillimit

ekonomik. Investimet në industri, që do të modelonin sadopak ekonominë ishin të

orientuara nga politika e momentit, pa vizionin që kërkon një ekonomi e hapur.

Shoqëruese e situatës ekonomike dhe sociale ishte edhe mungesa e një orientimi të

rritjes së kapaciteteve njerëzore për t‘u aftësuar drejt një industrie të caktuar.


241

Për pjesën e tretë të periudhës ka pasur një rritje të interesit për burimet natyrore,

por patronazhi politik në rritje ndaj burimeve ekonomike, në funksion të interesit

privat të lidershipitnuk krijoi asnjë mundësi për organizimin dhe fuqizimin e

investimeve për industrinë nxjerrëse dhe agroindustrinë. Edhe pse faktorët kanë

pasur një implikim të tyre në mënyrë të shkëputur ku statistika të BE-së, si dhe të

institucioneve shqiptare tregojnë për investime që kanë arritur deri në nivelin e 9%

të PBB-së, ekonomia nuk ka marrë atë energji për të pasur zhvillimin ekonomik të

qëndrueshëm të bazuar mbi koordinimin e të katër faktorëve. Kështu, nëse do të

ishte ndryshe atëherë, ekonomia do të kishte një tendencë rritje të vijueshme. Por,

në fakt ndodhi rënia e rritjes për të paktën në katër vitet e fundit. Rritja më e

madhe është në vitin 2008 (rritje 7.5%) dhe menjëherë në vitin pasardhës rritja u

ngadalësua dhe ishte më pak se gjysma (rritje 3.3%), pa ndryshuar as faktorët e

jashtëm, por edhe ata të brendshëm. E vetmja që nuk ndodhi më ishte efekti i

menjëhershëm në ekonomi nga moskordinimi i faktorëve. Në industri dhe

segmente të qeverisjes fondet dhe idetë u keqpërdorën në favor të interesave

private të një elite ekonomike fiktive.32

32https://www.bankofalbania.org/


242

Stabiliteti ekonomik dhe rritja ekonomike

Siç u përmend edhe më lartë pas rënies se komunizmit vendi karakterizohej nga

destabilitet i lartë ekonomik dhe duhej marre reforma të ndryshme për të

stabilizuar gjendjen ekonomike të vendit dhe dy kushtet që na janë caktuar për

integrimin e mëtejshëm në BE janërritja ekonomike dhe stabiliteti ekonomik i

vendit nedimë se për të pasur një vend ekonomikisht të zhvilluar duhet që të kemi

stabilizim ekonomik, por çfarë nënkuptojnë këto dy terma dhe pse janë kaq të

rëndësishme për ne që na pengojnë ne integrimin e mëtejshëm në BE?33

Stabiliteti ekonomik

Ky term përdoret për të përshkruar sistemin financiar të një kombi që shfaq

vetëm luhatje të vogla në rritjen e prodhimit dhe shfaq një normë vazhdimisht

të ulët të inflacionit. Stabiliteti ekonomik shihet zakonisht si një shtet i

dëshirueshëm për një vend të zhvilluar që shpesh inkurajohet nga politikat dhe

veprimet e bankës qendrore, një ekonomi me recesione të mëdha, një cikël të

theksuar biznesi, inflacion shumë të lartë ose të ndryshueshëm, kriza të

shpeshta financiare do të konsiderohen si karakteristika për një vend të

paqëndrueshëm ekonomikisht.34

Rritja Ekonomike

Rritja ekonomike do të thotë një rritje në GBP-në reale dhe kjo rritje

nënkupton një rritje të vlerës së prodhimit kombëtar, shpenzimeve

33Revistat shkencore economicus 2008 34http://www.businessdictionary.com/definition/economic-stability.html

Viti me rënien ekonomike më të

madhe është 1990, në nivelin -10%.

Zhvillimi ekonomik për tre dekadat e fundit të

ekonomisë shqiptare ka një ritëm mesatar rritje në

nivelin 2.5%.

Viti me ngadalësimin më të madh të rritjes

ekonomike është 2011-a, në nivelin 3.1%.

1980 deri në 1990, rritja mesatare

ekonomike ka qenë në nivelin 0.9%.

Viti me rënien ekonomike më të madhe është 1991 në nivelin -28%.

Viti me rritjen ekonomike më të

madhe është 2001, në nivelin 7.9%.

Për vitet 2001 deri në 2011, rritja mesatare ekonomike ka qenë

në nivelin 5.3%.


madhe është 1999 në nivelin 13.5%.

Për vitet 1991 deri në 2000, rritja

mesatare ekonomike ka qenë në nivelin

1.3%.


madhe është 1989 në nivelin 9.8%.


243

kombëtare.Rritja ekonomike është një objektiv i rëndësishëm makroekonomik,

sepse ajo mundëson rritjen e standardeve të jetesës dhe ndihmon në krijimin e

vendeve të reja të punës dhe kuur flasim për rritje ekonomike pyetja qe na vjen

në mendje është se kush ndikon në rritjen ekonomik?35

a. Shtimi i kapitalit. Do të thotë se sa më shumë para të shkojnë në ekonomi aq

më të larta janë mundësitë për rritje ekonomike duke qenë se një pjesë e

madhe e ekonomisë tonë mbështetet në sektorin privat është më në interes që

burimi të ketë prirje drejt privatit e jo shtetit.

b. Rritja e produktivitet. Nënkupton se sa më produktive të jenë industritë e një

vendi aq mëe lartë është konkurenca dhe kjo do të thotë për konsumatorin

cilësi e lartë produkti dhe me kosto të përballueshme, pra i vendos konkurentët

në pozita që të menaxhojnë për të qenë më të mirët por edhe të kënaqin

konsumatorin

c. Pasuritë natyrore. Duke qenë se ne jemi një vend që kemi një pozitë të

favorshme gjeografikeme pasuri të shumta natyrore dhe aktivizimi me

eficencë i këtyre sjell interes nga të huajt të cilët duan të investojnë në këtë

treg dhe kjo nënkupton rritje të ekonomisë vendase. Por nuk mund të flasim

për rritje ekonomike pa stabilitet ekonomik kryesisht atë makroekonomik duke

marrë parasysh faktin se ky stabilitet është një tërësi treguesish kërkon shumë

kohë dhe mund për tu rivendosur në ekonominë tonë, gjithashtu një faktor

kreysor në rritjen ekonomike është klima e biznesit përmirësimi i saj

Por krahas faktorëve që ndikojnë në rritjen ekonomike duhen marrëparasysh

edhe faktorët që pengojnë vendin tonë përrritjen ekonomike

a. Mungesa e stabilitetit politik dhe institucione të pasigurta dhe joelastike në

zbatim të sistemit ligjor, korrupsion i përhapur politik, menaxhim i dobët

makroekonomik, liri ekonomike e kufizuar dhe hapje e kufizuar ndaj tregjeve.

Ulja e tarifave doganore janë një kusht i domosdoshëm në favor të rritjes

ekonomike, nëpërmjet efektit në funksion të zgjerimit të tregjeve dhe rritjes së

depërtimit të produkteve midis vendeve.

b. Nivel i ulët i aftësive të fuqisë punëtore, mungesë e njohurive ndaj

teknologjisë së kohës, mungesë kulture politike, treg i kufizuar i punës.

c. Teknologji e vjetër dhe investime të pakta për zhvillimin e saj, orientim i

ekonomisë që përjashton teknologjinë, investime jo në favor të zhvillimit

afatgjatë, infrastrukturë e dobët.

Integrimi europian dhe kriza aktuale

Studiues të ndryshëm, shqiptare dhe të huaj kanë ofruar modele të posaçme

matjeje të efekteve ekonomike të procesit të integrimit europian. Fillimisht këto

efekte ndahen në efekte të drejtpërdrejta dhe në efekte të tërthorta. Është e

kuptueshme që efektet e grupit të pare mund të maten më me lehtësi mbasi kemi

të bëjmë përcaktime sasiore, ndërsa të dytat – efektet e tërthorta, konsiderohen ato

efekte që lidhen me impaktin e këtij procesi në sektorët e ndryshëm të ekonomisë

kombëtare shqiptare, efektet në shpërndarjen e burimeve si dhe efektet në

rishpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë.

Ndër efektet e drejtpërdrejta të integrimit, disa autorë rendisin:

35http://www.economicshelp.org/macroeconomics/economic-growth/


244

a) efektet në diversifikimin e tregtisë, dmth ndryshimin e drejtimit te tregtisë së

jashtme nga një vend partner në drejtim të një vendi tjetër; b) efektet në bilancin e

pagesave;c) efektin në të ardhurat qeveritare; d) efektet në mirëqenien e

konsumatoreve, etj.

Natyrisht që drejtimet e këtyre efekteve janë të ndryshme, komplekse dhe që

dëshmojnë rritjen e ndërvarësisë së ekonomisë së vendit kundrejt tregjeve të

vendeve europiane, veçanërisht në rastet kur vendi është importues neto dhe me

një ekonomi të dobët dhe anemike në këndvështrimin e konkurrencës.Ndërsa nder

efektet e tërthorta vlen të dallohen efektet sektoriale dmth ndikimi në prodhimin,

punësimin, tregtinë, etj. Të tilla janë edhe efektet në shpërndarjen e burimeve dhe

rishpërndarjen e të ardhurave; efektet në lidhjet tregtare; efektet në përmirësimin e

pozicionit konkurrues të vendit në arenën ndërkombëtare; zvogëlimi i kostos se

tregtisë, etj. Ndërkaq, përvoja botërore dhe ajo shqiptare provojnë se integrimi

europian krijon mundësitë për rritjen e prodhimit vendas, për një frymëmarrje me

të gjerë të biznesit privat dhe të investimeve të huaja për shkak se integrimi

europian zvogëlon riskun politik të vendit. Madje ky proces ndikon edhe në

renditjen e vendit nga agjencitë e specializuara, gjë e cila nga ana e saj shërben si

njëlloj garancie plotësuese për investitorët dhe institucionet financiare

ndërkombëtare që planifikojnë të shtrijnë veprimtarinë e tyre në ekonominë

shqiptare.

Ekonomia shqiptare ka përfituar nga fondet e BE-së në disa drejtime kryesore

kuptohet që këto fonde kanë kontribuar në shtimin e investimeve publike, të

ardhurave të fermerëve, etj, dhe në mënyrë të sintetizuar kanë kontribuar në rritjen

e GDP-se se vendit. Efekte të tjera të tërthorta të integrimit europian shtrihen mbi

shpërndarjen e burimeve në funksion të përgatitjes se vendit për një hapje të plotë

ndaj konkurrencës perëndimore, efektet në tregtinë e jashtme, et.Vlen të theksohet

se këto efekte nuk janë vetëm pozitive dhe se asnjë vend nuk futet në këtë proces

pa marrë parasysh edhe kostot përkatëse. Kosto to tilla, për fat të keq të pamatura

dhe deri-diku edhe të panjohura në mjedisin shqiptar janë efektet negative mbi

prodhimin, rritja e kostos buxhetore për përballimin e shpenzimeve te papunësisë;

kostoja e ristrukturimit institucional në funksion të procesit të integrimit europian

të vendit, etj.Në rastin e Shqipërisë, ndër përfitimet e tërthorta duhen llogaritur

edhe përfitimet politike që lidhen me rritjen e sigurisë kombëtare dhe në nivel

rajonal, përdorimi nga qeveritë shqiptare i avantazheve gjeo-strategjike që burojnë

nga integrimi europian, efektet pozitive mbi situatën makro-ekonomike, etj.

Tashmë nuk ka mëdyshje se ekonomia shqiptare është goditur nga kriza

ekonomike botërore dhe kjo transmetohet përmes kanaleve të ndryshme si rënia e

prurjeve monetare të emigracionit, zvogëlimin e investimeve të huaja të

drejtpërdrejta, zvogëlimi i kreditimit të ekonomisë dhe biznesit, zvogëlimi i

kërkesës agregate të brendshme, e mbi të gjitha në ngadalësimin e ritmeve të

rritjes ekonomike. Ky i fundit është një fenomen i përbashkët për shumicën e

vendeve të rajonit tonë.Në retorikën politike dhe debatin ndërmjet ekspertëve

është shtruar cështja se si ka ndikuar ecuria e deritanishme e reformave integruese

në përballimin e efekteve të kësaj krize si dhe ceshtja tjetër se si kjo krizë po e

ndikon vetë procesin e integrimit europian të Shqipërisë. Studime të ndryshme

provojnë se vendet me ekonomi më elastike për shkak të përparimit të shpejtë me

reformat e tranzicionit janë në gjendje për t‘u përshtatur më mirë kundrejt

ndikimit të goditjeve të jashtme qw nwnkupton se ato vende që kanë shënuar

progres më të madh në reformat institucionale dhe kanë zhvilluar mekanizma më


245

të mire të tregut mund të konsiderohen më të afta se të tjerët për t‘u përshtatur me

ndikimin e goditjeve të jashtme sic është edhe kriza aktuale. Për sa i takon

ndikimit të krizës aktuale në ecurinë e metejshme të integrimit europian të

Shqipërisë, mendoj se nuk duhet të kemi iluzione se kjo krizë efektet e së cilës

pritet të shtrihen të paktën për një dekadë nuk mund të mos vonojë vetë procesin e

integrimit madje edhe të shtojë kushtëzimet e BE-së ndaj vendeve si yni, por

mendoj se kjo do të nxisë njëkohësisht edhe proceset e bashkëpunimit ekonomik

rajonal duke e parë këtë të fundit si një mundësi për t‘u afruar më shpejt me BE-

në, tashmë në nje dimension rajonal dhe jo thjesht kombëtar apo në kuadrin e

secilit vend të vecantë.

KONKLUZIONE

1. Vendi ynë ka një të kaluar ekonomike efektet e sëcilës i shohim edhe në

ditët e sotme dhe përgjatë dekadave të ndryshme është përballur me sfida

të ndryshme në fushën e ekonomisë.Pame sesi gjatë viteve të ndryshme

vendi është përballur më rritje dhe ulje ekonomike

2. Stabiliteti ekonomik dhe rritja ekonomike si kushtet primare te caktuara

nga BE për integrimin e mëtejshmën në arenën Europiane, sa e

rëndësishme është rritja ekonomike dhe disa nga faktorët që na pengojnë

në rritjen ekonomike janë: Mungesa e stabilitetit politik, treg i kufizuar i

punës, teknologji e vjetër.

3. Në këtë proces nevojitet jo vetëm ruajtja e stabilitetit makro-ekonomik të

vendit, por edhe një trajtim pragmatik dhe i balancuar që merr njëkohësisht

në konsideratë si përfitimet, apo mundësitë që krijon procesi i integrimit

europian, por edhe rreziqet e këtij procesi.

4. vendi ynë ka ndërmarrë një sërë reformash për të përmirësuar gjendjen në

vend si dhe për të plotësuar kriteret për të qenë pjesë edhe ne në

Bashkimin Europian, sigurisht do na duhet shumë kohë për ti plotësuar të

gjitha kushtet, por me shumë punë çdo gjë arrihet .

BIBLIOGRAFIA

1. Ardian Civici, Revistë Shkencore e Fakultetit Ekonomik Economicus,

UET/press, 2008

2. Ardian Civici, Revistë Shkencore e Fakultetit Ekonomik Economicus,

UET/press, 2015

3. http://ëëë.ekonomia.gov.al/

4. https://ëëë.bankofalbania.org/

SHTOJCA

http://www.ekonomia.gov.al/



246

Faktorët makroekonomikë për periudhen 2012-2015. Në këtë tabelë paraqiten

ndryshimet përgjatë këtij 3-vjeçari dhe shihet se si ka ndryshuar çdo faktor36

36http://www.focus-economics.com/countries/albania

2012 2013 2014 2015

Popullsia

(milion)

2.9 2.9 2.9 2.9

GDB për frymë

(USD)

4,232 4,342 4,584 3,966

GDB për frymë

(EUR)

3,335 3,341 3,456 3,574

GDB (USD

miliard)

12.3 12.6 13.3 11.5

GDB (EUR

miliard)

9.7 9.7 10.0 10.3

Rritja

ekonomike

(GDB,

ndryshimi

vjetor në%)

1.4 1.0 1.8 2.6

Konsumi

(variacion

vjetor në%)

0.1 1.4 2.7 -0.2

Investimet

(variacion

vjetor në%)

-7.9 -2.1 -3.9 11.3

Shkalla e

papunësisë

14.1 17.1 18.0 17.7

Bilanci fiskal

(% e GDB)

-3.4 -4.9 -5.2 -4.0

Borxhi publik

(% e GDB-së)

64.2 68.0 71.8 76.7

Norma e

inflacionit

(CPI,

ndryshimi

vjetor në%)

2.0 1.9 1.6 1.9

Norma e

Interesit të

Politikës (%)

4.00 3.00 2.25 1.75

Kursi i

këmbimit

(kundrejt USD)

106.2 102.2 115.7 126.1

Llogaria -10.2 -10.6 -12.9 -10.7


247

rrjedhëse (% e

GDB-së)

Bilanci i

llogarisë

rrjedhëse (EUR

bn)

-1.0 -1.3 - -

Bilanci i

Tregtisë

(miliardë euro)

-2.3 -1.9 -2.1 -2.1

Eksportet

(miliardë euro)

1.5 1.7 1.8 1.7

Importet

(miliardë euro)

3.8 3.7 3.9 3.9

Eksportet

(variacion

vjetor në%)

10.8 13.2 4.4 -4.9

Importet

(variacion

vjetor në%)

-0.5 -4.1 7.3 -1.4

Rezerva

ndërkombëtare

(EUR)

2.0 2.0 - -


248

Tipet e krizave financiare

Kristina Caushllari, Mark Gjini, Albi Caka, Elvis Mullahi


Abstrakt

Kriza është një situatë ku ekonomia përballet me një rënie të papritur si rezultat i një

krize financiare. Një ekonomi e till përjeton një rënie të papritur në GDP, mungesë

likuiditi dhe destabilitet të cmimeve si rezultat i inflacionit apo deflacionit. Krizat

financiare mund tëmarrin forma dhe lloje të ndryshme ku dy prej tyre jan më të

diskutuara. Reinhart dhe Rogoff (2009a) flasin për dy tipe të krizave si: klasifikimi i

tyre duke përdorur përkufizimet sasiore të cilat vareshin më së shumti në sasi dhe

nëanalizat gjykuese. Grupi i parë përfshin monedhën dhe ndalimin e krizave ndërsa

grupi i dytë përmban borxhin dhe krizat bankare. Ndërkohe që krizat financiare mund

të jenë të llojëve dhe formave të ndryshme, literatura ka qenë në gjendje të arrijnë

përcaktimin konkret të shumë llojeve të krizave.

Një krizë monetare përfshin një sulm spekulativ në monedhe duke rezultuar nënjë

zhvleresim ose duke detyruar autoritetet për të mbrojtur monedhën , duke zgjeruar

sasi të mëdha të rezervave ndërkombëtare, duke rritur normat e interesit si dhe duke

vendosur kontrollin e kapitalit. Njëllogari kapitali ose bilanci i pagesave mund të

përkufizohet si njërënie e madhe e flukseve hyrëse të kapitalit ndërkombëtar ose

njëndryshim në rrjedhjen agregate të një vendi. Kriza të tjera janë të lidhura me

dinamiken e borxhit negativ ose me sistemin bankar trazior. Një krize borxhi i

jashtëm ndodh edhe kur një vend nuk dëshiron të paguaj borxhin e saj të marrë duke

marrë kështu formën e një borxhi sovran ose privat.

Një krizë e brendshme e borxhit publik ndodh atëhere kur një vend nuk i merr

parasysh detyrimet e veta të brendshme fiskale në terma reale, duke mos paguar

nëkohë, duke krijuar inflacion, duke prishur monedhën e tij e duke punësuar disa

forma të ndrydhjes financiare. Në një krizë bankare sistematike, aktuale ose

potenciale të mundshme ku dështimet mund ta nxisin bankën të pezulloj

konvertibilitete t[ detyrimeve të saj ose të detyroj qeverin të ndërhyje për ta

parandaluar këtë ose duke zgjeruar likuiditetet dhe asistencen e kapitalit në një shkallë

të madhe. Duke qenë se nuk janë variabla shum[ të lehta të matshme ata përdorin më

shumë metodat cilësore. Një numër i krizave bankare janë të lidhura me espisode të

papritura dhe kriza të monedhes. Kështu një vështrim i shpejtë mbi disa nga goditjet

më të rëndësishme që ka pësuar ekonomia botërore ndër vite vë në dukje tiparet e tyre

dhe mundësit[ për një reflektim më efektiv ndaj tyre nëtë ardhmen.

Fjalët kyçe: Krizat e monedhës, Krizat e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm, Krizat

bankare,‘Bank - Runs‘.

HYRJE

Teoritë mbi krizat e monedhës shpesh janë cilësuar me të artikuluara se llojet e tjera,

ato kanë evoluar pjesërisht me kalimin e kohës. Në vencanti evoluimi ka kaluar nga

shkaqet themelore të krizave të monedhës duke theksuar rolin e variablave financiare,

sidomos ndryshimet në bilanc në nxitjen e krizave të monedhës. Janë pë rdorur tre


249

gjenerata të modeleve të ndryshme për të shpjeguar krizat e monedhës që ndodhen

katër dekadat e fundit.

Gjenerata e parë u motivua nga rënia e cmimit të arit e cila ishte një spirancë

nominale e rëndësishme para ndryshmit të kursit të këmbimit në vitin 1970, ku u

aplikua në zhvleresimin e monedhës në Amerikën Latine dhe në vendet në zhvillim.

Investitorët kanë parashikuar që një qeveri ka deficite të tepruara të financuara nga

kredia e bankës qëndrore. Ato vazhdojnë të mbajnë monedhën për aq kohë sa presin

që regjimi i normës së ndryshimit të mbetet I paprekur. Ky drejtim e con banken

qëndrore që të humbasë aktivet e saj likuide si dhe të cojë në ndryshimin e kursit të

këmbimit. Si pasoje e kësaj të fundit bie vlera e monedhës.

Gjenerata e dytë e modelëve thekson ekuilibrin e shumfishtë . Këto modele tregojnë

në se një qeveri është e gatshme të ruaj kursin e këmbimit ose të cojë atë në

disekuilibër. Modeli i gjeneratës së dytë janë pjesë risht të motivuar nga episode të

tilla si kriza e mekanizmit të kursit të këmbimit në Europe , ku vende si Britania e

Bashkuar iu në nshtruan një presion në vitin 1992 dhe pë rfunduan në zhvleresim.

Gjenerata e trete e tretë e modelëve të krizes hulumton se sipërkeqësimi i shpejtë I

bilanceve të lidhura me luhatjet në cmimin e aseteve duke përfshire kurset e k mbimit

mund të cojë në krizat e monedhës. Këto modele janë të motivuara kryesisht nga

krizat aziatike. Në rastin e vendë ve të Azisë pabarazitë makroekonomike ishin më të

vogla përpara krizës. Pozitat fiskale shpesh ishin të lidhura me sektoret financiare dhe

të korporatave ishin të mëdha. Modelët trëgojnë se si mospërputhjet e bilanceve në

këto sektore mund të shkaktojn kriza të monedhës.

Ndalesat e papritura

Modelet me ndalim të papritur bëjnë një lidhje me përçarjen në ofrimin e financimeve

të jashtme. Këto modele ngjasojnë me krizat e gjeneratës së fundit në valuta të

fokusuara gjithashtu në mospërputhjet në bilance- veçorisht në valutë por gjithashtu

në maturime-në sektorin financiar dhe të korporatave.

Këto priten gjithsesi ti japin peshë rolit të faktorve ndërkombtarë në shkaktimin e

"ndalimimeve të papritura" në rrjedhat e kapitaleve. Këto modele mund të llogariten

për anullimin e llogarive dhe zhvlersimin e normave reale të shkëmbimit e vërejtur në

mënyrë tipike në përgjatë krizave të vendë ve në zhvillim. Këto modele shpjegojnë

më pak rënien e madhe në produktivitet.

Ndërkohë në shumicën e modeleve, një ndalim i papritur me kosto të monedhës

gjeneron një rritje të prodhimit, në vend të rënies. Kjo ndodh nëpërmjet një rritje të

papritur të eksporteve neto që rezultojnë nga zhvlerësimi i monedhës. Kjo ka çuar në

argumente të ndryshme duke shpjeguar pse ndërprerjet e papritura në rrjedhat e

kapitalit lidhen me humbjet e mëdha të prodhimit, siç është shpesh rasti. Modelet

zakonisht përfshijnë kanalet Fisherian dhe mekanizmat e përshpejtimit financiar, ose

fërkimet në tregjet e punës, për të gjeneruar një rënie të prodhimit gjatë një ndalimi të

papritur, pa humbur aftësinë për të llogaritur lëvizjet e variablave të tjera.

Ashtu si mekanizmi i përshpejtuesit financiar të vendit, vështirësitë financiare dhe

falimentimet shkaktojnë eksternalitete negative, pasi bankat bëhen më të kujdesshme

dhe ulin kreditimin e ri, duke shkaktuar rënie të mëtejshme të kredisë dhe duke

kontribuar kështu në një recesion .


250

Këto lloje të mekanizmave të përforcimit mund të bëjnë që tronditjet e vogla të

shkaktojnë ndërprerje të papritura. Goditje relativisht të vogla - në çmimet e inputeve

të importuara, normën e interesit botëror ose produktivitetin - mund të shkaktojnë

pengesa kolaterale për borxhin dhe kapitalin punues, veçanërisht kur nivelet e

huamarrjes janë të larta në raport me vlerat e aseteve. Stilet e Fisher-it për deflacion të

borxhit mund të shkaktojnë ndërprerje të papritura përmes një rënie spirale në çmimet

e aseteve dhe mbajtjen e aseteve kolaterale (Fisher, 1933). Ky zinxhir i ngjarjeve

menjëherë ndikon në prodhimin dhe kërkesën.

Ndalesat e papritura shpesh ndodhin në vendet me sektorë relativisht të vegjël të

tregtueshëm dhe me detyrime të mëdha valutore. Ndalesat e papritura kanë prekur

vendet me BPV-të gjerësisht të ndryshme për frymë, nivelet e zhvillimit financiar dhe

regjimet e kursit të këmbimit, si dhe vendet me nivele të ndryshme të mbulimit të

rezervës.

Studimet empirike tregojnë se shumë ndalesa të papritura janë shoqëruar me tronditje

globale. Për një numër të tregjeve në zhvillim, p.sh. ato në Amerikën Latine dhe

Azinë në vitet 1990 dhe në Evropën Qendrore dhe Lindore në vitet 2000, pas një

periudhe hyrjeje të mëdha të kapitalit, ndodhi një reduktim i mprehtë ose ndryshim i

flukseve të kapitalit, të shkaktuara nga goditjet globale (Të tilla si rritja e normave të

interesit ose ndryshimet në çmimet e mallrave). Ndërprerjet e papritura kanë më

shumë gjasa me lidhje financiare të mëdha ndërkufitare.

Krizat e Borxhit të Brendshëm dhe të Jashtëm.

Teoritë rreth borxhit të jashtëm dhe pamundësisë për ta shlyer atë janë të lidhura

ngusht me teoritë e borxhit të brendshëm. Mungesa e diplomacies ( ―gun-boat‖

luftanije e vogël) ,bën që huadhënësit mos të kenë mundësinë për të konfiskuar

kolateral nga një vend (ose të paktën nga nje vend që është sovran) kur ai refuzon të e

paguajë detyrimet e tij të borxhit. Modelet e zhvilluara te masava qe ndërmeren ndaj

një vendi të caktuar në lidhje me borxhin e tyre mbeshteten në :

1-Sanksionet intertemporale(ndër-kohore)

2-Sanksionet intratempolare(brënda kohes)

Sanksionet intertemporale lindin kur kemi ndalimin e huadhënieve të ardhshme për

arsye se një vend ka dështuar për të paguar në kohë borxhet e saja të mëparshme. Kur

një vend nuk ka mundësi të përballojë goditjet e krizave të brendshme ka nevojë për

tregjet financiare botërore. Ky financim nga tregjet botërore e shtyn vendin të kryej

pagesat e saj të borxhit menjëherë (në formën e grantëve të kushtëzuara).

Sanksionet intratemporale mund të lindin nga pamundësia për të përfituar nga

shkëmbimet e huaja , sepse partnerët tregtarë vendosin sanksione ose ndryshe nuk e

lejojnë vendin të operojë në tregjet ndërkombëtare përgjithmonë ose për disa kohë.

Të dyja modelet e sanksioneve kanë kostot e tyre por qëllimi I tyre kryesor është

mbështetja në një vëllim të caktuar të një vendi në formën e huadhënies. Këto modele

nënkuptojnë se pamundësia ose mungesa e vullnetit për të paguar, pra mos pagimi I

borxhit në kohë mund të rezultojë me pasoja te ndryshme . ‖Presioni‖ që përballet

qeveria në pagimin e borxheve është e ndryshme nga ajo e koorporatave apo

familjeve në një kontekst të brendshëm. Në modelin intertemporal,një vend I cili

kushtet e tregtisë I ka të mira dhe pritshmëritë janë që të e mbeten te tilla ai I ka

shumë të vogla mundësitë për të marë përsëri borxh. E kundërta ndodh në modelin

intratemporal,kur një vend përballet me kushte te vështira të tregtisë ,me shumë


251

mundësi do të ketë nevojë për marjen e borxheve të jashtme. Këto modele janë të

implikuara edhe me kapacitetin huamarrës të një vendi. Modele të tilla e kanë të

pamundur për të shpjeguar sesi disa vende sovrane kanë nevojë për të marë kaq

shumë hua dhe sesi kreditorët janë të gatshëm të japin kaq shumë kredi. Disa modele

parashikojnë faktin se paaftësia ose pamundësia për të paguar borxhet nuk ndodh në

ekuilibër pasi kreditorët dhe debitorët shmangin kostot dhe rinegociojnë pagesat e

borxheve. Disa modele janë përfeksionuar për të analizuar eksperiancat e

pamundesisë për të paguar borxhin dhe të arrijnë të diktojne pragun e një tjetër

pamundësie për të paguar detyrimet. Vendet jo gjithmonë kur hasin në periudha të

vështira ekonomike dështojnë të paguajne borxhet e tyre,sic ndodh në shumicën e

rasteve.. Këto modele e nënvlersojnë gatishmërine e investoreve për të dhënë hua.

Gatishmëria e tyre për të dhëne hua qëndron në mënyrë të drejtpërdrejt me

pritshmëritë ekonomike të një vendi.. Krizat e borxhit të brendshëm ndodhin përmes

periudhave të inflacionit të lartë për shkak të abuzimit të qeverive me monopolin e

lëshimit të monedhës. Pamundësia për të paguar borxhin i shprehur në formën e

inflacionit shpesh pasohet me rënien e vlerës se monedhës. Studimet empirike mbi

intolerancën e borxhit dhe mungesave të vazhdueshme arrijnë në konkluzionin që kur

pragjet e borxhit varen nga disa faktorë specifikë të e vendit, (rekordi I mungesave

dhe inflacioni) dhe kur borxhi I jashtëm I një e vendi në zhvillim është në nivelin 30-

35% të PBB, ka shumë gjasa që krizat e borxhit të jashtëm të rriten ndjeshëm. Borxhi

afatshkurtër mund të rrisë dobësitë e një vendi, sidomos kur sistemi financiar vendas

është i pazhvilluar, mbikqyret keq dhe i nënshtrohet problemeve të qeverisjes. Shumë

nga arsyet që rrisin rrezikun e një krize borxhi mund të vijne nga faktorë që lidhen me

integrimin financiar, ekonominë politike dhe mjediset institucionale.Hapja ndaj

rrjedhjeve të kapitalit mund të bëjë që vendet me qeverisje të dobët dhe me sektore

financiare jo te mbikqyrur mirë të jenë të ndjeshem ndaj goditjeve.. Krizat e borxheve,

krizat e monedhës dhe krizat e bankave kanë të ngjarë të kenë ndalesa të paprituara,

duke e bërë të veshtirë identifikimin e shkakut fillestar.

Krizat bankare

Krizat bankare janë mjaft të zakonshme, por gjithashtu dhe llojet më pak të kuptuara

të krizave. Bankat janë natyrshëm të brishta, gjë që bën ato subject të lëvizjeve të

depozituesve. Për më tepër, problemet e bankave të vecanta mund të përhapen me

shpejtësi në të gjithë sistemin banker. Ndërsa rrjetat e sigurive publike, përfshirë këtu

sigurimin e depozitave, mund ta limitojnë këtë rrezik, mbështetja publike vjen me

shformime të cilat në fakt mund të rrisin mundësitë * shanset) që një krizë. Dobësia

institucionale mund të rrisë gjithashtu rrezikun e krizave.

Periudhat bankare dhe krizat e tyre.

Institucionet financiare janë subjekte vazhdimisht të brishta, duke I dhënë mundësi

shumë problemëve të mundshme në koordinim. Për shkak të rolit të tyre në maturim

dhe në krijimin e likuiditetëve, institucionet financiare operojnë me balance të

fuqizuara ( gjithnjë në rritje). Me kohë, bankat dhe format e tjera të ngjashme të

ndërmjetsimit financiar mund të jenë ndërmarrje të rrezikshme.

Problemet e koordinimit dalin në pah kur investitoret dhe institucionet veprojnë – si

tërheqja e likuiditetëve ose kapitalit thjesht nga frika që të tjerët mund të marrin

veprime të ngjashme. Për shkak të kësaj brishtësie, një krizë mund të ndodhë ku sasi

të mëdha likuiditeti tërhiqen për shkak të një besimi vetpërmbushës sepse ivestitoret I


252

frikësohen faktit se mund të ndodhë. Tronditje të vogla, qofshin reale ose financiare,

mund të përkthehen në crregullime ( trazira) në tregje dhe deri në kriza financiare.

Një shembull I thjeshtë I një problem koordinimi është mënyra e drejtimit të bankës.

Është një e vërtetë që bankat marrin borxh afatshkurtër dhe japin borxh afatgjatë. Ky

transformim I maturimëve pasqyron preferencat e konsumatorëve dhe kreditoreve.

Një ‗BANK-RUN‘ ndodh kur një numër I madh konsumatorësh tërheqin depoziat e

tyre sepse besojnë që banka është ose mund të bëhen te paafta për të paguar.

Gjatë kohës që ndodh një ‗BANK-RUN‘ ( tërheqja massive e parave nga bankat) ajo

gjeneron një vrull të vetin, duke cuar në një profeci vetëpërmbushëse ( e destinuar të

ndodhë) : sa më shumë njerëz tërheqin depoziat e tyre, rritet mundësia për

mosplotësim të detyrimëve dhe kjo inkurajon tërheqja të mëtejshme. Sigurimi I

depozitave mund të eliminojë shqetësimët e depozituesve të vegjël dhe mund të

ndihmojë në pakesimin e problemeve në koordinim. Huandhënësi I depozitave që

burojnë nga këto të fundit ( dmth banka qendore) mund tu sigurojë likuiditet

afatshkurtër bankave përgjatë periudhave të një stresi financiar të rritur. Ndërhyrja

me politikat nga sektori public, si psh: garancit publike, mbështettja e kapitalit dhe

blerja e satëve që nuk funksionojnë mund të ulë rrezikun sistematik kur ndodhin

crregullime financiare..

Historia e ‗BANK-RUNS‘.

‗Bank Runs‘ kanë ndodhur në shumë vende përgjat historisë. Në SHBA do ishin të

zakonshme gjatë panikut banker të vitëve 1800 dhe ne fillim të vitëve 1900 (

depresioni I madh). ‗Bank Runs kanë ndohur gjërësisht në tregjet e përziera dhe në

vendet në zhvillim gjatë dekadave të fundit të tilla si në Indonezi gjatë krizes

financiare aziatike te 1997. Ato kanë ndodhur më rrallë në vendet e zhvilluara dhe

akoma më pak gjatë vitëve të fundit, pjesërisht për shkak të disponueshmërisë në

përhapje të sigurimit të depozitave. Akoma, Nothern Rock, një bankë e specializuar

në financën strehimit në Mbretërin e Bashkuar, përbën një shembull të fundit të Bank

Runs,në një vend të zhvilluar ( Shin, 2011). Tërheqjet e shpejta të tregjëve të shitjes

me shumicë kanë ndodhur gjatë krizave të fundit financiare kur shumë banka

ivestimësh dhe disa banka komerciale u përballen me kërkesa për likiditete të mëdha

nga investitorët.

Ky fenomen ‗bank runs‘, mund të ndodhë edhte në tregjet financiare jobanakre. Prsh,

në SHBA gjatë vjeshtës së 2008, disa fonde të përbashkëta ‗ broke the buck‘ dmth

vlera neto e aseteve ra poshtë vlerës nominale. Kjo ‗shkrepi‘ rrjedhje të shumta të

shpejta nga investitorët individual dhe shumë fonde të tjera të përbashkëta .

Shkaqet e krizave.

Megjithëse problemet e financimit dhe likuiditetit mund të jenë nxitëse ose shkaqe të

përafërta, një perspektivë më e gjërë tregon që krizat bankare lidhen me problemet në

tregjet e asetëve ( active). Krizat bankare mund të duken sikur lindin nga ana e

detyrimëve, por ato reflektojnë probleme me aftësinë për të paguar. Shpesh bankat

kanë probleme kur shumë nga kreditë e tyre nuk shlyhen dhe kur koleteralët humbasin

vlerën shpejt. Problemet në tregjet e aktivevë, të tilla si ato të lidhura me kredi që nuk

shlyhen në kohë dhe kredi me koleteral, luajtën gjithashtu një rol kryesor gjatë krizave

të fundit.


253

Megjithëse shkaqet reale janë shpesh të vështira për tu indetifikuar dhe rreziqet mund

të jenë të vështira për tu parashikuar. Depozituesit duke vërejtur rreziqet, kërkojnë

para ‗cash‘ nga bankat. Meqë bankat nuk mund ti përgjigjet të gjithave kërkesave

menjëherë, mund të ndodhë një panik. Në shumë tregje të vendëve në zhvillim, krizat

bankare u shkaktuan nga zhvillime të jashtme, të tilla si: lëvizje të shpejta në fluksin e

kapitalit, shkalla e interest global dhe cmimet e mallrave të konsumit të cilat cuan një

rritje të kredive të këqija.

Paniqet mund të edhe të induktohen nga politikat. Paniqet mund të ndodhin kur disa

banka përjetojnë vështirësi dhe qeveritë ndërhyjnë në një mënyre ‗ad-hoc‘ pa dhënë

sinjale të qarta për statusin e institucionëve të tjera.. Paniku mund të ndikohet

drejpërdrejt nga veprimet e qeverisë: tërheqje të mëdha të depozitave në banka . Këto

tipare të përmenduara shpesh janë: rritja e cmimit të asetave që janë të paqëndrueshe,

burimet e kreditimit që cuan në barra të tepruara borxhi, përqëndrim të kredive

marxhinale dhe rrezikut sitematik dhe dështimi I rregullores dhe mbikëqyerjes për të

përballuar inovacionin financiar dhe ti paraprijë krizës kur ajo shpërthen.

Kirza financiare globale megjithëate lindi nga disa faktorë të rinj. Katër aspekte të reja

janë përmendur shpesh: përdorimi I gjërë I instrumentëve financiare komplekse dhe të

paqarta, ndërlidhshmëria e rritur midis tregjëve financiare kombëtare dhe

ndërkombëtare me SHBA në qendër, shkalla e lartë e fuqizimit të institucionëve

financiare, roli qëndror në sektorët e zakonshëm.

Konkluzione.

Kriza financiare është një situatë ku ekonomia përballet me një rënie të papritur si

rezultat i një baze financiare. Krizat monetare. Janë përdorur tre gjenerata të modelëve

të ndryshme për të shpjeguar krizat e moendhës. Modeli I parë u pësua nga një rënje e

cmimit të arit, modeli I dytë theksonte ekuilibrin e shumëfishtë dhe modeli I tretë

shpjegonte bilancin dhe luhatjet në cmim.

Ndalesat e papritura. Këto modele mund të llogariten për anullimin e llogarive dhe

zhvlersimin e normave reale të shkëmbimit e vërejtur në mënyrë tipike në përgjatë

krizave të vendeve në zhvilli Ndalesat e papritura shpesh ndodhin në vendet me

sektorë relativisht të vegjël të tregtueshëm dhe me detyrime të mëdha valutore.

Krizat e borxhit të brëndshëm dhe të jashtëm. Teoritë rreth borxhit të jashtëm dhe

pamundësisë për ta shlyer atë janë të lidhura ngusht me teoritë e borxhit të

brendshëm.Modelet e zhvilluara të masava qe ndërmeren ndaj një vendi të caktuar në

lidhje me borxhin e tyre mbeshteten në : Sanksionet intertemporale (ndër-kohore).

Sanksionet intratempolare (brënda kohes).

Krizat bankare janë krizat më të përhapura dhe më të vështirat për tu kuptuar. Kur një

numër I madh depozituesh tërheqin paratë e tyre nga banka pasi mendojnë se kjo e

fundit nuk ka aftësi për ti likujduar ndodh fenomeni ‗ Bank Runs‘.


254

BIBLIOGRAFIA

Gorton, G., 1988, ―Banking Panics and Business Cycles,‖ Oxford Economics

Papers,

Vol. 40, pp.751–81.

Proceedings of the 2008 Jackson Hole Conference, Federal Reserve Bank of

Kansas

City. 2009, ―Slapped in the Face by the Invisible Hand: Banking and the Panic

of 2007,‖

Paper prepared for the Federal Reserve Bank of Atlanta‘s 2009 Financial

Markets

Conference: Financial Innovation and Crisis, May 11-13.

Barth, J., G. Caprio, and R. Levine, 2006, Rethinking Bank Regulation: Till

Angels Govern,Cambridge University Press, New York, NY.

Lindgren C.-J., G. Garcia, and M. Saal (eds.), 1996, Bank Soundness and

Macroeconomic Policy, International Monetary Fund, Washington.

La Porta, R., F. Lopez-de-Silanes, A. Shleifer, and R. Vishny, 2000, ―Investor

Protection and

Corporate Governance,‖ Journal of Financial Economics, Vol. 58, Nos. 1-2,

pp. 3-27.

Wermers, R., 2012, ―Runs on Money Market Mutual Funds,‖ Working Paper


255

Flluska e parë spekulative - Fenomeni i tulipanomanisë

Alban LALA (Shkenca ekonomike, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

"Tulipan mania" ka arritur të jetë praktikisht një metaforë në fushën ekonomike.

Fenomeni i Tulipamonisë njihet si flluska e parë ekonomike, ashtu si ajo e Misisipit

dhe Detit Jugor që ndodhën 100 vite më vonë në Francë dhe në Belgjikë respektivisht.

Kriza e shekullit XVII-të që njihet si Tulipan mania (Bubble) prek vitet 1633-1637 që

njihen si periudha e viteve të arta holandeze, në të cilën çmimet kontraktuese për

―farat‖ e lules tulipan u rritën në mënyrë të jashtëzakonshme dhe papritmas kolapsoi

(u shemb). Në vitin 1636 fara (bulbs) e tulipanit u bë si produkti i katërt më i

importuari. Çmimi i ―bulbs‖u rrit si rezultat i spekulimeve mbi të ardhmen e tulipanit

nga njerëzit që asnjëherë nuk kishin parë fara të tulipanit ―bulbs‖. Në kulmin e Tulip

manisë – shkurt 1637 disa fara të tulipanit u shitën më shumë se 10 herë më shtrenjtë

sesa të ardhurat vjetore të një zejtari shumë të njohur. Konsiderohet si mashtrimi i

parë ekonomik (economic bubble). Në këtë punim do të paraqitet shkurtimisht historia

e kësaj flluske spekulative, karakteristikat kryesore të tregtisë në lidhje me këtë lule,

rritja e vlerës së saj dhe rënia e saj. Është përdorur literatura e autorëve të huaj, të cilët

kanë botuar libra dhe punime të shumta shkencore në lidhje me këtë fenomen që

ndodh në Hollandë. Konkludohet që kjo flluskë njihet e tillë përvet faktin se çmimet

në lidhje me këtë farë të kësaj luleje pësuan një rritje dhe pastaj një rënie gjë që solli

një destabilizim të situatës në vend.

Fjalë kyçe: Flluskë, Spekulim, Fara (bulb), Tulipan mania, Hollandë, Indeksi i

çmimeve.

HYRJE

Fjalori ekonomik dhe ai financiar përmban shprehje të shumta shumëngjyrëshe për të

treguar një çmim të një aseti të përcaktuar nga tregu në kundërshtim me ndonjë

shpjegim të arsyeshëm ekonomik. Fjalët si psh., ―tulip mania - fenomeni i

tulipamonisë‖, ―flluska- bubble‖, ―chain letter‖, ―Skema Ponzi‖, ―panik‖, ―përplasje –

crash‖, dhe ―kriza financaire‖, në mënyrë të menjëhershme sjellin imazhe të

aktiviteteve ―të tërbuara‖ ose ndoshta të aktiviteteve spekulative. Përpara se

ekonomistët ta përcaktojnë një event si një flluskë spekulative pikë së pari ato duhet të

shfrytëzojnë të gjitha shpjegimet ekonomike të arsyeshme. Në këto pak faqe është

bërë një paraqitje rreth asaj që njihet si flluska e parë spekulative, fenomeni i

tulipamonisë (1633 – 1637).


256

Tulipani u bë popullor në shekullin XVII- të -- (1633-1637), për shkak se për atë

kohë ai ishte diçka e panjohur dhe e padëgjuar. Me kalimin e kohës fenomeni i

mbledhjes së tulipanëve u kthye në një mënyrë sociale, le të themi ―në modë‖.

Gjithsesi, ky aktivitet që kryhej zakonisht në kohë të lirë ishte i arritshëm vetëm për të

pasurit. Ngadalë, tregtia me tulipanë filloi të lidhet me financën dhe investimet.

Kryesisht në provincën e Hollandës tregtia e tulipanëve ishte në kulmin e saj, duke

lejuar rreth treqind burrat të përfitonin dhe të angazhoheshin në të.

Autori, Guillermo Calvo,37

e përcakton tulipmaninë si: "situata në të cilën disa çmime

sillen në një mënyrë që duket të mos jetë plotësisht e shpjegueshme nga ―bazat‖

ekonomike. Calvo pastaj vazhdon duke përdorur modele matematikore për të

diskutuar mbi "ekuilibrat që mund ti ngjajnë tulipan manias, por të cilat janë në

përputhje me analizat standarde kërkes-ofert nën programin e supozimit të

Parashikimit Perfekt apo Pritjeve Racionale."

J. van Horne (1985), i ndikuar nga situate në rritje të anomalive të tregut financiar, e

pranon mundësinë e flluskave dhe manive dhe i referohet ―tulipan manisë‖, si një

"farë (bulb) e vetme shitur në këmbim të pagesave ndër shumë vite." Nisur nga

―tulipan mania‖, Shiller (1986) argumenton se tregjet e aseteve udhëhiqen nga

investitorë kapriçioz që veprojnë mbi bazën e këtyre flluskave.

Në punimet (papers) që lidhen me këtë event, Cutler, Poterba, dhe Summers (1989) i

referohen Tulipan manisë si një shembull se si dinamikat e tregtisë mund të prekin

çmimet e aseteve.

Bazat e ―Tulipan mania‖

Mackay (1852)38

kaloi në anën e ekonomistëve që e përshkruajnë fenomenin e

tulipamonisë si flluskë spekulative. Në përshkrimin që ai bën Hollanda u bë një

qendër e kultivimit dhe e zhvillimit të varieteteve të reja të lules tulipan pasi kjo e

fundit hyri në Europë nga Turqia në mesin e viteve 1500. Nga viti 1636, rritjet e

shpejta të kësaj fare të lules tulipan tërhoqën shumë spekulatorë, dhe kështu çmimet e

shumë varieteteve të kësaj lule u rritën gjithashtu nga nëntori 1636 deri në janar 1637.

Në shkurt 1637, çmimet u ulën papritmas, dhe këto fara tashmë nuk shiteshin më as

në 10% të vlerës së tyre të pikut.

Tulipan mania hollandeze e 1630 ka shërbyer si një mëshirim i një flluske financiare.

Shillers në librin e tij ―Bollëk Irracional‖ 39

e quan atë si flluskën më të famshme nga

të gjitha ato që njihen.

Tregu për këto fara ishte i limituar për kultivuesit profesional deri në vitin 1634, por

pjesëmarrja në fund të vitit 1634 u bë më e madhe duke përfshirë klasën e spekulesve.

Më pas ky grup u zgjerua më shumë duke u shtuar dhe numri i njerëzve të interesuar

në lidhje me tulipanët. Pas një farë kohe, filluan të interesoheshin në këto fara të

tulipanëve dhe njerëz që nuk ishin kopshtarë apo botanist. Ky grup i ri, e shihte

tulipanin si një art. Me kaq shumë interes të përfshirë, vlera e këtyre farave të

37 Guillermo Calvo, “Tulipmania,” in The New Palgrave: A Dictionary of Economics, John Eatwell, Murray Milgate, and Peter Newman, eds., 4 vols. (New York: The Stockton Press, 1987), p. 707 38

Mackay e ka kopjuar përshkrimin e tij nga Beckmann (1846). 39

Irrational Exuberance – Shiller (2000).


257

tulipanëve u rrit. Njerëzit dëshironin të bëheshin pjesë e diçkaje që po diskutohej

shumë dhe kështu paratë dhe tregtia filluan të bëheshin prezente.

U pa si një investim shumë i mirë, pasi dhe çmimet ishin vetëm në rritje. Vlera e

këtyre farave të tulipanëve vinte gjithnjë e në rritje, dhe deri në Shkurt 1637 çmimi i

tyre ishte gjatë gjithë kohës i lartë. Pas rritjes së çmimit, në një moment çmimet ranë

dhe njerëzit që ishin të përfshirë ishin të pikëlluar për paratë e tyre. Në botën e sotme,

fenomeni i tulipamonisë në botën e ekonomiksit dhe financës qëndron sinonim për

spekulimet joracionale, spekulative (Garber, 1990).

Kërkuesit e përfshirë në kërkimet për fenomenin e tulipamonisë ndajnë opinione të

ndryshme nëse ky fenomen duhet të kategorizohet si një flluskë financiare apo jo.

Disa thonë që që ky fenomen është flluska e parë financiare e historisë moderne

(Mackay, 1852), ndërsa të tjerë thonë që nuk duhet kategorizuar definitivisht kështu

pasi nga fakti i përfshirjes së një numri relativisht të vogël njerëzish (Goldgar, 2007)

ose nga fakti i situatës ekonomike të Hollandës gjatë periudhës së ndodhjes së këtij

fenomeni (Thompson, 2006).

Ardhja e tyre në Hollandë

Kur njerëzit mendojnë për Hollandën në ditët e sotme moderne, gjërat që ju vijnë të

parat në mendje janë djathi, këpucët prej druri dhe tulipanët. Megjithatë, në shek. XVI

askush nuk kishte dëgjuar apo parë tulipanë në Hollandë. Tulipanët ishin plotësisht të

panjohur, derisa disa marinarë dhe tregtarë i panë ato në Turqi dhe i sollën sërish në

Vendet e Ulëta (Goldgar, 2007). Që nga ajo kohë, një shkëmbim fizik i farave të

tulipanëve filloi midis njerëzve (Liefhebbers) të cilët ishin të apasionuar pas luleve të

ndryshme (Goldgar, 2007).

Përpara shek XVI populli Hollandez nuk kishte dëgjuar apo parë asnjëherë tulipanë.

Tulipanët erdhën në Europë rreth vitit 1555 nëpërmjet Perandorisë Osmane (Berg &

Clifford, 1999) (Quataert, Salzmann, 2000). Tulipanët ishin importuar nga Turqit,

nëpërmjet Azisë, dhe këto tulipanë janë kultivuar për një kohë të gjatë në kopshtet e

zyrtarëve Turkez dhe të gjykatës gjithashtu (Berg & Clifford, 1999)(Goldgar, 2007).

Derisa po zhvillohej gjithnjë e më shumë tregtia midis Perandorisë Osmane dhe

Europës Perëndimore, tulipanët shpejt arritën në duart e tregtarëve hollandezë, të

Belgjikës, dhe të atyre gjermanë (Bulut, 2002).

Në fundin e viteve 1500 kjo bimë në Hollandë filloi të bëhej shumë popullore, duke u

shndërruar në një simbol në mesin e klasave të mesme të shoqërisë hollandeze. Disa

fara u infektuan me një virus i cili rezultoi në petale të bukura shumë-ngjyrëshe. Nga

kjo gjë lindën varietete të kësaj luleje, dhe kështu filluan të klasifikoheshin në bazë të

vlerës së tyre dhe rrallësisë.

Kush tregtonte tulipanë?

Komercializmi i tulipanëve

Që nga koha kur tregtarët në Hollandë u njohën me tulipanët apasionimi i tyre u rrit,

dhe pak më vonë ky apasionim apo magjepsje pas tulipanëve argumentoi apo

justifikoi çmimin dhe dëshirën për to. Kjo ndodhi dhe nga fakti sepse që në fillim

ekzistonte një lidhje midis pushtetit dhe pasurisë nga prestigji i zotërimit të tulipanëve

(Quataert, Salzmann, 2000). Forcat e tregut filluan të hyjnë dhe komercializimi filloi


258

rreth vitit 1592 (Goldgar, 2007). Kështu, procesi i blerjes dhe shitjes kishte filluar

shumë kohë para prandaj u quajt ―mania‖ në vitin 1637.

Njerëzit e përfshirë

Shpesh ―tulip mania‖është karakterizuar si një kohë ku çdokush në Hollandë çdo gjë

që e zotëronte, ose jo, e kish investuar në tregtinë e tulipanëve. Por kjo nuk ishte e

vërtetë. Njerëzit që ishin të përfshirë në këtë tregti formonin një grup mjaft të vogël

(Krelage, 1942)(Goldgar, 2007). Këta njerëz ishin shpesh tregtarët dhe zejtarët e pasur

nga zonat urbane, siç janë qytetet si Amsterdam, Haarlem dhe Enkhuizen (Goldgar,

2007). Këto më shumë ishin kushërinj midis tyre, familjarë apo miq. Me

informacionin e mbledhur të mundshëm, ishin rreth 370 tregtarë të përfshirë në

tregtinë e tulipanëve, disa me influencë më të lartë se sa të tjerët (Goldgar, 2007).

Motivimi në tregtimin e tulipanëve

Pikësëpari, magjepsja pas tulipanëvë dhe varieteti i tyre u bë arsyeja parë përse

tulipani u bë një produkt luksi i shumë kërkuar. Edhe pas kolapsit të çmimeve në

1637, tulipanët vazhduan të gëzojnë popullaritet të madh (Berg and Clifford, 1999).

Por, gajtë rritjes së tulipanëve, gjithnjë e më shumë njerëz nisën të shihnin mundësi

komerciale në tregtimin e tulipanëve, jo vetëm si art, por si mundësi investimi solid.

Tulipanët u panë si një investim i tillë sepse farat (bulbs) nuk ishin vetëm të

tregtueshme, ato gjithashtu prodhonin tjetër (bulbs) që rrisnin popullatën e tulipanëve

nga 100 – 150 % çdo vit. Kështu si aksionet, tulipanët kihin një vlerë Par, principal

dhe një dividend vjetor. Për sa kohë shumë njerëz e zbuluan këtë gjë, investimi në

tulipanë u rrit dhe teknika të ndryshme u zhvilluan në financimin e këtyre

investimeve.

Rënia e Tulipanëve

Pas një kohe të caktuar tulipanët u bënë të njohur për shoqërinë dhe njerëzit filluan të

tregtojnë tulipanët e tyre. Të dhënat e parë për indeksin e çmimeve të tulipanëve na

vihen në dispozicion që nga viti 1634. Këto të dhëna paraqiten në tabelën e

mëposhtme.

Indeksi në fillim ishte në rritje sepse çmimet sa vinin dhe rriteshin. Në shumë raste

ishin nënshkruar kontrata për të realizuar blerjen në të ardhmen të këtyre farave të

kësaj luleje të bukur, zakonisht në fund të sezonit. Çmimet u rritën aq shumë sa

njerëzit filluan të tregtonin çdo gjë kishin vetëm për të zotëruar disa fara të tulipanëve.

Shpresa ishte se ata do të shisnin këto fara për të huajt me një çmim shumë më të

lartë, por situata doli e paparashikuar.

Që nga viti 1634 indeksi ishte në rritje, por pas verës në vitin 1936 pësoi një rënie të

konsiderueshme dhe investitorët e zgjuar të përfshirë në tregtinë e kësaj fare vunë re

që rritja e çmimit të tyre nuk do të zgjaste përgjithmonë. Këto njerëz që e kuptuan

këtë gjë nuk vazhduan më të blinin këtë lule dhe ta mbanin atë në kopshtet e tyre, por

ato nisën ti shisnin ato në vlerën e tyre Par (vlerë nominale) ose dhe me fitim që ishte

më e preferuar.


259

Tabela 3.1 Indeksi i Çmimit të farës së lules Tulipan

Burimi: (Garber, 1990)(Krelage, 1942)(Thompson, 2007)

Efektivisht ato po likuidonin :pronat‖ e tyre tulipan (Hirschey, 1998). Kjo shitje e

papritur e tulipanëve që ato kishin kohë që i mbanin rezultoi në një rritje të çmimit të

tyre siç tregohet në tabelën e mësipërme dhë në grafikun e mëposhtëm. Periudha

Nëntor 1636 - Shkurt 1637 njihet si periudha Pik e çmimit të këtyre farave (bulbs).

Por dihej që çdokush që do të blinte tulipanë në këto çmime do ti humbiste paratë

(Goldgar, 2007). Dhe në Shkurt 1637 çmimet ranë drastikisht dhe tregtia e tulipanëve

pothuajse pushoi së ekzistuari (Mackay, 1852).

Rënia e çmimeve ë vitin 1637 bëri që njerëzit dhe mbajtësit e tulipanëve të realizonin

takime publike ku diskutonin për mast më të mira që duhet të merreshin për të

rikthyer kredibilitetin publik dhe stabilizimin e çmimeve (Hirschey, 1998). Qeveria

nuk dëshiroi të përfshihej por ajo këshilloi tregtarët që të binin dakord dhe ta

zgjidhnin këtë problem midis tyre.

Pasi nuk morën asnjë përkrahje nga qeveria dhe pasi debatuan shumë gjatë, u ra

dakord në Amsterdam, nga deputetët e mbledhur se të gjitha kontratat e bëra në

kulmin e ―manisë‖ ose para muajit nëntor 1636, duhej të deklaroheshin të gjitha të

pavlefshme (nul) dhe ato që janë bërë pas kësaj data, blerjet duhet të liroheshin nga

angazhimet e tyre, duke paguar 10% shitësin (Mackay, 1852). Ky vendim solli

pakënaqësi për të dyja palët, nga ana shitësve sepse ato nuk do të merrnin të gjithë

çmimin e tyre por vetëm 10% dhe nga ana e blerësve sepse ato donin të mos paguanin

asnjë shumë monetare.

Pavarësisht kaosit ligjor dhe social që u krijua shumë shekuj më parë, hollandezët janë

të njohur ende për preferencat e tyre për tulipanët, dhe vazhdojnë të paguajnë çmime

më të larta për to se asnjë popull tjetër, edhe pse jo aq të lartë sa në maninë e viteve

1636--1637 (Hirschey, 1998) (Mackay, 1852)


260

Grafiku 3.1: Indeksi i Çmimit të farës së lules Tulipan për periudhën (1634-

1637)

KONKLUZIONE

‖Tulipan mania‖ njihet si flluska e parë ekonomike (1636 – 1637) në shek XVII.

Ajo ndodhi në Hollandë, kur tulipanët u importuan nga Turqia në vitin 1500.

Njerëzit në Hollandë nuk kishin parë e dëgjuar për këtë lule sa filluan ta shinin si

një simbol të klasës së lartë në shoqëri.

Në vitet 1634 – 1636 çmimi i kësaj luleje u rrit në mënyrë drastike.

Në shkurt 1637 kolapsoi çdo gjë, dhe vendi u përfshi në një kaos.

Qeveria nuk dha zgjidhje dhe nuk u përfshi.

BIBLIOGRAFIA

Garber M. Peter, Famous First Bubbles, Journal of Economic Perspectives-

Volume 4, Number 2- Spring 1990, fq.37.

Garber M. Peter, Famous First Bubbles- The Fundamentals of Early Manias,

The MIT Press. Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000 .

Hirschey, How much is a Tulip Worth?,1998

Maurits van der Veen, The Dutch Tulip Mania: The Social Foundations of a

Financial Bubble, Tetor 2012

Calvo G, ―Tulipmania,‖ in The New Palgrave: A Dictionary of Economics,

John Eatwell, Murray Milgate, and Peter Newman, eds., 4 vols. (New York:

The Stockton Press, 1987)


261

Investimet e huaja direkte në shqipëri

Amilda Alushani, Artan Çota, Nevila Hoxha

(Universiteti i Tiran[s)

Abstrakt

Investimet e huaja direkte janë komponent shumë i rëndësishëm me ndikim në rritjen

ekonomike dhe sociale të vendit. Ky studim ka në fokus analizën dhe studimin e

investimeve të huaja në Shqipëri, të cilat kanë luajtur një rol kyç në procesin e

integrimit global ekonomik duke qënë një nga burimet më të rendësishme të flukseve

të kapitalit. Shqipëria, për të qënë sa më atraktive ndaj këtyre investimeve ka synuar

të ulë barrierat proceduriale, tarifore dhe doganore. Faktorët globalë si shtrirja e

internetit, liberalizimi i tregjeve, avancimet në teknologjinë e transportit dhe të

logjistikës, e kanë bërë lëvizjen e kapitalit dhe të punës më të lehtë. Investimi i huaj

direkt priret të jetë i përqëndruar në një degë specifike , ku besojnë se janë të aftë të

kontribuojnë më mirë dhe të përfitojnë më shumë nga investimi i tyre. Për të analizuar

këta elementë jemi fokusuar në të dhënat e bilancit të pagesave të Bankës së

Shqipërisë, gjithashtu në informacionet e INSTAT si dhe në punime të ndryshme

shkencore . Ky studim na paraqet se vitet e fundit është vënë re një rritje e nivelit të

investimeve të huaja në Shqipëri duke vazhduar të jetë një burim shumë i rëndësishëm

i flukseve të kapitalit. Në konkluzion arrijmë se IHD-të kanë pasur një trend pozitiv

duke rritur produktivitetin e ekonomisë nëpërmjet transferimit të njohurive dhe

teknologjisë, duke ndikuar në mënyrë të drejtëpërdrejtë në hapjen e tregjeve të reja

për tregti, në reduktimin e deficitit të llogarive korente, rritjen e punësimit dhe mbi të

gjitha ndikon në modernizim e ekonomisë.

Fjalët kyce: Investimet e Huaja Direkte, Fluksi i IHD, Rritje ekonomike, Integrimi

ekonomik .

Hyrje

Investimet e huaja direkte (IHD) zënë një vend të rëndësishëm në panoramën

ekonomike të vendeve në zhvillim. Ato sigurojnë investime të nevojshme për rritjen

ekonomike dhe zhvillimin e teknologjisë, kur kursimet e brendshme nuk mund t‘i

sigurojnë ato. Gjithashtu, flukset e kapitalit shërbejnë si sinjal që tregon se kushtet e

ekonomisë së një vendi kanë ndryshuar, në raport me ato jashtë. Këto flukse ndikojnë

mbi një sërë variablash ekonomikë të një vendi, si në deficitin e llogarisë korente, në

kursin e këmbimit, në kursime në investime në vend, dhe në punësimin etj.

Shumë vende në zhvillim kanë përfituar nga flukset e kapitalit në formën e IHD-ve.

Duke luftuar mungesën e kapitalit nga e cila vuanin tregjet e mbyllura, ato kanë


262

favorizuar përdorimin efikas të këtyre burimeve, si dhe kanë krijuar një mjedis

konkurrues që u ofron investitorëve rendimente gjithnjë e më të larta.

Investimet e Huaja Direkte janë një formë e investimeve që fiton interes në

ndërmarrje, e cila funksionon jashtë territorit të vendit të investitorit. IHD-të kërkojnë

një marrëdhënie biznesi ndërmjet shoqërisë « mëmë » dhe degës së saj të jashtme.

Marrëdhëniet e jashtme të drejtëpërdrejta, japin një rritje të biznesit për koorporatat

multinacionale. Që një investim të konsiderohet si një IHD, shoqëria « mëmë » duhet

të ketë të paktën 10% të aksioneve të zakonshme nga filialet e saj të jashtme.

Një efekt pozitiv afatgjatë i IHD-ve është transferimi nga vendet e origjinës në vendet

pritëse të tyre, i teknologjisë së prodhimit dhe i mënyrave më efikase të organizimit

industrial.IHD gjithashtu kanë efekt pozitiv edhe mbi rendimentin e firmave vendase.

Në përgjithësi, marrëdhënia shkakësore e dyanshme ndërmjet IHD dhe stabilitetit

ekonomik e politik ka qenë positive. Nga ana tjetër, përqëndrimi i lartë i IHD në një

vend ka ndikuar pozitivisht në stabilitetin e vendit.

MNC-të (Multinational Coorporation), kompanitë shumëkombëshe i konkretizojnë

mundësitë e tyre për biznesin e tyre me ndihmën e investimeve të huaja direkte (që

nënkupton investimet në mjete reale apo të prekshme siç janë troje, ndërtesa, makineri

etj., në vende të huaja). Megjithatë IHD-të kërkojnë investime thelbësore dhe të

vazhdueshme, dhe një sasi e madhe e kapitalit mund të jetë e rrezikuar. Nëse

investimet e bëra nuk rrjedhin sipas normës së probabilitetit, atëherë MNC-të mund të

kenë probleme në shitjen e projektit që ato kanë krijuar. MNC-të tentojnë të

analizojnë mirë vendimet e tyre përpara se ato të zbatohen në çfarëdo lloj investimi të

huaj direkt.

Shqipëria është një vend me potencial të madh për tërheqjen e investimeve të huaja

direkte, duke rritur në mënyrë të konsiderueshme mundësinë për zhvillim të

mëtejshëm. Pas rënies së komunizmit, Shqipëria është përpjekur për të krijuar një

sistem demokratik dhe për të realizuar transformimin nga një ekonomi e centralizuar

në një ekonomi tregu.Viti 1991 shënon fillimin e një ndryshimi pozitiv.Megjithë

përpjekjet e bëra Shqipëria ende mbetet një vend i cili tërheq një nivel të ulët të

investimeve të huaja direkte.Pas vitit 2000, vëllimi i investimeve të huaja direkte në

Shqipëri janë rritur, por ende mbetet i ulët.

Klasifikime të Investimeve të Huaja Direkte :

Lloji i parë ka të bëjë me ato IHD që përdoren për të fituar akses në faktorët specifikë

të prodhimit, të tilla si resurset, njohuritë teknologjike, patentat ose emri i mirë që

zotërohet nga një kompani në vendin pritës.

Lloji i dytë përfshin IHD-të të cilat kryhen për të fituar akses në faktorët më të lirë të

prodhimit, si p.sh. ―fuqia punëtore‖.


263

Lloji i tretë i IHD-ve lidhet me firmat që konkurojnë në rang ndërkombëtar duke

ndërmarrë një sërë investimesh në vendet që i konkurojnë. Këtë e realizojnë përmes

formës së organizimit të Joint Venture* në mënyrë që të fitojnë akses në rangjet e

produkteve të njëra-tjetrës.

Lloji i katërt ka të bëjë me IHD-të që synojnë aksesin tek konsumatorët e vendit

pritës.

Lloji i pestë I IHD-ve lidhet me aspektin e tregtimit të diversifikuar të integrimit

rajonal. Ky lloj shfaqet kur vendi pritës paraqet avantazhe lokale për kompanitë e

huaja që duan të investojnë për të fituar akses në tregun e pritësit.

Avantazhet e të investuarit në Shqipëri:

1. Performanca ekonomike: PBB-ja e vitit 2013 tregon një rritje ekonomike me 3.9%

duke u krahasuar me vitin 2012 mund te themi se Shqipëria ka një rritje me 0.6%.

2. Pozicioni gjeografik :Duke qenë se Shqipëria ka një pozicion mjaft te mire

strategjik në lidhje me rrjetin europian, i mundëson favorizime për shkëmbime

tregtare.

3. Hyrje e lirë në treg :Nënshkrimi i marrëveshjes së tregtisë së lire me Bashkimin

Europian përmes paktit të Stabilizim Asocimit i mundëson liri në treg.

4. Potencial të lartë për investime:Shqipëria ka burime të shumta të pashfrytëzuara si

energjia,turizmi,infrastruktura etj.Gjithashtu ka dhe pasuri të shumta minerale.

5. Forca e punës konkuruese: mbi 57% e popullsisë është nën moshën 35 vjec, kjo

mundëson një forcë punëtore të re.

6. Përmirësimi i infrastrukturës: pozicioni gjeografik i mundëson përmirësimin e

infrastrukturës në rrjetet rrugore. Në Shqipëri rreth 39% e rrugëve janë të asfaltuara.

7. Cilësia e jetës : Shqipëria ofron një mjedis të sigurt për të jetuar , ka shkolla dhe

universitete të mira ndërkombëtare.

8. Flukse investimesh të huaja neto në rritje: në vitet e fundit është regjistruar një

tërheqje e investimeve të huaja në rritje .

9. Një hapësirë ligjore miqësore për biznesin: Regjistrimi i bizneseve të reja bëhet në

24 orë me një shumë prej 100 lekë. Liçencimi i biznesit bëhet përmes një proçedure të

thjeshtë dhe transparente nga Qendra Kombëtare e Liçencimit (QKL), dhe verifikohet

lehtë nëpërmjet internetit,sistemi i taksave online për dokumentimin dhe pagesat.


264

Efekti që ka pasur IHD-të në ekonominë Shqiptare :

Investimet e huaja direkte në Shqipëri kanë ndikuar në rritjen ekonomike kryesisht

në sektorin e shërbimeve dhe në infrastrukture,por jo vetëm :

Efekti në punësim. Një ndër efektet më pozitive që luajnë IHD-të në ekonomitë e

vendeve pritëse, është rritja e numrit të të punësuarve. Në Shqipëri investimet e huaja

janë rritur ndjeshëm pas vitit 2006. Megjithse këto investime vazhduan të rriteshin vit

pas viti, e njëjta gjë nuk thuhet për numrin e të punësuarve. Në sektorin e punësimit

rritja ishte e vogël.

Nga studimi i kryer nga agjencia ―AIDA‖33 në vitin 2012, u vu re se 28.6 për qind e

kompanive të huaja që operojnë në Shqipëri, janë sipërmarrje mikro dhe kanë të

punësuar më pak se 9 persona; 35.7 për qind janë sipërmarrje të vogla dhe kanë të

punësuar 10 deri në 49 persona; 12.5 për qind janë kompani të madhësive të mesme

dhe kanë të punësuar 49 deri në 250 persona dhe 21.4 për qind janë kompani të

mëdha dhe kanë të punësuar më shumë se 250 persona. Pra, mund të thuhet se

investimet e huaja në Shqipëri nuk kanë ndikuar në nivele të larta punësimi. Mbase,

në vitet në vijim, kur niveli i IHD-ve të rritet ndjeshëm, në vendin tonë do të kemi

një rritje më të madhe të të punësuarve.

Efekti në prodhim. Sektorët kryesorë ku operojnë investitorët e huaj në Shqipëri janë

në industrinë nxjerrëse dhe përpunuese, në sektorin e energjisë, në telekomunikacion

dhe në ndërmjetësim financiar për arsye të privatizimeve të shumta që janë bërë në

këta sektorë.

Efekti në teknologji. Transferimi i teknologjisë në ditët e sotme besohet të jetë një

burim vital i rritjes ekonomike për ekonomitë në vendet në zhvillim. Sipas raportit të

investimeve në Shqipëri, 2012, në industrinë e manifakturës, teknologjia e përdorur

është pothuajse e ngjashme me teknologjinë e përdorur nga kompanitë vendase.

Efekti në bilancin e pagesave. Efekti i bilancit të pagesave është më i rëndësishëm

për vendet në zhvillim se për vendet e zhvilluara. Në zhvillimet kryesore të bilancit

të pagesave për tremujorin e tretë të vitit 2013 u vu re se flukset financiare neto në

llogarinë kapitale u zvogëluan në masën 54.4 %. Ecuria e sektorit të jashtëm të

ekonomisë për këtë periudhë tregon se deficiti i eksporteve reale neto u rritën në

masën 2.5 % në terma vjetorë. Investimet e huaja direkte neto shënuan një rritje me

64.6% krahasuar me këtë periudhë para një viti. Raporti i IHD-ve neto ndaj deficitit

korent ka patur një ecuri të mirë edhe për vitin 2013, falë privatizimeve të

ndërmarrjeve publike. Është për t‘u vlerësuar fakti që investitorët e huaj e shohin

Shqipërinë si një vend të favorshëm për të investuar.

Efekti i vlerës së shtuar. Pothuajse me 39% të totalit, sektori i huaj jep një kontribut

shumë të rëndësishëm vlerës së shtuar. Në prodhim, filialet e huaja kontribuojnë

pjesën kryesore,prej 52%. Shqipëria po kalon përmes një proçesi ri-industrializimi të

bazuar tek IHD-të. Aktualisht, i gjithë sektori i prodhimit është ende shumë i dobët

dhe struktura e tij dominohet nga aktivitete të një teknologjie të ulët.


265

Politikat për investimet

Rritja e investimeve të huaja është një objektiv kryesor për zhvillimin ekonomik të një

vendi. Rëndësia e investimeve të huaja ndikon në rritjen ekonomike dhe në rritjen

sociale të vendit. IHD-të sjellin kapital të nevojshëm, rrisin produktivitetin në

ekonomi, ndikojnë në hapjen e tregjeve të reja për tregti, rrisin konkurrueshmërinë e

ekonomisë, rrisin punësimin dhe ndikojnë në mirëqënien e popullsisë. Shqipëria po

ndjek përgjithësisht politika që kanë stimuluar investimet duke u krijuar një sërë

lëhtësirash te cilat jane:

1. Reforma e procesit të regjistrimit të biznesit: Që nga viti 2007 regjistrimi i një

biznesi bëhet brenda një dite(24 orë) në Qendrën Kombëtare të Regjistrimit (QKR)

për shumën 100 Lek. Gjithashtu, numri i hapave për fillimin e një biznesi të ri është

ulur nga 10 në 5.

2. Lëshimi i liçencave.Në vitin 2009 Qendra Kombëtare e Liçencimit (QKL), me

qendër në Tiranë nisi dhënien e licencave .Liçencat nevojiten për: siguri kombëtare,

rend publik dhe mbrojtje civile, ushqim dhe shëndetësi, mjedis dhe burimet bazë të

mjedisit, burime minerare,energjetikë, ndërtim, trashëgimi kulturore, transport,

prodhim, etj.

3. Politikat tatimore nëse janë transparente dhe të thjeshta:janë tërheqëse për

investuesit, sepse u mundësojnë sipërmarrësve të llogarisin kostot dhe fitimet e

mundshme më lehtë sesa në një terren me tatime të ulëta por të ndërlikuara.

Përmiresim më të madh ka perqindja totale e taksave mbi fitimin, nga 58.2 % ne

2005 ne 38.7 % në 2011 me një ulje prej 19.5% Në vitin 2008 Shqipëria zvogëloj

barrën tatimore për kompanitë, duke ulur tatimi mbi fitimin nga 20% në 10 %.

4. Politikat e punësimit mund të stimulojnë fleksibilitetin e tregut të punës dhe

mbështetin zhvillimin e biznesit: Qeveritë duhet të garantojnë që kushtet e vendosura

mbi punëdhenësit për pagimin e taksave shoqërore dhe për trajnimin e punëtorëve, të

jenë të arsyeshme dhe jo mbirënduese. Shqipëria ofron jo vetëm një krah punë shumë

të aftë, por edhe koston më të ulët të saj në rajon. Paga minimale është 22.000 lekë

(VKM Nr 573, dt. 03/07/2013).

5. Politikat rajonale tregtare,Shqipëria aplikon një regjim liberal tregu. Tregtia e

jashtme është liberalizuar që në vitin 1990 dhe ndjek standartet e vendosura nga

Bashkimi Evropian (BE) dhe Organizata Botërorë e Tregtisë. Shqipëria është anëtarë

e OBT që prej vitit 2000 dhe aplikon regjimin e saj mbi proçedurën e liçencimit të

importit.Shqipëria ka në fuqi 37 marrëveshje dypalëshe për mbrojtjen dhe nxitjen

reciproke të investimeve.

6. Investimet në infrastrukturë:Vendndodhja e Shqipërisë në qendër të një udhekryqi

natyror me Evropën, e vendos atë në një pozicion gjeografikisht strategjik. Shqipëria


266

lidh vendet perëndimore mesdhetare më vendet e Ballkanit dhe të Azisë. Investimet

në infrastrukturë kanë përfshirë nje rrjet të gjerë në mbarë vendin duke prekur

pothuajse të gjithë sektorët.

7. Transporti rrugor: Shqipëria ka afërsisht 20,000 km rrugë dhe ndërtimi i rrugëve

është në rritje të shpejtë.

8. Tranporti ajror: Shqipëria ka një aeroport ndërkombëtar civil, aeroporti ―Nënë

Tereza‖, i cili ndodhet pranë kryeqytetit, Tiranës, në Rinas i cili është projekti më i

madh dhe investimi më i rëndësishëm zbatuar në këtë sektor.

9. Transporti detar:Transporti detar në Shqipëri kryhet nëpërmjët 4 porteve: Durrësi,

Vlora, Saranda dhe Shëngjinit. Porti më i madh dhe më i rëndësishëm është ai i

Durrësit, i cili realizon 81,8% të transportit detar të gjithë vendit.

10. Telekomunikacioni dhe internet: kanë pasur një zhvillim të vrullshëm duke bërë të

mundur ofrimin e shërbimeve në të njëjtin nivel si dhe vendet e tjera të rajonit.

11. Shërbimet e energjisë dhe ujit:Projekte konçensionare në sektorin e energjetikës

synojnë një prodhim te energjisë elektrike, si edhe diversifikimin e burimeve

energjetike me përdorimin e energjisë së rinovueshme.

Trendi Investimet e huaja direkte në Shqipëri 2004-2016

Investimet e huaja direkte në Shqipëri u rritën me 275.60 milionë euro në tremujorin e

katërt të vitit 2016. Investimet e huaja direkte në Shqipëri mesatarisht arritën në

161.33 milionë euro nga viti 2004 deri në vitin 2016, duke arritur në një kohë të gjatë

prej 337.27 euro milion në tremujorin e dytë të vitit 2009 dhe një rekord të ulët Nga

28.01 EUR Milion në tremujorin e parë të vitit 2004.


267

Shpërndarja e stokut të IHD sipas aktivitetit ekonomik:

Shpërndarja e stokut të IHD sipas shteteve:


268

KONKLUZIONE

Cdo rritje ekonomike ka domosdoshmërisht ndikime nga IHD-të, veçanërisht kur

flitet për periudha afatgjata dhe strategji të veçanta. Investitoret e huaj, janë parë

gjithnjë si një potencial për të zhvilluar territorin. Megjithë rritjen e lartë përgjatë

viteve 2009-2015, sërish niveli I Investimeve të Huaja Direkte në Shqipëri është i ulët

krahasuar me vendet e rajonit. Pavarësisht nga politikat e shumta mikpritëse të

qeverisë dhe avantazheve konkurruese që karakterizojnë Shqipërinë, në vendin tonë

kë një serë problemesh që krijojnë një klimë të papërshtatshme dhe antisipërmarrëse

për tërheqjen e investitorëve të huaja. Në një studim të kryer nga OECD (Organizata

per Koperimin Ekonomik dhe Zhvillimin), bazuar në pyetësorët, takimet individuale,

bisedat dhe shqyrtimin nga afër në vendet e Evropës Juglindore, materiali ―Motivimet

e investitorëve të huaj për të investuar në Shqipëri‖ citon: ―…kur investojnë në

Shqipëri, investitorët e huaj marrin në konsideratë të gjitha pikat e forta e të dobëta që

vendi u ofron atyre. Të pyetur për motivimin e tyre për të investuar në Shqipëri,

pothuajse të gjithë të intervistuarit u përgjigjën se ata përpiqen të bëjnë një vlerësim

dinamik të përparësive dhe mangësive të vendit. Ata mendojnë se përparësitë e

Shqipërisë po rriten gjithnjë e më shumë. Ata besojnë se procesi i stabilizim-asociimit

me Evropën dhe zbatimi I marrëveshjeve të tregtisë së lirë do ta përmirësojnë situatën

në mënyrë të ndjeshme.‖ (OECD, 2003, faqe 51.) Për të përmirësuar gjendjen aktuale


269

duhen ndërmarrë një sërë reformash si:

Përmirësimi i klimës së biznesit;

Lehtësimi i proçedurave doganore dhe tatimore;

Përmirësimi i proçedurave të ankimimit administrativ;

Identifikimi i mundësive të investimit në sektorë potencialë si energjia,

minierat, gazi, agrobiznesi dhe turizmi;

Përshpejtimi i procesit të privatizimeve si një burim kryesor i rritjes së IHD-

ve;

Trajnime të stafit të Albinvest me qëllim nxitjen dhe shërbimin ndaj

investitorëve të huaj;

Aktivitete promovuese në vendet e zhvilluara me qëllim tërheqjen e

investitorëve të huaj;

Hartimi i një strategjie të qartë dhe të realizueshme për IHD-të.

Hyrjet e IHD-ve në Shqipëri janë rritur pavarësisht nga kriza financiare globale, duke

treguar një rritje të vazhdueshme. Privatizimi ka qenë kontribuesi kryesor për të

ruajtur prirjen rritëse të IHD-ve. Në vitin 2010, Shqipëria renditi vendin e dytë më të

madh të IHD-ve në rajon pas Serbisë kur IHD-të e saj u rritën në më shumë se 340

milion dollarë për herë të parë.

Pasiguritë e zgjatura rreth krizës së Eurozonës pritet të ndikojnë ekonominë e

Shqipërisë nëpërmjet investimeve të huaja direkte.

IHD-të nuk kanë lehtësuar shumë ndryshime strukturore në prodhimin dhe tregtinë

me vlerë të shtuar.

Shqipëria duhet gjithashtu të përmirësojë kapitalin njerëzor dhe të adresojë pengesat e

mbetura në infrastrukturë dhe të përmirësojë më tej klimën e saj të biznesit në

përgjithësi, në veçanti të drejtat e pronësisë .

Referencat:

Bank of Albania (2010) Annual report of 2009

http://ëëë.bankofalbania.org/ëeb/Raporti_Vjetor_ neë_2611_1.php data of

access 06.06.201ëëë.bankofalbania.org ëëë.aida.gov.al

10 arsye pse të investosh në Shqipëri

Http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/146/Privatizimet-ne-Shqiperi-1993-2010-

nepermjet-shifrave

Http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/675/Te-ardhurat-nga-privatizimet-gjate-

viteve-2010-2013

Http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/Investimet-e -huaja-direkte-ne-Shqiperi-

gjate-viteve-1993-2011

http://www.bankofalbania.org/%C3%ABeb/Raporti_Vjetor_

http://www.bankofalbania.org/%C3%ABeb/Raporti_Vjetor_

http://www.bankofalbania.org/

http://www.bankofalbania.org/

http://www.aida.gov.al/

http://www.aida.gov.al/






http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/Investimet


270

OECD (2009) South East Europe Investment Committee, Fourth Meeting,

Brussels on 7 aprilberzh (2010),

Legjislacioni tregtar në Shqipëri

Raport mbi Investimet e huaja direkte në Shqipëri 2011, maj 2012, UNDP

Albania.

Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe Investimeve (2007-2013) METE

(Ministria eekonomisë,Ttregtisë dhe Energjitikës)

Investimet e huaja direkte në Shqipëri, viti fiskal 2004, buletini ekonomik,

qershor 2006, vëllimi9 nr 2. Banka e Shqipërisë ëëë.minfin.gov.al

OECD (Organization for Co-operation and Development)

5BANCHMAK,DEFINITION

offdi:http://ëëë.oecd.org/dataoecd/10/16/2090148.pdf (page 7) accesse

19.01.2010

Raporti i Investimeve te Huaja Direkte në Shqipëri, 2010 (METE)

Http://www.uamd.edu.al/new/wp-content/uploads/2013/01/INVESTIMET-E-

HUAJA-DIREKTE-DHE-SHQIPERIA

http://www.minfin.gov.al/

http://www.minfin.gov.al/


271

Produktet e sigurimit vullnetar dhe faktorët që ndikojnë në kërkesën

e tyre (Rast studimi qyteti i Durrësit)

Pamela Dija, Erlanda Baca, Ambra Selimi

(Financ[ Kontabilitet, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt

Në vendin tonë tregu I sigurimeve është ende në hapat e parë të zhvillimit të tij. Duke

qenë se produktet e sigurimit vullnetar përbëjnë një pjesë të rëndësishme të tregut të

sigurimeve, në këtë punim jemi perpjekur që të nxjerrim në pah faktorët që ndikojnë

në kërkesën për produkte tës igurimit vullnetare.

Punimi fillon me informacione të përgjithshme rreth sigurimeve, dobitë që I ofrojnë

ato shoqërisë, historiku i tyre, produktet e sigurimit duke u përqendruar më së shumti

në produktet e sigurimit vullnetar dhe në të dhënat statistikore të tyre për 4-mujorin e

parë të 2017.

Në një vend të vogël e në zhvillim sikurse është edhe vendi ynë, ku konsumatorët nuk

kanë informacionin e duhur rreth sigurimeve vullnetare, numri I këtyre sigurimeve

është relativisht I ulët. Nga të dhënat statistikore vemë re se primet e sigurimit

vullnetar, gjatë periudhës janar-prill 2017 ishin rreth 1,976 milionëlekë, 17.68%

mëshumëse nëperiudhën janar-prill 2016. Numri i kontratave tësigurimit vullnetar u

rrit me 34.67% krahasuar me periudhën janar-prill 2016. Kjo tregon që konsumatorët

shqiptar të tregut të sigurimeve po ndërgjegjësohen gjithmone e më shumë për

rëndësine e sigurimeve vullnetare.

Studimi mbi faktorët që ndikojnë në kërkesën për produkte vullnetare është realizuar

duke marrë në shqyrtim një zgjedhje prej 100 individësh nga qyteti I Durrësit.

Rezultatet e marrë prej pyetësorëve të plotësuar nga individë të ndryshëm na

shërbejnë për të arritur në konkluzionet e këtij rasti studimi, prej nga ku ka rezultuar

që faktori më me peshënë kërkesë ka qenë të ardhurat e ulëta. Duhet theksuar që ky

përfundim është shumë pranë realitetit të shoqërisë shqiptare.

Fjalët kyce: Sigurime, Faktorë, Kërkesë, Produkte, Sigurim Vullnetar

HYRJE

Fillesat e para të sigurimeve në botë I gjejmë që në kohën e Babilonisë së lashtë. Në

atë kohë sigurimi bëhej për të mbrojtur mallrat nga vjedhja gjatë transportit nga njëri

vend në tjetrin. Ndërsa në ditët e sotme sigurimi ka përparuar gjithnjë e më shumë dhe

ofron një numër te madh produktesh sigurimi.

Në vendin tonë, sistemi I sigurimeve u përfshi në një reformim të thellë I cili hodhi

bazat për krijimin e një sitemi sigurimesh të tillë, që jo vetëm të përballonte problemet

e kësaj periudhe, por edhe ti rezistonte kohës e të shërbente për brezat e ardhshëm.

Kështu që nëvitin 1991 u krijua në Shqipëri shoqëria e parë e sigurimeve ―INSIG‖

SH.A, kjo u bë me miratimin e ligjit nga Parlamenti Shqiptar për krijimin e Institutit


272

të Sigurimeve duke e ndarë atë nga Instituti I Arkave të Kursimit dhe Sigurimeve. Në

vitin 1993 u krijua dhe Instituti I sigurimeve Shoqërore ISSH si një institucion publik

shtetëror dhe I pavarur, I cili do ti përgjigjej nevojave të mbrojtjes sociale për

kategori të ndryshme të popullsisë. Në vitin 1999 u krijuan shoqëritë e para të

sigurimeve me kapital tërësisht privat SIGMA dhe SIGAL, të gjitha shoqëritë e tjera u

krijuan në 5-vjecarin e parë të viteve 2000 (2000-2005) duke rritur në këtë mënyrë

konkurrencën në treg dhe duke zgjeruar tregun e sigurimeve në Shqipëri. Këto shoqëri

ishin ATLANTIK SH.A, INTERSIG SH.A, INTERALBANIAN SH.A, ALBSIG

SH.A, EUROSIG SH.A.

Kuptimi i sigurimit dhe dobitë e tij

Sigurimi është transferimi I riskut të pësimit të humbjeve të rastit duke formuar një

shportë të rrezikut të këtyre humbjeve të rastit dhe duke I përcjellur ato nga të

siguruarit te siguruesit kundrejt pagesës së një primi nga të siguruarit, në këmbim të

zotimit të siguruesit për të mbuluar financiarisht dëmet për cdo humbje të pësuar

brenda periudhës së sigurimit. Ky transferim bëhet përmes nёnshkrimit tё kontratёs

pёr sigurim. Nё kёtё mёnyrё individi kërkon tё mbrohet nga fatkeqёsia (rreziku), që

mund t‘i rrezikojë jetën ose t‘i shkaktojё dëme tё pronës. Veti të përbashkëta të

tëgjitha rreziqeve janë se ndodhin nё kohёn e ardhshme, janë tё paparashikuёshёm

dhe nuk varen nga dёshira jonё. Sigurimet sjellin përfitime të shumta sociale. Këto

përfitime shpalosen si mëposhtë:

Sigurimet ofrojnë stabilitet për ata që sigurohen, pasi bëjnë tëmundur rikthimin e

të siguruarit në gjendjen financiare që ishte para se të ndodhte dëmi.

Ato shmangin frikën, ankthin e shqetësimin e të siguruarit sepse i siguruari nuk

ka pse të veçojë para menjanë me medimin që do ti përdorë nëse ndodh humbja.

Janë burim i fuqishëm për investim dhe akumulim kapitali, pasi paratë e

arkëtuara nga primet, shoqëria e sigurimit i investon në instrumenta të ndryshëm

financiarë.

Kanë forcë për parandalimin e humbjeve sepse shoqëria e sigurimit vendos

kushte teknike të cilat duhen plotësuar nga i ai që kërkon të sigurohet përpara

sesa ta bëjë sigurimin.

Rrit kapacitetin huamarrës të investitorëve që nga ana tjetër sjellin rritje të

investimeve, zhvillimit ekonomik dhe të mirëqenies së shoqërisë.

Produktet e sigurimit

Produktet e sigurimit janë të mira jolëndore (tëpaprekshme). I siguruari merr në dorë

një kontratë që quhet policë sigurimi dhe për të paguan një cmim që është primi. Në të

vërtetë produkti që merr i siguruari nuk është kontrata por është transferimi i rrezikut.

Kemi 2 lloje sigurimesh: produkte sigurimi jete dhe jojete. Te produktet e sigurimit të

jetës bëjnë pjesë sigurimi i jetës, i shëndetit, sigurimi ndaj lëndimeve dhe sigurimi

ndaj paaftësisë së përkohshme/ të përhershme. Te produktet e sigurimit jo jetë bëjnë

pjesë sigurimi i pasurisë dhe i përgjegjësisë.

Sigurimet i kemi 2 llojësh: sigurim vullnetar dhe të detyrueshëm. Sigurimi vullnetar

është në momentin kur individët drejtohen vetët e shoqëritë e sigurimit për të bërë

sigurim ndërsa i detyrueshmi është i përcaktuar me ligj. Të tillë janë MTPL e

brendshme, sigurimi kufitar dhe kartoni jeshil.


273

2.1Sigurimi vullnetar 2.2 Sigurimi I detyrueshem

Nga të dhënat e mësipërme shikojmë se numri I sigurimeve të detyrueshme është

pothuajse dy here më i lartëse numri I sigurimeve vullnetare. Kompania e cila zë

peshën më të madhe në tregun e produkteve të sigurimit të detyrueshëm dhe vullnetar

është Sigal Uniqa Group Austria me 21.91% dhe 39.68% të totalit.

Sigurimi vullnetar jetë. Në harkun kohor tëpak viteve, tregu I sigurimeve gjëndet në një struktur të përmirsuar

në favor të sigurimeve vullnetare. Nga tëdhënat statistikore vëmë re se në 4-mujorin e

parë të vitit 2017, sigurmet vullnetare arritën rreth 1,976 milionë lekë, ose 17.68% më

shumë se në periudhën janar-prill 2016. Numri i kontratave të sigurimit vullnetar u rrit

gjithashtu me 34.67% krahasuar me periudhën janar-prill 2016.

Sigurimi i jetës është një kontratë midis një mbajtësi të policës së sigurimit dhe një

siguruesi, ku siguruesi premton ti paguajë njëpërfituesi të caktuar një shumë parash në

këmbim të një Premium, pas vdekjes së një personi të siguruar, në bazë të primit tësigurimit të paguar nga i siguruari. LLOJE TË SIGURIMIT TË JETËS MË TË PËRDORURA

Sigurimi i jetës në rast vdekje.

Sigurimi i jetës në rast të mbijetsës.

Sigurimi i përzier i jetës.


274

Anuitetet.

Sigurimet vullnetare tëJo-Jetës gjatëperiudhës janar-prill 2017, patën rritje me

15.75% kundrejt periudhës janar-prill 2016.

Nëportofolet e pronës, përgjegjësive, garancive gjatë periudhës janar-prill 2017 me të

ardhura rreth 939 milionë lekë në total, vendin e parë e zuri sigurimi nga zjarri dhe

dëmtime të tjera nëpronëme rreth 72.65%, tëpasuara nga sigurimi i përgjegjësive

tëpërgjithshme civile me 19.67% të totalit.

Në portofolin sigurimi nga zjarri dhe forcat e natyrës, gjatë periudhës janar-prill

2017, vihet re një rritje prej 48.12% e volumit të primeve të shkruara bruto tëkëtij

portofoli dhe një ulje me 17.13% e numrit të kontratave tësigurimit, krahasuar me

periudhën janar-prill 2016.

Të ardhurat nga sigurimet e aksidenteve dhe shëndetit, gjatë periudhës janar-prill

2017, arritën në rreth 437 milionë lekë, duke shënuar rritje prej 3.64% në krahasim

me periudhën janar-prill 2016.

Primet nga sigurimet e Jetës gjatë periudhës janar-prill 2017, arritën rreth 345

milionë lekë, ose 27.77% më shumë se në periudhën janar-prill 2016. Sigurimi KASKO

Sigurimi KASKO është një kontratç sigurimi vullnetare, qëllimi I së cilës është të

kompesoj të gjithë dëmet apo humbjet e pjesshme apo të plota që mnund të pësojë

vetë mjeti motorik sipas mbulimeve të specifikuara në kontratën e sigurimit duke e

kthyer atë në gjëndjen e mëparshme. Vec mbulimit të palës së dëmtuar në raste kur

zotëruesi I sigurimit KASKO është fajtor, kjo policë mbulon të dyja palët, si dhe të

tretët.

STUDIMI

Pasi kemi marrë informacion për sigurimin si koncept dhe shoqërite e sigurimit në

Shqipëri ne kemi realizuar nje pyetësor për të parë se cilët jane faktorët që ndikojnë

në kërkesën për produktet e sigurimit vullnetare. Studimi është kryer nga 100

kampionë në qytetin e Durresit.

PËRFUNDIMET E PYETËSORIT

Nga 100 të anketuarit 60 prej tyre kanë qenë femra dhe 40 meshkuj.

0% 0% 0%

3.1 Gjinia

0 0 0

26%

73%

1% 0%

3.2 Statusi civil Beqar/e

I/E martuar

I/Edivorcuar


275

Nga anketimi doli që 26 % e të anketuarve ishin beqar/e, 73% të martuar, 1% të divorcuar dhe 0% të ve

45% janë rreth moshës 20-30 vjec, 22% janë rreth 30-40 vjec, 30% janë rreth 40-60

vjec, 3% janë mbi 60 vjec

Nga të anketuarit 50% janë me arsim të lartë,42% me arsim të mesëm dhe 8% e tyre

ishin me arsim të ulët.

Përsa i përket nivelit të të ardhurave 52% e të anketuarve kishin një nivel minimal të

të ardhurave, 34% kishin një nivel mesatar prej 60000 lekësh, ndërsa 14% e tyre

kishin një nivel të ardhurash mbi 60000 lekë.

Siç vihet re nga grafiku profesionet e të anketuarve janë nga më të ndryshmet duke

filluar me mjeke, stomatologe, pedagoge, etj. por perqindjen më të lartë të të

anketuarve e zënë tregtarët 17% dhe rrobaqepëset me 13% .

45%

22%

30%

3%

3.3 MOSHA 20-30 vjec

30-40 vjec

40-60 vjec

Mbi 60 vjec

8%

42% 50%

3.4 ARSIMIMI

I Ulet

I Mesem

I Larte

0

20

40

60

22000 leke 60000 leke Mbi 60000leke

3.5 NIVELI I TE ARDHURAVE

6 5 8

17

5 2

6 8 5

13 10

1 4

10

05

101520

nr.

i i

nd

ivid

wv

e

Profesionet e tw anketuarwve

PROFESIONI


276

Mbi pyetjen që u kemi shtruar se a kishin informacion rreth sigurimeve 65% kanë

dhënë përgjigje pozitive, ndërsa 35% kanë pranuar se nuk kanë pasur informacion

rreth sigurimeve.

Nga 100 të anketuar 77 prej tyre kane qenë të siguruar pavarësisht nëse ky sigurim ka

qenë vullnetar apo i detyruar këtë do ta shikojmë pak më poshtë, ndersa 23 prej tyre

jane pergjigjur se nuk janë të siguruar.

Sic shohim nga grafiku kuptojme se pjesa me e madhe e të anketuarve që pohuan që

kishin një sigurim, në fakt kishin bërë sigurim të detyrueshëm në masën 79% dhe

sigurimi vullnetar kishin bërë vetëm 21% e totalit të atyre që kishin bërë sigurime.

Sic thamë dhe më lartë që sigurimi vullnetar ishte kryer vetëm nga 21% e të

anketuarve nga të cilët pjesa më e madhe kishin zgjedhur të bënin sigurimin e jetës

0%

65%

35%

3.7 A keni informacioni rreth sigurimeve INFORMACIONI RRETH

SIGURIMEVE

PO

JO

0%

77%

23%

3.8 A JENI TE SIGURUAR ?

PO

JO

22%

78%

3.9 Sigurimet qe keni kryer

Vullnetar

I detyrueshëm

31%

25% 38%

6%

3.10 Sigurimi vullnetar qe keni kryer

I shtëpisë

I shëndetit

I jetës

I makinës (KASKO)


277

38%, më pas sigurimin i shtëpisë 31%, i shëndetit 25% dhe sigurimi KASKO i

makinës 6% ,

Nga grafiku shohim se arsyeja e mos sigurimit janë të ardhurat e ulëta, të cilat

pasohen nga mendimi se nuk perceptohet rrezik, e ndjekur nga fakti që nuk kanë

mjaftueshëm informacion dhe së fundmi mungesa e informacionit. Kësaj pyetjeje i

janë pergjigjur vetëm të anketuarit që kishin bërë sigurim të detyrueshëm dhe ata që

nuk kishin fare asnjë lloj sigurimi.

Nga grafiku shohim se nqs të gjithë të anketuarit do të kishin mundësitë për të

zgjedhur llojin e sigurimit vullnetar që dëshironin të bënin (duke mos marrë parasysh

llojin e sigurimit vullnetar aktual për atë pjesë të të anketuarve që e kishin bërë një të

tillë): 5% do te preferonin sigurim prone, 17% do te preferonin sigurimin e shendetit,

32% do te preferonin sigurimin e jetes, 46% do i benin te gjitha.

Nga grafiku shohim se: 80 persona besojne te kompanite e sigurimeve, kjo do të thotë

se megjithse mund të mos kenë të ardhurat apo informacionin e mjaftueshëm në lidhje

me vet sigurimet sërisht pjesa më e madhe e të anketuarve besojnë te shoqëritë e

sigurimit. Këtu del në pah fakti që pjesa më e madhe janë kundërshtues të riskut që

shikojnë si zgjidhjen më të mirë transferimin e riskut të pastër te shoqëritë e sigurimit.

Te ardhura te uleta

51% Mungese informacioni

11%

Nuk perceptoj rrezik 26%

Mosbesimi tek demshperblim

i 12%

3.11 Arsyeja e mossigurimit

5%

17%

32%

46%

3.12 CILIN SIGURIM VULLNETAR DO TE ZGJIDHNIT:

Sigurimin e prones

sSigurimin eshendetitSigurimin e jetes

DUKE BERE SIGURIME I

SHMANGENI RRISKUT?

0%

80%

20%

3.13 Shmangia e riskut permes sigurimeve

DUKE BERE SIGURIME ISHMANGENI RRISKUT?

PO

JO


278

20 persona nuk besojne te kompanite e sigurimeve dhe nuk do ti drejtoheshin një të

tille për të bërë transferim risku. Kjo gjë mund të vijë si rrjedhojë e faktit që këta

individ nuk perceptojnë risk.

Shohim që 78% ë të anketuarve preferojnë kompaninë e sigurimit SIGAL, 8%

preferojnë EUROSIG, 1% INTERSIG, 1% ANSIG, dhe 10% kompani të tjera

sigurimi.

Nga grafiku shohim se 41% mendojnë se është më e sigurt, 34 % mendojnë se

është më e besueshme, 20% iu është rekomanduar kompania përkatëse, 5% kanë arsye

të tjera.

Konkluzionet Duke u mbështetur në bazën teorike të literaturave të ndryshme mund të themi që:

Sigurimi është transferimi I riskut të pësimit të humbjeve tërastit duke formuar

një shportë të rrezikut të këtyre humbjeve të rastit dhe duke I përcjellur ato nga

të siguruarit te siguruesit kundrejt pagesës së një primi nga të siguruarit, në

këmbim të zotimit të siguruesit për të mbuluar financiarisht dëmet për cdo

humbje të pësuar brenda periudhës sësigurimit.

Në vendin tonë tregu i sigurimeve ëshrtë ende në fazat e para të zhvillimit dhe

ka potencial për zgjerim të metejshëm të tij. Këtë e tregojmë edhe statistikat e

ndryshme të marra prej AMF-së, ku shihet një zgjerim i këtij tregu nga viti në

vit megjithëse kjo rritje është me ritme të ngadalta.

Produktet e sigurimit janë të mira jolëndore (tëpaprekshme). Produkti që merr

i siguruari nuk është kontrata por është transferimi i rrezikut. Kemi 2 lloje

produktesh sigurimi: produkte sigurimi jete dhe jojete. Sigurimet i kemi 2

llojësh: sigurim vullnetar dhe të detyrueshëm.

78%

2% 8%

1%

1%

10%

3.14 Kompania e preferuar e sigurimit

SIGAL

ALBSIG

EUROSIG

INTERSIG

ANSIG

Të TJERA

41%

34%

20% 5%

3.15 ARSYEJA PSE E PREFERONI KOMPANINE

Eshte me e sigurt

Eshte me ebesueshmeMa kanerekomanduarTjeter


279

Duke u nisur nga studimi i bërë duke marrë një zgjedhje prej 100 individësh në

qytetin e Durrësit kemi arritur në përfundimin se faktorët që ndikojnë në kërkesën

për produktet e sigurimit vullnetar janë:

Të ardhurat- Ishin faktori më me peshën në kërkesën për produkte sigurimi

vullnetar.Duhet të kemi parasysh që gjithmonë lidhja e të ardhurave me kërkesën

është pozitive. Kur për cdo individ ose firmë që sigurohet raporti prime/të ardhura

pëson rënie, kërkesa për sigurime rritet. Ky raport pëson rënie kur:

a)Pa ndryshuar niveli i primit i siguruari ka të ardhura më të larta, në këë rast i

siguruari me rritjen e të ardhurave percepton rrezik shtesë për tu mbrojtur dhe

priret të blejë më shumë produkte sigurimi.

b)Pa ndryshuar niveli i primit i siguruari ka pasuri shtesë –psh rritje kapitali,

pasurie nga trashëgimia etj, në këtë rast i siguruari për cdo njësi shtesë pasurie

ekspozohet në rrezik shtesë, prandaj priret të blejë produkte sigurimi shtesë.

c)Pa ndryshuar niveli i të ardhurave, por shoqëritë e sigurimit ofrojnë prime më

të ulëta. Kjo dmth se rënia e cmimit për sigurime rrit kërkesën për produkte

sigurimi.

d)Një ndikim negativ në kërkesë është kur pa ndryshuar primi i sigurimit,

pësojnë rënie të ardhurat dhe pasuria e individëve, atëherë kërkesa për sigurime

bie.

Kultura- është një tjetër faktor që ndikon në kërkesën e individëve për të bërë

sigurime vullnetare, pasi Shqipëria është një vend në tranzicion dhe nuk e ka në

kulturën e saj të bërit e sigurimeve vullnetare.

Mosperceptimi i riskut- Nga pyetësori që bëmë vumë re se një numër i

konsiderueshëm i individëve pra rreth 20% e tyre nuk bënin sigurime pasi nuk

perceptonin rrezik .

Mungesa e informacionit- Duhet pranuar se edhe mungesa e informacionit bën që

individët të mos bëjnë sigurime vullnetare. Një pjesë e mirë e të anketuarve ishin me

arsimim të ulët dhe as nuk ishin në dijeni të sigurimeve vullnetare për të mos folur me

pas që të kryenin një sigurim vullnetar.

BIBLIOGRAFIA

http://www.amf.gov.al/statistika.asp?id=1&s=1

Hoti, I, viti 2008 ―Industria e sigurimeve dhe menaxhimi i rrezikut‖;

Instituti i inxhinierisë financiare për bankë dhe sigurime: viti 2008


280

APENDIX

PYET[SORI

1. Cila është gjinia juaj?

a. Mashkull b. Femër

2. Statusi juaj civil është?

a. Beqar/e b. I/E martuar c. I/Edivorcuar d. I/E ve

3. Mosha juaj është ?

a. 20-30vjec b. 30-40 vjeç c. 40-60vjeç d. Mbi 60 vjeç

4. Cili është arsimimi juaj?

a.I ulët b. I Mesëm c. I lartë

5. Niveli Juaj I të ardhurave është:

a. 22000 lekë b. 60000 lekë c. Mbi 60000 lekë

6. Cili është profesioni juaj?

……………………………………

7. A keni informacion për sigurimet?

a. Po b. Jo

8. A jeni I siguruar ju ose ndonjë pjestar I familjes tuaj?

a. Po b. Jo

9. Nëse po cfarë sigurimi keni kryer?

a. Te shtëpisë b. Të shëndetit c.Të jetës d. Të makinës (CASCO) e. Të

tjera

10. Sigurimi qe ju keni kryer eshte: (të përgjigjen vetëm për ata individ që kanë

bërë një lloj sigurimi)

a.Vullnetar b. I detyrueshëm

11. Nëse jo cila eshte arsyeja qe nuk keni bere sigurime:

a.Të ardhura të ulëta b. Mungesë informacioni c. Nuk perceptoj rrezik

d.Nuk kemi besim nëse kompania e sigurimit do na dëmshpërblejë

12. Nëse do kishit mundësi të zgjidhni për një sigurim vullnetar cilin do

zgjidhnit?


281

a.Sigurimin e pronës b.Sigurimin e shëndetit c.Sigurimin e jetës

d.Të gjitha të mësipërmet

13. A mendoni se duke bërë sigurime ju I shmangeni rrezikut:

a.Po b.Jo

14. Me cilën kompani preferoni të siguroheni?

a.Sigal b. Eurosig c. Albsig d. Intersig e. Ansig f. Te tjera

15. Cila është arsyeja që ju e preferoni këtë kompani?

a.Është më e besueshme b.Është më e sigurt c.Ma kanë rekomanduar d.Të

tjera


282

Mikrosigurimi

Klejdi Domi, Monika Kolleshi, Vojsava Dano

(Financ[ Kontabilitet, Bachelor, Viti III, Fakulteti i Biznesit, UAMD)

Abstrakt Mikrosigurimi përkufizohet si një mekanizëm për të mbrojtur njerëzit e varfër nga

rreziqet e ndryshme si psh. (aksidente, sëmundje, vdekja, dëmtime nga shkaqe

natyrore etj.) kundrejt pagesës së një primi të përshtatshëm sipas nevojave të tyre, të

ardhurave dhe nivelit të rrezikut.40

Shqipëria si një vend në zhvillim dhe me nivel të

lartë varfërie ka gjithashtu tregje financiare në zhvillim. Aktualisht, afërsisht 97% e

tregut financiar në Shqipëri përbëhet nga bankat ndërsa pjesa tjetër nga Shoqëritë e

Sigurimit etj. Pjesën më të madhe të produkteve të sigurimit e zënë produktet e

detyrueshme, ndërsa një pjesë të vogël e zënë produktet vullnetare të sigurimit. Arsyet

për nielin e ulët të kërkesës për produkte sigurimi janë të shumta por ne po ndalemi në

nivelin e ulët të të ardhurave.

Varfëria në Shqipëri sidomos në zonat rurale është në nivele ekstreme. Nga ana tjetër

familjet Shqiptare përballen me rreziqe të ndryshme që shpeshherë iu sjellin humbje

të mëdha.

Për këtë arsye lind nevoja që ti përgjigjemi kësaj situate duke kuptuar rolin që kanë

sigurimet për një rritje të qëndrueshme, të rritet oferta dhe kërkesa, të krijohet kuadri

rregullativ i duhur për sigurime dhe të kuptohen qartë nevojat e veçanta (për produkte

sigurimi) për këtë segment të popullatës me të ardhura të ulta.

Qëllimi dhe objektivi kryesor i kësaj teme është të bëjmë një paraqitje të qartë dhe të

strukturuar të elementëve kyc të një termi të ri dhe shumë pak të njohur për shoqërinë

shqiptare, ‗Mikrosigurimet‘. Të njihemi me këtë term dhe të vlerësojmë anët pozitive

dhe ndihmesën që kanë dhënë kompani të tilla në të gjithë botën. Shumë familje të

varfëra, duke mos pasur mbrojtje kundër humbjeve dhe rreziqeve natyrore, do të

shtojnë problemet socio-ekonomike në vend.

Ne e pamë si të arsyeshme një paraqitje të tillë, së paku për ta menduar si një risi që

mund të zhvillohej në Shqipëri ashtu siç është përhapur edhe në shtete të tjera me një

numër të konsiderueshëm shtrese të varfër.

Mikrosigurimi përvecse do ti vinte në ndihmë shtresës me të ardhura të ulëta të

shoqërisë duke i integruar me shumë në aspekte sociale, nga ana tjetër mendojmë se

do të mund të ofronte një potencial të lartë dhe për përfitime të konsiderueshme për

ata që do të jenë themeluesit e saj në Shqipëri.

Fjalët kyce: Mikrosigurime, Faktorë, Varf[ria, Sigurim Vullnetar

40 ILO's Microinsurance Innovation Facility, 2008


283

HYRJA

Referuar të dhënave të INSTAT, bizneset e vogla dhe shumë të vogla në vendin tonë

zënë 90 për qind të sipërmarrjeve totale duke u konsideruar si motorri kryesor i

ekonomisë.

Mikrosigurimi në përputhje me Çërçillin (2006) është përcaktuar si një sigurim (i)

operon me Risk-pooling (ii) financohet nëpërmjet primeve të rregullta dhe është (iii) i

përshtatshem për të varfërit të cilët në të kundërt nuk do të ishin në gjendje që të

siguroheshin me kosto të tilla.

Rreziku i pasiguruar lë familjet e varfra të prekshme nga humbjet e rënda apo edhe

katastrofat që vijnë nga fenomene negative. Ajo gjithashtu i detyron ata që të

ndërmarrin strategji të kushtueshme për të menaxhuar të ardhurat e tyre dhe pasuritë

përballë rrezikut, duke ulur kështu të ardhurat mesatare të fituara. Këto kosto të tilla

kanë cuar familjet me të ardhura të ulta në varfëri të vazhdueshme. (Morduch, 1990;

Dercon, 1996, 2004; Rosenzëeig and Binsëanger, 1993; Elbers et al., 2007, Pan,

2008). Mikrosigurimi ka potencialin për t‘i reduktuar këto shpenzime. Duke ofruar

një shumë të caktuar kur një humbje e siguruar ndodh, ajo shmang mënyrat e tjera të

kushtueshme që do të zbatoheshin për përballimin e kësaj ngjarje. Shmangie të tilla të

shpenzimeve ndikojnë pozitivisht në reduktimin e varfërisë.

Në Shqipëri 0.1 për qind e popullsisë jeton në varfëri ekstreme, rreth 3 mijë familje,

ndërsa 7.4 për qind janë nën vijën e varfërisë.

RISHIKIM LITERATURE

Do të paraqitet në fillim një tablo e mikroinstitucioneve me elementët e saj përbërës,

ku përfshihen mikrofinanca me mikrokreditë, mikropensionet dhe në fund një

paraqitje më e detajuar e mikrosigurimeve dhe përhapja e tyre në disa vende të botës.

Synimi është të njihemi me mirë me produktet, shërbimet, problemet dhe elementë të

së ardhmes që merren parasysh për këto kompani. Të paraqesim në mënyrë të qartë

elementët që duhet të mbajmë parasysh kur përmendim termin e mikrosigurimeve.

Më pas të mundohemi të argumentojmë nëse në Shqipëri duhet të kemi kompani

Mikrosigurimi apo jo, duke krahasuar disa elementë, që janë tregues të varfërisë dhe

që ndikojnë në suksesin e një tregu sigurimesh. A do të ishtë ishte i suksesshëm një

treg i tille tek ne duke marrë për bazë zhvillimet më të fundit të mikrofinances në

realitetin shqiptar?

Në fund të këtij studimi të jemi në gjendje të njihemi dhe të diskutojmë më shumë për

Mikrosigurimet dhe pse jo ta mendojmë si një alternativë për zhvillimin e këtij tregu

në Shqipëri.

Mikroinstitucionet

Mikrofinanca

Një zhvillim i kohëve të fundit në fushën financiare, është rritja e mikrofinancës.

Termi në vetvete i referohet ofrimit të shërbimeve financiare për klientët me të

ardhura të ulëta. Mikrofinanca është ofrimi i shërbimeve financiare të tilla si kreditë,

kursimet, sigurimet dhe trajnimin për njerëzit që jetojnë në varfëri. Ajo është një nga

treguesit e suksesit të madh në botën në zhvillim në 30 vitet e fundit dhe është e


284

njohur gjerësisht si një zgjidhje e drejtë dhe e qëndrueshme në zbutjen e varfërisë

globale. Ajo përfshin një gamë të gjerë të shërbimeve financiare, duke bërë dallimin

nga industria bankare e rregullt nga disa tipare karakteristike.

Mikrokredite Mikrokredia është zgjerimi i kredive shumë të vogla (mikrokredi) ndaj huamarrësve

të varfër të cilët zakonisht nuk kanë kolateral të punësimit, të qëndrueshme dhe një

histori krediti të verifikueshme. Ajo është projektuar, jo vetëm për të mbështetur

sipërmarrjen dhe zbutjen e varfërisë, por edhe në shumë raste për të fuqizuar gratë.

Mikrokredia është pjesë e mikrofinancës, e cila ofron një gamë të gjerë të shërbimeve

financiare, sidomos për të varfërit. Që nga 2012, mikrokredia është përdorur gjerësisht

në vendet në zhvillim dhe ka rezultuar me një "potencial të madh si një mjet për

zbutjen e varfërisë". Ndikimi i mikrokreditit është një subjekt i shumë polemikave.

Përkrahësit thonë e mikrokredisë mbështesin faktin se ajo redukton varfërinë përmes

punësimit të lartë dhe të ardhurat ardhurave më të larta. Kritikët thonë se

mikrokredititë nuk kane kanë rritur të ardhurat, por kane shtyrë familjet e varfëra në

një kurth borxhi. Ata shtojnë se paratë nga kreditë janë përdorur shpesh për mallra të

konsumit të menjëhershëm në vend që të përdoreshin për investime productive.

Ndikimi i mikrokredise në jetën e shtresave të varfëra nuk është ai i një ―ilaci‖, ajo

shpesh i ndihmon ata të sigurojnë të ardhura shtesë por nuk është e aftë që të zbusë

konsumin.

Mikro pensionet

Njerëzit në moshën e pensionit, që i përkasin pjesës së shoqërisë e cila varet vetëm

nga shteti dhe familja për shkak të arsyeve objektive fizike, janë gjithmonë të parët

për të marre marrë goditjet e imperfeksioneve të mbrojtjes sociale.

Mikropensioni ka të bëjë me një skemë financimi për moshën e tretë për individë me

të ardhura të ulëta. Ajo kombinon dy elementë të pensionit të zakonshëm dhe veçorive

specifike të mikrofinancës. Kjo skemë pensioni nuk jepet as nga qeveria as nga

punëdhënësit por nga vetë individi që do e përfitojë, përvec kësaj hasen dhe disa

ndryshime të tjera nga skemat e zakonshme të pensioneve.

Megjithatë, si në rastin e një skeme të pensioneve klasike, qëllimi përfundimtar i

pensionit mikro është që të ofrojë siguri financiare për të moshuarit, kur ata nuk mund

të vazhdojnë të punojnë për shkak të arsyeve fizike.

Ndikimi i tij shtrihet në familjen e pensionistit dhe përveç reduktimit të varfërisë

mund të kontribuojnë për të mbrojtur dinjitetin e personit të vjetër si edhe për të

parandaluar atë nga vuajtjet duke mos u trajtuar me respekt dhe si një "barrë

financiare".

Mikrosigurimet

Nëse qeveritë, donatorët, agjencitë e zhvillimit dhe të tjerët janë seriozë në lidhje me

luftën kundër varfërisë, mikrosigurimi duhet të jetë një nga armët në arsenalin e tyre.

Një aspekt kyç i interesit në mikrosigurimin është që të eksplorojë mënyra për të rritur

ndjeshëm numrin e familjeve të varfra që kanë qasje në sigurim, ndërsa rrisin

përfitimet.

Mikrosigurimi është i njëjtë me sigurimin e zakonshëm përveç target grupit që i

Janus: Dy fytyrat e mikrosigurimit


285

drejtohet, që janë individët me të ardhura të ulëta.

Por sa të varfër duhet të jenë njerëzit që sigurimi i tyre të quhet mikro? Përgjigja e

kësaj pyetje varion në vende të ndryshme por zakonisht mikrosigurimi konsideron ata

persona të cilët janë të përjashtuar nga skema e sigurimeve sociale, persona të cilët

nuk kanë pasur akses në produkte të përshtatshme.

Mikrosigurimet në botë

Kerkesa per mikrosigurime

Të varfërit luftojnë gjithnjë për të përmirësuar jetën e tyre. Bombardimet e

vazhdueshme financiare i kanë bërë ata të kuptojnë që goditjet e lehta i gërryejnë

vazhdimisht fitimet e tyre të siguruara me vështirësi. Rezultati është që trajektorja e

tyre e varfërise ndjek një rrugë zigzage: rritja përfaqëson ato periudha kur të ardhurat

dhe asetet e siguruara rriten ndërsa rënia përfaqëson ato periudha kur goditjet

ekonomike dhe streset i rrisin shpenzimet e tyre më shumë se të ardhurat aktuale

Roli i mikrosigurimeve ashtu si çdo instrument tjetër është që të zvogëlojë këto rënie

që janë pengesa madhore për ti shpëtuar varfërisë.

Individët me të ardhura të ulëta priren drejt: kursimeve, kredive formale dhe

joformale, duke kryer punë shtesë për të siguruar të ardhura shtesë. Kjo nxit kërkesën

për mikrosigurime.Disa nga risqet kryesore në vëndet që aplikojnë mikrosigurimet

përmenden: Sëmundjet, vdekja, paaftësia, humbja e pronës, rreziku i kredisë,

fatkeqësi natyrore , aksidentet etj.

Produkti kryesor

Janus: Dy fytyrat e mikrosigurimit

Një treg i ri për kompanitë e

sigurimeve Mbrojtje sociale për të punësuarit në

ekonominë informale


286

Produkti kryesor i kompanive të mikrosigurimit janë produktet për sëmundje të

ndryshme pra kryesisht produkte të lidhura me jetën dhe shëndetin.

Modelet e ndryshme të ofrimit të produktëve të shëndetit

Ka tre alternativa kryesore për përcaktimin e mardhënieve me ofruesit e kujdesit

shëndetësor:

1. Siguruesit zgjedhin ofruesit e kujdesit shëndetësor që më pas klientët i përdorin

për të përfunduar një marrëveshje formale me ta (Figura 3.2.2-1) .

Siguruesi zakonisht paguan direkt furnizuesin për shërbimet e kryera për klientët. Kjo

zgjidhje është bazuar në parimin përfitim-në-lloj, ku personi i siguruar merr shërbimin

në vend të të hollave për ta blerë atë.

2- Kombinimi i kompanisë së Mikrosigurimit dhe Ofruesit të Kujdesit shëndetsor

(Figura 3.2.2-2

Në këtë model kompania e mikrosigurimit mund të punësojë vetë një staf profesional

për kujdesin shëndetësor dhe mund ta përdorë ose për vizita në vende të përcaktuara

ose nëpërmjet telefonit, kjo e fundit sidomos në ato vende ku infrastruktura është

shumë e dobët. Por nëqoftëse kompania ka pak raste të tilla sigurimi atëhere ajo nuk

duhet ti punësojë këta individë sepse ekonomitë e shkallës do ndikonin shumë

negativisht në të ardhurat e tyre.

3) Rimbursimi i klientëve për shpenzimet shëndetësore (Figura 3.2.2-3)


287

Këtu, klientët mund të konsultohen me një mjek ose spital të besuar, të paguajnë për

shërbimin dhe pastaj të paraqesin faturën tek kompania e sigurimit për rimbursim.

Kjo mënyre i ofron klientëve një zgjedhje shumë të mirë. Megjithatë, ky model

gjithashtu vendos një barrë të rëndë financiare për klientët, ndërsa ata presin për

rimbursim. Mungesa e parave është një vështirësi e madhe për individët me të ardhura

të ulëta dhe mund ti pengojë ata që të kërkojnë kujdes shëndetësor, sidomos grupet e

margjinalizuara (të varfërit, gratë, fëmijët). Klientët mund të kontaktojnë një punonjës

të asaj fushë kur i afrohen një spitali, dhe të marrin deri në 80 për qind të kostove të

vlerësuara paraprakisht.

Problemet e mikrosigurimit

Ofrimi i sigurimit në vendet në zhvillim është subjekt i një grupi të madh ndikimi të

një numri të konsiderueshëm problemesh, shumë prej të cilave janë trajtuar edhe më

lart. Këto studime zbulojnë probleme të shumta me:

Pasigurinë

Rrezikun moral

Përzgjedhjen negative, ( perzgjedhje e kundërt)

Kostot e larta të transaksioneve

Mungesën e të dhënave

Elementë për tu marre marrë parasysh në të ardhmen

Duke marrë parasysh të ardhmen e mikrosigurimit duhet të shikojmë foton e plotë ku

përfshihen:

1) Të siguruarit aktuale dhe potencialë dhe familjet e tyre

2) Kompani sigurimi të ndryshme dhe kanalet e tyre të shpërndarjes

3) Rregullatorët dhe mbikëqyrësit e sigurimeve

4) Mjedisi i përgjithshëm në të cilin të gjithë këta elementë bashkëveprojnë (Figura

3.4-1).


288

Realiteti Shqiptar

Historia e mikrokreditimit në Shqipëri ka nisur në fillim të viteve ‘90 me asistencën e

organizatave të ndryshme ndërkombëtare si dhe me angazhimin e qeverisë për ta

zhvilluar dhe konsoliduar këtë segment në tregun financiar. Produkt i programit të

parë të mikrofinancës në Shqipëri janë dy Unionet e Kursim-Kreditit me metodologji

kreditimi mbështetur në parimet e kooperativës financiare. Vendin kryesor në grupin

e institucioneve të përqëndruara në mikrokredi, të organizuara si institucione

financiare jo banka dhe shoqëri të kursim kreditit, e zënë NOA, Fondi Besa dhe

Unioni Shqiptar i Kursim Kreditit (83% të portofolit total të mikrokredisë).

Vitet e fundit vërehet një prirje pozitive në drejtim të rritjes së pranisë të subjekteve të

licencuara për këtë aktivitet, duke e zhvilluar tregun e mikrofinancës si në madhësi

ashtu edhe në produkte. Vetëm në gjysmën e dytë të vitit 2010 janë licensuar 2

shoqëri: Vision Fund Albania dhe Capital Invest. Ndërkohë, edhe bankat janë të

përqëndruara në kreditimin e bizneseve të vogla dhe të një pjese të bizneseve të

mesme. Por ndryshe nga institucionet jobanka, bankat duke pasur burime më të

shumta financiare, zbatojnë shuma maksimale kreditimi më të larta. Ndërkohë,

operatorët e tjerë janë të përqëndruar kryesisht në kreditim individësh për

vetëpunësim dhe sipërmarrje të vogla familjare.

Në krahasim me tregje të tjera mikrofinance, vihet re se klientët shqiptarë paguajnë

norma më të larta interesi. Rritja e çmimit për këtë shtresë në nevojë mbart rrezikun e

një largimi të mundshëm të mikrofinancës nga qëllimi fillestar për të cilin është

krijuar. Nga ky këndvështrim, një alternativë e mundshme do të ishtë subvencionimi

apo krijimi i lehtësirave të tjera për subjektet e mikrofinancës.

KONKLUZIONET

Mikrofinanca ka marrë një zhvillim të shpejtë kohët e fundit sidomos me produktin

kryesor të saj, mikrokreditë. Këto kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm edhe në

Shqipëri duke qenë se pjesa më e madhe e mbizotëruese e bizneseve janë të vogla.

Ajo që ka rezultuar nga mikrokreditë është që fondet e siguruara kryesisht përdoren

për konsum të menjëhershëm dhe jo për investime produktive. Në ditët e sotme vihet

re një tendencë në rritje e kursimet kursimeve si edhe e skemave të sigurimeve sepse

njerëzit e shohin si më të arsyeshme shfrytëzimin e fondeve të tyre në situata krize

duke ulur kështu ndërvarësinë nga ndihmat që mund të përfitojnë nga të tjerët.

Mikropensionet janë një element i rëndësishëm që mund të përdoret për moshën e

pleqërisë nga shtresat në nevojë duke ndikuar pozitivisht në psikologjinë e tyre (nuk e

shikojnë vetën si barrë për familjen) dhe duke ulur sadopak varfërinë në momentin


289

kur këta nuk janë më të aftë për punë. E ardhmja e tyre shihet më e ―ndritur‖me më

optimizëm si pasojë e plakjes së popullsisë që do të thotë me më shumë klientë

potenciale për këto produkte.

Mikrosigurimi nuk është zgjidhja e vetme e problemit të varfërisë, por ajo duhet të

njihet si një komponent i rëndësishëm i çdo strategjie në zbutjen e saj. Këto kompani

ofrojnë një rrjet sigurie për komunitete me të ardhura të ulëta për të arritur progres të

qëndrueshëm të standardit të tyre të jetesës. Ky standart do të rritej akoma me tej

nëqoftëse një vend do të kombinonte institucionet e mikrofinancës me ato të

mikrosigurimit.

Mendoj që arsyet pse deri më tani nuk është zhvilluar një treg i mikrosigurimit është

që kompanitë e sigurimit janë fokusuar kryesisht tek dy segmentet e e para të

shoqërisë, me të ardhura të larta dhe të mesme dhe janë përpjekur ti ndërgjegjësojnë

këto të fundit për produktet e tyre duke lënë pas dore dhe duke mos u shqetësuar për

segmentin e popullsisë me të ardhura të ulëta. Gjithashtu pjesa më e madhe e

sigurimeve të popullsisë deri më tani kanë ardhur nga përbëhet nga sigurimet e jo-

jetës që do të thotë ndërgjegjësimi për ketë product, që është kryesor për kompanitë e

mikrosigurimit, nuk ka qëne qenë në nivelet e duhura.

Ajo që është më e rëndësishme dhe që ja vlen për të theksohet është që mikrosigurimi

nuk është vetëm thjesht një biznes, por një kombinim i përsosur i përfitimit dhe

zhvillimit social.

REKOMANDIMET

Qeveria mund të luajë një rol shumë të rëndësishëm me politikat e saj në ndikimin e

zhvillimit të kompanive të mikrosigurimit. Mendoj që ajo duhet të informojë,

orientojë dhe stimulojë nga kompanitë e sigurimit në vend për efektet pozitive që do

të kishtë sigurimi për shtresat në nevojë të popullsisë. Ky mund të ishtë një element i

rëndësishëm së paku për të shmangur trashëgiminë e varfërisë në breza.

Do të rekomandoja gjithashtu që qeveria ta ndihmonte këtë shtrese jo vetëm

nëpërmjet ndihmës sociale por gjithashtu edhe me polica sigurimi duke u ofruar atyre

mbrojtje nga rreziqe të ndryshme. Qeveria gjithashtu duhet të ndikojë tek kompanitë

e sigurimit në vend për të zhvilluar skemat e sigurimit për shtresat e varfra të

popullsisë, të kërkojë nga këto kompani segmentimin e cmimit të tregut të sigurimeve

që gjithashtu mund të subvencionohet nga shteti dhe qeveria e vendit.

Do të sugjeroja që të bashkëpunonin autoritete të tilla si Ministria e Bujqësisë e

Blegtorisë në zhvillimin e sigurimit të bagëtisë dhe kulturave bujqësore, Ministria e

Shëndetësisë me sigurimet shëndetësore dhe autoritetet fiskale me politikat e tyre

tatimore.

BIBLIOGRAFIA

Michael J.McCord. ―Microinsurance Pre-Feasibility study, Albania 15 July 2004‖

Szubert, Dorota. 2004. ―Understanding the Demand for Microinsurance in

Albania: Results of Exploratory Qualitative Study.‖

Noor Ashikin Mohd Rom. ―Financial Protection for low income and poor‖ (3rd

ICBER 2012 )

Jim Roth, Michael J.McCord, and Dominic Liber. ―The landscape of

microinsurance in the ëorld‘s 100 poorest countries, April 2007‖


290

DAI. ―Visions of the future of microinsurance, and thought on getting there,

March 2008‖

Richard Koven, Emily Zimmerman. ― Is there e bussines case for microinsurance,

April 2011‖

Michal Matul. ―Understanding the demand for Microinsurance, October 2004‖

Michael J.McCord. ―What is needed for microinsurance success, June 2005‖

Craig Churchill, Michael J.McCord. ―Microinsurance Compendium, Vol II‖

http://www.microinsurancenetwork.org/publication/fichier/_TUw_SKOK_Case_Stud

y_2.pdf

http://www.globalmicrocreditsummit2011.org/userfiles/file/workshop%20PowerPoint

/C_%20Van%20Dulleman%20-%20Clients%20Grow%20Old.pdf

http://www.lloyds.com/~/media/lloyds/reports/360/360%20other/insuranceindevelopi

ngcountries.pdf

http://bibliotwcadigital.fgv.br/dspace/bitstream/handle/10438/8373/83090200066.pdf

?sequence=1

http://www.palgrave-

journals.com/gpp/journal/v37/n1/fig_tab/gpp201129t3.html#figure-title

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html

http://www.growinginclusivemarkets.org/media/report/ES_rbecreport_AL.pdf

http://www.indexmundi.com/facts/indicators/NY.GDP.MKTP.CD/compare#country=

al:p

http://www.microinsurancenetwork.org/publication/fichier/_TUw_SKOK_Case_Study_2.pdf

http://www.microinsurancenetwork.org/publication/fichier/_TUw_SKOK_Case_Study_2.pdf

http://www.globalmicrocreditsummit2011.org/userfiles/file/workshop%20PowerPoint/C_%20Van%20Dulleman%20-%20Clients%20Grow%20Old.pdf

http://www.globalmicrocreditsummit2011.org/userfiles/file/workshop%20PowerPoint/C_%20Van%20Dulleman%20-%20Clients%20Grow%20Old.pdf

http://www.lloyds.com/~/media/lloyds/reports/360/360%20other/insuranceindevelopingcountries.pdf

http://www.lloyds.com/~/media/lloyds/reports/360/360%20other/insuranceindevelopingcountries.pdf

http://bibliotwcadigital.fgv.br/dspace/bitstream/handle/10438/8373/83090200066.pdf?sequence=1

http://bibliotwcadigital.fgv.br/dspace/bitstream/handle/10438/8373/83090200066.pdf?sequence=1

http://www.palgrave-journals.com/gpp/journal/v37/n1/fig_tab/gpp201129t3.html#figure-title

http://www.palgrave-journals.com/gpp/journal/v37/n1/fig_tab/gpp201129t3.html#figure-title

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html

http://www.growinginclusivemarkets.org/media/report/ES_rbecreport_AL.pdf

http://www.indexmundi.com/facts/indicators/NY.GDP.MKTP.CD/compare#country=al:p

http://www.indexmundi.com/facts/indicators/NY.GDP.MKTP.CD/compare#country=al:p

Documents

Zhvillimi i Qëndrueshëm Ekonomik dhe Sfidat e Shqipërisë