İZMİR VE SELANİK LİMAN KENTLERİNİN GELİŞİM …

DOKUZ EYLUumlL UumlNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

TARİH ANABİLİM DALI

KARŞILAŞTIRMALI TARİH PROGRAMI

DOKTORA TEZİ

İZMİR VE SELANİK LİMAN KENTLERİNİN GELİŞİM

SUumlRECcedilLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ

(1650-1750)

Neslihan UumlNAL

Danışman

Yrd Doccedil Dr Bilgin CcedilELİK

İZMİR ndash 2013

YEMİN METNİ

Doktora Tezi olarak sunduğum ldquoİzmir ve Selanik Liman Kentlerinin Gelişim

Suumlreccedillerinin Karşılaştırmalı Analizi (1650-1750)rdquo adlı ccedilalışmanın tarafımdan

akademik kurallara ve etik değerlere uygun olarak yazıldığını ve yararlandığım

eserlerin kaynakccedilada goumlsterilenlerden oluştuğunu bunlara atıf yapılarak

yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım

07122012

Neslihan UumlNAL

OumlZET

Doktora Tezi

İzmir ve Selanik Liman Kentlerinin Gelişim Suumlreccedillerinin

Karşılaştırmalı Analizi (1650-1750)

Neslihan UumlNAL

Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Tarih Anabilim Dalı

Karşılaştırmalı Tarih Programı

İzmir ve Selanik liman kentlerinin gelişim suumlreccedillerinin karşılaştırmalı

bir analizini yapan bu doktora tezinin amacı her iki kentin gelişimine etki eden

olgular arasındaki ilişkileri değerlendirmektir Bu amaccedil doğrultusunda 1650-

1750 arasındaki doumlnem tercih edilmektedir Ccediluumlnkuuml bahsi geccedilen yıllar Osmanlı

Devleti uumlzerindeki kapitalist etkilerin yoğunluk kazandığı bir suumlreci ifade

etmektedir Oumlte yandan İzmir ve Selanik kentlerinin bu doumlnem ki gelişimini

incelemek soumlz konusu suumlrecin Osmanlırsquoya olan etkilerinin de ele alınması

anlamına gelmektedir

İki kent uumlzerine yapılan bir araştırma olması dolayısıyla bu tezin

benimsediği youmlntem karşılaştırmalı tarih youmlntemidir Bu youmlntem sayesinde

İzmir ve Selanikrsquoin konumlarında belirleyici olan unsurlara yani benzerliklere

ve farklılıklara vurgu yapılarak her iki kentin sosyo-ekonomik gelişimi

kıyaslanmaktadır

Belirtilen amaccedil ve youmlntem dacirchilinde tezin birinci boumlluumlmuumlnde oumlncelikle

kent kavramı kentleşme ve kapitalizm ilişkisi ele alındıktan sonra Doğu ve Batı

kenti Osmanlı kentinin genel karakteri ve doumlnemin iktisadi vaziyeti hakkında

bilgi verilmektedir Bunu izleyen ikinci ve uumlccediluumlncuuml boumlluumlmlerde ayrı ayrı İzmir

ve Selanik kentleri incelenerek her bir kentin fiziki demografik idari

ekonomik ve sosyal yapıları uumlzerinde durulmaktadır Boumlylelikle elde edilen

veriler sonuccedil boumlluumlmuumlnde karşılaştırılarak İzmir ve Selanik kentleri hakkında

genel bir değerlendirme yapılmaktadır

Oumlzetle bu doumlnemin gelişmelerinin sonraki yuumlzyılları da etkilediği

fikrinden hareketle amacı youmlntemi ve doumlnem tercihi ile bu tezin hem kent

tarihi araştırmalarına hem de sonraki yuumlzyıllara dair yapılan ccedilalışmalara bir

altyapı oluşturması hedeflenmektedir

Anahtar Kelimeler Osmanlı kenti İzmir ve Selanik Kent Araştırmaları

Kent Tarihi Kapitalizm Kentleşme ve Kapitalizm

ABSTRACT

Doctoral Thesis

Doctor of Philosophy(PhD)

Comparative Development Process Study of Port Cities

Izmir and Salonica (1650-1750)

Neslihan UumlNAL

Dokuz Eyluumll University

Graduate School of Social Sciences

Department of History

Comparative History Program

The purpose of this doctoral dissertation which conducts a comparative

analysis of the developmental process of coastal towns Izmir and Salonica is to

evaluate phenomena contributed to the progress of these two towns In

accordance with this purpose the period between 1650 and 1750 is chosen

because this period signifies a process with a concentrated capitalist influence

on The Ottoman Empire In addition evaluating the developmental course of

Izmir and Salonica during this period also means dealing with this coursersquos

effect on the Ottoman Empire

As this is a study which is conducted on two towns the method of this

study is Comparative History Method Through this method developmental

levels of both towns are compared and contrasted by placing emphasis on

determining factors in the positions of Izmir and Salonica that is both towns

are dealt with by adressing differences and similarities between them

Within the specified purpose and method after the concept of ldquourbanrdquo

and the relatonship between urbanization and capitalism have been dealt with

information is given about East and West towns general chracteristics of

Ottoman Town and economical condition of the period In the following second

and third sections Izmir and Salonica cities have been studied and each cityrsquos

physical demographical administrative economical and social structures have

been analysed respectively The data obtained in this way are compared in the

final section and a general evaluation on the cities of Izmir and Salonica is thus

carried out

To sum up judging from the idea that the developments of this period

affected the following centuries this thesis with its purpose method and period

choice is aimed to establish an infrastructure for both researchs into town

history and studies on the following centuries

Keywords Ottoman Town Izmir and Salonica Research into Towns

Town history Urbanization and Capitalism

İZMİR VE SELANİK LİMAN KENTLERİNİN

GELİŞİM SUumlRECcedilLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ

(1650-1750)

İCcedilİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI ii

YEMİN METNİ iii

OumlZET iv

ABSTRACT vi

İCcedilİNDEKİLER viii

KISALTMALAR xiii

TABLOLAR LİSTESİ xv

HARİTALAR LİSTESİ xviii

RESİMLER LİSTESİ xix

EKLER LİSTESİ xx

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

KENT OLGUSU KAPİTALİZM VE OSMANLI KENTİ

11KENT VE KENTLEŞME OLGUSU 20

111 Kent Olgusu 20

112 Tarihsel Suumlreccedilte Kentleşme 21

12 KENT VE KAPİTALİZM 25

121 Kent Kuramları ve Kapitalizme Geccediliş 25

1211 Adam Smith 25

1212 Karl Marx 25

1213 V Gordon Childe 26

1214 Max Weber 27

1215 Gideon Sjoberg 28

122 Kapitalistleşme ve Kent 29

13 DOĞU-BATI AYRIMI VE İSLAM KENTİ 39

131 Osmanlı Kentinin Genel Karakteri 43

14 XVII VE XVIII YUumlZYILLARIN İKTİSADİ DURUMUNA

GENEL BİR BAKIŞ 46

141 Avruparsquoda Sosyo-ekonomik Durum 46

142 Osmanlı Devletirsquonde Sosyo-ekonomik Durum 49

1421 Siyasi Olaylar ve Sosyal Hayata Etkileri 49

1422 Osmanlı Devletirsquonde İktisadi Durum 53

1423 Osmanlı Kent Ekonomisi 58

İKİNCİ BOumlLUumlM

İZMİR KENTİ

21 FİZİKİ YAPI 65

211 Coğrafi Konum 65

212 İzmirrsquoin Tarihccedilesi 68

2121 İzmir Adı 68

2122 Tuumlrk Fethinden Oumlnce İzmir 69

2123 Tuumlrk Fethi ve Osmanlı Doumlnemi 73

213 Kentin Fiziki Yapısı 77

2131 Ticari Mekacircnlar 83

21311 Hanlar Bedestenler ve Ccedilarşılar 83

2132 Dinsel ve Sosyal Yapılar 86

21321 Camiler ve Mescitler 87

21322 Medreseler ve Mektepler 91

21323 Vakıflar Hamamlar ve Ccedileşmeler 92

2133 İzmirrsquoin Mahalleleri 94

22 İDARİ VE DEMOGRAFİK YAPI 98

221 İdari Yapı 98

222 İzmir Nuumlfusu 100

23 EKONOMİK HAYAT 105

231 İzmir Limanırsquonın Yuumlkselişi 105

232 Kent Ekonomisi 109

2321 İzmir Guumlmruumlğuuml 109

2322 Tarımsal Uumlretim 113

2323 İmalat Sektoumlruuml 114

233 Ticaret 116

2331 Avrupalı Tuumlccarlar 117

2332 Osmanlı Tuumlccarları 125

2333 İthalat ve İhracat 128

23331 İthalat 129

23332 İhracat 133

234 Ticari Hayatı Etkileyen Olaylar ve Sorunlar 142

2341Kaccedilakccedilılık ve Korsanlar 142

2342 Şikacircyetler 147

24 SOSYAL HAYAT 152

241 İzmirrsquoin Toplumsal Yapısı 153

2411 Muumlsluumlmanlar Gayrimuumlslimler ve Avrupalılar 153

2412 İzmir Yahudi Cemaati 157

24121 ldquoSahte Mesihrdquo Sabetay Sevi 158

242 Sosyal Hayatı Etkileyen Gelişmeler 161

2421 Depremler Yangınlar ve Salgın Hastalıklar 161

2422 Ayaklanmalar ve Eşkıyalık 166

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

SELANİK KENTİ

31FİZİKİ YAPI 170

312 Selanikrsquoin Tarihccedilesi 172

3121 Osmanlı Fethinden Oumlnce Selanik 172

3122 Selanikrsquoin Fethi ve Osmanlı Doumlnemi 177

31221 Fetih Sonrası Osmanlı Duumlzeninin Tesisi 180

31222 Osmanlı İdaresinde Selanik 182

3131 Selanik Kalesi ve Limanı 183

3134 Selanikrsquoin Mahalleleri 198

321 İdari Yapı 203

322 Selanik Nuumlfusu 207

331 Selanik Limanırsquonın Doumlnemsel Dinamikleri 217

3321 Selanik Guumlmruumlğuuml 221

33231 Selanik Baruthanesi 229

33232 Dokuma Enduumlstrisi 232

333 Ticaret 241

33311 Fransızlar ve İngilizler 243

33312 Selanikrsquoteki Diğer Milletler 245

33321 Yahudiler 246

33322 Rumlar 248

3333 İhracat ve İthalat 250

33331 İhracat 250

33332 İthalat 256

3341 Kaccedilakccedilılık ve Korsanlar 258

34 SOSYAL HAYAT 262

3411 Selanik Yahudi Cemaati 265

34111 Cemaatin Oluşumu ve İşleyişi 266

34112 Guumlndelik Yaşamda Yahudiler 268

34113 Sabetay Sevi Olayı ve Cemaate Etkileri 271

3421 Doğal Afetler Yangınlar ve Salgınlar 273

3422 Savaşlar ve İsyanlar 275

3423 Kentin Asayişi ve Adli Vakalar 279

SONUCcedil 282

KAYNAKCcedilA 290

KISALTMALAR

AESMHDI Ali Emiri I Mehmed

AESAMDII Ali Emiri II Ahmed

AE SAMD III Ali Emiri III Ahmed

AESMSTII Ali Emiri II Mustafa

BB Buumlyuumlkşehir Belediyesi

BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi

Bkz Bakınız

CAS Cevdet-i Askeriye

CBLD Cevdet-i Belediye

CDRB Cevdet-i Darphane

CEV Cevdet-i Evkaf

CHR Cevdet-i Hariciye

CİKTS Cevdet-i İktisat

CMF Cevdet-i Maarif

CML Cevdet-i Maliye

CZB Cevdet-i Zaptiye

Ccedilev Ccedileviren

DBŞMMHF Bab-ı Defteri Muhallefat Halifeliği

Der Derleyen

H Hicri

Haz Hazırlayan

İA İslam Ansiklopedisi

İEADL İbnuumlrsquol-Emin Adliye

İEEV İbnuumlrsquol-Emin Vakıf

İEHR İbnuumlrsquol-Emin Hariciye

İOuml İsarsquodan Oumlnce

IRCICA İslam Tarih Sanat ve Kuumlltuumlr Araştırma

Merkezi

İS İsarsquodan Sonra

KKd BOA Kamil Kepeci Defterleri

Krş Kuruş

M Miladi

ML VRD TMT Varidat Muhasebesi Temettuacirct Defteri

ROMM Revue Des Mondes Musulmans Et De

La Mediterranee

Sad Sadeleştiren

S Sayfa

SS Sayfa sayısı

TALİD Tuumlrkiye Araştırmaları Literatuumlr Dergisi

TDAV Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı

TTK Tuumlrk Tarih Kurumu

Vol Volume

Yay Yayınları

YKY Yapı Kredi Yayınları

Vb Ve benzeri

Vs Vesaire

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1 1700rsquode Duumlnya Ekonomisinin Kentsel Merkezleri s34

Tablo 2 1800rsquode Duumlnya Ekonomisinin Başlıca Kentleri s35

Tablo 3 Hazine-i Huumlmayun Rucircznamccedile Gelir Gider ve Mahsub Yıllık

Toplam Tablosu 1683-1738 (H 1094-1150) s55

Tablo 4 Osmanlı Buumltccedileleri (Osmanlı guumlmuumlş parası kuruş olarak) s57

Tablo 5 Orta-Batı Anadolursquoda Guumlmruumlk Gelirleri (Akccedile Olarak) s62

Tablo 6 XVIII Yuumlzyılda İzmir Hanları s85

Tablo 7 İzmirrsquodeki Bedestenler ve Ccedilarşılar s86

Tablo 8 İzmir Camileri ve Mescitleri (1650-1750) s89

Tablo 9 İzmirrsquoin Mahalleleri s96

Tablo 10 Derya Kaptanlığına Bağlı Sancaklar (Cezayir Eyaleti)

1688-1740 s99

Tablo 11 XVI Yuumlzyılda İzmir Nuumlfusu s101

Tablo 12 Cemaatlere Goumlre İzmir Nuumlfusu s102

Tablo 13 Seyahatnamelerde İzmir Nuumlfusu s103

Tablo 14 Arşiv Belgelerine Goumlre İzmirrsquoin Nuumlfusu (İzmir Kazasının

Avarız Haneleri) s104

Tablo 15 İzmir ve Tevacircbilsquoi Guumlmruumlk Mukataası (akccedile olarak) s111

Tablo 16 İstanbul ve İzmirrsquoin Guumlmruumlk Hacircsılatları (kuruş olarak) s112

Tablo 17 İzmirrsquode Toplanan Oumlşuumlr Vergileri s114

Tablo 18 İzmirrsquodeki İmalathaneler (1645-1678) s114

Tablo 19 İzmir Baruthanesinin Uumlretim Hacmi s116

Tablo 20 İzmirrsquodeki Beratlı Tuumlccar Sayısı s120

Tablo 21 Marsilyarsquoya Osmanlı İhracatı 1700-1754 s122

Tablo 22 Marsilyarsquodan Osmanlı İthalatı 1749-1755 s123

Tablo 23 İzmir Limanındaki Avrupa Bandıralı Gemiler (1756) s124

Tablo 24 İngilterersquonin İzmirrsquoe Kumaş İhracatı s129

Tablo 25 İzmirrsquoe Gelen Gemiler ve Getirdikleri Kahve Miktarı

(1706-1707) s131

Tablo 26 İzmirrsquoin Marsilyarsquodan Yıllık Kumaş Kahve Şeker Ccedilivit ve

Kırmız İthalatı (Yuumlzde olarak) s132

Tablo 27 İzmirrsquoden Fransarsquonın İpek İthalatı (1700-1740) s134

Tablo 28 Osmanlı Devletirsquonden İngilterersquonin İpek İthalatı (1698-1740) s136

Tablo 29 İzmirrsquoden Fransarsquonın İthal Ettiği Ham Pamuk ve Pamuk İpliği

(1700-1754) s138

Tablo 30 Marsilyarsquoya Yıllık Toplam Tiftik İpliği Pamuk Pamuk İpliği

Yuumln ve Kumaş İhracat Yuumlzdeleri (1700-1750) s139

Tablo 31 Cemaatlere Goumlre Selanik Nuumlfusu (1519) s181

Tablo 32 Selanikrsquoteki Camiler ve Mescitler (1650-1750) s190

Tablo 33 Tekkeler ve Zaviyeler s192

Tablo 34 Mektepler ve Medreseler s193

Tablo 35 Selanikrsquoteki Vakıflar s195

Tablo 36 XVIII Yuumlzyılda Selanikrsquote Vakıf Kuran Kişiler ve Bağışlar s196

Tablo 37 Selanik Sicillerinde Kayıtlı Olan Yeni Yardımların Hak

Sahipleri (1694-1768) s197

Tablo 38 Yardım Alanların Sosyal Konumları s197

Tablo 39 Selanikrsquoin Muumlsluumlman Mahalleleri s200

Tablo 40 Selanik Mukataa Gelirleri (1677-1681) s204

Tablo 41 Rumeli Eyaletirsquone Bağlı Sancaklar (1700 -1730) s204

Tablo 42 1745 Yılı Selanik Erbab-ı Tımar Cebeli Bedeliyeleri Miktarı s206

Tablo 43 1520 Yılında Balkan Kentlerinin Nuumlfusu (Hane Olarak) s208

Tablo 44 XVI Yuumlzyılda Selanik Nuumlfusu s210

Tablo 45 1569-1583 Yıllarında Selanikrsquote Kent ve Kırda Muumlsluumlman

Nuumlfus (Hane Olarak) s210

Tablo 46 Selanik Nuumlfusu (1478-1613) s211

Tablo 47 Selanikrsquoteki Yahudi Cemaatleri s212

Tablo 48 Selanik Youmlruumlkleri (1544-1675) s214

Tablo 49 XVIII Yuumlzyılda Selanik Guumlmruumlk Gelirleri s222

Tablo 50 XVIII Yuumlzyıl Selanik Malikacircne Gelirleri s223

Tablo 51 Selanikrsquoteki Tuumltuumln Tuumlccarı Sayısı ve Tuumltuumln Miktarı

(1697 ve 1771 Yılları) s225

Tablo 52 Sidrekapsirsquoden Ccedilıkarılan Altın Guumlmuumlş ve Bakır (1703-1704) s227

Tablo 53 Selanik Baruthanesirsquonde Barut Uumlretimi s232

Tablo 54 Selanik Dokumaları ve Fiyatları s234

Tablo 55 Selanik Cizye Gelirleri (1677-1680) s239

Tablo 56 Marsilyarsquoya Yuumln ve Pamuk İhracatı s251

Tablo 57 Selanik Tuumltuumln İhracatı s252

Tablo 58 Selanikrsquoten Fransa ve Avrupa Uumllkelerine Tuumltuumln İhracatı

(1722-1750) s253

Tablo 59 Selanikrsquoin Marsilyarsquoya Toplam İhracatı 1700-1754 s254

Tablo 60 Marsilyarsquoya Yapılan İhracat (1686-1789) s255

Tablo 61 Selanik İhraccedil Uumlruumlnleri ve Miktarları (1762) s256

Tablo 62 Selanikrsquoin Marsilyarsquodan Yaptığı Toplam İthalat 1749-1755 s257

Tablo 63 Selanik Limanının Ticaret Hacmi s257

Tablo 64 XVIII Yuumlzyılda Basılmış Yahudi Kitaplarının Sayısının

Kentlere Goumlre Dağılımı s271

Tablo 65 Marsilyarsquoya Toplam Osmanlı İhracatı 1700-1754

(livres tournois) s286

HARİTALAR LİSTESİ

Harita 1 1715rsquote Avrupa Kentler Ticaret ve Gelirler s38

Harita 2 İzmir Koumlrfezi s67

Harita 3 İzmir Koumlrfezi (1760) s72

Harita 4 İzmir (1764) s76

Harita 5 İzmirrsquoin Krokisi s82

Harita 6 Cemaatlere Goumlre İzmirrsquodeki Yerleşim Alanları s95

Harita 7 XVIII Yuumlzyıl İzmir Kenti Krokisi s97

Harita 8 Via Egnatia s174

Harita 9 Bizans Doumlnemi Selanik Kenti s178

Harita 10 Selanik Kentinin Tarihsel Gelişimi s186

RESİMLER LİSTESİ

Resim 1 Sancak Kale s79

Resim 2 Galerius Kemeri s177

Resim 3 Selanik (1688) s202

Resim 4 1683 Viyana Savaşırsquonda Sultan IV Mehmed ile Yeniccedileriler

Yeniccedileriler ve Uumlniformaları s235

Resim 5 Kortijorsquoya Oumlrnek Bir Plan Şeması (zemin kat) s269

EKLER LİSTESİ

EK 1 BOA CAS Dosya No 598 Goumlmlek No 25199 18Ş1104 ek s1

EK 2 BOA KKd 6691 Tarih 1176 ek s3

EK 3 BOA CML Dosya No 656 Goumlmlek No 26852 29B1177 ek s8

EK 4 BOA CHR Dosya No175 Goumlmlek No 8705 ek s10

EK 5 BOA CML Dosya No 761 Goumlmlek No 31010

Tarih 29Z1134 ek s12

EK 6 BOA EV HMHd Dosya No 177 Tarih 22B1076 ek s14

GİRİŞ

a Tezin Amacı ve Oumlnemi

Son doumlnem Osmanlı tarihi araştırmalarında oumlne ccedilıkan husus kapitalist duumlnya

ekonomisi iccedilerisinde Osmanlı Devletirsquonin konumunun belirlenmesine youmlnelik

problematik yaklaşımdır Başka bir deyişle temel sorun Osmanlı Devletirsquonin

kapitalistleşmesi veya kapitalistleşememesinin nedenleri ve sonuccedillarının ortaya

konmasıyla yakından ilgilidir Nitekim bu accedilıdan oumlncelikli odaklanılması gereken

konu Osmanlı liman kentleri olmalıdır Ccediluumlnkuuml doumlnemin hacirckim iktisadi zihniyeti olan

kapitalizm ve etkilerinin ilk hissedildiği yerler Osmanlı liman kentleridir

ldquoLiman kenti aynı zamanda genişleyen kapitalizmle karşı karşıya

gelerek koşullanan toplumsal doumlnuumlşuumlmuumln buumlyuumltuumllmuumlş bir perspektiften

goumlzlemlenebileceği bir insan laboratuarıydı Yeni ekonomik etkinlik tuumlrleri

imparatorluğun buumltuumlnleşme oumlncesi tebaasından accedilıkccedila farklı yeni insan

grupları doğurdu Bu yeni gruplar liman kentinde yoğunlaştı Boumlylelikle

bunlarla varlıklarını eski duumlzene borccedillu olan ccedileşitli gruplar arasındaki

ccedilelişkiler de liman kentinde yoğunlaştı ve kent ccedilelişkinin odağı oldurdquo1

Boumlylelikle eski ve yeninin karşı karşıya geldiği ve sınıfsal ccedilatışma alanları

haline gelen liman kentleri Osmanlı zihniyetindeki ccediloumlzuumllmelerin goumlzle goumlruumlnuumlr hale

geldiği mekacircnlar oldu Dolayısıyla bu ccedilalışma Osmanlı Devletirsquonin kapitalizmle

olan ilişkisine Osmanlı Devletirsquonin oumlnemli liman kentlerinden İzmir ve Selanik

uumlzerinden yanıtlar bulmayı amaccedillamaktadır

Emporium (ticaret merkezi) ccedilevresinde odaklanan ticaret kavramının altını

ccedilizen N Chaudhurirsquoa goumlre emporia bolluk yaşanan (deniz kıyısında ya da ccediloumlluumln

kenarında) buumlyuumlk limanlardı2 Halil İnalcık XV ve XVI yuumlzyılda Osmanlı

1 Ccedilağlar Keyder Y Eyuumlp Oumlzveren ve Donald Quataert ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Liman Kentleri

Bazı Kuramsal ve Tarihsel Perspektiflerrdquo Doğu Akdenizrsquode Liman Kentleri Tarih Vakfı Yurt

Yay İstanbul 1994 s122

1870rsquolerden 1920rsquolere Osmanlı liman kentleri ve duumlnya sistemi uumlzerine değerlendirmeler iccedilin ayrıca

bkz Faruk Tabak ldquoImperial Rivalry and Port-cities A View from Aboverdquo Mediterranean

Historical Review Vol 24 No 2 2009 pp 79ndash94

Yine Avrupa liman kentlerinin tarihsel gelişim suumlreccedilleri hakkında ayrıca bkz İhsan Bilgin ldquoNeden ve

Hangi Duumlnya Kentleri Soluşlar SerpilişlerLiman Kentleri Amsterdam Barselona Hamburgrdquo

Liman Kentleri Amsterdam Barcelona Hamburg Metropol ve Mimarlık III (Derİhsan Bilgin

ve İdil Erkol) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul 2012 ss7 ndash 27 2 Suraiya Faroqhi Osmanlı Duumlnyasında Uumlretmek Pazarlamak Yaşamak YKY İstanbul 2008

(Uumlretmek) s12ndash13

Devletirsquonde sermaye oluşumunu Bursa İstanbul ve Edirne kentleri ile vakıf sistemi

uumlzerinden accedilıklarken3 Suraiya Faroqhi İstanbulrsquoun oumlnemli bir ticaret merkezi

olduğunu ancak bir emporium olmadığının altını ccedilizer Ccediluumlnkuuml Faroqhirsquoye goumlre

Osmanlı Devletirsquonin capitale-ventrersquosi ithalatı yeniden paylaştırmayıp yalnızca

tuumlketmektedir Oumlte yandan İzmir ve Selanik emporia olarak hizmet etmektedir4

Genel hatlarıyla bakıldığında İzmir ve Selanikrsquoin birbirine benzer oumlzelliklere

ya da koşullara sahip kentler oldukları duumlşuumlnuumllebilir Ancak XVI yuumlzyıl itibariyle

gelişme kaydeden ve ccediluha uumlretim merkezi haline gelen Selanik XVII yuumlzyılın ikinci

yarısına gelindiğinde eski oumlnemini yitirmiş goumlzuumlkmektedir İzmir iccedilin ise bu durum

tam tersi bir şekilde seyretmiştir Haleprsquoin oumlnemini yitirdiği 1630 yılı itibariyle

Hollandalılar uluslararası liman İzmirrsquoin farkına vardılar Artık Hollandalılar iccedilin

İzmir İranrsquodan gelen ipeğin Batı Anadolursquoda uumlretilen meyvenin ve Ankara uumlretimi

sofun ihraccedil merkeziydi5 Dolayısıyla bu araştırma iki kentin ele alınan doumlnem

itibariyle birbirlerine karşı alternatif oluşturup oluşturmadıklarını da ortaya koymayı

amaccedillamaktadır Bu accedilıdan ccedilalışma iccedilin anlamlı olduğu duumlşuumlnuumllen tarihlendirme

1650 ile 1750 arasındaki doumlnemdir Soumlz konusu doumlnem Selanikrsquoin yitirilen oumlnemine

karşın İzmirrsquoin yuumlkselişe geccediltiği anı işaret etmesinin yanı sıra Osmanlı ekonomisinin

genel durumu itibariyle anlamlı bir zaman aralığıdır Osmanlı ekonomisi iccedilin XVIII

yuumlzyılı birbirinden farklı karakter sergileyen iki doumlneme ayırmak muumlmkuumlnduumlr 1760

yıllarına kadar uzanan birinci doumlnemde genel bir yayılma ve gelişme eğilimine

karşın belirtileri 1760rsquolarda başlayan ikinci doumlnemde oldukccedila uzun suumlren daralma

ve buhran belirtileri baskın hale gelir6

Bu araştırma iccedilin anlamlı goumlruumllen ccedilıkış noktaları haricinde bu doktora tez

ccedilalışması soumlz konusu iki kent yanında pek ccedilok karşılaştırmayı buumlnyesinde

barındırmaktadır Bitmek bilmeyen doğu ile batı kıyaslamasına doğu kenti ve batı

kenti olgusundan hareketle genel bir giriş yapan bu ccedilalışma oumlzelinde Osmanlı

kentini de kendi iccedilinde ayrıca bir karşılaştırmaya tabi tutmaktadır Bunu bir Anadolu

3 Halil İnalcık ldquoCapital Formation in the Ottoman Empirerdquo The Journal of Economic History Vol

29 No 1 The Tasks of Economic History1969 (Capital) pp 97-140 4 Faroqhi Uumlretmek 15 5Mehmet Bulut ldquoXVII Yuumlzyılın İlk Yarısında Hollandalı Tuumlccarların Osmanlı Boumllgelerindeki

Faaliyetlerirdquo Osmanlı CiltIII Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Hollandalı) s217 6Mehmet Genccedil Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Ekonomi Oumltuumlken Neşriyat AŞ İstanbul

2007 s211

kenti olan İzmir ve bir Balkan kenti olan Selanik oumlrnekleri uumlzerinden ortaya koymayı

amaccedillayan bu ccedilalışma karşılaştırmalı youmlntem aracılığıyla sosyal tarih araştırmalarına

kuumlccediluumlk de olsa bir katkı sağlama niyetindedir

b Kent Tarihi Araştırmaları

Geleneksel olarak yerel tarih yerel bağlılıkları ve topluluk iccedilindeki sosyal

konumları itibariyle ufukları dar olan amatoumlrlerin işiydi Bu amatoumlrlerin ccedilalışmaları

genellikle akademik ccedilevrelerce dikkate alınmazdı Ancak son zamanlarda yerel tarih

profesyonel tarihccedililer tarafından oumlnemli bir uğraş haline geldi Annales tarihccedilileri bu

yeni tuumlr tarihi uygulayan ilk kişilerdi Le Roy Laduriersquonin Languedocrsquoun kırsal

kesimi uumlzerine yaptığı ccedilalışma Annales yaklaşımının iyi bir oumlrneğidir Britanyarsquoda

ise yerel tarih accedilısından boumllgelerden ccedilok tek tek koumlylere ve kasabalara ağırlık

verildi7 Fransız tarihccedililerinin oumlncuumlluumlğuumlnuumln ardından 1960rsquolarda Amerika kentlerinde

yaşanan kriz toplumsal hareketliliğin tarihine azınlık gruplarında siyasete ve yoksul

kent boumllgelerinde mahrumiyete ağırlık veren ldquoyeni kent tarihinirdquo ortaya ccedilıkardı8

Yeni kent tarihi kentleri birer suumlreccedil ve oumlzguumll tiplerin ortaya ccedilıkması şeklinde ele aldı

Bu yaklaşım ile kent canlı bir sosyal olgu olarak tasvir edildi9

1 Kent Tarihccedililiği

Kentin sosyal bir olgu olarak tanımlanmasını takiple ldquokentleşme olgusu nedir

ve nasıl araştırılmalıdırrdquo Sorusu guumlndeme geldi Guumlndeme gelen bu soru

yanıtlanmayı beklerken kentleşme suumlrecinin tanımı hakkında ise bir duumlşuumlnce birliği

sağlanamamıştı Lewis Mumford gibi kentlerin koumlkeniyle ilgilenen ve bunu Eski

Yakın Doğursquoda bulanların yanı sıra Max Weber ve Gideon Sjoberg gibi sosyologlar

genel nitelikleri belirlemek iccedilin ideal kent tipleri ortaya koydular Yine Mason

Hammond gibi tarihccedililer ise kentleşmeyi kentlerin ccediloğalması yayılması ve politik iz

7John Tosh Tarihin Peşinde Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1997 s102ndash103

Yerel tarih konusunda ayrıca bkz Esra Danacıoğlu Geccedilmişin İzleri Yanıbaşımızdaki Tarih İccedilin

Bir Klavuz Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul2007 David E Kyvig ve Myron A Marty

Yanıbaşımızdaki Tarih Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul2011 8Tosh s27 9Edhem Eldem Daniel Goffman ve Bruce Masters Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep

İzmir ve İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2003 s15

bırakması şeklinde ele alarak buumlyuumlk kentlerin gelişimine ve boumllgesel oumlnemlerine

vurgu yaptılar10 Farklı disiplinlerden isimlerin kent ve kentleşmeye dair vurguları

kent araştırmaları uumlzerine ccedilalışmalara oumlnemli bir zemin hazırladı Bu zemin uumlzerine

ccedilalışmalarını inşa eden araştırmacılar kentlerin gelişimine dair başlıca uumlccedil konuya

yoğunlaştı

1 Kentin koumlkeni sorunu uumlzerine ccedilalışanlar kentler niccedilin ve nasıl doğdu

Sorularına yanıt aramış ve genel olarak yanıtlar antik kentler uumlzerinde

şekillendi

2 Kent ile ilgili ccedilalışmaları youmlnlendiren ikinci temel husus kentlerde ortaya

ccedilıkan faaliyetler oumlzellikle demografik ve ekonomik olgulardır 11

3 Ccedilalışmaların uumlccediluumlncuuml konusu kent hayatının sosyal youmlnuumlne ilişkindir

Kentlerin kırsal kesimden farklı olduğunun kabuluuml kent yaşamının psikolojik

ve kuumlltuumlrel etkilerinin incelenmesini sağladı Bu konudaki incelemelerde ccedilok

tabakalılık hareketlilik ticaret - sanat faaliyetleri ve kent sakinlerinin politik

iradeye sahip olmaları gibi noktalar kent yaşamını belirleyen farklılıklar

oldu12

Kent olgusu ve kent araştırmalarına youmln veren temel hususlara değindikten

sonra bu hususların uumllkemiz kent araştırmalarına yansımaları ve uumllkemizdeki kent

araştırmalarının genel manzarasını da ortaya koymak gerekmektedir

2 Tuumlrkiyersquode Kent Tarihi Araştırmaları

Tuumlrkiyersquode tarih yazıcılığını uumlccedil doumlnemde ele almak muumlmkuumlnduumlr Tuumlrkiyersquode

XX yuumlzyılın başından 30rsquolu yılların ortalarına kadar ulusal tarihccedililik egemendir Bu

doumlnem Balkanlarrsquodaki toprak sorunlarının ortaya ccedilıkışı ve toprak reformunun

guumlndeme gelmesiyle kır ağırlıklı toplumsal tarih alanı oumlnem kazandı 50rsquoli yıllara

kadar koumly olgusu toplumsal bilimler ve edebiyat iccedilin temel kaygı unsuru olmasına

rağmen aynı yıllarda tarihccedililik bir geccediliş doumlnemine girdi Tarih yazıcılığının ikinci

doumlnemine Kadro ccedilevresi ve Huumlseyin Avni Şandarsquonın oumlncuumlluumlk ettiği 60rsquoların gelişme

10Oumlzer Ergenccedil ldquoŞehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Duumlşuumlncelerrdquo Belleten Cilt LII Sayı

203 TTK Ankara1988 (Şehir Tarihi) s668ndash 669 11Paul M Hohenberg ve Hollen Lees Lynn The Making of Urban Europe 1000-1950 Harvard

University Press Massachusetts 1985 pp2ndash3rsquoden Aktaran Ergenccedil Şehir Tarihi s669 12 Hohenberg ve Lynn p3rsquoden Aktaran Ergenccedil Şehir Tarihi s670

sorunsalı kavramı damgasını vurdu Tarih yazıcılığında son doumlnem oumlne ccedilıkan ise

toplum tarihi uumlzerine ağırlık veren bir tarihccedililikti Birccedilok bilim alanının tarih

potasında eritildiği bu doumlnem kırsal kesimdeki ccediloumlzuumllme ve goumlccedil kent olgusunu

guumlndeme getirdi13

Tuumlrkiyersquode Osmanlı tarih yazıcılığı kapsamında boumllge veya kent tarihlerinin

yazılması belediyelerin doğuşu vilayet salnamelerinin yayımlanması ve Osmanlırsquoya

gelen seyyahların etkisiyle 1870rsquolerden sonradır14 Bu doumlnemden sonra kent tarihi

yazımına artan ilgi ile ortaya konan ccedilalışmalar şunlardır İsmail Beliğ Efendirsquonin

Tarih-i Bursa (1871) Lami Ccedilelebirsquonin Şehrengiz-i Bursa (1871) Şakir Şevketrsquoin

Trabzon Tarihi (1873) ve Luumltfirsquonin Şam Tarihi (1883)15

Kent tarihccedililiğinin ilk oumlrnekleri olan bu ccedilalışmaların ardından kent tarihi

araştırmaları şoumlyle seyretmektedir Her ne kadar 1950 ve 1960rsquolarda Fahri Dalsar

Halil İnalcık ve Ronald Jennings kadı ve huumlkuumlmet kayıtlarından faydalanarak Bursa

Kayseri ve diğer kentleri konu eden ccedilalışmalar16 ortaya koymuş olsalar da oumlzellikle

Tuumlrkiyersquode kent tarihccedililiğine 1970rsquoli yıllardan itibaren17 artan bir ilgi mevcuttur18

13Zafer Toprak ldquoDuumlnle Buguumlnuuml Oumlrtuumlştuumlren Tarihccedililik Kent Tarihccedililiğirdquo Kent Tarihccedililiği Kent

Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresiTarih

Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 ss 5ndash6 14Erdal Aslan ldquoYerel Tarihrsquoin Tanımı Gelişimi ve Değerirdquo Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar

Kuumlreselleşme ve Yerelleşme(HazZeynel Abidin Kızılyaprak) Tarih Vakfı Yay İstanbul 2000

s199 15 Aslan s199 16Eldem ve diğerleri s12 Soumlz konusu ccedilalışmalar şunlardır Halil İnalcık ldquoBursa XV Asır Sanayi ve

Ticaret Tarihine Dair Vesikalarrdquo Belleten Cilt XXIV Sayı 93 1960 ss 45ndash102 Fahri Dalsar

Tuumlrk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursarsquoda İpekccedililik Sermet Matbaası1960 Ronald Jennings

ldquoLoans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial Records The Sharia Court of Anatolian

Kayserirdquo JESHO Vol XVI 1973 pp 168ndash216

17Nejat Goumlyuumlnccedil XVI Yuumlzyılda Mardin Sancağı İstanbul 1969 Oumlzer Ergenccedil XVI Yuumlzyılda

Ankara ve Konya Osmanlı Klasik Doumlnemi Kent Tarihccedililiğine Katkı Ankara Enstituumlsuuml Vakfı

Yay Ankara 1995 (Oumlzer Ergenccedilrsquoin 1973 tarihli doktora tezinin kitap hali) (Ankara ve Konya)

Oumlzer Ergenccedil XVI Yuumlzyılın Sonlarında Bursa TTK Ankara2006 (Oumlzer Ergenccedilrsquoin 1977 tarihli

doccedilentlik tezinin kitap hali) (Bursa) 18 Cenk Reyhan Osmanlırsquoda Kapitalizmin Koumlkenleri Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2008 s18

Yapılan araştırmalara bakıldığında en iyi incelenen ve belgelenen kent

Bursa olmakla birlikte kent tarihine youmlnelik ccedilalışmalarda İstanbulrsquoun ayrı bir yeri ve

oumlnemi vardır Bunun altında yatan neden ise İstanbulrsquoun Osmanlırsquoya başkentlik

yapmış olmasıdır İstanbulrsquou ele alan ccedilalışmalar19 neyi konu ederse etsin genel

olarak ortak vurguları İstanbulrsquoun benzersizliği uumlzerinedir20 Ccediluumlnkuuml Bizansrsquoın

devlet yolunu Divan yolu ve goumlrkemli camileriyle birlikte Boğaziccedilirsquoni Osmanlı

yaşam tarzının ve bilgisinin beşiği haline getiren Osmanlı youmlnetimi tıpkı Bizansrsquoın

yaptığı gibi ardında İstanbulrsquoa rakip olabilecek bir kent bırakmamıştı 21

Oumlzetle bu doumlnem ortaya konan Osmanlı kent tarihi araştırmalarına dair şu

tespitleri yapmak muumlmkuumlnduumlr Oumlmer Luumltfuuml Barkan Halil İnalcık ve Mustafa

Akdağrsquoın oumlncuumlluumlğuumlnde Osmanlı sosyal ve iktisat tarihi uumlzerine yapılmış ccedilalışmalar

oumlzellikle XVI yuumlzyıl uumlzerinde yoğunlaşmıştır Osmanlı sosyal hayatına artan ilgi

kent tarihi araştırmalarının gelişimine olumlu katkı yapmasına rağmen araştırmalar

bireysel ccedilalışmalar şeklinde gelişmiştir Dolayısıyla bu bireysel ccedilalışmalardaki

mekacircn analizlerinde birbirlerinden bağımsız hazırlandıkları iccedilin tekrarlar vardır22

1980rsquolere gelindiğinde ise Suraiya Faroqhi Haim Gerber Daniel Goffman gibi

araştırmacıların ortaya koydukları ccedilalışmaların kent tarihccedililiğine oumlnemli katkıları

oldu Bu ccedilalışmalar kentlerde yerel unsurlar ile dışarıdan gelenler arasındaki suumlrekli

bir ilişkinin varlığını ortaya koydu 23

Aynı şekilde son doumlnem yapılan ccedilalışmalarla yerel tarihccedililikte gelişme ve

ccedileşitlenme goumlruumllmektedir Bu gelişime katkı olarak kentlere youmlnelik ansiklopediler 24

19İstanbul hakkında yapılmış belli başlı ccedilalışmalar şunlardır Robert Mantran İstanbul Tarihi

İletişim Yay İstanbul 2001 Doğan Kuban İstanbul Bir Kent Tarihi Bizantion

Konstantinopolis İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2004 Karoly Kos İstanbul Şehir

Tarihi ve Mimarisi TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara1995 Eremya Ccedilelebi Koumlmuumlrciyan

İstanbul Tarihi 17 Asırda İstanbul Eren Yayıncılık İstanbul 1988 M Orhan Bayrak Resimli

İstanbul Tarihi İnkılacircp İstanbul 2003 John Freely Saltanat Şehri İstanbul İletişim Yay

İstanbul 2003 Bernard Lewis İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı Varlık Yay İstanbul 1975

Suumlleyman Nazif İstanbul Tarihi Matbaa-i Amire İstanbul 1917 İlber Ortaylı İstanbulrsquodan

Sayfalar Hil Yay İstanbul 1984 Charles Scheper Antoine Galland İstanbulrsquoa Ait Guumlnluumlk

Hatıralar TTK Ankara 1987 20 Eldem ve diğerleri s 14 21 Mehmet Ali Kılıccedilbay Şehirler ve Kentler İmge Kitabevi Ankara 2000 s 31 22 Ergenccedil Şehir Tarihi ss 675ndash 677 23 Eldem ve diğerleri ss 12ndash13 24Duumlnden Buguumlne İstanbul Ansiklopedisi Tarih Vakfı Yay İstanbul1993Yurt Ansiklopedisi

Anadolu Yay İstanbul 1981Raif Kaplanoğlu Bursa Yer Adları Ansiklopedisi Bursa Ticaret

Borsası Kuumlltuumlr Yay İstanbul 1996

ve farklı nitelikte monografiler yayınlandı Buumltuumln bu ccedilalışmaları kent tarihi yazımına

yaklaşımları accedilısından yedi grupta incelemek muumlmkuumlnduumlr 25

Birinci grup Bu gruptaki ccedilalışmalar Osmanlı duumlzenini daha iyi tanımak iccedilin

arşiv kaynaklarına dayanılarak akademik tarihccedililer tarafından yapılan yerel tarih

araştırmalarıdır26

İkinci grup Bu tuumlr ccedilalışmalar siyasal tarihi oumlnceliğe alarak uumlzerinde

ccedilalışılan yerin Tuumlrkleşme suumlrecini konu etmektedirler27

Uumlccediluumlncuuml grup Kent tarihini tarihi yapılar şeklinde ele alan sanat tarihi

disiplininden gelme akademisyenlerce yapılan ccedilalışmalardır28

Doumlrduumlncuuml grup Bu gruptaki ccedilalışmalar amatoumlr tarihccedililer tarafından yazılan

ve ikincil kaynakların kullanıldığı yerel tarih ccedilalışmalarıdır29

Beşinci grup Boumlyle ccedilalışmalar dolaylı kent tarihi yazımlarıdır Bunlar bir

kurum (oumlrn belediye) ya da bir kişinin yaşamı yazılırken kentin de tarihinin soumlz

konusu edildiği ccedilalışmalardır30 Bu şekilde yapılan ccedilalışmalara 90rsquolı yıllarda

bankalardan buumlyuumlk şirketlerden buumlyuumlk katkılar oldu Bankalar ve buumlyuumlk şirketler

buumlyuumlk oranda Tarih Vakfı vasıtasıyla kendi kurum tarihlerini ya da iccedilinde

bulundukları kent tarihlerinin yazılmasına doğrudan finansal katkı yaptılar Osmanlı

Bankası Kentbank Interbank ve Egebank Tarihleri Tekel Tariş ve İzmir Ticaret

25İlhan Tekeli ldquoTuumlrkiyersquode Kent Tarihi Yazımı Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo Tarihyazımı Uumlzerine

Duumlşuumlnmek Dost Kitabevi Ankara1998 ss 149ndash152 26Feridun Emecen XVI Asırda Manisa Kazası TTK Ankara 1989 İsmet Miroğlu Kemah

Sancağı ve Erzincan Kazası (1520ndash1566) TTK Ankara 1989 Zeki Arıkan XV ve XVI

Yuumlzyıllarda Hamit Sancağı Ege Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Yay İzmir 1988 27Enver Konukccedilu Selccediluklulardan Cumhuriyetrsquoe Erzurum Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası

Yardımlaşma Araştırma ve Geliştirme Vakfı Ankara 1992 Faruk Suumlmer Tirebolu Tarihi Tirebolu

Kuumlltuumlr ve Yardımlaşma Derneği İstanbul 1992 Yılmaz Akbulut Bingoumll Tarihi Kuumlltuumlr Bakanlığı

1993 28Fazıl Ccediliftccedili Kastamonu Camileri-Tuumlrbeleri ve Diğer Tarihi Eserleri Tuumlrk Diyanet Vakfı

Kastamonu Şubesi Ankara 1995 Fuumlgen İlter Bir Anadolu Kenti İskilip TTK Ankara1992

Selccediluk Guumlzeloğlu Tanrı Haldirsquonin Başkenti Van ve Ccedilevresine Tarihi ve Arkeolojik Bir Bakış

Biber Tanıtım 1996 29Baki Satış Guumlnuumlmuumlze Akhisar Akhisar Sağlık Eğitim Kuumlltuumlr Vakfı 1994 Mustafa Kaya

Geccedilmişten Guumlnuumlmuumlze Uumlrguumlp Ankara 1994 Sadri Karakoyunlu Bayburt Tarihi Ankara 1990 30 Muharrem Eren Mutasarrıf Oumlmer Ali Bey Zagnos Kuumlltuumlr ve Eğitim Vakfı İstanbul 1993

Rasim Şimşek Trabzon Belediye Tarihi Trabzon Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Trabzon 1993

Erkan Serccedile Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe İzmirrsquode Belediye (1868-1945) Dokuz Eyluumll

Uumlniversitesi Yay İzmir 1998 Yaşar Aksoy Bir Kent Bir İnsan İzmirin Son Yuumlzyılı S Ferit

Eczacıbaşının Yaşamı ve Anıları Eczacıbaşı Vakfı Yay İstanbul1986

Borsası Tarihleri Mardin ve ccedilevresinin tarihine dair araştırmalar bu alanda oumlne ccedilıkan

oumlrneklerdir31

Altıncı grup Bu tuumlr ccedilalışmalar kentin ekonomik ve sosyal yapısındaki

değişim ile fiziki yapısındaki değişmeleri ortaya koymayı amaccedillayan ccedilalışmalardır32

Yedinci grup Ve son olarak yedinci gruptaki ccedilalışmalar kent tarihini kent

planlama tarihi şeklinde incelemektedir33

Kent tarihi uumlzerine yapılan ccedilalışmalarda oumlzellikle Osmanlı kenti

ccedilalışmalarının koumlkeninde Max Weberrsquoin duumlnya tarihindeki kent tiplemesine İslami

tarzı dacirchil etmemesine tepki verme uğraşı iccedilindeki İslam kenti tarihccedililiği

yatmaktadır34 Bu araştırmalar arasında son yıllarda yayınlanmış oumlnemli bir ccedilalışma

dikkati ccedilekmektedir Edhem Eldem Daniel Goffman ve Bruce Mastersrsquoın ortak

yayını olan Halep İstanbul ve İzmirrsquoi konu eden Doğu ile Batı Arasında Osmanlı

Kenti Halep İzmir ve İstanbul isimli bu ccedilalışma Weberci goumlruumlşuumln aksine bu uumlccedil

kentin her birinde farklı kentsel kimliklerin varlığını vurgulamaktadır35

Oumlte yandan son doumlnem ccedilalışmalarının bir kısmında Andre Raymond36

oumlrneğinde olduğu gibi Gustav Von Grunebaumrsquoun ortaya attığı İslam Kenti

Teorisirsquonin temelini oluşturan ve İslam kentini belirleyen tek oumlğenin dinsel faktoumlrler

olmadığı tek tip bir İslam kentinden ziyade kentin oluşumundaki boumllgesel ve

kuumlltuumlrel oumlzelliklerin dikkate alınması gerektiği ileri suumlruumllmektedir Raymond

ccedilalışmasında teorik accedilıdan İslam kenti modeline Halep Şam Kahire gibi Osmanlı

Arap kenti oumlrneklerinden hareketle eleştiriler getirmektedir37 Bahsi geccedilen tuumlm

ccedilalışmalar hem teorik hem de pratik accedilıdan kent tarihi yazımına olumlu katkılarıyla

31Oktay Oumlzel ve Goumlkhan Ccediletinsaya ldquoTuumlrkiyersquode Osmanlı Tarihccedililiğinin Son Ccedileyrek Yuumlzyılı Bir

Bilacircnccedilo Denemesirdquo httpwwwbilkentedutr~oozelosmanlidoc (4112006) s 27 32 Doğan Kuban İstanbul Bir Kent Tarihi Tarih Vakfı Yay İstanbul 1996 Rıfat Oumlzdemir XIX

Yuumlzyılın İlk Yarısında Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 1986 Zekiye Yenen Vakıf

Kurumu İmaret Sistemi Bağlamında Osmanlı Doumlnemi Tuumlrk Kentlerinin Kuruluş ve Gelişimi

Yayınlanmamış Doktora Tezi İstanbul Teknik Uumlniversitesi İstanbul 1987 33 Goumlnuumll Tankut Bir Başkentin İmarı Ankara (1929-1939) ODTUuml Ankara 1990 34 Eldem ve diğerleri s1 35 Huumllya Taş Ankararsquonın Buumltuumlncuumll Tarihine Katkı XVII Yuumlzyılda Ankara TTK Ankara 2006

s5 36 Andre Raymond Osmanlı Doumlneminde Arap KentleriTarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2000

Andre Raymond ve ccedilalışmaları uumlzerine ayrıntılı bilgi iccedilin ayrıca bkz N Bilge Oumlzel ldquoAndreacute

Raymond Arap Şehir Tarihinde Bir Doumlnuumlm NoktasırdquoTALİD Cilt III Sayı6 2005 ss571ndash587

37 Taş ss 5ndash6

oumlne ccedilıkmaktadır Bunların dışında İzmir ve Selanik kentleri uumlzerine yapılan

ccedilalışmalar bu araştırma kapsamındaki yol goumlsterici nitelikleri dolayısıyla ayrı bir

oumlneme sahiptir

3 Kent Tarihi Araştırmalarında İzmir ve Selanik

Kent tarihi araştırmalarında Arap-İslam mirasları dolayısıyla Osmanlı Arap

kentlerine olan ilgisizlikle paralellik kurularak Manisa ve İzmir gibi Batı Anadolu

kent tarihlerine Rum mirası yuumlzuumlnden ilgisiz kalındığı 38 fikrinin aksine İzmir kent

tarihccedililiğinde oumlnemli bir yere sahiptir İzmir kent tarihine dair oumlne ccedilıkan ccedilalışmalar

ise şunlardır İzmir kent tarihi alanında Zeki Arıkanrsquoın oumlnderliğinde gerek merkezi

[Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)] gerekse İzmir ve ccedilevresine ilişkin yerel

malzemenin bulunup işlenmesi ile boumllgesel tarihe oumlnemli katkılar yapıldı Yine

kassam (tereke) sicillerinden 1903-1908 doumlnemine ait sicilleri inceleyen Sabri

Yetkin İzmir hakkında oumlnemli bilgiler ortaya koydu Sabri Yetkinrsquoin ortaya koyduğu

veriler sosyo-ekonomik tarih araştırmalarının niteliğini arttırıcı sonuccedillar

iccedilermektedir Abdullah Martalrsquoın 19 Yuumlzyılın İkinci Yarısında İzmir ve Ccedilevresinde

Sanayi ve Ticaret adlı ccedilalışması ise Osmanlı sanayileşme suumlrecinin yanında XIX

yuumlzyılın kapitalist duumlnya ekonomisi ve Osmanlı ekonomisinin bu suumlreccedilteki yerine

accedilıklık getirdi39 Yine bu araştırma iccedilin uumlzerinde durulması gereken isimler Tuncer

Baykara ve Necmi Uumllkerrsquodir Tuncer Baykararsquonın eseri40 İzmir tarihi uumlzerine yapılan

ccedilalışmaların temel başvuru kaynağıdır Necmi Uumllkerrsquoin The Rise Of İzmir 1688-1740

adlı doktora tezinin41 diğerlerinden farkı ise ağırlıklı olarak Fransız ve İngiliz

arşivlerinden faydalanmış olmasında yatmaktadır

38 Eldem ve diğerleri s 11 39 Salih Oumlzbaran Tarih Tarihccedili ve Toplum Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2005 ss47ndash48 40 Tuncer Baykara İzmir Şehri ve Tarihi Akademi Kitabevi İzmir 2001 41 Necmi Uumllker The Rise of Izmir 1688-1740 The University of Michigan 1974 (The Rise)

Yine Siren Bora Sadık Kurt Serap Tabak ve Nahide Şimşirrsquoin ccedilalışmaları

İzmir uumlzerine yapılmış diğer doktora tez42 ccedilalışmalarıdır İzmir kent tarihinin

aydınlatılmasına İzmirrsquode faaliyet goumlsteren akademisyenlerin payının yanı sıra İzmir

Buumlyuumlkşehir Belediyesirsquonin43 katkıları da oumlnemli bir yere sahiptir Bu katkıya ek

olarak bahsedilmesi gereken bir diğer ccedilalışma Tarih Vakfı yayını olan Kent

Araştırmaları Bibliyografyasırsquodır44 Soumlz konusu kitap duumlnden buguumlne İzmir kenti

uumlzerine yayınlanmış ccedilalışmaların bibliyografyasını vermesi dolayısıyla faydalı bir

eserdir Bu kitap sadece İzmir iccedilin değil diğer tuumlm kentler uumlzerine yayınlanmış

ccedilalışmaların bibliyografya bilgisine ulaşma imkacircnı vermesi dolayısıyla kent tarihi

uumlzerine ccedilalışmakta olan tuumlm araştırmacıların kitaplıklarında olması gerekli başlıca

bibliyografyalardan biridir

Araştırmanın İzmir boumlluumlmuumlne ilişkin oumlnemli bilgiler sunan kent kitaplığı

dizisindeki yayınlar dışında İzmir hakkında ufuk accedilıcı nitelikleriyle oumlne ccedilıkan diğer

ccedilalışmalar şunlardır Daniel Goffmanrsquoın İzmir ve Levanten Duumlnya 1550-1650 45 adlı

kitabı bu accedilıdan oumlrnek bir ccedilalışmadır Oumlzellikle İzmirrsquoin duumlnya ticareti ile

buumltuumlnleşmesini aydınlatmayı amaccedillayan ccedilalışma arşiv malzemelerini kullanarak

İzmirrsquoin XVI ve XVII yuumlzyıllarına ışık tutmaktadır Yine The Commerce of Smyrna

42Serap Tabak İzmir Şehrinde Muumllki İdare ve İdareciler (1867-1950) Yayınlanmamış Doktora

Tezi Ege Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İzmir 1997 Nahide Şimşir İzmir`in Sosyal ve

Ekonomik Tarihi (1730-1792) Yayınlanmamış Doktora Tezi Ege Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml İzmir 1999 (İzmirrsquoin Sosyal) Sadık Kurt İzmirrsquode Kamu Hizmeti Goumlren Kuruluşlar

1850-1950 Yayınlanmamış Doktora Tezi Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Atatuumlrk İlkeleri ve İnkılacircp Tarihi

Enstituumlsuuml İzmir 1996 Siren Bora 20 YY Basınında İzmirrsquode Yahudiler 1908-1923 Yayınlanmış

Doktora Tezi Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Atatuumlrk İlkeleri ve İnkılacircp Tarihi Enstituumlsuuml İzmir 1993 Bu

doktora tezi 1995 yılında basılmıştır Siren Bora İzmir Yahudileri Tarihi 1908-1923 Goumlzlem

Yayıncılık Gazetecilik AŞ İstanbul 1995 43İzmir Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınlarından İzmir Kent Kitaplığı Dizisirsquonde yer alan bazı

kitaplar şunlardır Muumlbahat S Kuumltuumlkoğlu İzmir Tarihinden Kesitler İzmir Buumlyuumlkşehir Belediyesi

(BB) Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000 Muumlbahat S Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının

Sosyal ve İktisadi Yapısı İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000 Emel Kayın İzmir Oteller Tarihi

İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000 İlhan Pınar Hacılar Seyyahlar Misyonerler ve İzmir

(Yabancıların Goumlzuumlyle Osmanlı Doumlneminde İzmir 1608-1918) İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir

2001 (Hacılar Seyyahlar) Erkan Serccedile İzmirde Kitapccedilılık 1839-1928 İzmir BB Kuumlltuumlr Yay

İzmir 2002 Muumlnir Aktepe İzmir Yazıları Camiler Hanlar Medreseler Sebiller İzmir BB

Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003 Frederic Bauden İzmir Gezisi Antoine Gallandın Bir Elyazması (1678)

ccedilev Erol Uumlyepazarcı İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003 Ccedilınar Atay Kapanan Kapılar İzmir

Hanları İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003 vb 44 Kent Araştırmaları Bibliyografyası (Haz Bahar Aksel ve Filiz Oumlğretmen) Tarih Vakfı Yurt

Yay İstanbul 2001 İzmir iccedilin bkz ss 287ndash323 45 Daniel Goffman İzmir ve Levanten Duumlnya 1550-1650 Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1995

(Levanten Duumlnya)

in The Eighteenth Century 1700-1820 46 ccedilalışmasıyla işletmeler tarihine katkıda

bulunmuş olan Elena Frangakis Syrettrsquoin kitabı oumlzellikle İngiliz tuumlccarlarının Levant

Companyrsquoden gizli olarak giriştikleri kredili satışlarla bu konuya accedilıklık

getirmektedir 47

Tuumlrkiyersquodeki İzmir kent tarihi uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla kıyaslandığında

Osmanlı doumlneminin yine oumlnemli bir liman kenti olan Selanik aynı duumlzeyde ilgiyle

ele alınmamıştır Selanik uumlzerine basılmış eserlerin birccediloğu yabancı araştırmacıların

uumlruumlnuumlduumlr Osmanlı Devletirsquonin başlıca ekonomik merkezlerinden biri olan ve

devletin son doumlnemlerinde siyasi oluşumların merkezi haline gelerek politik bir

kimlik kazanan Selanikrsquoin sahip olduğu Osmanlı mirası aydınlatılması gereken bir

alandır Guumlnuumlmuumlzde Avrupalı tarihccedililer tarafından goumlrduumlğuuml ilginin yanında

Selanikrsquoin toplumsal ccedileşitliliği ve ekonomik oumlnemi dolayısıyla Osmanlı tarihindeki

yerinin ortaya konması gerekmektedir Selanik uumlzerine yayınlanmış belli başlı eserler

ve tezler ise şunlardır

Ayhan Palarsquonın48 doktora tezi XV ve XVI yuumlzyıl Selanik kenti hakkında

olup Oumlzguumlr Kolccedilakrsquoın49 tezi ise XVI yuumlzyıl Selanik kentindeki ccediluha uumlretimini ele

alarak Selanik kentinin Yahudi cemaati uumlzerinde yoğunlaşmaktadır Arşiv

malzemeleriyle ccediluha uumlretiminin ortaya konduğu araştırma kentin genel goumlruumlntuumlsuumlnuuml

vermekten ziyade Selanik Yahudileri ve ccediluha ilişkisine vurgu yapmaktadır Yine

Mark Mazowerrsquoin Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar ve

Yahudiler (1430-1950) 50 adlı kitabı 1430-1950 gibi bir tarihlendirmeye sahip olsa

da iccedileriğinde ağırlıklı olarak XIX yuumlzyıl Selanikrsquoi hakkında bilgilere yer veren bir

kitaptır Bu kitabı kaynak olarak kullanımda karşılaşılan sıkıntı verilen bilgilerin

46Elena Frangakis Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-1820)

Athens 1992 47Suraiya Faroqhi ldquoOn sekizinci Yuumlzyıl Osmanlı Kentleri Bilinenler ve Bilinmeyenlerrdquo Kent

Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu

Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 (Bilinenler ve

Bilinmeyenler) s64 48Ayhan Pala XV ve XVI Yuumlzyıllarda Selanik Şehri Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara1991 49Oumlzguumlr Kolccedilak Osmanlılarda Bir Kuumlccediluumlk Sanayi Oumlrneği Selanik Ccediluha Dokumacılığı (1500-

1650) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul

2005 50Mark Mazower Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar ve Yahudiler (1430-

1950) YKY İstanbul 2007

hangi zaman dilimine ait olduğuna dair okuyucusuna yaşattığı belirsizliktir Meropi

Anastassiadoursquonun Tanzimat Ccedilağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912)51 adlı

kitabı XIX yuumlzyılda Selanikrsquoin geccedilirmiş olduğu kentsel doumlnuumlşuumlme yer veren bir

eserdir Birccedilok farklı yazarın kaleminden ccedilıkan boumlluumlmlerden oluşan Gilles Veinstein

tarafından hazırlanan Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın

Uyanışı 52 adlı kitap ise Selanikrsquoteki Yahudiler ve Yahudilerin kent yaşamına vurgu

yapan bir eserdir

Oumlte yandan XVIII yuumlzyıl Osmanlı kent monografilerinin en eskilerinden biri

N Svoronosrsquoun53 ccedilalışmasıdır Le Commerce de Salonique au XVIII siegravecle adındaki

Fransız kent tarihccedililiği geleneğine sahip ccedilalışmada mekacircnsal ilişkiler kitabın ağırlık

noktasını oluşturmaktadır54 Aynı yazarın Salonique amp Cavalla 1686-1792 adlı

kitabı ise bir envanter ccedilalışması olup Selanik ticaretini aydınlatıcı bir niteliktedir

Yine Selanik tarihini duumlnden buguumlne ele alan Apostolos Vacalopoulosrsquoun55 A

History of Thessaloniki ve aynı yazarın History of Macedonia 1354-1833 adlı

kitapları Selanik hakkında oumlnemli bilgiler veren eserlerdir

c Araştırma Youmlntemi

ldquoSosyal bir olgu olarak tanımlanan ve artan bir ilgiyle incelenmeye başlanan

kent olgusu aynı duumlzeyde ilgiyle nasıl araştırılmalıdırrdquo Birbirinden farklı her bir

disiplin bu soruya kendi alanı kapsamında yanıt aramıştır Aynı şekilde kent tarihi

uumlzerine ccedilalışmayı seccedilen her bir araştırmacı adına bu soruya yanıt aramak youmlntem

accedilısından bir karar verebilmek iccedilin bir zorunluluk halidir Bu araştırma iccedilinde aynı

duumlzeyde oumlneme sahip olan bu soruya konuyla ilgili oumlnerilerden hareketle bir yanıt

bulmak muumlmkuumln olabilir

51Meropi Anastassiadou Tanzimat Ccedilağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912) Tarih Vakfı

Yurt Yay İstanbul 2010 52Gilles Veinstein (Haz) Selanik 1850ndash1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın Uyanışı

İletişim Yay İstanbul 1999 53N Svoronos Le Commerce de Salonique Au XVIII Siegravecle Presses Universitaires De France

Paris 1956 (Le Commerce) N Svoronos Salonique amp Cavalla (1686-1792) Librairie DrsquoAmerique

Et DrsquoOrient Adrien-Maisonneuve 11 Paris 1951 (Salonique) 54 Faroqhi Bilinenler ve Bilinmeyenler s54 55 Apostolos E Vacalopoulos A History Of Thessaloniki ccedilev TF Carney Institute For Balkan

Studies Thessaloniki 1963 (Thessaloniki) Apostolos Ε Vacalopoulos History of Macedonia

1354-1833 ccedilev Peter Megan Institute for Balkan Studies Thessaloniki 1973 (Macedonia)

1 Kent Tarihi Nasıl Yazılmalı

Oumlncelikle kent tarihinin temel amacı insan ile fiziksel ccedilevre arasındaki

doğrudan ilişkiyi anlatmak olmalıdır56 Bu temel amaccedil doğrultusunda kent tarihinin

nasıl yazılması gerektiğine dair ortaya konan fikirler şoumlyledir

Mahalle kimliğinin kent kimliğinden daha gelişmiş olduğunu soumlyleyen Sevgi

Aktuumlre kent tarihi yazımında mekacircnsal boyutun oumlnemine dikkati ccedilekmektedir

Aktuumlrersquoye goumlre kent tarihinde mekacircnsal boyutun unsurları ise şunlardır

Kentin iccedilinde yer aldığı ldquonetworkrdquo

Kentin yakın ccedilevresinde yer alan kırsal etki alanı ile olan ikili ilişki

Kentin mekacircnsal yapısını oluşturan mahalleler ve mahallelerde yer alan konut

dokuları 57

Kentin ruhunun ortaya konması ya da kentin tuumlzel kişiliğinin araştırılması

gerektiğini soumlyleyen Sina Akşinrsquoe goumlre ise kent tarihi yazımında dikkate alınması

gereken unsurlar şunlar olmalıdır

Kentin Coğrafyası

Kentin İktisadi Durumu

Siyasi Durum

Kentin Kuumlltuumlrel Kimliği

Kentin Toplumsal Yapısı

Kentin Maddi Yapısı 58

Oumlzer Ergenccedil ise kent tarihi uumlzerine araştırma yapanların şu uumlccedil unsuru

accedilıklığa kavuşturmaları gerektiğini vurgulamaktadır

Kır-kent arasındaki ilişki

Kentlerin birbiriyle ilişkileri

56 Doğan Kuban ldquoKent Tarihi Yazmak Uumlzerinerdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6

Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak Yayını

Numune Matbaacılık İstanbul 1994 s39 57Sevgi Aktuumlre ldquoTarih İccedilinde Anadolu Kenti Mekacircnsal Yapı Ccediloumlzuumlmlemelerine İlişkin Bazı Goumlzlem

ve Oumlnerilerrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu

Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994

ss49ndash51 58Sina Akşin ldquoKent Tarihinde Yaklaşımrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994

(Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını Numune

Matbaacılık İstanbul 1994 ss8ndash9

Kentin ccedilevresindeki siyasi ve sosyo-ekonomik yapılar iccedilindeki durumu59

Oumlte yandan kent tarihi araştırmalarında sağlıklı analizler yapabilmek iccedilin iki

model oumlnerilmektedir Bunlar Merkezi Yer Sistemleri ve Yol Ağı Sistemi modelleridir

Merkezi yer sistemi modelinde kent ccedilevresindeki alana ekonomik idari veya

kuumlltuumlrel accedilıdan hizmet veren bir merkezi yer konumundadır Bu bir boumllge iccedilinde bir

noktada yoğunlaşmadır Yol ağı sistemi modelinde ise kent yol sistemi kent

ccedilevresine ve bağlantılı olduğu yerlere goumlre biccedilimlenmektedir 60

Goumlruumllduumlğuuml uumlzere ldquokent tarihi nasıl yazılmalırdquo Sorusuna bu alana emeği

geccedilen isimler birkaccedil fark dışında genelde ortak oumlnerilerde bulunmuşlardır Sonuccedil

olarak bu ccedilalışma İzmir ve Selanik kentlerini

Yakın ccedilevresiyle ilişkileri

Daha geniş ccedilevresiyle ilişkileri

Uumllke iccedilinde veya uumllkeler arası ilişkileri 61 bağlamında merkezi yer sistemleri

modeli ccedilerccedilevesinde ortaya koymayı amaccedillamaktadır

2 Karşılaştırmalı Youmlntem ve Kent Tarihi

1970rsquolerin ortalarında Sosyal Tarih dergisi ilk yayınlandığında sosyal tarih

iccedilin bir ccedileşit oluşum niteliğindeydi Aynı oluşum lsquokarşılaştırmalı tarihrsquo youmlntemini de

kapsamaktaydı Yazarlar karşılaştırmanın sosyal tarihe ek bir perspektifle

yapılabileceğini onaylanmayan davranışlara karşı teknik bir savunma ve entelektuumlel

etkiyle karşılaştırmanın iccedile doumlnuumlk veya ulusal oumlnyargıları azaltabileceğini

accedilıkladılar62 Theda Skocpolrsquoun da belirttiği gibi karşılaştırmalı tarih kuram ile

tarihin birbirini etkilemesinden doğmaktadır Dolayısıyla sırası geldiğinde her

ikisinin de zenginleştirilmesine katkıda bulunmalıdır63 Gerccedilektende Alexis de

Tocqueville ve Max Weberrsquoden Marc Bloch Reinhard Bendix ve Barrington

59 Ergenccedil Şehir Tarihi s 670 60 Hohenberg ve Lynn pp 4ndash5rsquoden Aktaran Ergenccedil Şehir Tarihi s671 61 Taş s8 62Jeremy Black Studying History (2nd ed) Palgrave Publishers New York2000

httpsiteebrarycomlibdeulibraryDocid=2003014ampppg=119 (12102006) p105

63Theda Skocpol Devletler ve Toplumsal Devrimler Fransa Rusya ve Ccedilinrsquoin Karşılaştırmalı Bir

Ccediloumlzuumlmlemesi İmge Kitabevi Ankara 2004s18

Moorersquoa karşılaştırmalı tarih uygulayıcıları genellikle sosyal yapılar ve kuumlltuumlrlerin

ccedilığır accedilan doumlnuumlşuumlmlerini ve sosyal dinamiklerini anlamakla ilgilendiler64

Bu isimlerden Barrington Moore gerccedilekten kapsamlı bir karşılaştırmalı tarih

ccedilalışmasının en iyi oumlrneğini veren kişiydi Social Origins of Dictatorship and

Democracy65 İngiltere Fransa Amerika Ccedilin Japon ve Hindistan şeklindeki

şaşırtıcı bir uumllke dizisi iccedilinde arazi sahibi-koumlyluuml ilişkilerinin anıtsal bir ccedilalışmasıdır

Moorersquoun amacı parlamenter demokrasi faşizm ya da komuumlnizmin farklı yerlerdeki

yuumlkselişine bakarak bunun nasıl kuumlltuumlrel koşul ve değişkenlerle olduğunu

goumlstermekti66 Yine karşılaştırmalı tarihe hizmet eden bir diğer oumlnemli isim Theda

Skocpolrsquodur Moorersquoun oumlğrencisi olan Skocpolrsquoun bu alandaki oumlnemi Moorersquodan

daha yuumlksek bir dereceye taşınacak karşılaştırmalı youmlntemi kullanmış olmasıdır

Skocpolrsquoun kitabı Moorersquoun tezinin geliştirilmesidir ve bu gelişim oumlzellikle

ccedilalışmasına uluslararası faktoumlrlerin dacirchil edilmesi şeklinde gerccedilekleşmiştir67

Karşılaştırmalı tarih uygulama şekli itibariyle uumlccedil kategoride

değerlendirilmektedir68

1 Paralel karşılaştırmalı tarih (Parallel comparative history) Bu tuumlr

karşılaştırmalı tarih youmlnteminde bir dizi halindeki tarihsel olaylar okuyucuyu

ikna edebilmek iccedilin sebepleriyle verilir ve bu youmlntemde accedilıkccedila tanımlanan

hipotez veya teori tekrarlanarak kanıtlanabilir

2 Zıtlıklara youmlnelik karşılaştırmalı tarih (Contrast of contexts) Bu youmlntem

ise paralel karşılaştırmalı tarihin tamamıyla zıttı bir amaccedilla tarihsel olayların

izini suumlrmektedir

3 Makro-analitik karşılaştırmalı tarih (Macro-causal analysis) Bu

kategorideki karşılaştırmalı tarih uygulamasını bilim adamları oumlncelikle

makro duumlzey yapılar ve suumlreccediller hakkında nedensel ccedilıkarımlar yapmak

64Theda Skocpol ve Margaret SomersldquoThe Use Of Comparative History in Macrosocial İnquiryrdquo

Comparative Studies in Society and History Vol 22 No 2 1980 p174

httpwwwjstororgstable178404 (6102009)

65Barrington Moore Jr Diktatoumlrluumlğuumln ve Demokrasinin Toplumsal Koumlkenleri Ccedilağdaş

Duumlnyanın Yaratılmasında Soylunun ve Koumlyluumlnuumln Rol uuml ccedilev Şirin Tekeli ve

Alacirceddin Şenel İmge Kitabevi Ankara2003

66 Black p105

67 Stephen Hobden İnternational Relations ampHistorical Sociology Breaking down Boundaries

Routledge Florance 1998 p31

httpsiteebrarycomlibdeulibraryDocid=2003475ampppg=28 (16102006)

68 Skocpol ve Somers pp176ndash181

amacıyla kullanır Barrington Moorersquoun Social Origins of Dictatorship and

Democracy ve Theda Skocpolrsquoun States and Social Revolutions adlı eserleri

bu kategoriyi oumlrnekleyen ccedilalışmalardır

Karşılaştırmalı youmlntemi uygulayan ve teorik katkısıyla bahsedilmesi gereken

bir diğer oumlnemli isim Charles Tillyrsquodir Tillyrsquonin devleti kuumlresel duumlzeyde

incelemesinden sonra ise tarihsel karşılaştırma doumlrt kategoriye boumlluumlnduuml69

1 Bireysel karşılaştırmalar (individualizing comparisons)

2 Evrensel karşılaştırmalar (universalizing comparisons)

3 Varyasyonlu karşılaştırmalar (variation-finding comparisons)

4 Kapsamlı karşılaştırmalar (encompassing comparisons)

Birccedilok oumlnemli ismin ccedilalışmalarıyla bu alana hizmetleri yanında yerel tarih ve

kent tarihi araştırmaları da ldquokarşılaştırmalı tarihrdquoi besleyen bir niteliğe sahiptir

Marc Bloch kent tarihi araştırmalarının karşılaştırmalı tarihe olan katkısını ise şu

soumlzlerle ifade etmektedir

ldquoKarşılaştırmalı tarih yerel ccedilalışmaları tanımaya ve onlara hizmet

etmeye hazırdır zira yerel ccedilalışmalar olmadan karşılaştırmalı tarih hiccedilbir şey

ifade etmez tıpkı yerel ccedilalışmaların da karşılaştırmalı tarihsiz hiccedilbir işleve

sahip olamayacakları gibirdquo 70

Kent tarihi araştırmalarında karşılaştırmalı tarihin temellerini atan kişi ise

Max Weberrsquodir Batılı olan ve olmayan (Oumlrneğin Asya tipi) kentler arasındaki

karşılaştırmalar Avruparsquonın kentleşmesini ve kapitalizme geccedilişini accedilıklayan lsquoklasikrsquo

kuramcıların zihnini işgal eden konulardan biridir Aynı şekilde Weberrsquoin

ccedilalışmalarına da Batıdaki devingen toplumsal değişme ile Batılı olmayan kentsel

gelişmenin sınırlılığı arasındaki ccedilelişki71 youmln vermiştir Bu amaccedil ccedilerccedilevesinde

Weber Batı ve Batı dışındaki toplumlar arasında karşılaştırmalı bir analiz

gerccedilekleştirmiştir Weberrsquoin ccedilalışmalarında vurgu yaptığı Batı ve Batılı olmayan

ayrımının ardından da bu alandaki karşılaştırmalar accedilısından geri doumlnuumllmez bir yola

girilmiştir Fernand Braudelrsquoin de vurguladığı gibi ldquoister kıyafet para kent veya

kapitalizmden soumlz edilsin Weberrsquoin ardından karşılaştırmalardan kaccedilınmak

69 Lewis Pyenson ldquoComparative History Sciencerdquo httpwwwshpltdcoukpyenson-comparative-

historypdf (6102009) p 7 70Marc Bloch ldquoAvrupalı Toplumlarının Karşılaştırmalı Tarihi İccedilinrdquo Tarih ve Tarihccedili Alan Yay

İstanbul 1985 s48 71 RJHolton Kentler Kapitalizm ve Uygarlık İmge Kitabevi Ankara1999 s30

olanaksızdır Ccediluumlnkuuml Avrupa kendini lsquodiğer kıtalara goumlrersquo accedilıklamaya son

vermemiştirrdquo 72

Sosyal tarihin genişleyen alanı ccedilerccedilevesinde karşılaştırmaların kaccedilınılmaz

olduğu bu ortamda kent araştırmalarında karşılaştırmalı youmlntemi uygulayan

ccedilalışmalardan biri Suraiya Faroqhirsquoye diğeri Oumlzer Ergenccedilrsquoe aittir Suraiya

Faroqhirsquonin Ankara ve Kayseri uumlzerine yaptığı ccedilalışmada73 iki kentin konut yapıları

fiziki yapıları ve toplumsal tabakalaşma gibi konular ele alınmıştır Aynı şekilde

Oumlzer Ergenccedil de74 iki kent uumlzerine yaptığı ccedilalışmasında Ankara ve Konya kentlerinin

XVI yuumlzyıldaki sosyo-ekonomik tarihine ışık tutmaktadır

İki kent uumlzerine yaptığı ccedilalışmasında karşılaştırmalı youmlntemi uygulayan Oumlzer

Ergenccedil ccedilalışmasını uumlccedil boumlluumlm halinde ele almıştır Ccedilalışmanın birinci ve ikinci

boumlluumlmlerinde birbirlerinden bağımsız bir şekilde Ankara ve Konyarsquonın fiziki yapısı

ve takip eden boumlluumlmde demografik yapıları ele alınmıştır Ergenccedilrsquoin ccedilalışmasının

uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuuml ise ldquoToplumsal İlişkiler Bakımından Osmanlı Şehrirdquo başlığıyla

youmlnetim ekonomi ve sosyal hayat ccedilerccedilevesinde her iki kenti birlikte ele almaktadır

Ve son olarak ccedilalışma her iki kent hakkında uumlccedil boumlluumlmuumln başlıkları kapsamında

karşılaştırmanın yapıldığı sonuccedil boumlluumlmuumlyle son bulmaktadır Uumllkemizde henuumlz bir

karşılaştırmalı youmlntem literatuumlruumlnuumln oluşmamış olması ve uygulama oumlrneklerinin de

yeterli duumlzeyde olmadığı bu ortamda Oumlzer Ergenccedilrsquoin ccedilalışması bu araştırmada yol

goumlsterici bir niteliğe sahip olacaktır Bahsi geccedilen oumlrnekten hareketle bu ccedilalışma

kapsamında İzmir ve Selanik kentlerini aynı duumlzen ve işleyişle ele almak

muumlmkuumlnduumlr Bu bağlamda ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuumlnde kent olgusu ve Osmanlı

kenti kentsellik ve kapitalistleşme suumlrecine accedilıklık getirmek suretiyle ele alınacaktır

Boumlylelikle doumlneme ilişkin genel bir resim ortaya konduktan sonra ikinci ve uumlccediluumlncuuml

boumlluumlmde ayrı ayrı İzmir ve Selanik kentlerinin oumlnce fiziki yapıları ardından idari ve

demografik yapıları sonra ekonomik ve sosyal yapıları ele alınacaktır Sonuccedil

kısmında ise fiziki idari demografik ve sosyo-ekonomik yapıları ortaya konan

İzmir ve Selanik kentleri karşılaştırılarak bir değerlendirmeye tabi tutulacaktır

72Fernand Braudel Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII Yuumlzyıllar Guumlndelik

Hayatın Yapıları İmge Kitabevi Ankara 2004 (Maddi Uygarlık) s461 73Suraiya Faroqhi Men of Modest Substance House Owners and House Property in

Seventeenth-Century Ankara and Kayseri Cambridge University Press Cambridge1987 74Ergenccedil Ankara ve Konya

Oumlte yandan karşılaştırmalı tarih kapsamında accedilıklık getirilmesi gereken bir

diğer husus kaynak kullanımına ilişkindir Genelde Osmanlı tapu tahrir defterleri ya

da şeriyye sicil defterlerinden yararlanarak yapılan kent araştırmalarında kaynak

kullanımında oumlne ccedilıkan eğilimler75 şunlardır

1 Bir kent ya da boumllgenin bir zamanına ait bir veya birkaccedil şeriyye sicilini tahrir

defterini vb oumlrnek olarak seccedilip defterin tuumlmuumlnuuml76 ya da seccedililen kısımlarını

aynen yayınlamak

2 Genel tercih goumlren bir diğer youmlntemde bir kentin veya boumllgenin bir zamanına

ait buumltuumln şeriyye sicil defterleri oumlrneklem veri tabanı olarak alınır veya

bunlardan seccedilmeler yaparak ve yer yer tahrir muumlhime vb defterlerinden

sicilleri destekleme yoluna gidilir77 Yine bu kullanımda taşra uumlzerine farklı

belge tuumlrleri kullanılarak yapılan daha sosyal ve metodolojik inceleme

oumlrnekleri de bulunmaktadır78

3 Diğer bir uygulamada ise kent ya da boumllge araştırılan konu iccedilin oumlrnek teşkil

edecek bir oumlrneklem veri tabanı olarak algılanır ve bu amaccedilla oumlrnek seccedililen

defterlerle mikro duumlzeyden makro sonuccedillar ccedilıkarılır79

Soumlz konusu eğilimler bağlamında inceleme konusu dacirchilindeki zorluklardan

ilki sadece bir kent uumlzerine yapılan araştırmaların kendine has zorluklarının

karşısında bu ccedilalışmada iki kentin inceleniyor olmasıdır Dolayısıyla bu durum

konuyla ilgili karşılaşılacak sorunları ikiye katlamaktadır Bunun yanında ikinci

husus araştırma ile ilgili arşiv malzemeleri accedilısından İzmir ve Selanik kentleri

arasında buumlyuumlk bir farkın soumlz konusu olmasıdır İzmir hakkında arşiv malzemelerinin

kısıtlı hali İzmir kadı sicillerinin buumlyuumlk oranda yok olmasından kaynaklanmaktadır

75 Reyhan ss 5ndash8 76Oumlmer Luumltfi Barkan ve Enver Mericcedilli Huumldavendigar Livası Tahrir Defterleri CiltI

Ankara1988 Halil İnalcık Hicri 815 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid Ankara1988 77 Rıfat Oumlzdemir XIX Yuumlzyılın İkinci Yarısında Ankara Fiziki Demografik İdari ve Sosyo-

Ekonomik Yapısı (1785-1840) Ankara1998 İbrahim Yılmazccedilelik XIX Yuumlzyılın İlk Yarısında

Diyarbakır Ankara1995 Feridun Emecen XVI Asırda Manisa Kazası Ankara1989 78Amy Singer Kadılar Kullar Kuduumlsluuml Koumlyluumller ccedilev Sema Bulutsuz İstanbul 1996 Dror

Zersquoevi Kuduumls 17 Yuumlzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi ccedilev Serpil Ccedilağlayan

İstanbul 2000 Dina Rizky Khoury Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu

Musul (1540-1834) ccedilev Uumllkuumln Tansel İstanbul 2003 79 Huricihan İslamoğlu İnan Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Koumlyluuml ccedilev Sabri Tekay

İstanbul1991 Karen Barkey Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi ccedilev

Zeynep Altok İstanbul 1999

Oumlte yandan İzmir ile ilgili kaygıları azaltan hususlar ise yabancı arşivleri kullanmak

suretiyle bu konudaki eksikliği gideren ikinci el kaynakların mevcudiyeti ve

karşılaştırmalı tarihin bu konudaki birincil oumlnceliğine yapılan vurgudur Bu vurguya

goumlre karşılaştırmalı tarih kanıtlarını neredeyse tamamen ikincil kaynaklardan ccedilıkarır

karşılaştırmalı tarihccedililerin temel goumlrevi ise karşılaştırmalı ccedilalışmada incelenen geniş

zaman dilimlerinin ve ccedileşitli mekacircnların oumlzguumll hallerine ilişkin yeni veriler ortaya

koymaktan değil ccedileşitli tarihsel oumlrnekler boyunca ccedilıkan tuumlm nedensel savların

oumlnemini ve geccedilerliliğini saptamaktır80 Boumlylelikle karşılaştırmalı youmlntem kaynak

kullanımında uygulayıcılarına araştırma faaliyetini olumsuz etkilemesi muhtemel

sorunlara karşı accedilık bir kapı bırakmaktadır Ancak bu ccedilalışmada arşiv belgeleri

vazgeccedililmez bir oumlnem ve değerdedir Bu accedilıdan ccedilalışmada ulaşılan arşiv belgeleri

konu ve youmlntem kapsamında karşılaştırmalara uygun veri olup olmadığına bakılmak

suretiyle değerlendirmeye tabi tutulacaktır

80 Skocpol ss16ndash17

11KENT VE KENTLEŞME OLGUSU

111 Kent Olgusu

ldquoKentrdquo kavramı Latince yurttaşlık (civitas) ve hemşerilik kavramlarından

tuumlremiştir Bu kavramların Eski Roma duumlnyasındaki oumlnemi Klasik Yunan

felsefesinin kenti (polis) kamusal yurttaşlık haklarına dayandırmasından

kaynaklanmaktadır Buna goumlre Kent (polis) youmlnetimine katılabilmek iccedilin oumlzguumlr

erkek ve taşınmaz mal sahibi olmak gerekiyordu Bu şekilde hane halkı uumlzerindeki

youmlnetim yetkisine sahip olan muumllk sahiplerinin daha geniş siyasal otoriteyi

kullanmaya da hakları olduğu kabul goumlrmekteydi81 Almancada Latince civitas

yerine kentli iccedilin buumlrger kavramı benimsenirken Ortaccedilağ sonu kent yurttaşlığının

hukuki kavramlarının ccediloğu Aristoteles gibi klasik yazarlardan ya da St

Augustinersquoin sunduğu Hıristiyanlığa oumlzguuml ldquoTanrı Yurttaşlığırdquo kavramlarından

kaynaklanmaktadır Buna goumlre hem korunaklı ndash surlarla ccedilevrili ndash hem de malların

ve fikirlerin oumlzguumlrce değiş tokuş edilebildiği bir ortam olarak Batılı kent kavramı

yerleşti82 Kır ve kent ayrımını ortaya koyma ccedilabalarında sosyal bir olgu olarak

dikkatleri uumlzerine ccedileken kent kavramı pek ccedilok farklı niteliğine vurguyla

tanımlanabilmektedir Oumlrneğin Amerikan toplumbilimcilerinden Queen ve

Carpenterrsquoa goumlre kent ldquoyerine ve zamanına goumlre geniş sayılacak biccedilimde bir araya

gelmiş ve bir takım ayırt edici oumlzellikleri bulunan insanlar ve yapılar topluluğudurrdquo

Yine Louis Wirthrsquoe goumlre kent ldquotoplumsal bakımdan benzerlik goumlstermeyen

bireylerin oluşturduğu goumlreceli olarak geniş yoğun nuumlfuslu ve mekacircnda suumlreklilik

niteliği olan yerleşmedirrdquo83 Kapitalizme yaptığı vurguyla Karl Marxrsquoa goumlre kent

ldquoyalnız uumlretim guumlccedillerinin değil erkin toplandığı toprak iyeliğinden kopuk bir

81Holton s13

82Holton ss18 ndash19

83Ruşen Keleş Kentleşme Politikası İmge Kitabevi Ankara 2004 (Kentleşme) s107

kapitalizme dayanan bir yerleşmedir 84 Kent olgusunun iktisadi niteliğine vurgu

yapan Max Weberrsquoe goumlre kent ldquosakinlerinin hayatlarını tarımdan değil esas

itibariyle ticaret ve alışverişle kazandıkları bir yerleşim yeridirrdquo Bu vurgudaki

anlamıyla kent bir pazar yeridir85

112 Tarihsel Suumlreccedilte Kentleşme

Uygarlıkların gelişimi ve ilerlemesini aydınlatmaya youmlnelik ileri suumlruumllen

goumlruumlşlerde ldquokentleşmerdquo olgusu altı ccedilizilen bir husus olarak dikkati ccedilekmektedir Bu

konuda uygarlıkların genişlemesini kent kaynaklı yeniliklerle ya da kentsel devrim

ile tanımlayan Gordon Childe ve Lewis Mumford oumlne ccedilıkan isimlerdir Oumlzellikle

Gordon Childersquoın duumlnya uygarlıklarının ilk ccedilağlardaki kentsel devrim tezi yaygın

bir kabul goumlrduuml86 Dolayısıyla bu tespit kentleşmeyi bir buumltuumln olarak anlamanın

kentlerin ortaya ccedilıkış ve gelişimlerinin tarihsel suumlrecinde saklı olduğunu

goumlstermektedir

Kentlerin ilk olarak İOuml 3000 ve 2000 yıllarında ortaya ccedilıktığını belirten

Leonardo Benevolorsquoya goumlre kentler Mezopotamya ile Nil İndus ve Sarı Irmak

vadilerinde tarım uumlruumlnlerinin biriktirilmesi ve uumlruumln fazlasının takas edilmesi iccedilin bir

komuta merkezi şeklinde oluşturuldu87 Eski Mezopotamyarsquodaki Kacircrum sistemi

başlangıccedilta bir nehir limanını ifade etmekteyken sonradan antrepolar ve iccedillerinde

ihracatccedilılar ithalatccedilılar armatoumlrler ve bankaları barındıran ve gerektiğinde ticari

mahkemeler olarak ccedilalışan ticaret odalarını ifade eder hale geldi Asur tabletlerinden

anlaşıldığı uumlzere bu doumlnem buumlyuumlk bir ticaret ağı bulunmaktaydı ve devlet denetimi

ve muumldahalesine karşın Kacircrumlar oumlzel ticari faaliyetlere sahipti88 Benevolo ile

84Keleş Kentleşme s132 85Max Weber Şehir Modern Kentin Oluşumu Bakış Yay İstanbul 2000ss74ndash75

86Holton ss 182ndash184

87Leonardo Benevolo Avrupa Tarihinde Kentler ccedilev Nur Nirven Afa Yayıncılık İstanbul 1995

Anadolursquoda iki ayrı tip ticari yerleşme vardı Kacircrum bunların arasında en ccedilok bilineni ve en

buumlyuumlğuumlduumlr Rıhtım anlamına gelen kacircrum Mezopotamyarsquodaki ticaret ccediloğunlukla suyoluyla

yapıldığından zamanla bir kentte tuumlccarların iş iccedilin toplandığı ticari liman ve mahalle anlamını

kazandı Ameacutelie Kuhrt Eski Ccedilağrsquoda Yakındoğu (MOuml3000-330) Cilt I ccedilev Dilek Şendil Tuumlrkiye

İş Bankası Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2010 s 119

88Jean Baechler Kapitalizmin Koumlkenleri ccedilev Mehmet Ali Kılıccedilbay İmge Kitabevi Ankara1994

benzer bir soumlylemle Lewis Mumfordrsquoa goumlre de kentler uygarlığın uumlruumlnlerinin

depolanıp dolaşıma gireceği şekilde donatılan yapılar olarak ortaya ccedilıktı89 Bu

başlangıccedil noktasıyla Eski ccedilağlarda kentlerin varlığı iccedilin gerekli oumln koşul kentin

buumlyuumlk oranda bağımlı bir topluluğun ndash art boumllgeye bağımlı bir topluluğun ndash ortaya

ccedilıkmasına olanak tanımasıdır Oumlte yandan nuumlfusun kentte yoğunlaşması iccedilin buluşlar

ve teknoloji gerekmektedir Bu yuumlzden tekerlek dingil pulluk toprağı işlemek

hayvanları evcilleştirmek gibi oumlğeler kent oluşumunun oumln koşulları olarak

goumlruumlnmektedir90

Ortaccedilağrsquoa gelindiğinde ise doumlnemin kentleri uumlretimde işlevsel olarak

uzmanlaşan kentler şeklinde gelişme kaydederken bu doumlnem ticaret pek ccedilok kentin

temel işlevi oldu91 Ortaccedilağ doumlneminin ilk zamanlarında kentlerdeki ticari faaliyetler

yok denecek kadar azdı X yuumlzyıla kadar kentler yargılama yetkisine sahip din

adamlarının oturduğu dinsel youmlnetim merkezleri ya da dışarıdan gelecek akınlardan

korunmak uumlzere sığınılan kaleler ve temel geccedilim kaynağının toprak olduğu yerlerdi

Youmlnetim merkezi olarak oumlne ccedilıkan kentlerin hiccedilbir şey uumlretmeyen halkı kırsal

alanlardan sağlanan gelirlerle geccedilinmekteydi92 Ekonomik alanda ise para kıtlığının

yanı sıra uzak mesafe ticaretinin zorluğu ve pahalılığı ticaretin mahalli pazarlarda

yuumlruumltuumllmesine neden olmaktaydı Ancak XI yuumlzyıl itibariyle Haccedillı Seferleri ile

Doğursquonun mallarına karşı artan taleple beraber hızla artan nuumlfusun ihtiyaccedillarıyla

oluşan pazar ticari hayatta canlanmaya neden oldu Yaygın hale gelen ticaret ile tek

servet kaynağı olarak goumlruumllen toprak muumllkiyetinin yerini para serveti aldı Bu yeni

servet kaynağının sahibi yuumlkselen orta sınıf para muumllkiyetiyle elde ettiği ekonomik

guumlccedille siyasi alanda youmlnetime katılma imkacircnını da elde etti93 Ticaretin ilk kez

kendini goumlsterdiği İtalya ve Hollanda kentlerin ilk belirdikleri ve hızla geliştikleri

uumllkelerdi Ticaretin yayıldığı tuumlm doğal yollar boyunca beliren kentler oumlnceleri

89Lewis Mumford Tarih Boyunca Kent Ayrıntı Yayınevi İstanbul 2007 s30

90Paul K Hatt ve Albert J Reiss ldquoKentsel Yerleşimlerin Tarihirdquo 20 Yuumlzyıl Kenti (Der ve ccedilev

Buumllent Duru ve Ayten Alkan) İmge Kitabevi Ankara 2002 ss 28ndash29 Ayrıca bkz Egon Ernest

Begel ldquoKentlerin Doğuşurdquo Cogito (Kent ve Kuumlltuumlruuml) Sayı 8 YKY İstanbul 1996 ss 7 ndash16

91Hatt ve Reiss s29 92Henri Pirenne Ortaccedilağ Kentleri ccedilev ŞKaradeniz İletişim Yay İstanbul 2009 ss52 ndash 60

93Leo Huberman Feodal Toplumdan Yirminci Yuumlzyıla İletişim Yay İstanbul 1995ss 2847

yalnızca deniz kıyılarında ve ırmak boylarında ortaya ccedilıkarken daha sonra ticaret

yayıldıkccedila bu etkinlik merkezlerini birbirine bağlayan başka kentler kuruldu94

Başlangıccedilta sabit ticari organizmalar olan kentler yavaş yavaş enduumlstriyel

organizmalar haline doumlnuumlştuuml Yerel ihtiyaccedil iccedilin uumlretim yapan zanaatkacircrlar dışında

ticaretin bazı merkezlere yeterli miktarda hammadde yığmayı başarabildiği anda

işccedililerde doumlrt bir yandan buralara gelince gerccedilek bir ihracat enduumlstrisi doğmaya

başladı Sonuccedilta yerel bir ticaretle yerel bir piyasaya sahip olmak ve burayı

işletmekle yetinen bir ikincil kentler kategorisi oluştu Bunların yanında buumlyuumlk

kentlerin her biri Avrupa oumllccedileğinde birer pazar gerccedilek bir uluslar arası piyasa haline

geldi95 Pazarı yerel olan kentler doğal bir şekilde anti-kapitalist organizmalar haline

geldi Amaccedilları ekmek parası kazanmak olan duumlkkacircncılar genelde katı bir

korumacılık şemsiyesi altında bir tekel sistemiyle yaşamlarını suumlrduumlrme taraftarıydı

Bunun tersine buumlyuumlk kentlerde kapitalizm varlığını suumlrduumlrmekle kalmadı para

dolaşımının genişlemesi artan guumlvenlik ve yolların iyileşmesiyle hızla gelişti96

Kentleşme accedilısından XI yuumlzyılın ekonomik ve demografik hareketliliği ile

XIV yuumlzyıldaki gerileme arasında yaşanan doumlnuumlşuumlm Avrupa kentlerinin oluşumunu

sağladı Avrupa kentinin oluşumunda XIV ve XV yuumlzyıllardan itibaren geniş kent

planları kent surlarının iccedilinde kalan Roumlnesans İtalyarsquosı ve Fransa gibi uumllkelerin

kentlerinin resme konu yapılması kent sakinlerine ldquokentlilik bilincinirdquo hatırlatan

oumlnemli unsurlardı97 Halk dilini ilk kez youmlnetimde kullananlar kentlerdi Bu accedilıdan

kentler Ortaccedilağrsquoda temsilcileri oldukları laik ruha denk duumlşen bir tutum sergiledi98

Fakat ticaret ve para ekonomisinin kentsel doumlnuumlşuumlme olumlu katkıları XIV yuumlzyılda

yerini veba salgını sonucu oluşan kriz ortamına bıraktı XV yuumlzyılın ortalarına

kadar suumlrecek olan bu ekonomik durgunluk kentsel gelişimi olumsuz etkiledi

Azalan kırsal nuumlfus karşısında değeri artan iş guumlcuuml ve feodal yuumlkuumlmluumlluumlkler alt

sınıfların başkaldırılarına neden oldu99 Oumlzellikle feodal beyler ve koumlyluumlleri karşı

karşıya getiren bu gelişmelerden kacircrlı ccedilıkan ise merkezi krallıklar oldu XII ve XVI

94 Pirenne ss100 ndash 101

95Lucien Febvre Uygarlık Kapitalizm ve Kapitalistler ccedilev Mehmet Ali Kılıccedilbay İmge Kitabevi

Yay Ankara 1995 s79

96 Febvre ss79 ndash 80

97Holton s20

98 Pirenne s170 99Benevolo ss93 ndash 97

yuumlzyıllarda politik oumlzerklikleriyle oumlne ccedilıkan kentler merkezi otoriteye rağmen

kentlilik bilincine sahipti XVII yuumlzyılla birlikte kentlerin merkezi devletlere tabi

olmaya başlamasıyla soumlz konusu kentlilik bilincinin yerini ulusal bilinccedil aldı Merkezi

devletlerin kentler uumlzerinde hacirckimiyet kurabilmesini sağlayan unsur ise kırsal artığa

el koyabilme guumlcuumlne sahip olmalarıydı100

Oumlzetle XII yuumlzyıl itibariyle ortaya ccedilıkan uumlretkenlik krizinde ticari ve

manuumlfaktuumlr uumlretim faaliyetini yuumlruumlten tuumlccar sermayesi feodal yapı uumlzerinde

ccediloumlzuumllmelere neden oldu Ticari sermayenin feodal yapı uumlzerindeki bu etkisi merkezi

krallıklar etrafında ulusal ve uluslar uumlstuuml bir ekonominin oluşmasıyla muumllksuumlzleşme

ve emeğin metalaşmasını hızlandırdı XVII yuumlzyıl itibariyle gerccedilekleşen burjuva

devrimleri ise kapitalizmi ortaya ccedilıkaran tarihsel suumlrecin safhalarından biri oldu 101

Bu tarihsel suumlreci izleyen doumlnemde guumlnuumlmuumlz modern sanayi kentlerinin ortaya

ccedilıkmasını sağlayan gelişme ise Sanayi Devrimi idi Teknik ve oumlrguumltsel duumlzeydeki

değişimler uumlretim ccedileşitliliği tarım ve ticaretin sanayinin egemenliği altına girmesi

şeklindeki doumlnuumlşuumlmler modern kentlerin yaratılmasındaki dinamik unsurlardı 102

100Ccedilağlar Keyder ldquoKent Tarihi Nasıl Doumlnemlenmelirdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-

6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım)Toplu Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını

Numune Matbaacılık İstanbul 1994 s13

101Sevilay Kaygalak Kapitalistleşme Suumlrecinde Bir Osmanlı Anadolu Kenti Bursa 1840-1914

Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Doktora Tezi Ankara 2006 ss43 ndash 44

102Kaygalak s44

12 KENT VE KAPİTALİZM

Modern Avruparsquonın oluşum ve gelişiminde kapitalizmin ve kapitalist

ilişkilerin katkısını goumlz ardı etmek muumlmkuumln değildir Burjuvazinin doğuşu

Protestanlık kentleşme sınıf ccedilatışması kapitalizm gibi kavramlar uygarlık

duumlzeyinde Batırsquonın geldiği noktayı anlamanın vazgeccedililmez oumlzneleri konumundadır

121 Kent Kuramları ve Kapitalizme Geccediliş

Bu oumlzneler gerek bir buumltuumlnuuml oluşturmaları gerekse sebep-sonuccedil ilişkisi

kapsamında kavramsal accedilıklamalara konu olmaktadır Bu accedilıdan kent ve

kentleşmenin teorik boyutuyla ele alınarak kavramsal bir altyapıya kavuşmasına

kent kuramcılar oumlnemli katkılar sağladı Kapitalizm ve kent kavramları oumlzellikle bu

altyapı inşasının başlıca harcı oldu Ccediluumlnkuuml kent kuramcılarının temel sorunu

oumlncelikle kapitalizm ve kent arasında bir ilişki olup olmadığının ortaya konması

ardından da bu ilişkinin niteliğinin aydınlığa kavuşturulmasıydı Soumlz konusu sorunsal

ccedilerccedilevesinde kapitalizme geccediliş ve kent ilişkisine vurgu yapan kuramcılar şunlardı

1211 Adam Smith

Adam Smith Eski Yunan ve Romarsquoda fuarlara ve panayırlara tanınan oumlzel

kısıtlayıcı ayrıcalıklar transit malların vergilendirilmesi gibi siyasal kısıtlamaların

ekonomik gelişime engel olduğunu belirtmektedir Oumlte yandan ona goumlre Roma

İmparatorluğursquonun duumlşmesi ve ortadan kalkan siyasi denetime rağmen ticaretin

canlanmamasının nedeni ise kent tuumlccarlarının ve zanaatkacircrlarının kendilerini hacirclacirc

bir koumllelik statuumlsuuml iccedilinde bulmuş olmalarıdır Bu yuumlzden Adam Smith tarihsel accedilıdan

ticaret toplumuna gidişi Ortaccedilağ sonları ile Yeniccedilağ başlarındaki Avruparsquoya

dayandırmaktadır103

1212 Karl Marx

Toplumları ilkel koumlleci feodal kapitalist ve sosyalist olmak uumlzere beşe

ayıran Karl Marxrsquoın kentleri değerlendirmesindeki belirleyici oumlzne ekonomidir

103Holton s 53

Marxrsquoa goumlre toplumların gelişmişlik duumlzeyini belirleyen uumlretim biccedilimi ve uumlretim

ilişkileri gibi ekonomik oumllccediluumltlerdir Buna goumlre kentin burjuvazi ile birlikte doğduğu

goumlruumllmektedir 104 ldquoOrtaccedilağın serflerinden ilk kentlerin imtiyazlı koumlyluumlleri imtiyazlı

koumlyluumlluumlkten de burjuvazinin ilk unsurları oluşturdquo105 diyen Karl Marx burjuvazi ve

kent birlikteliğinin Batırsquoya bağımlı Doğursquonun oluşumundaki etkisini ise şu soumlzleriyle

ifade etmektedir

ldquoBurjuvazi kırı kent egemenliği altına soktu Koskoca kentleri yarattı

kentli nuumlfusu kırsal nuumlfusa goumlre buumlyuumlk oranda arttırdı ve boumlylece nuumlfusun

oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml kırsal yaşamın boumlnluumlğuumlnden kopardı Koumlyuuml kente bağımlı

kıldığı gibi barbar ve yarı barbar uumllkeleri uygar uumllkelere ve koumlyluuml halkları

burjuva halklara Doğuyu da Batıya bağımlı hale getirdirdquo 106

1213 V Gordon Childe

Gordon Childe XX yuumlzyılın en etkileyici arkeologlarından biridir Marksist

olan Childe ccedilalışmasının temelini iki ana başlık uumlzerine inşa etti Neolitik Devrim ve

Kent Devrimi Araştırmalarıyla bu iki başlık uumlzerinden insanlık tarihine ışık tutmaya

ccedilalışan Childe iccedilin İndus Ccedilin Mezopotamya And Dağları Orta Amerika ve Mısır

yerleşim boumllgeleri kent devriminin bağımsız bir şekilde gerccedilekleştiği yerlerdi107

Childersquoa goumlre bu boumllgelerde ortaya ccedilıkan ilk kentsel toplulukları kendilerinden

oumlncekilerden ayıran farklılıklar ise şunlardır

İlk şehirler boyut olarak oumlncekilerden daha geniş ve yoğun iskacircna sahipti

Kent nuumlfusları işlev ve yapı bakımından koumlylerden farklı meslek gruplarına

sahipti Tuumlccar asker rahip zanaatkacircr gibi

Her kentsel toplumda vergi ya da uumlruumlnuuml toplayan bir kral bulunmaktaydı

Anıtsal kamu binalarına sahip olması kentleri koumlylerden ayıran

oumlzelliklerdendi

104Ruşen Keleş ldquoKent ve Kuumlltuumlr Uumlzerinerdquo Muumllkiye CiltXXIX Sayı246 2005 (Kent ve Kuumlltuumlr)

105Karl Marx ve Friedrich Engels Komuumlnist Parti Manifestosu Evrensel Basım Yayın İstanbul

1998 s47 106Marx ve Engels s51

107Michael E Smith ldquoCentenary Paper V Gordon Childe and The Urban Revolution a historical

perspective on a revolution in urban studiesrdquo Town Planning Review 80 (1) 2009

httpwwwpublicasuedu~mesmith91-CompleteSetMES-09-Childe-TPRpdf

(11112009) pp 3 ndash 6

Kentlerde artık uumlruumlnuumln toplanması ve dağıtımını denetleyenler bir youmlnetici

sınıf oluşturmuştu

Bu belirgin oumlzellikler yanında yazının kullanılması

Detaylı ve oumlngoumlruumlye dayalı bilimler geometri astronomi aritmetik

Sanatın kavramlaştırmalı ve sofistike tarzı

Boumllgeler arası uzak mesafe dış ticaretinin varlığı

Kentsel topluluklarda organik bir dayanışmanın varlığı108 bu suumlrece hız veren

gelişmelerdi

1214 Max Weber

Oumlzellikle Max Weber gerek kent ve kentleşmenin temellerini Batı kuumlltuumlruumlne

has bir olgu olarak tanımlaması gerekse kentleşmeyi Doğu-Batı ayrımında bir

kıyaslama unsuru olarak ele almasıyla halen tartışılan kent kuramcılarından biridir

Weberrsquoe goumlre kentsel topluluk bir olgu olarak yalnızca Avruparsquoda ortaya ccedilıkmıştır

Yakındoğursquoda (Suriye Fenike ve Mezopotamyarsquoda) rastlanabilen istisnalar ise

kentsel topluluğun ilkel biccedilimleriydi Ona goumlre ticaret ve alışveriş ilişkilerine

egemen olması gereken kentsel topluluğun şu oumlzellikleri sergilemesi

gerekmekteydi109

Bir kale

Bir pazar

Kendine ait bir mahkeme ve hiccedil değilse oumlzerk bir hukuk

İlgili bir birlik biccedilimi ve

En azından kısmi bir oumlzerklik ve kendi kendini youmlnetebilme ve sonuccedilta

seccedililmelerinde kent sakinlerinin katılımının gerccedilekleştiği yetkililerce

youmlnetilme

Kentsel topluluğa ait oumlzellikleri bu şekilde sıralayan Weber tarafından sadece

Avruparsquonın Ortaccedilağ kentleri kısmen gerccedilek kentler olarak nitelendirilmektedir Ona

goumlre XVIII yuumlzyılın kentleri bile ccedilok az oumllccediluumlde gerccedilek birer kentsel topluluktur

Yine Weber iccedilin istisnalar hariccedil hepsinin pazarları ve kaleleri olmasına rağmen Asya

108V Gordon Childe ldquoThe Urban Revolutionrdquo Town Planning Review 21 1950 pp 9-16rsquodan

Aktaran Smith pp 10ndash11 Ayrıca bkz Gordon Childe Tarihte Neler Oldu Alan Yayıncılık

İstanbul 1995

109Weber ss 91ndash92

kentleri hiccedilbir şekilde kentsel topluluklar değildi Ccediluumlnkuuml Asya kentleri kent

sakinleri tarafından oumlzguumlrce seccedililen oumlzel hukuk mahkemelerine sahip değildi110

Weber Asya kentlerinin kentsel bir topluluk olmadıklarına dair vurgusunda bu

kentlerde kentlilik bilincinin yokluğuna da dikkat ccedilekmektedir Weber bu yokluğun

sebebini iki youmlnden accedilıklamaktadır Birincisi goumlccedilebelik ve soy-sop bağları kentsel

kuumlltuumlrel kimliğin gelişmesini oumlnlediği gibi Avrupa oumlrneğindeki sınıf oluşumuna engel

oldu İkincisi Batılı olmayan kentler uumlzerindeki egemenliğin dinsel niteliği kent

dışı imparatorlukların siyasal erkine dayanmaktaydı Bu kentler uumlzerindeki merkezi

otoritenin aksine feodalizmin parccedila parccedila olan egemenliği Batırsquoda oumlzerk kentlerin

doğuşu ve gelişimine uygun ortamı hazırladı111 Dolayısıyla diğer buumltuumln kentler

arasından Batı kentini temelden ayıran unsur oumlzguumlr bireyleri birleştiren bir cemaat

halindeki kuruluşudur Batı kentindeki bu oumlzguumlrluumlğuumln sebebi ise kentleri saran ve bir

ordu ile serbestccedile guumlccedil kullanabilen merkezi bir devlet otoritesi ile buumlrokrasisinin

yokluğudur112

1215 Gideon Sjoberg

Marxrsquoın kentsel doumlnuumlşuumlmuumln belirleyicisi olarak goumlrduumlğuuml ekonomik oumllccediluumltuumln

yerini Gideon Sjoberg de teknoloji almaktadır Sjoberg Sanayi Oumlncesi Kent adlı

yapıtında kentler uumlzerine uumlccedil sınıflandırmaya gitmiştir

1 Sanayi oumlncesi kent

2 Sanayileşmekte olan kent

3 Sanayi kenti

Ona goumlre sanayi oumlncesi kenti Ortaccedilağ Avrupa kentine benzemektedir

Feodal niteliğe sahip bu duumlzen durağan yapısının aksine karmaşık bir toplumsal

oumlrguumltlenmeye sahiptir Bu oumlrguumltlenmenin temel oumlzelliği resmi veya dinsel

kurumların yanı sıra katı bir sınıf yapısının varlığıdır 113 Sanayi oumlncesi kentinde oumlne

ccedilıkan unsurlar şunlardır114

110Weber s92 111Holton ss 159ndash160

112Baechler s102

113Gideon Sjoberg ldquoSanayi Oumlncesi Kentirdquo 20 Yuumlzyıl Kenti (Der ve ccedilev Buumllent Duru ve Ayten

Alkan) İmge Kitabevi Ankara 2002 (Sanayi Oumlncesi) s38

114Sjoberg Sanayi Oumlncesi ss39 ndash 49

Sanayi oumlncesi kentleri varlıklarını dışarıdan aldıkları gıda ve hammaddeye

dayandırdığı iccedilin pazar merkezidir Oumlzellikle bu kentler el yapımı maddelerin

uumlretildiği bir merkez konumundaydı

Farklı mahalle ya da semtleri doğuran buumlyuumlk toplumsal farklılaşmaya

sahiptirler

Canlı insan ya da hayvan enerji kaynağına bağımlıdırlar

İşlerde ccedilok az farklılaşma ya da uzmanlaşma vardır

Ccedileşitli meslekler lonca olarak adlandırılan oumlrguumltlerde bir araya gelmişlerdir

Uumlruumlnlerde uumlretim youmlntemlerinde standart yoktur

Sanayi oumlncesi kent ekonomisi geniş yığınların okuma yazma bilmesini

gerektirmez

Orta sınıf yoktur

Sonuccedil olarak soumlz konusu isimlerin bakış accedilılarında kimi noktalarda

paralellikler kimi noktalarda farklılıklar olsa da tuumlm bu isimlerin goumlruumlşlerinin oumlzuumlnuuml

kapitalizm ve kapitalist ilişki biccediliminin kentleşmeye olan etkileri oluşturmaktadır

122 Kapitalistleşme ve Kent

Henri Pirennersquoye goumlre Avrupa kentleri ticaretin ccedilocuklarıdır ve bunun

sonucu olarak ilk kapitalistler XI ve XII yuumlzyılların tuumlccarlarıdır115 Kapitalizmi

muumlbadele duumlzeyinde tanımlayan Pirenne kapitalizmi ticaret ile oumlzellikle de uzak

mesafe ticaretiyle oumlzdeşleştirmektedir Oumlte yandan Weberrsquoe goumlre kapitalizmin ortaya

ccedilıkışı Protestan ahlakının bir sonucudur116 Protestan ahlakın ekonomiye asıl etkisi

burjuvalara yaşam tarzlarının meşru olduğu duygusunu vermiş olmasıdır117 Sombart

ise kapitalizmin oumlzuumlnuuml ldquobir ccedilağın yaşamını esinlendirmiş olan ruhtardquo arar

Kapitalizm bu girişim veya seruumlven ruhuyla hesap ve ussallığa dayanan ldquoburjuva

ruhurdquonun bir sentezidir118 Kapitalizm neden-sonuccedil ilişkisi bağlamında tarihsel

olay ve olgulara yaptığı etkiler itibariyle tartışılmaya devam eden bu yuumlzdende

suumlrekliliği olan bir konu niteliğindedir Bu suumlrekliliği sağlayan husus kapitalizmin

115Febvre s75

116Max Weber Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu (Tam Metin) ccedilev Emir Aktan Alter

Yayıncılık Ankara 2011 ss 298ndash341

117Baechler s107

118 Maurice Dobb Kapitalizmin Gelişimi Uumlzerine İncelemeler Belge Yay İstanbul 1992s6

guumlnuumlmuumlz sosyo-ekonomik yaşamına youmln veren roluumlyle kurduğu hacirckimiyette

aranmalıdır Kapitalizmin pek ccedilok alana nuumlfuz eden hacirckimiyetini accedilıklayabilmek

iccedilin oumlncelikle var olduğu şartların ve ortamın irdelenmesi gerekmektedir

XI ve XII yuumlzyıllarda Akdeniz ticaretinin canlanması kıta ticaretinin ve kent

yaşamının hareketlenmesinde oumlnemli rol oynadı Aynı zamanda feodal kuruluşların

buumlyuumlmesi ve goumlrevli sayısının artması başka yerlerden getirilecek olan mallara talebi

arttırarak ticaretin canlanmasında ve kentsel toplulukların oluşmasında mıknatıs

goumlrevi yaptı119

Oumlte yandan bu doumlnem canlanan ticari hayat ve kent yaşamı Batırsquodaki yapısal

değişimin de habercisidir Kapitalizmin ortaya ccedilıkışını kolaylaştıran soumlz konusu bu

yapısal değişim feodal sistemdeki ccediloumlzuumllmedir Pirenne feodalitenin koumlkenini dışsal

bir etki ile İslamrsquoın Akdeniz ticaretinin atardamarını kesmesine bağladığı gibi Ona

goumlre feodalitenin ccediloumlzuumllmesine etki eden dışsal değişme XI yuumlzyılda canlanan

ticarettir120 Pirennersquoden farklı olarak oumlzuumlnde iccedilsel bir etkiye temas eden Dobbrsquoa

goumlre feodalitenin yıkılmasının esas nedeni işguumlcuumlnuumln aşırı soumlmuumlruumllmesidir Serfler

kitle halinde beylerin malikacircnelerini terk etmiş sistemin devamlılığı iccedilin kalanlar ise

az sayıda olduklarından yorgun duumlşmuumlşlerdir Ticaretten ziyade işte bu gelişmeler

feodal egemen sınıfı iş hizmetlerini hafifletme derebeylik topraklarının kiracı

ccediliftccedililere kiralanma gibi ccedilarelere zorlayarak bunun sonucunda uumllkedeki uumlretim

ilişkilerinin değişmesine yol accediltı121

Kapitalizme giden uumlccedil aşamadan bahseden Marxrsquoa goumlre

1 Birinci aşama Kır ve kentin birbirlerinden ayrılmalarıdır Kır ve kentin

ayrılmasına siyasal ortamın ortaya ccedilıkışı iş boumlluumlmuuml ve ekonomik ortamın

inşası toprak muumllkiyeti yanında enduumlstriyel ve ticari sermayenin ortaya ccedilıkışı

olguları eşlik etmektedir122

Bu olgulardan ekonomik ortamın inşası ile ilgili olarak accedilıklığa

kavuşturulması gereken konu sermaye birikimi oluşum suumlrecidir Zaman iccedilinde hem

nuumlfus hem de alan olarak buumlyuumlyen kentlerde toprak sahibi olanlar toprak satarak

119 Dobb s70

120 Dobb ss418ndash419

121Maurice Dobb ve diğerleri Feodalizmden Kapitalizme Geccediliş ccedilevCcediletin Yetkin Kaynak Yay

İstanbul 2000 s21

122 Baechler s20

veya yuumlksek fiyata kiraya vermek suretiyle zenginleşti Soumlz konusu ortam XIII

XIV ve XV yuumlzyıllardaki sermaye birikiminin kaynağıydı Boumlylelikle kent

zenginliği ve yaygınlaşan ticaret yaşam duumlzeyini arttırırken uumlretimde işboumlluumlmuumlnuumln

yani emek uumlretkenliğinin artmasının koşullarını oluşturdu 123 Ancak bahsi geccedilen

ortam buumlyuumlk sermaye birikiminin oluşumunu accedilıklamada yetersiz kalmaktadır Bu

konuyu doumlnemin ticaretinin ikili karakteri aydınlığa kavuşturmaktadır Buna goumlre

doumlnemin ticareti oumlzellikle dış ticareti politik bir avantajın kullanılması ya da yağma

şeklindeydi İkincisi yine bir birlik etrafında hareket etmeyi benimseyen tuumlccar

sınıfı rekabetten korunmak iccedilin tekel guumlcuumlnuuml eline alarak koşulları kendi lehine

ccedilevirebilmekteydi124 Birinci aşama iccedilin iş boumlluumlmuumlnde daha uumlst bir basamağa

uumlretimin ve ticaretin birbirlerinden ayrılmasıyla ulaşıldı Uumlretim ve ticaret ayrılığını

sağlayan gelişmeler şunlardır

Oumlzel bir tuumlccarlar sınıfının ortaya ccedilıkması

Merkezi guumlccedillerin ortaya ccedilıkmasıyla kamu guumlvenliğinin ve iş yolculuklarının

emniyetinin artması

İhtiyaccedilların ve kaynakların artması

Kentler arasında işboumlluumlmuuml

Her kentte burjuvaları kırsal soylulara karşı guumlvenliklerini sağlamak iccedilin

aralarında birleşmeye zorlayan ortam 125

2 Kapitalizme giden suumlreccedilte ikinci aşama XVII yuumlzyılın ortalarında başladı ve

XVIII yuumlzyılın sonuna kadar suumlrduuml Doumlnemin ticareti koruyucu tarifeler

yasaklamalar antlaşmalara dayanmaktadır

3 Uumlccediluumlncuuml aşama buumlyuumlk enduumlstrinin ve makinenin ortaya ccedilıkmasıdır126

Feodalitenin yıkılması iş boumlluumlmuumlnuumln gelişmesi ve değişen uumlretim ilişkileri

kapitalistleşme suumlrecinin yapısal değişim unsurlarıdır Dobb kapitalizmin başlangıccedil

evresini ne XII yuumlzyılda ne de kent ticareti ve loncaların yaygınlaştığı XIV yuumlzyılda

aramaktadır Ona goumlre bunun cevabı XVI yuumlzyılın ikinci yarısı ile XVII yuumlzyılın

ilk yarısının İngilterersquosinde aranmalıdır127 Aynı şekilde bu konuda İngiltere

124 Dobb ss 80ndash81

125 Baechler s21

126Baechler ss23ndash24

127 Dobb s17

oumlrneğini goumlz oumlnuumlne alan Marx kapitalizmin koumlkeni konusunda ilk birikim ve XVII

yuumlzyıl devrimlerine vurgu yapmaktadır İlk birikim uumlreticiyi uumlretim araccedillarında

ayıran suumlreccedil olup bu da İngilterersquodeki ccedilitleme hareketidir128 M Blochrsquoa goumlre

ccedilitleme hareketi tarımda bireyciliğin gelişmesine ve ortak yuumlkuumlmluumlluumlklerin ortadan

kalmasına neden oldu Dolayısıyla kapitalizme geccediliş suumlrecinde ccedilitleme hareketi

İngilterersquode oumlzel muumllkiyetin gelişmesine ve sanayi kapitalizminin gelişmesine katkı

sağladı Ayrıca yuumlnluuml dokuma sanayisine hammadde sağlayan ccedilitleme hareketi ucuz

iş guumlcuumlnuuml yarattı129 Nitekim kapitalizmin ortaya ccedilıkış koşulları etkileri ccedilerccedilevesinde

kapitalizmin Batırsquoda ortaya ccedilıkmasının nedenleri şunlardır

ldquoKapitalist sistemin kendine oumlzguuml karakteri ayrıcalıklı bir şekilde bir

ekonomik etkinlik arayışıdır Ekonomik etkinliğin maksimize edilmesinin birinci

koşulu sivil toplumun devlet karşısında oumlzguumlrleşmesidir Bu koşul bir kuumlltuumlrel

alan ccedilok sayıda siyasal birim arasında boumlluumlnduumlğuumlnde yerine gelmiş olur Buumltuumln

bunların sonuccedillarını verebilmeleri iccedilin aynı zamanda değer sisteminin dinsel

askeri ve siyasal değerler aleyhine değişmesi ve ihtiyaccedilların serbestleşmesi

gerekirrdquo

Dolayısıyla sadece Batı bu koşulları sağlamaya youmlnelik bir evrim

izlemiştir130

Roma İmparatorluğursquonun gerilemesiyle ortaya ccedilıkan feodal duumlzenin ardından

duumlzenin değişime olan ihtiyacı oumlzguumln bir varlık olarak her tuumlrluuml meşruluktan mahrum

burjuvayı uumlretti Oumlte yandan Avrupa siyasal duumlzeninin yokluğu pazar anarşisine ve

bir ekonomik duumlzenin yaratılmasının imkacircnsızlığına neden oldu Bunun yanında

dinsel siyasal ve askeri goumlrevlerin değer kaybına uğraması ekonomik faaliyetlere

youmlnelime neden oldu Sonuccedil olarak hayat tarzlarının tahribi ihtiyaccedilları

serbestleştirdi ve modern tuumlketiciyi uumlretti 131

Batırsquoda kapitalizm ve kentler aynı şeyler olmuşlardır Tarihsel deneyim

accedilısından Batı uumlccedil temel kent tipi yaratmıştır

Accedilık kentler kır ile kentin iccedil iccedile olduğu yani Eski Yunan ve Roma kenti

Kendi iccedillerine kapanmış kentler yani Ortaccedilağ kenti

128 Dobb s381

129 Dobb s455

130 Baechler ss169ndash170

Vesayet altında tutulan kentler oumlrnek Medicilerrsquoin Floransarsquosı132

Kent-kapitalizm ilişkisi ele alındığında ise 1450 ve 1600 yıllarını kapsayan

doumlnemde Avrupa kentsel ilerlemesi Amerika Afrika ve Avrupa kıtaları arasında

gelişen ticaret ile yeniden başladı133 Kapitalist sistemi ekonomik kazancın oumlzel

kişilere dağıtıldığı kaybın ise suumlrekli biccedilimde siyasal oluşumlar tarafından emilmesi

olarak goumlren Immanuel Wallerstein da kapitalizmin gelişiminde oumlzellikle XVI

yuumlzyıla vurgu yapmaktadır134 Bu accedilıdan kapitalizm ve kentleşmenin birbirleriyle

uyumlu bir ilerleme iccedilinde olduklarını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Ticaret ve imalat

sanayinin gelişimindeki kentsel etki goumlz oumlnuumlne alındığında 1700rsquolerde İngiltere ve

Hollanda gibi yuumlksek kentlilik oranına sahip boumllgeler ilk ccedilağdaş kapitalist

gelişmenin oumlncuumlsuuml olarak kabul edilmektedir135 1700rsquolerde duumlnya ekonomisinin

merkezi olan kentlere bakıldığında kentleşme accedilısından ortaya ccedilıkan nuumlfus tablosu

şoumlyledir

132 Braudel Maddi Uygarlık ss462ndash465

133Holton s118

134İmmanuel Wallerstein Modern Duumlnya Sistemi CiltI Bakış Yay İstanbul 2004 (Modern

Duumlnya) ss 360ndash361

135Holton s 119

Tablo 1 1700rsquode Duumlnya Ekonomisinin Kentsel Merkezleri

Fransa Britanya-Hollanda

Marsilya

550000

Londra

Dublin

Edinburg

Norwich

Bristol

Amsterdam

Leiden

Rotterdam

Haarlem

550000

210000

Osmanlı İmparatorluğu İspanya

İstanbul

Kahire

İzmir

Edirne

Bağdat

Buumlkreş

Belgrat

Selanik

700000

175000

135000

Napoli

Palermo

Milano

Madrid

Sevile

Bruumlksel

Antwerp

Meksiko City

Potosi

Puebla

207000

124000

113000

105000

Almanya Portekiz

Hamburg 63000 Lizbon

188000

Avusturya Rusya

Viyana

105000

Moskova 114000

Ccedilin Japon

Hangchow

Kanton

Soochow

Nankin

Wuchang

Kingtehchen

Niaghsia

650000

303000

200000

167000

140000

110000

100000

Yedo (Tokyo)

Kanazawa

688000

380000

350000

Kore Hint İmparatorluğu

Pyongyang

158000

Ahmedabad

Aurangabad

Srinagar

380000

200000

150000

125000

100000

Benares

Pers Tayland

İsfahan

Tebriz

Kazvin

350000

Ayuthaya 150000

Kaynak Tertius Chandler Four Thousand Years of Urban Growth An Historical Census

St Davidrsquos University Press LewistonQueenston 1987rsquoden Aktaran Brian JL Berry

ldquoUrbanizationrdquo Urban Ecology Springer 2008 p27

1700 yılında sadece beş kent 500000 nuumlfus ve yalnız otuz doumlrt kent 100000

nuumlfus sınırını aşmaktadır136 Britanyarsquonın kentleşme oranı 1600rsquode 825rsquoden

1700rsquode 170rsquoye ve Londrarsquonın ulusal nuumlfus artışındaki payı 5rsquoten 115rsquoe

yuumlkseldi 137 İngiltere XVII yuumlzyılda Avrupa kentsel buumlyuumlmesinde 33 paya

sahipti Ama XVIII yuumlzyılın ikinci yarısı bu pay 70rsquoin uumlzerindeydi138 Bu artan

pay Londra dışında son zamanlarda sanayileşen kuzeyde yoğunlaşmaktaydı139

Tablo 2 1800rsquode Duumlnya Ekonomisinin Başlıca Kentleri

Britanya İngiliz İmparatorluğu

Londra

Dublin

Glasgow

Edinburg

Glasgow

Liverpool

Birmingham

861000

165000

Lucknow

Murshidabad

Benares

Hyderabad

Kalkuumlta

Bombay

Surat (Guumlcerat)

Madras

240000

190000

179000

175000

170000

162000

140000

120000

110000

106000

Hollanda Rusya

Amsterdam

Roterdam

195000

Moskova

St Petersburg

248000

220000

Portekiz Avusturya-Macaristan

Lizbon

237000

Viyana

Venedik

231000

146000

136Berry p28

137E A Wrigley People Cities and Wealth Oxford 1987 p 163rsquoden Aktaran Berry p29

138Wrigley p177rsquoden Aktaran Berry p 30

139Berry p30

Osmanlı İmparatorluğu Japonya

İstanbul

İzmir

Edirne

570000

125000

Nagoya

Kanazawa

685000

383000

377000

Fransa İspanya

Bordeaux

Marsilya

Nantes

547000

111000

Madrid

Barselona

Sevilla

182000

113000

Fransız İmparatorluğu İspanyol İmparatorluğu

Kahire 186000 Meksiko City

Manila

128000

İtalyan Devletleri Alman Devletleri

Napoli

Palermo

Milano

430000

142000

135000

122000

Berlin

Hamburg

Varşova

172000

117000

Burma (Myanmar) Kore

Amarapura 175000 Seul

Pyongyang

194000

Ccedilin İmparatorluğu Maratha İmparatorluğu

Kanton

Hangchow

Soochow

Kingtehchen

Wuchang

Tientsin

Foshan

Chengdu

Langchow

Changsha

Ningpo

Kaifeng

Hsuchow

1100000

800000

387000

243000

224000

164000

160000

130000

124000

Ujjain

Ahmedabad

Baroda (Vadodara)

Jodhpur

Bharatpur

Nagpur

140000

100000

Kaynak Chandlerrsquodan Aktaran Berry p 30

Oumlte yandan XVIII yuumlzyılda bir doumlnuumlşuumlm yaşayan kentler hukuki

muumlesseseleri ve mimari yapılarıyla kendilerini ifade edebilmesine rağmen siyasi ve

iktisadi accedilıdan yerel huumlkuumlmetlerin yuumlkuuml altında ezilmekteydi Dolayısıyla XVIII

yuumlzyılda ideal tipik oumlzguumlr ve oumlzerk Avrupa kenti belirli bir oumllccediluumlde

gerccedilekleşmekteydi140 Bu vurgu kentlerin oumlzerk karakteri ve kapitalizme geccediliş

ilişkisine accedilıklık getiren bir husustur Ccediluumlnkuuml Ortaccedilağ kentlerinin oumlzerk yapıları ve

kapitalizme geccediliş sebep-sonuccedil ilişkisi ccedilerccedilevesinde ele alınmaktadır Buna karşı

ccedilıkan Suraiya Faroqhirsquoye goumlre kapitalizmin daha gelişmiş olduğu Yeniccedilağ enduumlstri

kentlerinin bu bakış accedilısıyla daha otonom olması gerekmektedir Faroqhi Ortaccedilağrsquoda

oumlzerk karakterleriyle oumlne ccedilıkan kentlerin kapitalizmle oumlnemlerini yitirdiklerine

dikkati ccedilekerek ne Ortaccedilağ ne de Yeniccedilağrsquoda oumlzerklikleri soumlz konusu bile olmayan

Londra ve Paris oumlrneklerinden hareketle kapitalist toplum iccedilin oumlzerk kentin

belirleyici olmadığını ifade etmektedir141

140Christoph K Neumann ldquo18 Yuumlzyıl Osmanlı Taşra Kentlerini Kent Yapan Unsurlar Hakkında

Bazı Spekuumllasyonlarrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan

Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık

İstanbul 1994 ss 89 ndash 90

141Faroqhirsquonin bu ifadeleri 05-06 03 1994 tarihinde duumlzenlenen Kent Tarihleri Atoumllyesirsquonin

ldquoTartışmardquo boumlluumlmuumlnde yer almaktadır Bkz ss 94ndash107 ldquoTartışmardquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri

Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak

Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 s 99

Harita 1 1715rsquote Avrupa Kentler Ticaret ve Gelirler

Kaynak Colin McEvedy Modernccedilağ Tarih Atlası 1483rsquoden 1815rsquoe Avrupa ccedilev Ayşen

Anadol Sabancı Uumlniversitesi Yay İstanbul 2005 s 61

13 DOĞU-BATI AYRIMI VE İSLAM KENTİ

Tarihte Doğu ve Batı tanımlaması ilk olarak Akdeniz havzasında yapıldı

Roma İmparatorluğu zamanında Roma kenti duumlnyanın merkezi sayılırken Doğu

tarafı iccedilin ldquoorientalrdquo Batı tarafı iccedilin ldquooccidentrdquo tabiri kullanıldı Bu ayrım İtalya ve

Sicilya coğrafyalarının birbirinden farklılıkları sebebiyle Akdenizrsquoin yapısına da

uygun goumlruumlnduuml142 Oumlte yandan VII yuumlzyılın ortalarından başlayarak Doğursquonun

buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumln Muumlsluumlmanların eline geccedilmesi Doğu kavramının genişleyerek

yeni bir şekil almasına neden oldu Tuumlrklerin Anadolu ve Balkanlar uumlzerinde

hacirckimiyet kurmaları sonucu Osmanlı Devleti de Doğu toprakları iccediline girerken

Hıristiyan Batı buumltuumln İslam duumlnyasına Doğu adını verdi XVII yuumlzyıldan itibaren

de Avrupalılarca Doğu tanımı yeni bir duumlzenlemeye tabi olurken Eski Yunan ve

Romarsquonın sonra yine onun devamı sayılan Hıristiyan Avruparsquonın dışında kalan

duumlnyaya Doğu adı verildi143

Batırsquonın oluşumu ise Doğursquodan kopma suumlreci ile gerccedilekleşti Batı duumlnyası

iccedilinde yer alan İspanya Almanya Hollanda oumlrneklerinde olduğu gibi belli bir

batılılaşma suumlreci yaşanmasıyla en başından kuumlltuumlrel bir kuumlre olmayıp genişleyen

bir oumlze sahipti Bu kuumlltuumlrel kuumlre ise şu uumlccedil unsurun geride bırakılmasıyla şekillendi

Roumlnesans Yunanrsquoın aşılması

1492 Yahudi eskiccedilağının aşılması

Son olarak Aydınlanma bir Doğu dini olan Hıristiyanlığın halk duumlzeyine

indirilmesini sağladı 144

Doğu-Batı ayrımı accedilısından soumlz konusu edilen Roma İmparatorluğursquonun ikiye

ayrılması ise bu Doğu-Batı farklılığının nedeni değil sonucu oldu Roumlnesans ise bu

anlamda Batırsquonın farklılığı fikrinin uumlretilmesiyle bunun duumlşuumlncede sanatta ve

bilimde yeniden kavranma ve oluşturulma suumlreciydi Ancak bu ayrımın başlangıccedil

noktası değildi145 Avruparsquonın kendini keşfinin ve gelişiminin tarihsel suumlrece

yansımasıyla yaşanılan olaylar bir oumlteki kavramının oluşumuna da hizmet etti

142Sadi Selen ldquoTarihte Şark ve Garp Mefhumlarırdquo Belleten Cilt VII Sayı 27 Ankara 1943 s544

143Selen s544

144Mehmet Ali Kılıccedilbay ldquoGloballeşmenin Programı Batılılaşmardquo Ekonomik Yaklaşım Cilt IV

Sayı 9 1993 ss15ndash16 145Mehmet Ali Kılıccedilbay ldquoRoumlnesans ve Doğurdquo Ekonomik Yaklaşım Cilt II Sayı 4 1981 s212

Doğu-Batı olarak ikiye ayrılan bu iki farklı kuumlltuumlruumln tarafları iccedilin daha oumlnce karşılıklı

olarak kullanılan oumlteki kavramı modernite accedilısından şekil değiştirdi Bu doumlnem

itibariyle iki taraf arasında eşitsiz bir ilişki soumlz konusu olurken artık gerek ekonomik

gerek siyasi duumlzeyde Avrupa kazanır hale geldi146

Tarihsel deneyimleriyle guumln yuumlzuumlne ccedilıkan Avrupa sanki bir takım toplama

(Yunan Roma Hıristiyanlık) ve ccedilıkarma (Arap Rus Osmanlı) işlemlerinin

ardından elde edilen bir sonuccedil olarak ortaya ccedilıkmaktadır147 Boumlylece tanımlama ya

da tanımlanmaya goumlre Avrupa fikri kimi zaman bilinmez kimi zaman da değişken

bir nitelik kazandı Bunun nedeni ise Avrupa fikrinin genellikle Avrupalı olmayana

goumlre oluşturulmasında aranmalıdır Dolayısıyla Avrupa olmayan alabildiğine geniş

ve ccedileşitli bir kategori olduğu iccedilin Avrupa fikride buna goumlre ccedileşitlilik

goumlstermektedir148 Roumlnesansrsquotan guumlnuumlmuumlze Avruparsquonın kendini anlama ccedilabasında

ccedileşitli doumlnuumlm noktaları vardır ldquoHıristiyan Avrupardquo ldquoOumlzguumlrluumlkccediluuml Avrupardquo ve

ldquoUygar Avrupardquo Avrupalı duumlşuumlnuumlrlerin yansıttığı bu uumlccedil Avrupa imgesi coğrafi

olarak buguumln Batı Avrupa denilen yere ilişkindir Boumlylelikle Avrupa tanımlaması

Hıristiyan olmayana oumlzguumlr olmayana ya da uygar olmayana goumlre

tanımlanmaktadır149 Sonuccedil olarak felsefi koumlkenleri Hegelrsquoe kadar uzanan bu

soumlylem AvrupaAvrupa dışı dahası Batı-Doğu ikilemine dayanmaktadır Bu şekliyle

Batı dinamizmi (yani kapitalizmi) akılcılığı (yani dini doğmadan arınmışlığı)

liberal demokratik bir alanı temsil ederken aksine Doğu iktisadi durağanlığı akıl

dışılığı ve despotik huumlkuumlmet etme şekillerini iccedilinde barındıran bir kavram olarak

ortaya ccedilıktı 150

Doğu-Batı ayrımı gerek ideolojik bakış accedilıları gerekse tarihsel oumlnyargılar yanı

sıra oumlzellikle Avrupa merkezli tarih anlayışıyla pek ccedilok alanda etkisini hissettirmeye

devam etmektedir Bu ayrımın kent ve kentleşmeye yansımaları ise Doğu kenti ile

Batı kentinin karşılaştırması şeklinde ortaya ccedilıkmıştır Oumlzellikle ccedilalışmasını bu

146İlhan Tekeli ldquoOumltekileştirme ve Oumltekileştirme Ekseninde Tarihte Avrupa-Tuumlrkiye

İlişkilerirdquoToplumsal Tarih Sayı100 2002 s2

147Aslı Ccedilırakman ldquoAvrupa Fikrinden Avrupa Merkezciliğerdquo Doğu-Batı (Avrupa) Sayı 14 2001

148Ccedilırakman s30

149Aslı Ccedilırakman ldquoHıristiyanlıktan Uygarlığa Değişen Avrupa İmgelerirdquo Toplumsal Tarih Sayı

112 2003 s34 150Huri İslamoğlu Neden Avrupa Tarihi İletişim Yay İstanbul1997 s10

karşılaştırma uumlzerine temellendiren isim kent ve kentleşmeyi Batırsquoya has bir olgu ve

Batı kentini ideal tip kent olarak tanımlayan Max Weberrsquodir

Batı Avrupa dışında oluşan kent tipleri ise şunlardır151

Soumlmuumlrge Amerikarsquosı kentleri ya da İberya Amerikarsquosı kentleri

Rus kentleri

Doğursquonun ve Uzakdoğursquonun imparatorluk kentleri

İmparatorluk ve kent olgusuna vurgu yapan Derek Keenersquoe goumlre

imparatorluk yapıları başkent statuumlsuumlnuumln altındaki kentlerin imajını ve fonksiyonunu

etkilemektedir Avrupa ulus devletleri tarafından oluşturulan huumlkuumlmdarlıklarda

anavatan ve onun kolonileri ya da soumlmuumlrge kentleri arasında accedilık bir ayrım olduğunu

soumlyleyen Keene anavatanda başkent desteği ve ilişkisi varken soumlmuumlrge kentlerinin

ticaret ya da idare accedilısından daha itaatkacircr bir role sahip olduklarını vurgulamaktadır

Oumlte yandan Ccedilin Roma ve Osmanlı İmparatorluklarında taşra veya eyaletler arasında

boumlyle bir ayrım olmamasına karşın tuumlm kentler başkentleri altında tek bir hiyerarşik

sistemin parccedilasıydı152

Batı Avrupa kent tipleri dışında Osmanlı kenti ccedilerccedilevesinde Doğu-Batı

ayrımında İslam kentinin yerinin de vurgulanması gerekmektedir Genel olarak

İslam kentini karakterize eden doumlrt temel unsur şunlardır Yanında genellikle

youmlnetimle ilgili binaların yer aldığı kent merkezindeki Cuma Camisi buumlyuumlk cami

etrafında ticaret faaliyetlerin yuumlruumltuumllduumlğuuml Ccedilarşı yaygın konut tipi olarak avlulu

evleriyle Mahalle ve buumlyuumlk camiye ccedilıkan anayol ile bu yola bağlanan dar ve ccedilıkmaz

bir yol ağı 153

İslam kenti ile Batı kenti arasındaki olası karşıtlık en temelinde Roma

hukukunca youmlnetilen bir kent alanı ile İslam hukukunca youmlnetilen bir kent alanı

arasındaki farklılıkların sonucudur diyen Stefan Yerasimos oumlncelikle İslam kentinde

kamu alanının soumlz konusu olmadığını vurgulamaktadır154 Yerasimos İslam kentini

şoumlyle tasvir etmektedir

151Braudel Maddi Uygarlık ss 465 ndash 474

152 Derek Keene ldquoCities and Empiresrdquo Journal Of Urban History Vol32 No12005p 13

153 Abdullah Martal Belgelerle Osmanlı Doumlneminde İzmir Yazıt Yayıncılık İzmir 2007 s 7

154Stefan Yerasimos ldquoTanzimatrsquoın Kent Reformları Uumlzerinerdquo Modernleşme Suumlrecinde Osmanlı

Kentleri (Ed Gregoire Franccedilois Georgeon ve Paul Dumont)Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul1999

(Kent Reformları) s10

ldquoİslamrsquoda kent alanı İslam cemaatine en uygun mekacircndır Buumlyuumlk cami

ve ccedilarşıların yer aldığı merkez İslamrsquoın ilk ccedilekirdeğini oluşturan tuumlccarlar

topluluğunun ekonomik ve toplumsal etkinliklerine uygun duumlşmektedir Her biri

diğerinden kopuk ve merkezle bağlantılı mahalleler ise İslamrsquoın kent iccedilinde

birleştirdiği birbirine duumlşman aşiret birimlerine denk duumlşmektedir Bu mekacircnsal

yapıda iktidar yoktur iktidar kent dışında bir kaleye sığınmış ve bir guumlvenlik

kuşağı oluşturan meydanla kendini kentten soyutlamıştır Meydan batılı

anlamda bir buluşma yeri olmaktan ccedilok imparatorluk muhafız alayının

manevra sahasıdırrdquo 155

Bu şekliyle İslam kenti156 feodal yapının hacirckim olduğu hukuki oumlzerklikten

ve politik bilinccedilten yoksun kentsel bir topluluktan ziyade cemaat ilişkilerinin oumlne

ccedilıktığı bir yerleşim alanı olarak nitelendirilmektedir Benzer şekilde İslam kentinde

kısmi otonomiye dayanan kimi kurumların olmadığını soumlyleyen Oumlzer Ergenccedil İslam

kentinde youmlnetim fonksiyonu yuumlklenmiş kurumların kente oumlzguuml olmayıp devletin

genel youmlnetim oumlrguumltuumlnuumln kentteki uzantıları olduğunu belirtmektedir157

Ccedilıkmaz sokakların ccedilokluğu nedeniyle İslam kentinin kaotik yapısıyla plan ve

organizasyondan yoksun olduğu fikrine karşı ccedilıkan Halil İnalcık İslam kentinde

İtalyan komuumlnlerin teşkilatlanmasının aranmasının yanlışlığına vurgu yapmaktadır

İnalcıkrsquoa goumlre bunun yerine yapılması gereken kendi kaynaklarımızla İslam kentine

has tiplerin bulunmasıdır158 Fernand Braudel ise bir İslam kenti tipinin varlığını

kabul etmektedir Ona goumlre İslam acircleminde Ortaccedilağ Avrupa kentlerine benzeyen

kentler ancak imparatorluklar ccediloumlktuumlklerinde ortaya ccedilıkmaktadır 159 Oumlte yandan

İslam kenti kavramı ile ilgili olarak İslam duumlnyasında goumlruumllebilecek tek kent tipi

olmadığı fikrini benimseyen Faroqhirsquoye goumlre basit bir ldquosanayileşme oumlncesirdquo kent

kavramı yeterli olmayıp belli sayıda boumllgesel kent tipi geliştirilince sıra muhtemelen

İslamiyetrsquoin kent tasarımı uumlzerindeki etkisini yeniden incelemeye gelecektir160

155Yerasimos Kent Reformları s14

156 Ayrıca bkz R B Serjeant (Haz) İslam Şehri İz Yayıncılık İstanbul1997

157 Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Şehrinde Esnaf Oumlrguumltlerinin Fizik Yapıya Etkilerirdquo Tuumlrkiyersquonin Sosyal

ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslararası Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi

Kongresi Tebliğleri (11-13 Temmuz 1977 Ankara) Meteksan Ankara 1980 (Esnaf Oumlrguumltleri) s103

158 Halil İnalcık ldquoTartışmardquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan

İstanbul 1994 s 106

159Braudel Maddi Uygarlık ss 458474

160 Suraiya Faroqhi Orta Halli Osmanlılar ccedilevHamit Ccedilalışkan Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yay

İstanbul 2009 (Orta Halli) ss274ndash276

131 Osmanlı Kentinin Genel Karakteri

Osmanlı Devletirsquonde taşra teşkilatı Eyalet Sancak ve Kaza idari birimleri

uumlzerine inşa edilmişti Osmanlı Devletirsquonde taşra idaresinden sorumlu iki oumlnemli

youmlnetici bulunurdu Bunlardan biri yuumlruumltme kuvvetini temsil eden Bey (Beylerbeyi

Sancakbeyi) diğeri yargı kuvvetini temsil eden Kadı idi161

Osmanlı Devleti kent ve kasabayı ldquocumrsquoa kılınır ve bacirczacircrı dururrdquo yer olarak

tanımlarken Osmanlı kanununa goumlre bir yerde han hamam bedesten ve

kervansaray inşa edildiyse o yer kasabaydı162 Osmanlı toplumunda kasaba ve kent

arasındaki farka accedilıklık getirmek gerekmektedir Kuumlccediluumlk bir kent şeklindeki kasaba

koumlyuumln daha buumlyuumlğuuml ve nuumlfusu ortalama 700-1500 arasındaki bir yerleşim birimidir

Kent ise daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kadı ve subaşından başka ticaret ve

sanat ehlinin de youmlnetime katıldığı esnaf gruplarının da oumlnemli bir yere sahip olduğu

kentte ticaret ve iş yaşamı hacirckim faaliyetlerdi 163 Halil İnalcık Osmanlı kentinin

iskeletini şoumlyle dile getirmektedir Osmanlı Devletirsquonde buumlyuumlk kentlerde mevcut bir

hisar ve bu hisarda goumlrevli bir yeniccedileri ağası bulunmaktadır Polis vazifesi goumlren

yeniccedileri ağası kenti eşkıyaya karşı korur ve Muumlsluumlmanların gayrimuumlslimlere

saldırmasını oumlnlerdi İccedil kentte ise zenginler ve ulema oturmaktaydı164 Osmanlı

kentinin en oumlnemli sosyal birimi mahallelerdi Genelde mahalleler dini bir merkezin

yani ibadet yerinin etrafında şekillenirdi Her mahalle kendi gelenek ve

goumlreneklerine goumlre ayrı veya birbirinden farklı cemaatlerden meydana gelmekteydi

İbadet yeri ya da pazar yeri mahallenin ortak yaşam alanı olup aynı zamanda cemaat

merkezi konumundaydı 165

161Halime Doğru XVIII Yuumlzyıla Kadar Osmanlı Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Goumlruumlntuumlsuuml

Anadolu Uumlniversitesi Yay No 872 Eskişehir 1995 s192

162Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Şehirlerindeki Youmlnetim Kurumlarının Niteliği Uumlzerinde Bazı Duumlşuumlncelerrdquo

VIII Tuumlrk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt II TTK

Ankara1981 (Osmanlı Şehirlerindeki Youmlnetim) s 1265

163Cengiz Orhonlu Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Uumlzerine Araştırmalar

(Der Salih Oumlzbaran) Ege Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Yay No 31 İzmir 1984 ss 4 ndash 5

Bayramoğlu Yıldırım)Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul

1994s 101

165 Doğru s 226

Mahalleler Osmanlı kentinin oumlnemli youmlnetim birimleridir Osmanlı kentinde

mahallelerin teşkilatlanması genel olarak şoumlyleydi

Mahallenin Cami veya mescidinin imamı hem din adamı hem de mahallenin

lideridir İmamının yanı sıra mahallede ccedileşitli hizmetlerin yerine getirilmesi

iccedilin yiğitbaşı veya kethuumlda unvanlı goumlrevliler bulunmaktaydı Mahalledeki

youmlneticilerin goumlreve gelmeleri her ne kadar kadının arzı ve sultanın beratıyla

da olsa mahalle sakinlerinin isteği doğrultusunda gerccedilekleşmekteydi

Yine ldquoavarız akccedilesi vakfırdquo mahallenin en oumlnemli kurumlardan biriydi Ortak

harcamaları karşılamak amacıyla oluşturulmuş bu kurum bir fon

niteliğindeydi Mahallenin harcamaları iccedilin gereken para mahallede yer alan

bina sayısına boumlluumlnmek suretiyle toplanırdı Zamanla vakfa doumlnuumlşen bu fon

bir sosyal yardımlaşma işlevini yerine getirmekteydi166

Kentlerde accedilık alışveriş merkezleri pazarlar mevsimlik pazarlar panayırlar

ve kapalı alışveriş merkezleri bedestenler ticaret yaşamının mekacircnlarıydı

Bedestenler uluslar arası ticaretin yapıldığı alanlarken hanlar yerli tuumlccarın ticaret

yaptığı yerlerdi Buumltuumln Osmanlı kentlerinde guumlccedilluuml bir esnaf oumlrguumltuuml bulunurdu Her

sanat kolunun başında bir şeyh bir kethuumlda bir yiğitbaşı bulunur ve bunlar meslek

gruplarının ustaları tarafından oy birliği ile seccedililirdi167 Oumlte yandan Osmanlı

kentlerinde devlet ve reaya arasındaki ilişkileri duumlzenleyen acircyan ve eşraf kent

youmlnetiminin oumlnde gelen zuumlmreleri arasındadır Osmanlı kentinde acircyan ve eşraf

arasından seccedililen bir kişi kethuumlda olarak reaya ve devlet goumlrevlileri arasındaki

ilişkileri duumlzenlemekteydi Bunun yanında yine acircyan ve eşrafın bilirkişi olarak kent

youmlnetiminde etkinlikleri mevcuttu168

Oumlzetle Batı ideal kent tipi iccedilin oumlzellikle Weberrsquoin vurguladığı politik irade

oumlrneklerini Osmanlı kent yaşamında da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Kent youmlneticilerinin

seccediliminde kent sakinlerinin oyuna başvurulması Osmanlı youmlnetiminin iccedil işlerine

karışmadığı mahalle teşkilatı ve oumlrguumltleme youmlnuuml ve işlerliği ile esnaf oumlrguumltleri

Osmanlı kentinin kendine has oumlzelliklerini sergileyen temel yapı taşlarıdır Kentsel

gelişim accedilısından Doğu-Batı kıyaslamasında hataya duumlşuumllmesi muhtemel husus

166 Ergenccedil Osmanlı Şehirlerindeki Youmlnetim s1271

167 Doğru ss 227ndash229

168 Ergenccedil Osmanlı Şehirlerindeki Youmlnetim ss1269 ndash 1270

uygarlık duumlzeyinde suni iki kutup yaratılarak birini diğerine goumlre yok saymaktır

Batı kentine karşı Doğu kentini yok saymak kuumlltuumlrel farklılıkları goumlrmezden

gelmektir Bu oumlnyargılı ya da Avrupa merkezli bakış accedilısıyla Batırsquoda karşılığı

olmayan kadılık kurumunun Osmanlı kent yaşamındaki roluumlnuuml ve kadı sicillerine

yansıyan ldquocuumlmlesinin reyrsquoi ilerdquo ya da ldquoittifakları uumlzererdquo 169 ifadelerini accedilıklamak

muumlmkuumln değildir

14 XVII VE XVIII YUumlZYILLARIN İKTİSADİ DURUMUNA GENEL BİR

BAKIŞ

XVII ve XVIII yuumlzyıllar doumlnemin genel konjonktuumlruumlne bakıldığında hem

Batı iccedilin hem de Osmanlı iccedilin oumlnemli yapısal doumlnuumlşuumlmlere sahne oldu Bu yapısal

doumlnuumlşuumlmuumln alt yapısını hazırlayan kapitalist etkileri hem değişen uumlretim

ilişkilerinde hem de siyasette goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Bu doumlnem duumlnya genelinde

yaşanan tarihsel doumlnuumlşuumlm aynı zamanda Osmanlı Devletirsquone etki eden dış

dinamiklerden biridir Dolayısıyla oumlncelikle bu doumlnuumlşuumlme youmln veren Batı Avrupa

uumllkelerinin iccedil dinamiklerine bakmak gerekmektedir

141 Avruparsquoda Sosyo-ekonomik Durum

XVI yuumlzyıl sonunda Avrupa oumlncekine oranla ccedilok farklı bir konumdaydı

Nuumlfusu yuumlzde elli oranında artan Avruparsquonın uumlretim artışı kentlerdeki nuumlfusun

beslenme ihtiyacını karşılayamaz hale geldi Coğrafi keşiflerle yeniduumlnyanın altın ve

guumlmuumlşlerinin Avruparsquoya akması XVI ve XVII yuumlzyılda Avruparsquoyı parasal

genişlemenin getirdiği olumsuz şartlarla baş başa bıraktı170 XVII yuumlzyıla

gelindiğinde ise bu doumlnem genel bir durgunluk hali olarak nitelendirilmektedir

Bunun nedeni XVI yuumlzyıl sonunda buumlyuumlk ulusal pazarların yaratılmamış olmasında

ve muumllksuumlzleşmiş uumlcretli emeğin yaygınlaşmamasında aranmaktadır 171

XVII yuumlzyıl boyunca Avruparsquoda tarımsal uumlretim arttı Ancak nuumlfus

artışındaki durgunluk tarımsal uumlruumlnlerin fiyatlarında gerilemeye yol accediltı Bu durum

ise toprak sahiplerinin koumlyluumller uumlzerindeki baskıyı arttırmalarına sebep oldu Yine

guumlccedillenen merkezi devletlerin artan harcamalarını karşılamak uumlzere uumlreticiyi zora

sokan yeni vergi talepleri koumlyluumlnuumln artan uumlruumlnuumlnuuml pazarda satmaya sevk etti172

Boumlylelikle toprak sahiplerinin koumlyluuml uumlzerindeki baskısına ağır vergi yuumlkuumlnuumln de

eklenmesi bu yuumlzyılın koumlyluuml ayaklanmalarıyla geccedilmesine neden oldu 173

170Ferhat Başkan Oumlzgen ldquoOsmanlı Devletinin Diğer Devletlerle İktisadi İlişkilerirdquoYeni Tuumlrkiye

Dergisi Sayı 32 2000 s106

171Şevket Pamuk 100 Soruda Osmanlı Tuumlrkiye İktisadi Tarihi 1500-1914 Gerccedilek Yayınevi

İstanbul 1988 (100 Soruda) s139

172 Pamuk100 Soruda s140 173 Oumlzgen s107

XVII yuumlzyılın kırsal alanda yarattığı olumlu etki ise mamul mal uumlretiminde

yaşanan değişimdir İngilterersquode yaygın olan parccedila başına oumldeme duumlzeninin yuumlzyıl

itibariyle buumltuumln Avruparsquoya yayılmasıyla kentlerdeki loncaların oumlnemi azalarak

uumlretim emeğin ucuz olduğu kırsal alanlara kaydı Her ne kadar uumlretim faaliyetinin

kentten kırsala youmlnelimi kırsal nuumlfusa ek gelir olmasına karşın bu durum ticaret

sermayesine olan bağımlılığı arttırdı 174

XVII yuumlzyılda Avruparsquonın en guumlccedilluuml uumllkesi ve Avruparsquonın finans merkezi

Hollandarsquoydı Hollandarsquonın bu guumlcuumlnuuml sağlayan uumlccedil temel unsur Doğu Hint Adaları

(Hollanda) Kumpanyası donanma ve Amsterdam Bankasırsquodır175 Uluslararası

ticaretin Atlantik ve Hint okyanuslarına kayması en ccedilok Hollandarsquonın işine yaramış

ve Hollanda ticaret sermayesi duumlnya oumllccedileğinde bir ticaret filosu ve ticaret ağı

kurmuştu Uumllkenin ticareti tekelci firmaların denetiminde oumlzellikle İngiliz ticaret

sermayesiyle rekabet etmekteydi176

Ancak yuumlzyılın ikinci yarısında Hollanda bu ticari uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kendisini

yakından izleyen İngilterersquoye kaptırdı ldquo1540 ile 1640 arasındaki İngiliz toplumsal

tarihinin en başta gelen olgusu toprak sahibi ve meslek sahiplerinin sayı ve

servetlerinin artmasıdır Lordların sayısı 60rsquodan 160rsquoa baronetlerin ve şoumlvalyelerin

500rsquoden 1400rsquoe ve silah taşıyan gentry sayısı da 5000rsquoden 15000rsquoe ccedilıktıhelliprdquo 177

1640 devrimi178 ile başlayan İngiliz İccedil Savaşı kralın parlamento karşısında

zayıflamasının ve demokratikleşme yolunda yuumlkselen burjuvazinin guumlccedil kazanmasının

zeminini hazırlayarak İngilterersquodeki toplumsal yapının doumlnuumlşuumlmuumlnuuml sağladı

Bu doumlnem İngiliz dış ticaret hacmi 1610 ile 1640 arasında on kat arttı Artan

uumlretimle 1640rsquolara doğru bazı maden koumlmuumlruuml uumlreticileri yılda on ila yirmi bin ton

uumlretim seviyesine ulaşırken yuumlksek fırınlar demirhaneler şap ve kacircğıt

imalathaneleri yuumlzlerce işccedili ccedilalıştırıyordu Yine tekstil imalatccedilıları ve tuumlccarları

174 Pamuk100 Soruda s143

175 Michel Beaud Kapitalizmin Tarihi Dost Kitabevi Ankara2003 ss29 ndash 30

176 Şevket Pamuk Osmanlı-Tuumlrkiye İktisadi Tarihi 1500-1914 İletişim Yay İstanbul 2007

(1500-1914) s138

Bu doumlnem İngilterersquodeki orta sınıfı ifade etmek iccedilin kullanılan kavram

177 Colin Mooers Burjuva Avruparsquonın Kuruluşu Dost Kitabevi Ankara 1997s186

178 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Christopher Hill 1640 İngiliz DevrimiKaynak Yay İstanbul2005

evlerde iplik oumlruumlcuumlsuuml ve dokumacısı olarak bazen binlerce insan ccedilalıştırıyorlardı 179

XVII yuumlzyılda iccedil savaşa rağmen topraklarının denetimini kaybetmeyen İngiliz

aristokrasisi yoksul kiracıları topraklarından ccedilıkarıp ccedilitlerle ccedilevirdikleri muumllklerini

kapitalist ccediliftccedililere kiralamaya başladı İngilterersquode bu doumlnem kapitalist yapının

gelişiminin verimlilik artışını da etkilemesiyle İngiltere yuumln ve hububat uumlretimiyle

kendi kendine yetebilen bir duumlzeye geldi180 Oumlte yandan İngilterersquode 1670rsquote tarımı

teşvik amacıyla hububat ihracatının serbest bırakılması karara bağlandı 1694rsquote

İngiliz bankası kuruldu ve 1703rsquote Portekiz ile yapılan Methuen Antlaşmasıyla

Brezilya pazarı accedilıldı Aynı şekilde 1713 tarihli Utrecht Barışı ile İspanya pazarı

İngilterersquoye accedilıldı181 Doumlnemin diğer uumllkelerine kıyasla İngilterersquonin kapitalistleşme

suumlrecindeki hızına huumlkuumlmetlerin korumacı politikaları kadar soumlmuumlrgelere ve dış

pazarlara ayrıca verdiği oumlnem de katkı sağladı Oumlrneğin XVIII yuumlzyılın ilk yarısında

yuumlnluuml kumaş ve diğer mamul malların İngilterersquonin ihracatındaki payı yuumlzde seksen

beşe ulaşmaktaydı Yine İngilterersquonin Kuzey Amerikarsquodaki soumlmuumlrgeleri de bu mamul

mallar iccedilin oumlnemli bir pazardı Oumlte yandan XVIII yuumlzyılda pamuklu tekstil dalında

Hindistan Avrupa uumllkeleriyle rekabet edebilecek durumdayken İngiliz huumlkuumlmetleri

Hindistanrsquoın duumlşuumlk fiyatlı pamuk tekstil uumlruumlnlerinin İngiltere iccedil pazarına girmesini

engellediler 182

Sonuccedil olarak bu doumlnem Hollanda kapitalizmi kuumlreselci ve serbest rekabetccedili

bir karakter sergilerken İngiliz kapitalizmi milliyetccedili ve korumacıydı Bu iki

uumllkenin birbirine uumlstuumlnluumlk kurma ccedilabalarına sahne olan XVII yuumlzyılın rekabet

ortamında Almanya Otuz Yıl Savaşlarının devam eden yıkıcı etkileriyle uğraştığı

iccedilin pek bir varlık goumlsteremezken Fransa ancak yuumlzyılın sonunda gecikmeli

başladığı bu yarışa oumlzellikle İngilterersquoye karşı guumlccedilluuml bir rakip olarak dacirchil oldu 183

179 Beaud s33

180 Pamuk100 Soruda ss 141ndash142

181 Beaud s42

182 Pamuk 1500-1914 s139 183 Beaud s50 bkz dipnot53

142 Osmanlı Devletirsquonde Sosyo-ekonomik Durum

Bir Anadolu beyliği olarak tarih sahnesine ccedilıkan Osmanlılar gerek askeri

gerekse siyasi başarılarıyla hızlı bir gelişme kaydetti Osmanlıların bulunduğu

coğrafyada guumlccedilluuml bir konuma gelerek varlık goumlsterebilmesinin sırrı onun

teşkilatlanma ve fetih politikasındaki başarısında gizlidir Kuruluşunun ardından

devletin yuumlkselişe geccediltiği Fatih Sultan Mehmed doumlnemi Osmanlı kurumlarının ve

youmlnetim anlayışının koumlkluuml bir yapıya kavuştuğu yani klasik Osmanlı duumlzeninin

şekillendiği doumlneme işaret etmektedir Bu doumlnem merkeziyetccedili bir yapıya buumlruumlnen

Osmanlı youmlnetim anlayışı merkez-taşra oumlrguumltlenmesinin temel yapı taşları olan lonca

teşkilatı tımar sistemi ve millet sistemi ccedilerccedilevesinde şekillendi Bu duumlzen dacirchilinde

Osmanlı youmlnetim anlayışının suumlrekliliğini ve geniş bir coğrafyaya yayılmasını

sağlayan ise Osmanlı fetih politikasının başarısıydı

1421 Siyasi Olaylar ve Sosyal Hayata Etkileri

Osmanlı klasik duumlzeninin uzun soluklu başarı grafiği XVII ve XVIII

yuumlzyıllarda yerini istikrarsızlığa bıraktı Bu istikrarsızlık emarelerinin birbirleriyle

ilişkili ve ccedilok youmlnluuml ele alınması gereken nedenleri siyasi iktisadi ve sosyal

alanlarda baş goumlsterdi Devletin merkezindeki gelişmelerin etkileri taşrada Osmanlı

varlığının sorgulanmasına ve merkez-taşra arasındaki ahengin bozulmasına neden

oldu Bahsi geccedilen koşulları ortaya koymak iccedilin oumlncelikle doumlnemin siyasi

gelişmelerini ele almak gerekmektedir

Oumlncelikle I Ahmed doumlnemi (1603-1617) Fransa ile (1606) kapituumllasyonlar

yenilenirken 1612 yılında Hollanda ve İngilterersquoye de kapituumllasyonlar verildi

IAhmedrsquoin oumlluumlmuumlnuumln ardından sırasıyla tahta I Mustafa II Osman geccediltiyse de

onların kısa suumlren saltanatlarının ardından IV Murad (1623-1640) tahta geccedilti IV

Murad zamanında İran Şahı ile 1639 yılında imzalanan Kasr-ı Şirin antlaşması

Osmanlılara buumltuumln bir Irakrsquoı ve imparatorluğun doğu eyaletlerini denetleme olanağını

sağladı184 IV Murad oumllduumlğuumlnde Osmanlı Devletirsquonde askeri başarılar sayesinde

dışta ve iccedilte barışın sağlanmasıyla iktisadi faaliyetler yoğunluk kazandı Oumlte yandan

184Robert Mantran ldquoXVII Yuumlzyılda Osmanlı Devleti İstikrar mı Gerileme mirdquo Osmanlı

İmparatorluğu I Osmanlı Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın Sonuna ccedilev Server Tanilli

Cem Yayınevi İstanbul1995 (İstikrar mı Gerileme mi) ss280ndash281

bu doumlnem uluslar arası ticarette Venedikliler Fransızlar İngilizler ve Hollandalılar

birbirleriyle rekabet halindeydi 185

XVII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren devletin iccedilte ve dışta yuumlruumlttuumlğuuml

siyasi ve askeri faaliyetlere etki eden gelişme devletin başına geccedilen padişahların

youmlnetim zafiyetidir 1640 yılında oumlluumlm korkusu iccedilinde yaşadığı kafesten ccedilıkıp tahta

ccedilıkan Sultan İbrahimrsquoden itibaren sarayda daha ccedilok haremin soumlzuuml geccediler oldu

Yuumlzyılın ikinci yarısında vezirlik yapan ilk uumlccedil Koumlpruumlluuml dışında sadrazamlar haremin

nuumlfuzundan kurtulmayı başaramadı Uzun bir doumlnem youmlnetime hacirckim olan bu

duruma noktayı koyan gelişme 1757rsquode Sadrazam Mehmet Koca Ragıp Paşarsquonın

kızlarağasını ortadan kaldırarak haremin vezirler uumlzerindeki nuumlfuzuna ve kafes

sistemine son vermesi oldu186

Koumlpruumlluumller Devrirsquonin(1656-1683) Osmanlı saygınlığının tekrar kazanılmasını

sağladığı istikrar doumlneminden sonra Osmanlı Devleti 1683rsquoten 1699rsquoa kadar suumlrecek

olan buumlyuumlk bir savaş ortamına girdi Uzun bir zaman dilimini kapsayan bu savaş hali

buumlyuumlk bir ordu barındırmayı ve beslemeyi gerektirmesi yanında geniş cephelerde

savaşmak zorunluluğu devletin buumlyuumlk bir mali yuumlk altına girmesine neden oldu187

Nitekim 1645rsquoten 1739rsquoa kadar olan doumlnemde Osmanlı Devleti Avrupa

devletleriyle nerdeyse suumlrekli ccedilatışma halindedir Osmanlı Devleti ve Venedik

arasında yaşanan ve 1670 yılında sona eren Girit Savaşırsquonı Habsburg İmparatorluğu

ile girilen ccedilatışma izledi Bunun ardından 1672-1676 arası Lehistan ile ve 1677-1681

arası Rusya ile Osmanlırsquoyı karşı karşıya getiren bir dizi olayla meşgul olmak zorunda

kalan Osmanlı Devleti 1699 Karlofccedila Antlaşmasından sonra 1710-1739 arasındaki

yıllar Rusya Avusturya ve Venedik ile yaşadığı anlaşmazlıklarla uğraştı188

Boumlylesi bir ortamda devletin artan ihtiyaccedillarına karşılık hem asker beslemeyi

hem de uumlretimin devamlılığını sağlayan tımar rejiminin bozularak işlevsiz hale

gelmesi ordunun zayıflamasına neden oldu Ordunun zayıflığı dışta savaş

185 Mantran İstikrar mı Gerileme mi s287

186Bruce McGowan ldquoAcircyanlar Ccedilağı 1699-1812rdquo Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal

Tarihi CiltII Eren Yayıncılık İstanbul 2004 (Acircyanlar Ccedilağı) s762

187Ahmet Tabakoğlu Gerileme Doumlnemine Girerken Osmanlı Maliyesi Dergah Yay İstanbul

1985 ss207 ndash 208

188Gilles Veinstein ldquoBalkan Eyaletleri 1606-1774rdquo Osmanlı İmparatorluğu I Osmanlı

Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın Sonuna ccedilev Server Tanilli Cem Yayınevi

İstanbul1995 (Balkan Eyaletleri) s368

meydanlarında yenilgilerle iccedilte ise siyasi bedeller oumldenmesi ile karşılığını buldu Bu

yuumlzden 1703rsquote II Mustafarsquonın ve 1730rsquoda III Ahmedrsquoin devrilmesiyle sonuccedillanan

iki oumlnemli isyan ccedilıktı189

Siyasi olayların ve suumlrekli savaş halinin Osmanlı duumlzenine yaptığı olumsuz

etkilerden en ccedilok etkilenen reaya oldu Osmanlı Devletirsquonin savaş meydanlarında

uumlstuumlnluumlk kurmak iccedilin kapıkulu ordusuna ağırlık vermesi tımar sistemini ihmal

etmesine yol accediltı Tımar sisteminin ihtiyaccedilları karşılayamaz hale gelmesi ve devletin

nakde olan ihtiyacı miri arazilerin mukataalaşma suumlrecini başlattı Devlet bir gelir

kapısı olarak goumlrduumlğuuml iltizam usuluumlnuuml reaya uumlzerinde neden olacağı baskıya rağmen

uygulamaya koydu190 Tımar sistemi ile kıyaslandığında iltizam vergi oumldeyen

uumlreticiler iccedilin ağır koşullar getiriyordu Tımar sisteminde sipahi kendi ccedilıkarı iccedilin

reayayı kollamak zorundaydı Reayanın ezilmesi artığa el koyan sipahi iccedilin uzun

vadede olumsuz sonuccedillar doğurabilirdi Oumlte yandan bir mukataayı en fazla uumlccedil

yıllığına kiralayan muumlltezimin boumlyle kaygıları yoktu Burada muumlltezimin temel

kaygısı en kısa zamanda en fazla geliri toplayabilmekti Dolayısıyla iltizam usuluuml ile

uumlreticiler uumlzerindeki baskılar ve vergi yuumlkuuml arttı191 1695 yılında ise iltizam

usuluumlnde yapılan bir değişiklikle oumlnceden uumlccedil yıllığına kiralanan iltizamlar malikacircne

sistemi adı verilen reform sonucunda oumlmuumlr boyu verilen iltizamlar haline getirildi

Buna goumlre accedilık artırmayı kazanan kişi duumlşuumlk ve sabit taksitli oumldemelerle iltizama

kayd-ı hayat şartıyla sahibi olurdu192

Osmanlı toprak sistemindeki doumlnuumlşuumlmuumln Osmanlı sosyal yapısında yarattığı

bir diğer tahribat taşradaki otorite boşluğu oldu Oumlzellikle XVIII yuumlzyıl ağırlıklı

olarak taşrada hacirckimiyet kuran acircyanların oluşumuna zemin hazırlayan koşulların

temeli XVI yuumlzyıl sonunda atıldı Tarımsal uumlretimle geccedilimini sağlayamayan reaya

taşradaki yuumlksek ruumltbeli devlet memurlarının (uumlmera) yanında paralı asker olarak

ccedilalışmaya başladı ve asker kaccedilaklarının da uumlmeranın hizmetine girmesiyle yerel

otoritenin guumlcuuml hızla arttı Taşradaki otorite boşluğu ve yeni guumlccedil odakları ile yaygın

189McGowan Acircyanlar Ccedilağı s 765

190Ruhi Oumlzcan ldquoOsmanlı Devletirsquonde XVII Yuumlzyılda Yapılan Sikke Tashihlerirdquo Tuumlrkiyat

Araştırmaları Dergisi Sayı 17 Konya 2005 ss 263 ndash 264 Oumlzgen ss106 ndash107

191Pamuk 100 Soruda s156

192Suraiya Faroqhi ldquoİktisat Tarihi (17 ve 18 Yuumlzyıllar)rdquo Tuumlrkiye Tarihi Osmanlı Devleti 1600-

1908 Cilt III Cem Yayınevi İstanbul 2000 (İktisat Tarihi) ss 205 ndash 206

hale gelen Celali İsyanları XVII yuumlzyıl boyunca sosyal huzursuzluk kaynağı

olmaya devam etti Reaya uumlzerindeki baskılar ldquobuumlyuumlk kaccedilgunrdquoa neden olurken

reayanın buumlyuumlk bir kısmı tarım arazilerini terk etmek zorunda kaldı Bir kısım reaya

ise topraklarını terk etmek yerine geccedilimini sağlamak iccedilin borccedillanma yoluna gitti

Ancak borccedillarını oumldeyemeyen reayanın arazilerini muumlltezimlere devretmesi ccediliftlik adı

verilen geniş muumlltezim arazilerinin oluşmasına neden oldu 193

XVIII yuumlzyıl itibariyle de vezirler kendilerine arpalık olarak verilen sancağa

gidip orayı youmlnetmek yerine kendilerini temsil etmesi ve gelir tahsilacirctını yapması

iccedilin sancaklara voyvoda ve muumltesellimler goumlndermeyi tercih ettiler194 Nitekim

taşradaki asayiş sorunu ve reayanın ccedilaresizliği taşrada toprak zengini ve silahlı guumlcuuml

olan acircyanların oluşumuna ortam hazırladı Acircyanların taşrada artık bir guumlccedil odağı

haline geldiğini goumlsteren gelişme ise merkezden goumlnderilen devlet goumlrevlilerine

muumldahale edebilir konuma gelmiş olmalarıdır Artık herhangi bir sancakta kimin

muumltesellim olacağına yerel acircyan kendi arasında karar veriyor tercih edilen kişi resmi

atamayı yapacak olan devlet temsilcilerine bildiriliyordu Dolayısıyla acircyan arasında

rekabet ve muumlcadeleler eksik olmuyordu Atamayı devlet yapmış olsa da acircyanın

şikacircyeti uumlzerine muumltesellimler azledilebiliyordu195 Oumlzetle merkezin taşra uumlzerinde

azalan hacirckimiyeti isyanlar tarımsal uumlretimin gerilemesi savaşların ekonomi

uumlzerinde artan yuumlkuuml salgın hastalıklar ve azalan nuumlfusa bakıldığında klasik doumlneme

kıyasla bu doumlnemin Osmanlı Devleti iccedilin zorlayıcı şartlara sahip olduğu

goumlruumllmektedir

193Aslan Eren ldquoOsmanlı Ekonomisinde Kurumsal Gelişmelerrdquo Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye

Yay Ankara1999 s240 Oumlzgen ss106 ndash 107 Oumlzcan s246

194Orhan Kılıccedil 18 Yuumlzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletirsquonin İdari Taksimatı-Eyalet ve

Sancak Tevcihatı Ceren Matbaacılık Elazığ 1997 (İdari Taksimatı) s3

195 Pamuk 1500-1914 ss142 ndash 143

1422 Osmanlı Devletirsquonde İktisadi Durum

Osmanlı iktisadi zihniyeti uumlccedil temel uumlzerine inşa edilmişti Provizyonist

(iaşeci) Fiskalist ve gelenekccedili Osmanlı iktisadi zihniyeti merkantilizmin196

tamamen zıttı bir politika izlemektedir Merkantilizmde ihracat fazlalığı esas

alınırken provizyonizm ithalat fazlalığı esasına dayanmaktadır197 Bu iki duumlşuumlnce

sisteminin birleştiği tek ortak nokta ise uumllke iccedilindeki değerli madenlerin dışarıya

ccedilıkmasının engellenmesi gerektiğidir198 Osmanlı toplumsal yapısı iktisadi

kazanccediltan oumlnce sarayın ve reayanın iaşesine hazinenin gelir duumlzeyine ve geleneğe

verdiği oumlncelik dolayısıyla pre-kapitalist oumlzelliklere sahipti Oumlncelikle bir ihtiyaccedil

ekonomisi olan Osmanlı ekonomisi tarım arazilerini oumlzel muumllkiyet sahasından

ccedilıkararak zirai toprakların alım-satım hibe ve vakfedilmesini devlet iznine bağladı

Oumlte yandan tarımda olduğu gibi kent iktisadi faaliyetlerini esnaf teşkilatı

ccedilerccedilevesinde duumlzenleyen Osmanlı ticarette bir kontrol mekanizması olarak

uyguladığı narh ve kacircr haddi politikasıyla da tuumlm bu sektoumlrlerde servet

farklılaşmasının meydana gelmemesi iccedilin elinden geleni yaptı199 Bu yuumlzden kazanccedil

tutkusundan uzak sınırlı meta uumlretimi ve piyasa yerine ahlak normlarının geccedilerli

olduğu Osmanlı Devletirsquonde kapalı bir ekonomik yaşam hacirckimdi200 İktisadi

yaşama ilişkin doumlnemsel bir tespit yapmak gerekirse uumlccedil oumlnemli unsurun altını

ccedilizmek gerekmektedir Buna goumlre XVII yuumlzyılın ikinci yarısında

Artık-değer yani uumlretim gerilemiştir

Bunun yanı sıra bu artık-değerin buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml artık devlet denetiminde

değildir

Ayrıca bu doumlnem devlet duumlzenleyici ve yapıcı oumlzelliğini kaybetmiştir201

196 Merkantilizm ve farklı merkantilist anlayışlar uumlzerine yapılmış karşılaştırmalı bir ccedilalışma iccedilin

bkz Erdem Doğruer Merkantilizm Farklı Merkantilist Anlayış ve Uygulamaları Etkileyen

Unsurların Uumllkeler Bazında Analizi (Fransa Jean Baptiste Colbert ve İngiltere Sir Josiah

Childrsquoın Goumlruumlşleri Temelinde Bir Karşılaştırma) Yayınlanmamış Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara 2009

197 Zafer Toprak ldquoİktisat Tarihirdquo Tuumlrkiye Tarihi Cilt III Cem Yayınevi İstanbul 2000 (İktisat)

198Faroqhi İktisat Tarihi s 213

199 MGenccedil ss340 ndash 341 200 Toprak İktisat s222

201Stefanos Yerasimos Azgelişmişlik Suumlrecinde Tuumlrkiye 1 Bizanstan Tanzimata Goumlzlem Yay

İstanbul 1977 (Azgelişmişlik) s 494

Soumlz konusu ortamda artık değerin oumlzel sektoumlre youmlnelerek kapitalist bir sınıfın

oluşumuna zemin hazırladığı duumlşuumlnuumllebilir Ancak devletin yuumlzde yetmiş beş

oranında kaybettiği bu artık değer yine devletin bir parccedilası olan ve onun

yetkilerinden yararlanan buumlrokrasinin hizmetine girdi Dolayısıyla bu artık değerin

ne sermaye olarak birikimi ne de yatırıma doumlnuumlşmesi muumlmkuumln olmadı202 Aynı

şekilde bu doumlnem fetihlerin durması ile bir gelir kaynağı olan savaş ganimetlerinden

yoksun kalan Osmanlı ekonomisinin suumlrekli sayısı artan kapıkulu askerlerini

beslemesi zorlaştı Soumlz konusu olan artışın bilanccedilosu ise şoumlyledir 1595rsquote 48000

1609rsquoda 66300 1630rsquoda 70900 1635rsquote 64150 1640rsquota 59200 1652rsquode

85000203

Oumlzellikle savaşların yoğunlaştığı 1670rsquoler ve 1680rsquolerde iccedil hazineden

merkezi hazineye yılda ortalama 100 milyon akccedilenin uumlzerinde kaynak

aktarılmıştı204 Nitekim 1669-1670 Osmanlı buumltccedilesinin 447 milyon akccedile accedilık

vermesinin nedeni ortadadır Oumlncelikle harcamaların 23rsquosi askeri nitelikteydi

98342 kişilik bir ordunun buumltuumln harcamalarının 355rsquounu oluşturan uumlcretlerin yanı

sıra yiyecek Selanik yuumlnluumllerinden yapılmış uumlniformalar Karaman ve Selanikrsquote

barut imalatı ve diğer askeri ihtiyaccedillar başı ccedileken harcamalardı205 Doumlnemin genel

manzarası Osmanlı hazine gelir-gider hanelerine yansıdığı şekliyle aşağıdaki tabloda

goumlruumllmektedir

202Yerasimos Azgelişmişlik s494

203Mantran İstikrar mı Gerileme mi s291

205Suraiya Faroqhi ldquoKrizler ve Değişim 1590-1699rdquo Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi Cilt II Eren Yay İstanbul 2004 (Krizler ve Değişim) ss666 ndash 667

Tablo 3 Hazine-i Huumlmayun Rucircznamccedile Gelir Gider ve Mahsub Yıllık Toplam

Tablosu 1683-1738 (H 1094-1150)

Yıllar Gelir Gider Mahsup

1683 392847320 324566230 358506410

1684 518681680 525165640 532268600

1685 569689620 503414473 393929710

1686 462550455 468816574 441694756

1687 256019979 290613078 243276836

1688 685181191 533496225 744425605

1689 432774959 338808866 558482754

1690 489219715 482280387 418728498

1691 498672835 581820488 256620099

1692 511849260 423199440 536279688

1693 520895870 514363081 650531231

1694 371853503 359464730 622182030

1695 413646603 348994230 744404125

1696 616362557 707912299 835673193

1697 682764980 662459720 -

1698 567924220 633764150 884071590

1699 514384380 519156010 767284800

1700 490530850 353397370 727907990

1701 499385440 675298503 785444430

1702 472718830 467172850 848565830

1703 485106110 562998500 541594760

1704 927574890 931486940 874335940

1705 600312080 594605490 642635430

1706 512974310 522217110 593431730

1707 620542660 496365410 472662960

1708 577035670 423181370 447226460

1709 671736380 409085740 483913790

ldquoVukuacirct-ı yevmiye defterirdquo guumlnluumlk hadiselerin yazıldığı defter

Hesap edilmiş hesaba dacirchil edilmiş

(-) Veri yok

1710 515760830 438721190 572444590

1711 429656440 496261200 695822810

1712 481733400 893908640 726440990

1713 818604310 797437480 793450020

1714 723595780 715156400 557295740

1715 1064320300 819059880 765355540

1716 865742040 645327699 758136487

1717 1072828800 1211826500 1061333100

1718 694111390 953113800 1333470400

1719 895867920 776929120 1198374400

1720 764445610 912999840 929408950

1721 726128510 - 683884440

1722 674628990 531088700 -

1723 768279430 533975760 -

1724 749300050 567026030 613311561

1725 632783090 700868100 881260820

1726 689821690 812345630 860645380

1727 816034640 873233650 737326450

1728 748790710 983746870 827316610

1729 666707790 599596620 654668470

1730 981311980 939203700 791278510

1731 847476080 648645850 797808790

1732 2490181700 2848674200 781499490

1733 1657388600 1688587100 785908400

1734 1298814997 1592204890 1155207600

1735 1371404600 1377107900 1095312900

1736 1090677100 1164289700 1150840300

1737 1072590200 1027885600 1043880100

1738 1084306200 1115432100 1171589900

1739 1370356125 813873650 892986290

Kaynak Halil Sahillioğlu ldquo1683-1740 Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu Hazine Gelir ve

Giderirdquo VIII Tuumlrk Tarih Kongresi Ankara11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan

Bildiriler Cilt II TTK Ankara 1981 (Gelir ve Gideri) ss1393 ndash 1394

Devletin iccedilinde bulunduğu durumun yanı sıra doumlnemin şartlarını ortaya

koymada bir diğer sayısal goumlsterge ise Avruparsquoyı da etkisi altına alan fiyat

artışlarının Osmanlı ekonomisine yansımalarıdır Şevket Pamuk ulaştığı verileri ve

Oumlmer Luumltfi Barkanrsquoın elde ettiği verileri karşılaştırmak suretiyle yaptığı

değerlendirmede XV yuumlzyıl sonu ve XVII yuumlzyıl sonlarında İstanbulrsquoda fiyatların

yaklaşık yuumlzde beş yuumlz oranında arttığını ortaya koymaktadır206

XVIII yuumlzyıl Osmanlı ekonomisini iki doumlnemde ele almak gereklidir Buna

goumlre 1760rsquolara kadarki birinci doumlnemde Osmanlı ekonomisinin buumltuumln alanları genel

bir yayılma ve gelişme eğilimi goumlsterirken 1760rsquolarda başlayan ikinci doumlnem

ekonomiye daralma ve buhran belirtileri hacirckim oldu207 Yuumlzyılın başında merkezi

huumlkuumlmetin gelirlerinin 425rsquou oumlşuumlrden 455rsquou ise gayri Muumlslimlerden toplanan

cizyeden elde edilmekteydi 1740rsquolarda iltizamın devlet gelirlerine katkısı yuumlzde elli

civarındayken baş vergisi de gelirlerin yuumlzde kırkını oluşturmaktaydı208 Yine

aşağıdaki tabloda yıllara goumlre XVIII yuumlzyıl Osmanlı buumltccedilelerindeki gelir-gider

dengesini goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Tablo 4 Osmanlı Buumltccedileleri (Osmanlı guumlmuumlş parası kuruş olarak)

Yıllar Gelir Gider

170102

170405

171011

176162

985272800

1045113500

1084097150

1285719000

1374128150

1451428850

1448838250

1480966650

1009482400

1084789250

833904100

927800000

1425547000

1406478850

1580825000

1869333650

Kaynak Genccedil s222

206Şevket Pamuk ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Fiyat Devrimirsquone Yeniden Bakışrdquo Osmanlı Cilt III

Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Fiyat Devrimi) s 196

207 M Genccedil s211

208 McGowan Acircyanlar Ccedilağı s834

XVIII yuumlzyılın ilk doumlneminde devlet buumltccedilesine ait gelirler 1700-1710 ile

1760-1765 yılları arasında 10 milyon kuruştan 145 milyona yuumlkselmiştir Yuumlzyılın

ilk yarısındaki istikrarlı haline oranla ikinci doumlnem yuumlkselişe geccedilen fiyat artışı ise

1760rsquolardan 1800rsquoe kadar 200rsquouuml geccedilmişti209

1423 Osmanlı Kent Ekonomisi

Osmanlı doumlnemi Anadolu kentlerine bakıldığında 1580rsquolerde yuumlksek

kentleşme duumlzeyine ulaşmış uumlccedil boumllge bulunmaktadır Bu boumllgeler Ege kıyısında

Gediz Ccedilayı ile Buumlyuumlk Menderes arasındaki boumllge Kızılırmak ve Yeşilırmakrsquoın aşağı

kısımları ve Dicle ve Fırat vadileridir210 XVI yuumlzyılda Anadolu kıyılarında sadece

Trabzon211 ve Sinop liman kenti işlevine sahipti Bunun dışında kıyıda yer almasına

karşın Urlarsquonın bir uğrak yeri olmadığı liman vergisinin alınmamasından

anlaşılmaktadır Yine bir diğer kıyı kenti İzmir yuumlzyıl sonunda bile bir koumly

goumlruumlnuumlmuumlndeydi212 Doumlnemin kumaş dokuma merkezleri Şam Trabzon ve Selanik

idi Oumlzellikle Selanik ccediluha ve keccedile dokumasıyla uumlnluuml olup Selanikrsquoin uumlzerinde

arslan resmi bulunan keccedile seccadeleri meşhurdu Yine yeniccedilerilerin giyiminde

kullanılmak uumlzere Selanik ve ccedilevresindeki koumlylerdeki tezgacirchlara her yıl belli

miktarda yapağı verilip yuumln kumaş dokunurdu213 Madenleri ile oumlne ccedilıkan Osmanlı

kentleri ise şunlardı İzmir yakınındaki Nif (Kemalpaşa) guumlmuumlş ve kurşun

Rumelirsquode Selanik civarında Sidrekapsi ve Kıratova oumlnemli guumlmuumlş yatağı olup yine

Rumelirsquodeki madenlerin en muumlhimlerinden biri Samakov demir madeniydi Bu

madenden her sene Selanik limanından tuumlm Osmanlı uumllkesine sekiz bin araba kadar

demir giderdi Barut imalinde kullanılan guumlherccedilile Anadolu tarafında Niğde Larende

(Karaman) Erciş Van Kayseri ile Maraş arasındaki Akdağ Kayserirsquonin Macun

209 M Genccedil ss213 ndash 215 210 Suraiya Faroqhi Osmanlırsquoda Kentler ve Kentliler Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul2004

(Kentler ve Kentliler) s 14

211 Bkz Heath W Lowry Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Tuumlrkleşmesi (1461-1583) Boğaziccedili

Uumlniversitesi Yayınevi İstanbul 2010

212 Faroqhi Kentler ve Kentliler s 16

213 Selccediluk Trak İktisat Tarihi Dizer Konca Matbaası İstanbul 1973 s366

karyesi Niğdersquoye tabi Kenise karyesinde Rumeli tarafında ise Şehirkoumlyuuml Temeşvar

Selanik Koccedilana ve Uumlskuumlprsquote ccedilıkartılmaktaydı214

XVII yuumlzyıla gelindiğinde Osmanlı kentleri iccedilin uumllkenin kendi iccedil

dinamikleri kadar oumlnemli olan unsur bu doumlnem yeniden şekillenen duumlnya ticareti ve

bu ticaretin değişen aktoumlrleri oldu XVII yuumlzyılda Levant ticaretinin durgunluk

doumlnemine girmesinin temel nedeni Akdenizrsquodeki baharat ticaretinin daralan hacmi

olmayıp aksine soumlz konusu olan Amsterdam merkezli ve Osmanlı Devletirsquoni de iccediline

alan iktisadi iş boumlluumlmuumlnuumln Hollandalı tuumlccarların denetimi altındaki yerleri de

kapsayacak şekilde yeniden yapılanmasıydı215 Her ne kadar yuumlzyılın ikinci yarısı

Akdeniz ticaretini bir kenara bırakıp Amerika ve Uzak Doğu pazarına youmlnelmiş

olsalar da XVII yuumlzyıl ticaretine hacirckim iki uumllke Hollanda ve İngiltere oldu216

Hollanda ve İngilterersquonin Osmanlı dış ticaretinde soumlz sahibi hale gelmelerinde

Osmanlı sultanlarından aldıkları imtiyazların etkisi buumlyuumlktuuml Buna goumlre 1601

Ahidnamesirsquonde yer aldığı şekliyle harici guumlmruumlk resmi oranı İngilizlere has olmak

uumlzere 3rsquoe indirilirken 1612 yılında Hollanda ve 1616 yılında Avusturya iccedilin de

aynı oran kabul edildi Daha oumlnceden ahidname alan Fransızların oumldeme oranı ise

1673rsquoe kadar 5 idi 217

Nitekim imtiyazlarında etkisiyle Osmanlı limanlarında Rum Yahudi ve

Ermeni aracılarının artan oumlnemi yabancılarla gayrimuumlslimler arasında daha sıkı

temaslara yol accediltı Tuumlrklerin aleyhine gelişen bu ortamda Yahudiler yabancılarla

ortaklık kurarak veya onların gemilerini kiralayarak aracılıktan uluslar arası ticarete

katılır hale geldi218 Oumlte yandan yabancılar karşısında dış ticaret avantajlarını goumlrece

olarak kaybetmiş Muumlsluumlmanlara iccedil ticarette en duumlşuumlk vergilendirilme uygulamasıyla

Osmanlı kendi tuumlccarını korumaya devam etti Buna goumlre Muumlsluumlmanlardan 3

214 Trak ss363 ndash 364 215 Immanuel Wallerstein ve Faruk Tabak ldquoOsmanlı İmparatorluğu Akdeniz ve Avrupa Duumlnya

Ekonomisi (1560-1800)rdquo Yeni Tuumlrkiye Cilt XXXII 2000 s139

217 Halil İnalcık ldquoİmtiyacirczacirctrdquo İslam Ansiklopedisi (İA) Cilt XXII Tuumlrk Diyanet Vakfı İstanbul

2000 (İmtiyacirczacirct) s249

Gayrimuumlslimlerden 4 ve yabancılardan 5 oranında guumlmruumlk resmi

alınmaktaydı219

Yuumlzyılın başlarında Avrupa devletleri iccedilin Osmanlı Devletirsquondeki en oumlnemli

ticaret merkezlerinden biri Halep idi Oumlzellikle ipek ve baharat ticaret merkezi olan

Haleprsquoteki ticari canlılık İran Şahrsquoı Abbasrsquoın Osmanlı karşısında İngiliz ve

Hollandalı tuumlccarlarla anlaşmaya ccedilalışmasına rağmen 1623rsquolere kadar devam etti220

Akdeniz ticari hayatında Venedikrsquoin azalan roluuml ve ticaretin kara yollarına

youmlnelmesi Osmanlı topraklarında iktisadi faaliyetlerin coğrafi dağılımını etkiledi

Akdeniz kıyılarındaki sahil kentleri goumlreceli olarak oumlnemlerini yitirirken onların

yerini daha kuzeyde Ege ve Karadeniz sahillerindeki kentler aldı Yani Halep

kentinin kuzeyindeki kentler canlandı Kahirersquoyi goumllgede bırakan İstanbul gibi Ege

denizi kıyılarındaki kentlerde aynı gelişme mantığı iccedilinde buumlyuumlyuumlp geliştiler Bunlar

arasında İzmir kara ticaret yollarının buumlyuumlyen oumlnemini en iyi yansıtan kent idi221

Anadolursquoda doğu-batı ve kuzey-guumlney istikametindeki ana yollar İstanbul İzmir

Trabzon gibi liman şehirlerinde son bulurdu İran malları Erzurum-Erzincan yoluyla

Tokatrsquoa kadar getirildikten sonra İstanbulrsquoa gidecekler Amasya-Bolu-İzmit yolunu

İzmirrsquoe gidecekler ise Ankara-Eskişehir yolunu takip ederlerdi Avrupa

topraklarındaki yollar İstanbul ve Gelibolursquodan başlayarak Edirnersquode birleştikten

sonra bir kolu Aydos ve Babadağı uumlzerinden Eflak-Boğdanrsquoa ikincisi Selanik Serez

ve Ohri uumlzerinden Adriyatik sahillerine ulaşırdı222 Ticaretin değişen guumlzergacirchları

kimi kentlerin oumlnemini azaltırken kimi kentlerin de oumlneminin artmasına neden oldu

Oumlte yandan bu doumlnem Bursarsquodaki ipekli kumaş ve Selanikrsquoteki ccediluha sanayi

durmadan gerilemektedir Bu durumda uumlrettikleri yuumlnluuml kumaşları Akdeniz

uumllkelerinde duumlşuumlk fiyatlara satan İngiliz tuumlccarlar kadar etkili olan olaylardan biri de

1639rsquoa kadar sıkccedila yaşanan Osmanlı-İran Savaşlarıyla ipek mahsuluumlnuumln

yağmalanmasıydı223 Yine bu doumlnem azalan baharat ticaretine karşın kahve

219Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu ldquoOsmanlı İktisadi Yapısırdquo Osmanlı Devleti Tarihi Cilt II Feza

Gazetecilik AŞ İstanbul 1999 (İktisadi Yapısı) s622 M Genccedil s200

220 Mehmet Bulut ldquoXVII Yuumlzyılda Osmanlılar ve Merkantilistlerrdquo Ekonomik Yaklaşım Sayı 39

2000 (Merkantilistler) s29 221 Wallerstein ve Tabak ss144 ndash 145

222 Kuumltuumlkoğlu İktisadi Yapısı ss589 ndash 590

223Faroqhi İktisat Tarihi s191

ithalatında ve Bursarsquoda azalan İran ham ipeği satışlarına karşın ise İzmirrsquodeki

satışlarda artış soumlz konusudur224

Aynı şekilde İstanbul İzmir Trabzon Antalya Beyrut Selanik ve Kefe dış

ticaret kadar iccedil ticaret iccedilinde oumlnemli limanlar olup Niğbolu Silistre ve Rusccediluk gibi

limanlar ise kuzeyden gelen kereste ve tuz iccedilin hem depolama hem de aktarma

yapılan oumlnemli yerlerdi İhracata youmlnelik uumlretim faaliyetlerinde ipekli dokumada

Bursa yuumlnluuml kumaş dokumada Ankara Filibe ve Selanik sof imalatında Ankara ve

pamuklu dokumada Tokat başı ccedileken kentlerdi225 Ancak XVII yuumlzyılda buumlyuumlk bir

atılım yapamayan Ankara sof enduumlstrisi gerek uumllke iccedilinde gerekse uluslar arası

piyasada bir etkinlik goumlsteremedi Aynı durum Selanik ccediluhası ve Filibe abası iccedilin de

geccedilerli olmasına karşın onlar bu rekabet ortamına daha uzun suumlre dayanabildi226

Yine İstanbul İzmir Selanik Budin Tımaşvar Bağdat ve Kahire doumlnemin belli başlı

baruthaneleri olup Selanik Manastır Uumlskuumlp Pirlepe Filibe Tatarpazarı

Demirhisar Vodina Teselya Yenişehir Vardar Yenicesi ve İğribozrsquodaki ocaklardan

ise Azadlu Baruthanesirsquonin guumlherccedilile ihtiyacı karşılanmaktaydı227 Oumlte yandan

oumlzellikle İzmir diğer Osmanlı kentleriyle kıyaslandığında ilginccedil bir gelişme

kaydederek XVII yuumlzyıl itibariyle yuumlkselen bir grafik sergilemektedir

224Faroqhi Krizler ve Değişim ss609 ndash 610

225 Doğru s 228

226 Doğru s 151

227 Kuumltuumlkoğlu İktisadi Yapısı ss622ndash624

Tablo 5 Orta-Batı Anadolursquoda Guumlmruumlk Gelirleri (Akccedile Olarak)

Liman 1604-1605 1605-1606 1606-1607

SakızCcedileşme 1064025 859005 600192

İzmir 981854 1171958 1332733

Urla 112523 105500 103423

Kuşadası 33402 55458 48012

Balat 6000 5200 6000

Foccedila 135434 155378 158434

SığacıkSeferihisar 34575 33300 9102

Sant 12500 17500 17500

Mirdoğan 4000 4000 4000

İpsala 35000 30000 60000

Musabey 102 102 102

Koyun 1200 1200 1200

Koumlşedere 4000 4000 4000

Toplam 2424615 2442601 2344698

Kaynak Goffman Levanten Duumlnya s52

Yukarıdaki Tablorsquoda goumlruumllduumlğuuml uumlzere İzmir XVII yuumlzyılda Sakız ve Ccedileşme

limanları karşısında artan bir guumlmruumlk gelirine sahiptir İzmirrsquoin bu genel yuumlkseliş

halini hem kentin iccedil dinamikleriyle hem de doumlnemin koşullarıyla accedilıklamak

muumlmkuumlnduumlr Oumlncelikle Osmanlı Devletirsquonin İngiliz Hollanda ve Fransız

tuumlccarlarının artan faaliyetlerine sahne olan duumlnya ekonomisi ile buumltuumlnleşmesi

İzmirrsquoin gerileyen Halep karşısında yabancı tuumlccarlar iccedilin bir alternatif olarak ortaya

ccedilıkmasını sağladı Boumlylelikle İzmirrsquoe youmlnelen ham ipek akışı ve 1620 itibariyle

yasallaşan pamuk ihracatı kentin ticari potansiyeline olumlu katkı yaptı 228 Tabi bu

dış dinamiklere devletin yasaklarından ve vergilendirmelerinden kaccedilma yollarını

arayan Avrupalı tuumlccarlara yerel youmlneticilerin merkezi devletten bağımsız olarak

kolaylıklar sağlamasının İzmirrsquoin gelişimine katkısının da eklenmesi

gerekmektedir229

228 Faroqhi Kentler ve Kentliler ss 150ndash151

229 Pamuk 100 Soruda ss 176ndash177

XVIII yuumlzyılda İngilterersquonin boumllgedeki ticari etkinliğinin yerini Fransız

tuumlccarlar alırken İngilizlerin İran ipeğine azalan ilgisinin yerini de Fransa ve

Almanyarsquonın giderek daha fazla ihtiyaccedil duyduğu pamuk aldı 1720rsquolerden 1760rsquolara

kadar İngilterersquonin Osmanlırsquoya yaptığı kumaş sevkiyatı yarı yarıya duumlşerken

Fransızlarınki doumlrt katına ccedilıktı230 Yine XVIII yuumlzyılın başlarında Avusturya ile

sağlanan barış ortamı Balkanlarda ticaretin yeniden canlanmasını sağladı Balkanlar

uumlzerinden canlanan ilişkiler ağının guumlzergacirchında enlemesine yollar Adriyatik ve

Ionia denizi limanlarından başlıyordu Dubrovnik Spalato (Split) Durazzo (Durres)

Artarsquodan hareketle Novi Pazar Belgrad Selanik Varna ve İstanbulrsquoa varılıyordu

Boylamasına yollar ise Bulgaristan Rumen uumllkeleri Erdel Sırbistanrsquodan Orta

Avruparsquoyı Selanikrsquoe ve İstanbulrsquoa bağlıyordu Oumlte yandan deniz yolu Selanikrsquoi Ege

Ionia denizi ve Adriyatik aracılığıyla Triyestersquoye bağlarken Triyestersquoden kara yolu

ile Avusturya ve Almanyarsquoya varılıyordu Bu guumlzergacirchlar uumlzerindeki yollar ortasında

Selanik bir kavşak roluumlnuuml oynamaktaydı231

XVIII yuumlzyılda ekonomik yaşamda etkin olan Osmanlı kentleri ise şunlardı

Bu doumlnem İzmir pamuk ve kuru meyve Selanik hububat tuumltuumln ve pamuk ihracatıyla

oumlne ccedilıkarken İstanbul daha ziyade luumlks mamullerin ithalinin yapıldığı bir limandı232

Doumlnemin sof uumlretim merkezi Ankararsquodan Fransızlar 1200-1300 İngilizler 300

Hollandalılar 500 balya uumlruumln ccedilekerken Ermeniler İstanbul ve İzmirrsquode 800 balyayı

piyasaya suumlrmekteydi Bursarsquoda ise yılda ortalama 2500 ila 3000 kantar ipek

uumlretilmekteydi Uumlretilen bu ipeğin buumlyuumlk bir kısmı İzmirrsquoe geri kalanı ise İstanbulrsquoa

goumlnderilmekteydi233 Yine İstanbul Halep Bursa Edirne Selanik Tokat ve Sakız

dokuma imalatıyla Girit zeytinyağı ve sabun uumlretimiyle ve Samakov demir

uumlretimiyle bu doumlnem oumlne ccedilıkan kentlerdi234 Yuumlzyılın ilk yarısında Osmanlı

kentlerinde uumlretim ve ticaretteki olumlu havaya bir katkı da devlet eliyle ithal

230 Pamuk 1500-1914 s139 Traian Stoianovich ldquoPour un modegravele du commerce du Levant

eacuteconomie concurrentielle et eacuteconomie du bazar1500-1800rdquo İstanbul agrave la jonction des cultures

balkaniques meacutediterraneacuteennes slaves et orientales Bulletin drsquoAIESEE XII(2) 1974 pp83 86ndash

89rsquodan Aktaran McGowan Acircyanlar Ccedilağı s851

231 Veinstein Balkan Eyaletleri s406

232 Kuumltuumlkoğlu İktisadi Yapısı s577 233Halil Sahillioğlu ldquoXVIII Yuumlzyıl Ortalarında Sanayi Boumllgelerimiz ve Ticari İmkanlarırdquo

Belgelerle Tuumlrk Tarihi Dergisi Sayı11 Menteşe Yay İstanbul1968 (Sanayi Boumllgelerimiz) ss62

ndash 63

ikamesine youmlnelik bir sanayi yaratma girişimi oldu Bu girişimler kapitalist gelişimi

zorlayıcı Osmanlı iktisadi zihniyeti accedilısından bir ilk olma oumlzelliğine sahipti Nitekim

İstanbulrsquoda 1709 yılında tersane gemi ccedilapası imal etmek uumlzere kurulan doumlkuumlmhane

ve pamuklu dokuma manuumlfaktuumlruuml 1718rsquode kurulan ccedilini imalathanesi 1720 yılında

kurulan ipekli dokuma manuumlfaktuumlruuml basma imalathanesi ve boyahane yine 1744rsquote

Yalovarsquoda kurulan kacircğıt manuumlfaktuumlruuml bu amaca youmlnelik kurulan tesislerdi235

Sonuccedilta XVII ve XVIII yuumlzyıllar Avrupa oumlzelliklede Osmanlı Devleti iccedilin

gerek siyasal gerekse sosyo-ekonomik gelişmelerin yoğun yaşandığı bir doumlnemdi

Avrupa değişen siyasal ve sosyo-ekonomik koşullara goumlre yeniden şekillenirken

Osmanlı Devleti ise hem bu koşullara ayak uydurmaya hem de kendi iccedil sorunlarını

ccediloumlzmeye ccedilalıştı Devletin merkezinin iccedilinde bulunduğu durumda taşrada merkezi

otoritenin yokluğunu iyice hissettirdiği doumlnemin yeni şartları Osmanlı kentlerinin

kaderini yerel otoriteler ile yabancı unsurların eline bıraktı

235 M Genccedil ss 256ndash258

İZMİR KENTİ

21 FİZİKİ YAPI

İzmir duumlnden buguumlne hem kuumlltuumlrel mirası hem de bir ticaret merkezi olarak

tarihin her doumlneminde dikkatleri uumlzerine ccedileken bir kent oldu Tarihsel suumlreccedilte

birbirinden farklı devletlerin hacirckimiyet alanına giren ve bu hacirckim unsurların kuumlltuumlrel

izlerini taşıyan İzmirrsquoin bir ccedilekim merkezi oluşunda etkili olan husus bir liman

kenti olarak sahip olduğu coğrafi konumdur

211 Coğrafi Konum

İzmir kenti Batı Anadolursquoda Adalar Denizirsquonin Anadolu iccedillerine sokulan

İzmir Koumlrfezirsquonin sonunda kuruldu Soumlz konusu koumlrfez Karaburunrsquola Oğlak adası

arasında 20 km genişliğinde olup oumlnce guumlneydoğuya sonra da Pelikan Burnursquondan

itibaren darlaşarak doğuya youmlnelmektedir İzmir kentinin tamamen ccedilevrelediği ayrı

bir koumlrfez halindeki bu ikinci boumlluumlmuumln eni 5 boyu da 20 km kadardır236 Koumlrfezin

kuzey-guumlney doğrultusunda geniş bir şekilde başlayıp daha sonra batı-doğu youmlnuumlnde

daha dar bir koumlrfezle bitişerek sona eren bu iki parccedila hali kent iccedilin denizden gelecek

saldırılara karşı yuumlzyıllar boyunca doğal bir koruma sağlayan coğrafi bir faktoumlr

oldu237 Bu coğrafi boumllgede koumlrfezin guumlney doğusuna inşa edilen kent kuzey ve

guumlney sınırlarından 3740-3820 kuzey paralelleri doğu ve batı sınırlarından ise

2610-2830 doğu meridyenlerinde olup238 koumlrfezin doğusunda devam eden

Bornova Ovası ile kuzeyde Yamanlar ve Manisa Dağları guumlneyde Kızıldağ doğuda

Tahtalı Dağlarırsquonın ccedilevrelediği ve batıda denizin Adalar Denizi ile birleştiği alanda

kuruldu239 Yuumlzuuml batıya doumlnuumlk ve Pagus Dağırsquonın eteklerinde bir anfitiyatro

236 Baykara s32 237 Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu ldquoİzmirrdquo İA Cilt XXIII Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayını İstanbul 2001

(İzmir) s515 238 Jean Baptiste Tavernier Tavernier Seyahatnamesi (Ed Stefanos Yerasimos) Kitap Yayınevi

İstanbul 2006s113 Edmund D Chishull Tuumlrkiye Gezisi ve İngilterersquoye Doumlnuumlş 12 Eyluumll 1698-10

Şubat 1702 Bağlam Yay İstanbul 1993s14 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 18 239 Besim Darkot ldquoİzmirrdquo İA Cilt VII Milli Eğitim Basımevi İstanbul1968 s1239 Baykara

goumlruumlnuumlmdeki kentin dağ ve deniz arasındaki boumllgesi ccedilok yoğun bir yerleşime sahne

oldu240 Bulunduğu coğrafya gereği Akdeniz ikliminin yaşandığı İzmirrsquode yazları

sıcak ve kurak kışlar ılık ve yağışlıdır Yaz guumlnlerinde oldukccedila kuru ve sıcak guumlnler

yaşanan İzmirrsquoe serinlik getiren ldquoimbatrdquo ruumlzgacircrıdır İzmirrsquoe has bir batı meltemi olan

imbat ruumlzgacircrı kentte denizin nemli ve serin havasını getirdiğinden yazın sıcak

guumlnlerinde İzmirlilere nefes aldırmaktadır241

240 Uumllker The Rise p35 241 Baykara s34

Harita 2 İzmir Koumlrfezi

Kaynak Uumllker The Rise p68

212 İzmirrsquoin Tarihccedilesi

2121 İzmir Adı

Kentin adı olan İzmir ldquoSmyrnardquo kelimesinden gelmektedir Smyrna

kelimesinin koumlkeni ve anlamı uumlzerine pek ccedilok farklı yorum soumlz konusudur Strabonrsquoa

goumlre Smyrna hem Ephesosrsquou hem de İzmirrsquoi kuran ve bu kentlerde huumlkuumlm suumlrmuumlş

bir Amazonrsquoun adıdır242 Buna goumlre aslı ldquoTismurnardquo olan kelimenin oumln eki olan

ldquotirdquo nin duumlşmesiyle Smurna veya Smyrna şeklini aldığı kabul edilir243 Bir başka

oumlykuuml ise bu adı Anadolu Tanrısı Adonis ile ilişkilendirmektedir Oumlykuumlye goumlre

Smyrna ya da Myrrarsquoya Asur Kralı Belosrsquoun oğlu Theiasrsquoın veya Kıbrıslı Kinyrasrsquoın

kızıdır Bu kız babasıyla cinsel ilişkiye girmiş ve Adonisrsquoin mutsuz anası olmuştur

Bu mythos oumlykuumlsuumlnuumln sonunda ise bu kız kızgınlıkla ona saldıran babasından

kaccedilarken de bir mirra ağacına doumlnuumlşmuumlştuuml244 Oumlte yandan diğer bir adı ldquoSamornierdquo

olan Efesli Diana (Artemis)rsquonın oumlmruumlnuumln son zamanlarını Efesrsquote geccedilirdiği ileri

suumlruumllen Hz Meryemrsquoe havariyun tarafından ldquoSmyrnardquo adında bir ccediliccedilek verdiği

rivayet edilmektedir245

İzmir kelimesi Eski Ion lehccedilesinde ldquoSmurnerdquo Attika lehccedilesinde (Atina

ccedilevresi) ise ldquoSmyrnardquo şeklinde yazılmaktaydı Ancak Ekrem Akurgalrsquoa goumlre bahsi

geccedilen Smyrna kelimesi Yunanca değil Eski Anadolu koumlkenli bir kelimedir246 Ersin

Doğerrsquoe goumlre ise Hellenler genellikle ldquoSmrdquo sesini ldquoZmrdquo şeklinde soumlylemekteydi

Buna goumlre kentin adı nihayetinde Zmirni olarak okunmaya başlandı Tuumlrkler ise bu

adı eta (veya ita) artikeli ile (İ) Zmirni olarak alıp kelimenin sonundaki ldquonirdquo yi

atarak İzmir şeklinde soumlyleyip yazdılar247

242 Strabon XIV I 4 243 Kuumltuumlkoğlu İzmir s515 244 Cecil John Cadoux İlkccedilağrsquoda İzmir Kentin En Eski Ccedilağlardan İS 324rsquoe Kadar Tarihi ccedilev

Bilge Umar İletişim Yay İstanbul 2003 ss56 ndash 57 245 Baykara s34 246 Ekrem Akurgal Anadolu Uygarlıkları Net Turistik Yayınlar AŞ İstanbul 2000 s 293 247 Ersin Doğer İzmirrsquoin Smyrnarsquosı Paleolitik Ccedilağrsquodan Tuumlrk Fethine Kadar İletişim Yay

İstanbul 2006 s 66 Fikret Yılmaz ve Sabri Yetkin İzmir Kent Tarihi İzmir B B Kuumlltuumlr Yay

İzmir 2002 s 21

İzmir tarihini uumlccedil oumlnemli doumlnem ccedilerccedilevesinde ele almak muumlmkuumlnduumlr

1 Eski İzmir (İOuml 3000-300)

2 Hellenistik Roma ve Bizans Doumlnemi (İOuml 300-İS 1071)

3 Selccediluklu ve Osmanlı Doumlnemi (İS 1071-1922) 248

4 Cumhuriyet Doumlnemi (1923rsquoden guumlnuumlmuumlze)

2122 Tuumlrk Fethinden Oumlnce İzmir

Eski İzmir buguumln bulunduğu yerden farklı olarak şimdiki Bayraklı semtinin

olduğu yerde kuruldu İOuml 3000rsquoden beri varlığı kabul edilen kent bir yarımada

uumlzerinde kuruldu ancak zamanla Meles Ccedilayırsquonın getirdiği aluumlvyonlar kentin kıyıdan

iccedileride kalmasına neden oldu249 Eski İzmirrsquoi ilk kuranların Amazonlar olduğu

hakkındaki yaygın goumlruumlşuumln dışında bir diğer rivayete goumlre kentin ilk kurucusu

Frigya Kralı Tantalosrsquodur Hatta Tantalosrsquoa ait olduğu iddia edilen bir mezar da

bulunmaktadır250 Oumlte yandan Bayraklırsquoda yapılan kazılar ve araştırmalar Eski

İzmirrsquoin bir Aiol kenti olduğunu ortaya koymaktadır Nitekim İOuml 1050-650 tarihleri

arasında kentte Hellasrsquotan goumlccedil etmiş olan Aioller ve Ionlar yaşıyordu İOuml 850rsquode

Eski İzmirlilerin kentlerini kerpiccedilten yapılmış kalın bir surla korumaya

başlamalarıyla Eski İzmirrsquoin bir kent devleti huumlviyetine kavuştuğunu soumlylemek

muumlmkuumlnduumlr Ege duumlnyasının en erken ızgara planlı yani sokakların birbirini dik

kestiği Eski İzmir doumlnemin duumlzguumln ve geometrik planlı kentlerinden biri olarak

tanındı ve tapınaklarıyla limanıyla savunma ve youmlnetim oumlzellikleriyle bir kent

devleti oumlzelliği sergiledi251

İzmir İOuml 800rsquolerde Ege kıyılarında guumlccedilluuml bir ticaret ağı kurmuş olan on iki

Ion kentinden Efes veya Kolophonlular tarafından ele geccedilirilmiştir Kolophonlularrsquoı

oumlne ccedilıkaran mitolojik soumlyleme goumlre İOuml 700rsquolerde Kolophonrsquoda siyasi ccedilekişmeler

halkı ikiye boumllmuumlş ve halkın bir kısmı kentlerini terk etmiştir İzmirrsquoe sığınan

Kolophonlular daha sonra İzmirlileri kentlerinden suumlrerek kenti ele geccedilirdi252

248 Akurgal s292 249 Kuumltuumlkoğlu İzmir s515 Akurgal ss 292 ndash 293 250 Jean Theacutevenot Theacutevenot Seyahatnamesi (Ed Stefanos Yerasimos) Kitap Yayınevi İstanbul

2009 s117 Yılmaz ve Yetkin s 24 251 Akurgal s 294 Yılmaz ve Yetkin ss 16 ndash 17 252 Yılmaz ve Yetkin s 26

Boumlylelikle İzmir kenti Ionların ticaret ağına dacirchil oldu ve kısa suumlrede gelişerek

zenginleşti Ancak kentin bu hızlı yuumlkselişi Lydialılarrsquoı harekete geccedilirmiş ve İzmir

İOuml 600rsquolerde Lydia hacirckimiyetine girdi Eski İzmirrsquoin ilk evresini sona erdiren

gelişme ise Anadolursquodaki Pers istilasının bir sonucudur İOuml 500rsquolerde Persler ve

Lydialılar arasındaki savaştan sonra İzmir Pers hacirckimiyetine girdi Bu muumlcadele

esnasında Pers ordularının saldırılarıyla tahrip edilen kent bir daha kendine

gelemeyerek oumlrguumltsuumlz bir yerleşim yeri olarak varlığını suumlrduumlrduuml253

İzmirrsquoin bahsi geccedilen ilk evresinden sonra yeniden kuruluşu Buumlyuumlk

İskenderrsquoin Persler uumlzerine duumlzenlediği Anadolu seferinin bir sonucudur Buumlyuumlk

İskender İOuml 334 yılında Anadolursquoda Pers ordularını yendikten sonra ordusuyla

Efes uumlzerine yuumlruumlmuumlştuumlr Efsaneye goumlre Buumlyuumlk İskender İzmir youmlresine geldiğinde

bir guumln Pagos Dağırsquona (Buguumlnkuuml Kadifekale) ava gider ve buradaki iki Nemesisrsquoin

tapınağının oumlnuumlndeki ccedilınar ağacının altında uykuya dalar Duumlşuumlnde goumlrduumlğuuml

tanrıccedilalar Buumlyuumlk İskenderrsquoe burada bir kent kurmasını ve Eski İzmir halkını buraya

yerleştirmesini soumlylemişlerdi254 Ancak kentin kurulması ve halkın iskacircnı ne Buumlyuumlk

İskenderrsquoe ne de ondan sonra Batı Anadolursquoya hacirckim olan Antigonesrsquoe nasip oldu

Antigones İOuml 302rsquode Trakyalı Lysimakhosrsquola yaptığı savaşta hem hayatını hem de

İzmir kentini kaybetti Nitekim Antigonesrsquoin başlattığı girişimi Atinarsquodan yardım

alan Lysimakhos hayata geccedilirdi255 Eski İzmirrsquoin bu doumlnemki goumlruumlnuumlşuuml hakkında

bilgi veren Strabon kenti şu soumlzlerle anlatmaktadır

ldquoSmyrna Ephesosrsquolular tarafından Ion birliğine girmesine

inandırılarak bunlara katıldı Smyrna Ephesosrsquou ele geccediliren bir Amazondur

ve o zamandan beri hem kent hem de kentliler onun ismini almıştırhellip Smyrna

Lydiarsquolılar tarafından yerle bir edildikten sonra halkı doumlrt yuumlz yıl kadar

koumlylerde yaşamaya devam ettiler Oumlnce Antigones daha sonra da Lysimakhos

tarafından bir kentte toplu olarak yerleştirildiler ve kentleri şimdiki kentlerin en

guumlzelidir Kentin bir parccedilası tepededir ve surla ccedilevrilidir Fakat buumlyuumlk kısmı

ovada limanın Metroonrsquoun ve Gymnasionrsquoun yakınındadır Kentin caddelere

ayrılışı oumlzel bir şekilde duumlzenlenmiştir Bunlar birbirlerine olabildiği kadar dik

doğrular şeklindedir ve taşlarla doumlşenmiştir alt ve uumlst katları bulunan geniş

portikler vardır Bir de iccedilinde Homerosrsquoun Ksoanonrsquou bulunan Homereion adı

verilen doumlrtkenarlı bir portik bulunur Bu nedenle Smyrnalılar Homeros

uumlzerinde oumlzellikle hak iddia ederler ve gerccedilekten de kentin bir tip tunccedil sikkesi

Homereion adını taşır Meles nehri surların yakınında akar kent diğer

253 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 515 Yılmaz ve Yetkin s 27 254 Akurgal s 300ndash301 Yılmaz ve Yetkin s 29 Kuumltuumlkoğlu İzmir ss515 ndash 516 255 Kuumltuumlkoğlu İzmir ss 515 ndash 516

kuruluşlarının yanı sıra bir de kapatılabilen bir limana sahiptir Fakat kentin

hiccedil de kuumlccediluumlk olmayan bir kusuru vardır Bu kusur muumlhendislerin yaptığı işten

oumltuumlruumlduumlr Şoumlyle ki caddeleri doumlşedikleri zaman yer altında kanal sistemi

yapmamışlardır pislik yuumlzeye yayılır ve oumlzellikle yağmur sırasında caddeler

uumlzerine boşalırrdquo 256

Bundan sonraki suumlreccedilte İzmir İOuml 300rsquolerde Efeslilerin tavsiyesi ile Ion

kentleri birliğinin on uumlccediluumlncuuml uumlyesi olarak birliğe kabul edildi ve Hellenistik doumlnem

suumlresince ldquooumlzguumlr kentrdquo statuumlsuumlnuuml korudu Ancak Ionia kıyı kentleri uumlzerinde

Bergama Krallığırsquonın hacirckimiyet kurmasından sonra Bergama Krallığırsquona bağlanan

İzmir İOuml 133 yılında III Attalosrsquoun oumlluumlmuumlyle Bergama Krallığı ile birlikte Roma

İmparatorluğu egemenliğine girdi257

Roma doumlnemi İzmirrsquoin yaşadığı en oumlnemli gelişme kentin neredeyse yeniden

imarına neden olan İS 178 yılında meydana gelen depremdir İmparator Marcus

Aureliusrsquoun buumlyuumlk katkısıyla yeniden inşa edilen kent Roma mimarisinin yapısal

oumlzelliklerini taşıyan yapıları ile dikkatleri ccedileken kentsel bir goumlruumlnuumlme kavuştu

İzmirrsquoe doumlnemin ruhunu veren bu yapılar Akropol Agora Stadyum Tiyatro

Altınyol Akvaduumlk Kemerleri Hamamlar ve Jimnazyumlar oldu258 Roma

İmparatorluğursquonun İS 395 yılında doğu ve batı olmak uumlzere ikiye ayrılması ve İS

476 yılında Batı Roma İmparatorluğursquonun yıkılmasıyla İzmir Doğu Roma

İmparatorluğursquonun yani Bizans İmparatorluğursquonun hacirckimiyetine girdi259

256 Strabon XIV I 37 257 Yılmaz ve Yetkin s 30 Kuumltuumlkoğlu İzmir ss515 ndash 516 258 Hakkı Guumlltekin İzmir Tarihi İzmir 1952 ss50 ndash 51 259 Yılmaz ve Yetkin ss 32 ndash 33

Harita 3 İzmir Koumlrfezi (1760)

Kaynak httphistoric-citieshujiacilturkeyizmirmapsborg_1760s_pl_67html

(20082011)

2123 Tuumlrk Fethi ve Osmanlı Doumlnemi

Uzun bir doumlnem Bizans hacirckimiyetinde kalacak olan İzmir kısa bir suumlrede

olsa 1081-1098 yılları arasında Ccedilaka Bey260 tarafından ele geccedilirildi Ancak

Konyarsquodaki Selccediluklu Sultanı iktidarına ortak olabileceği duumlşuumlncesiyle Ccedilaka Beyrsquoi

bir davette zehirleterek oumlluumlmuumlne neden oldu Bu olaydan sonra tekrar Bizans

hacirckimiyetine giren kent 1317 yılına kadar Bizans idaresinde kalacaktır261

Bu doumlnem İzmir kent yaşamına etki eden iki oumlnemli gelişme soumlz konusudur

Bu olaylardan ilki 1231-1235 yılları arasında inşa edilen St Pierre (Ok Kalesi ya da

Liman Kalesi) adındaki kalenin inşa edilmesidir Bu kalenin yapılmasından sonra

kent aşağı ve yukarı İzmir olarak anılmaya başlandı262 Kenti ikiye boumllen bu

gelişmenin sonucunu guumlccedillendiren ikinci olay ise Akdeniz ticaretine hacirckim olan

Ceneviz ve Venedikrsquoin İzmirrsquoin avantajlı konumundan yararlanmak istemeleriydi

Bizans ile pazarlık halinde olan Cenevizler 1261 yılında imzalanan Nif (Kemalpaşa)

Antlaşmasıyla amaccedillarına ulaşmışlardı Antlaşmaya goumlre Cenevizlilere İzmirrsquode

mahalle kilise fırın ve hamam kurma ayrıcalıkları tanındı Boumlylece Cenevizlilere

kente yerleşme ve ticaret yapma imkacircnı sağlandı Bundan sonra İzmirrsquoin Aşağı Kale

boumllgesinde Ceneviz Yukarı Kale boumllgesinde Bizans denetimi hacirckim oldu 263

1308 yılında Birgi merkez olmak uumlzere kurulan Aydınoğulları zamanında

1310 yılında Aydınoğlu Gazi Mehmet Bey tarafından Yukarı Kale (Kadifekale)

1326 yılında ise oğlu Umur Bey tarafından Aşağı Kale (Liman Kale) ele

geccedilirildi264 Ancak İzmirrsquoin pek uzun soluklu olmayan mevcut durumu 1344 yılında

Papa VI Clementrsquoin oumlrguumltlediği Venedik Kıbrıs ve Rodos Şoumlvalyelerirsquonin yer

aldığı Haccedillı seferi ile değişikliğe uğrayacaktır Bu sefer sonrası Aşağı Kale Latinlerin

eline geccedilerken Yukarı kale Tuumlrklerin hacirckimiyetinde kaldı Boumlylelikle yukarısı

260 İbrahim Kafesoğlu Ccedilaka Bey isminin aslının Ccedilakan olduğunu iddia etmektedir Bkz İbrahim

Kafesoğlu ldquoSelccediluklu Ccedilağındaki İzmir Tuumlrk Beyinin Adı Ccedilaka mı Ccedilağa mı Ccedilakan mırdquo Tarih

Dergisi Sayı 34 1984 ss 57 ndash 60 261 Baykara s40 Yılmaz ve Yetkin ss37 ndash 38 262 Ccedilınar Atay ldquoKapanan Kapılarrdquo İzmir Hanları İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003 (İzmir

Hanları) s18 263 Yılmaz ve Yetkin s38 Atay İzmir Hanları s 19 264 Atay İzmir Hanları s19 Baykara s40

Muumlsluumlman İzmir aşağısı Hıristiyan İzmir olmak uumlzere kent ikiye boumlluumlnduuml265 1348

yılında Umur Beyrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra yerine geccedilen kardeşi Hızır Bey Umur

Beyrsquoden farklı olarak gaza politikasını bir kenara bırakıp Hıristiyan birliği ile

anlaşma yoluna gitti 1348 yılında Hıristiyanlarla imzalanan bu barış antlaşması aynı

zamanda onlara serbest ticaret yapma imkacircnını sağlayan tam bir kapituumllasyon

niteliğindeydi266 Fakat bu antlaşma uzun oumlmuumlrluuml olmayıp İzmirrsquoin ticari ağırlığı

guumlneye Ayasolug (Selccediluk) ve Balat (Milet) limanlarına kaydı Bunun nedeni İzmirrsquoe

giden karayollarının Tuumlrklerin denizyollarının ise Latinlerin kontroluuml altında

olmasıydı Nitekim 1374 yılına kadar Papalık denetiminde kalan İzmir Papa XI

Gregory tarafından Liman Kale ile birlikte St Jean Şoumlvalyelerirsquone devredildi267

1390 yılında Anadolursquodaki siyasi birliği sağlamak uumlzere sefere ccedilıkan Yıldırım

Bayezidrsquoın Aydınoğulları Beyliğirsquone son vermesiyle İzmirrsquoin Yukarı Kale boumllgesi

Osmanlı hacirckimiyetine girdi Aşağı kale ise 1402 yılında Timurrsquoun268 İzmirrsquoin

tamamına hacirckim olmasına değin Hıristiyanların elinde kaldı İzmirrsquoi ele geccediliren

Timur Anadolursquodan ccedilekilirken kenti tekrar eski sahiplerine yani Aydınoğullarırsquona

bıraktı ve İzmirrsquoe Aydınoğlu Cuumlneyd Bey hacirckim oldu Aydınoğlu Cuumlneyd Beyrsquoin

ardından İzmir uumlzerindeki Osmanlı hacirckimiyeti ancak 1425 yılında II Muradrsquoın kenti

ele geccedilirmesiyle muumlmkuumln oldu269

XV yuumlzyıl boyunca kuumlccediluumlk bir kasaba goumlruumlnuumlmuumlnde varlık goumlsteren İzmir

iccedilin doumlnemin en oumlnemli olayı Venediklilerin İzmirrsquoe saldırmalarıdır Denizlerdeki

Venedik uumlstuumlnluumlğuuml 1463-1479 yılları arasında Osmanlı ve Venedik 270 guumlccedillerini

karşı karşıya getirdi ve bu muumlcadele esnasında İzmir kenti Venediklilerin saldırısına

uğrayarak yağmalandı Bu olay sonrası Fatih Sultan Mehmed Liman Kalersquoyi tekrar

yaptırarak kale iccediline toplar yerleştirdi271

265 Yılmaz ve Yetkin s 39 266 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Tarihine Toplu Bir Bakışrdquo Osmanlı Cilt I Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara

1999 (Bir Bakış) s46 267 Uumllker The Rise p 17 268 Bkz İsmail Aka ldquoTimur Devri Anadolusurdquo OsmanlıCilt I Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999

ss 229 ndash 234 269 Kuumltuumlkoğlu İzmir s517 Yılmaz ve Yetkin s39 270 Maria Pia Pedani Fabris ldquoXV-XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Venedik İlişkilerirdquo Osmanlı Cilt I

Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999s 259 271 Baykara s108 Guumlltekin ss 46ndash 47

XVI yuumlzyıl itibariyle mevcut konumunda herhangi bir değişikliğin olmadığı

İzmir genel olarak Anadolursquoda baş goumlsteren levent ve suhte ayaklanmalarına maruz

kalsa da ayaklanmalar daha ccedilok Urla ve Bucarsquoda meydana geldiğinden kenti pek

fazla etkilemedi272 Bu doumlnem guumlney deniz yollarını guumlvenilir hale getiren Rodosrsquoun

fethine ve Doğu Akdeniz limanlarını Osmanlı ticaretine accedilan fetihlere karşın İzmir

bir liman kenti olarak uzun suumlre bir varlık goumlsteremedi Kentin yavaş yavaş oumlnem

kazanmaya başlaması ise uluslararası ticaretin Ccedileşmersquoden İzmirrsquoe geccedilmesiyle

muumlmkuumln oldu273 Oumlte yandan İzmir Yukarı ve Aşağı Kale olmak uumlzere ikiye

boumlluumlnmuumlş kent yapısını XVI yuumlzyılda da korudu Ancak tepedeki Tuumlrk yerleşiminin

yavaş yavaş Yukarı Kalersquoden aşağılara denize doğru ilerlemesiyle XVII yuumlzyılda

Kadifekalersquonin artık bir oumlzelliği kalmadı274

272 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 517 273 Daniel Goffman ldquo17 Yuumlzyıl Oumlncesi İzmirrdquo Uumlccedil İzmir YKY İstanbul 1992 (17 Yuumlzyıl) ss 74

ndash 76 274 Zeki Arıkan ldquoXV-XVI Yuumlzyıllarda İzmirrdquo Uumlccedil İzmir YKY İstanbul 1992 (XV-XVI

Yuumlzyıllarda) ss 62 ndash 63 Zeki Arıkan ldquoXVIII-XIX Yuumlzyıllarda İzmirrdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir

Uluslararası Sempozyum (9-10 Ekim 2000) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2001 (XVIII-XIX

Yuumlzyıllarda) s50

Harita 4 İzmir (1764)

Kaynak httphistoric-citieshujiacilturkeyizmirmapsroux_1764_pl_105html

(20082011)

213 Kentin Fiziki Yapısı

İzmir XVII yuumlzyıl ile birlikte hem fiziki accedilıdan hem de sosyo-ekonomik

accedilıdan ilerleme doumlnemine girdi Bu doumlnem coğrafi konumu ve ticaret potansiyeli ile

dikkatleri uumlzerine ccedileken kentin demografik yapısı da değişime uğradı Bu değişimin

asıl nedeni İzmirrsquoin ekonomik accedilıdan bir ccedilekim merkezi haline gelmesidir İzmirrsquoin

bu doumlnemki yuumlkselişini gerek kenti ziyaret eden seyyahların anlatımı gerekse

Osmanlı youmlnetiminin artan ilgisi goumlzler oumlnuumlne sermektedir

XVII yuumlzyıl iccedilinde kenti birccedilok kez ziyaret etmiş olan Tavernier İzmirrsquoi

hem deniz hem de kara ticaretinde Levantrsquoın en uumlnluuml kenti ve Avruparsquodan Asyarsquoya

Asyarsquodan Avruparsquoya giden malların toplandığı en buumlyuumlk pazarlardan biri olarak

nitelendirmektedir Ayrıca eski ve yeni arasında bir karşılaştırma yapmak suretiyle

ticaret hayatındaki değişime vurgu yapan Tavernier daha oumlnce Livornorsquoya demir

atan Batılı filoların artık duumlzenli olarak İzmirrsquoe geldiklerinin altını ccedilizmektedir275

Bir liman kenti olan İzmir gerek kara gerekse deniz ulaşım ağının sağladığı

nimetler sayesinde yerli ve yabancı tuumlccarlar iccedilin bir uğrak yeri konumundaydı

Kemer Ccedilayı uumlzerinde Roma devrinden kalma Kemer Koumlpruumlsuuml (Kervan Koumlpruumlsuuml)

kenti Anadolursquoya bağlayan ana yolu oluşturmaktaydı Buraya kervanlarla

İstanbulrsquodan sekiz Haleprsquoten yirmi beş Konyarsquodan altı Kuumltahyarsquodan yedi

Antalyarsquodan altı guumlnde gelinirdi276 Kentin iccedilinden geccedilerek rıhtıma bağlanan bu yol

XVII yuumlzyılda İzmirrsquoin ana ekseni idi277 Her ne kadar İzmir karayollarıyla art

boumllgesinden ve Anadolu iccedillerinden gelen kervanlar iccedilin bir ccedilekim merkezi olsa da

kara ticaretinden ziyade deniz trafiğinin ağırlıklı olduğu bir kentti

İzmir Limanı muhtemelen 1521 yılına kadar sadece ticaret gemilerinin

yuumlkleme ve boşaltma işi iccedilin kullanıldı Limana giremeyen buumlyuumlk gemiler ancak

girişteki St Pierre Kalesi oumlnuumlne kadar gelip buraya demir atarak yuumlkleme ve

boşaltma işlerini yapmaktaydılar278 XVII yuumlzyılın sonlarına doğru ise iccedil liman

275 Tavernier s114 276 Ccedilınar Atay Tarih İccedilinde İzmir Yaşar Eğitim ve Kuumlltuumlr Vakfı Yayını3 Tifset Basım ve Yayın

Sanayii AŞ İzmir 1978 (Tarih İccedilinde) s20 Joseph de Tournefort Tournefort Seyahatnamesi

(Ed Stefanos Yerasimos) Kitap Yayınevi İstanbul 2008s 247 277 Muumlbeccel B Kıray Oumlrguumltleşemeyen Kent İzmir Bağlam Yay Ankara 1998 s34 278 Necmi Uumllker XVII Ve XVIII Yuumlzyıllarda İzmir Şehri Tarihi I Ticaret Tarihi

Araştırmaları Akademi Kitabevi İzmir1994 (İzmir Şehri Tarihi) s9

kısmen sellerle kısmen de insan eliyle dolduruldu İccedil limana yalnızca Osmanlı

Devleti tebaasının gemileri girebilmekte ve yabancı gemiler daha ziyade kendi

konsoloslukları oumlnuumlnde demirleyebilmekteydi Nitekim XVIII yuumlzyıl sonlarında

kısmen bataklık haline gelen iccedil limanın guumlneydoğusuna arpa ekimi bile

yapılmıştı279

İzmirrsquoin XVII yuumlzyıldaki fiziki yapısı ve gelişimi hakkında bilgi veren bir

diğer seyyah ise Evliya Ccedilelebirsquodir Evliya Ccedilelebirsquonin anlatımından kentin bir ccedilekim

merkezi olarak ne denli oumlnemli bir ilerleme kaydettiği anlaşılmaktadır

ldquoVersquol-hacircsıl Acircl-i Osmacircnrsquoın kabza-i tasarrufunda iki yuumlz altmış bender

sevacircd-ı mursquoazzam iskele vardır kim yuumlk ccediloumlzuumlluumlr ve yuumlk bağlanır şehirlerdir

Ammacirc İzmir benderi cuumlmleden iştihacircrlı şehirdir Ziracirc ekacirclim-i sebrsquoada Acircl-i

Osmacircn ile dost olmuş on sekiz kefere kralı vardır Cuumlmlesinin balyozları ve

konsolosları vardır Ve bezacircrgacircnları rucircy-ı zemicircnin mahsucirclacirctların ve cemicircrsquoi

diyacircr halkının metacircrsquoların getiruumlp beher sene bin gemi gelir ve bin gemi giduumlp

metacircrsquolar bu İzmir şehrinde fuumlrucircht olunur Boumlyle bir derbend-i calender bender

yerdir kim velvele-acircracirc iskeledir Ve Freng-i bedreng gemileri eyle gelirler kim

şehr-i İzmirrsquoin nısfı gucircyacirc Frengistacircndırrdquo 280

Evliya Ccedilelebirsquonin adeta bir Frengistanrsquodır dediği İzmirrsquoin bu konumu hem

Batılı tuumlccarların hem de Osmanlı youmlnetiminin kentte artan ilgisinin bir sonucudur

Osmanlı youmlnetiminin bu artan ilgisi kentin imar faaliyetlerine verdiği ağırlıkta

kendini goumlstermektedir Nitekim hazineye gelir getireceği duumlşuumlncesiyle Osmanlı

youmlnetimi ipek ticaretini ve yabancı tuumlccarları İzmirrsquoe ccedilekmek iccedilin kentin imarına

girişti Bu duumlşuumlnce doğrultusunda XVII yuumlzyılın ikinci yarısında koumlrfezin dar bir

boğaz oluşturduğu yerin guumlney kıyısında Sancakburnursquondaki uccedilta kentin guumlvenliği

ve deniz trafiğinin kontroluumlnuuml ele almak iccedilin Sancak Kale (Yeni Kale) inşa edildi

Buraya ve kaleye de Sancak Kale denmesinin nedeni padişahın bayraklarının

dalgalanması ve İzmirrsquoe dışarıdan gelen bir geminin buraya geldiğinde bir itaat

279 Cevat Korkut Belgelerle İzmir Rıhtım İmtiyazı Dağaşan Ofset İzmir1992 ss19 ndash 20 Atay

Tarih İccedilinde s 32 280 Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi (Haz Yuumlcel Dağlı Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff) IX

Kitap YKY İstanbul 2005 (IX Kitap) s 53

işareti olarak beyaz sancak dikerek limana girmesidir281 Buna ek olarak bir guumlmruumlk

evi hanlar tesisler ve depolar inşa edildi282

Resim 1 Sancak Kale

Sancak Kalersquonin yapılış nedeni hakkında Tavernier şu bilgileri vermektedir

1656 yılındaki Osmanlı-Venedik muumlcadelesi esnasında Osmanlı donanması Ege

adaları oumlnuumlnde yenilgiye uğradı Venedik donanmasının İstanbulrsquoa ilerleme

ihtimalinin olduğu ortamda guumlccedilluuml bir donanmadan yoksun kalan Koumlpruumlluuml Mehmed

Paşa Ccedilanakkale Boğazırsquonı kapattıktan sonra Osmanlı donanmasını yeniden inşa

etme yollarını aradı Bu esnada İzmir oumlnlerindeki Hıristiyan gemileri kiralamak

isteyen sadrazamın teklifini geri ccedileviren gemi kaptanları hızla koumlrfezi terk ettiler

281 Ccedilelebi IX Kitap s54 Chishull s14

282 Uumllker The Rise pp 36 ndash 39 Necmi Uumllker ldquo17 ve 18 Yuumlzyıllar İpek Ticaretinde İzmirrsquoin Roluuml

ve Oumlnemirdquo Prof Dr Bekir Kuumltuumlkoğlursquona Armağan Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi İstanbul1991

(İpek Ticaretinde) s 328

Kenti 1681 yılında ziyaret etmiş olan Olfierti Dapperrsquode aynı bilgileri vermektedir Bkz Pınar s 30

Bu olaya sinirlenen ve gemilere muumldahale edemeyen sadrazam koumlrfezde gemi giriş

ccedilıkışlarını kontrol etmek iccedilin bir hisarın yapılmasını emretmiştir283 Tournefortrsquoun

Sancak Kale hakkında verdiği bilgiler şoumlyledir Kare planlı olan kalenin kenarları

yaklaşık yuumlz adım uzunluğunda doumlrt burcu vardır Ortasında yer alan kare planlı bir

kuleyle savunulan kalenin surları alccedilak ve mazgallıdır284

Her ne kadar Koumlpruumlluuml Mehmed Paşa Sancak Kale yapımına oumln ayak olduysa

da bu doumlnem kentin imar faaliyetlerine damgasını vuran kişi Sadrazam Koumlpruumlluuml

Fazıl Ahmed Paşarsquodır Devlet eliyle yapılan bu imar faaliyetlerinden ilki bedesten

inşası oldu Ticari hayatın canlılığı ve emtia alışverişini kolaylaştırmak iccedilin yapılan

binada banka işlevi goumlren ve borsaya hacirckim sarraflar yanında diğer iş yerleri de

bulunmaktaydı Yine denizden kazanılan dolma zemin uumlzerine yeni bir Guumlmruumlk

binası yapıldı285 Bu doumlnem İzmirrsquode iki guumlmruumlk binası bulunmaktaydı Kayıtlarda

Meyveter Meyve-i Huşk Kuumlccediluumlk Guumlmruumlk ve Guumlmruumlk-uuml Kebir olarak da geccedilen

Meyve guumlmruumlğuuml Cami-i Atik Mahallesirsquonde bulunmaktaydı Efrenccedil guumlmruumlğuuml ismi ile

de anılan İzmir guumlmruumlğuuml Koumlpruumlluumlzade Fazıl Mustafa Paşa vakfından idi Malikacircne

usuluumlyle iltizama verilen bu guumlmruumlklerin tuumlmuuml İstanbul guumlmruumlğuumlne bağlı idi286

İzmirrsquoin devlet eliyle imarı sonucunda yapılan Sancak Kale guumlmruumlk binası

han ve bedesten gibi yapıların inşasında Kadifekalersquodeki stadyum tiyatro ve St

Polycarpersquoın oumllduumlruumllduumlğuuml sirkin yıkıntılarından ccedilıkan taşlar kullanılmıştı287 Yine

daha oumlnce soumlz konusu olduğu uumlzere Kadifekale XVII yuumlzyıl sonunda oumlnemini

yitirmesine rağmen kalede hacirclacirc bir dizdar ve yirmi civarında asker goumlrevli

bulunmaktaydı288 Nitekim kenti XVIII yuumlzyılda ziyaret eden Angelico Maria

Muumlllerrsquode İzmirrsquoin genel goumlruumlntuumlsuuml hakkında şu bilgileri vermektedir

283 Tavernier s114 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss4 ndash 5 284 Tournefort s 251 285 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s12 286 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 228 ndash 229 287 Darkot s 1250 Tavernier s 114 Konstantinos Oikonomos ve Bonaventure F Slaars Destanlar

Ccedilağından 19 Yuumlzyıla İzmir ccedilev Bilge Umar İletişim Yay İstanbul 2001 s89 288 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s8

ldquoSmyrna ccedilevresi 8 gal mili kadar yuumlksek bir kale ile donatılmıştır

İccedilinde sadece Tuumlrk gemi ve kadırgalarının yattığı kapalı bir iccedil liman goumlze

ccedilarpmaktadır Buumltuumln yabancı gemilerse uzun ve ccedilok guumlzel olan dış limanda

demirlemek zorundadır Şehre karşıdan bakıldığında neredeyse tam ortada ccedilok

guumlzel inşa edilmiş bir guumlmruumlk binası vardır ve buumltuumln giriş ve ccedilıkışlar burada

denetlenerek guumlmruumlk harcı alınmaktadır Şehirden iki mil uzaklıkta denizin

koynunda koumlrfezin daraldığı yerde buumltuumln gemilerin selam verip ccedilıkışlarını

almalarının zorunlu olduğu yeni inşa edilmiş bir kale vardır Bu kale sadece

şehrin korunması iccedilin değil acil durumlarda demir atan yabancı gemilerin

hemen yardımına koşmak iccedilin yapılmıştır Sancakkale (Yenikale) nedeniyle

hiccedilbir gemi daha oumlnce Tuumlrklerin buumlyuumlk bir duyarlılık ve oumlfke goumlstermesine

neden olduğu iccedilin haber vermeden şehirden ayrılamamaktadırrdquo 289

İzmirrsquoin kentsel kimliğini ortaya koyan bu mimari yapıları dışındaki diğer

oumlnemli mekacircnları ekonomik ve sosyal hayatın vazgeccedililmez unsurları arasında yer

alan camiler medreseler hanlar ve hamamlardır

289 Angelico Maria Muumlller İzmir 1726 (Seyahatname) Tepekule Kitaplığı Yay İzmir1999 ss 23

ndash 24

Harita 5 İzmirrsquoin Krokisi

1 İccedil Liman 9 Kadifekale

2 Eski Liman Hattı 10Manisa Kapısı ( Ccedilorakkapı)

3 XVII ve XVIII Yuumlzyıl Sahil Hattı 11Efes Ayasuluğ Kapısı ( Altınyol)

4 Aşağı Kale (Liman Kalesi Okkalesi) 12 Damlacık Deresi

5 Dışkale Surlar 13 Değirmen dağı

6 Agora 14Kemer Deresi

7 Tiyatro 15 Boyacı Deresi

8 Stad 16 Sarıbeyoğlu Suru

Kaynak Baykara s145

2131 Ticari Mekacircnlar

XVII yuumlzyılda yıldızı parlayan İzmirrsquoin ticaret hayatı iccedil liman merkezli bir

gelişme goumlsterdi Sancakkale etrafındaki meydanda buumlyuumlk bir cami (Hisar Camii)

ve hanlar yer almaktaydı Daha ccedilok uzun mesafe ticaret hanları olan bu hanlarda

ticari mallar korunmakta ve yolcu ihtiyaccedilları karşılanmaktaydı Bu guumlzergacirch

uumlzerinde ccediluhadarlar kuyumcular urgancılar yazmacılar vb zanaatkacircr ve tuumlccarların

yerleştiği dar yollar uzanmaktaydı290

21311 Hanlar Bedestenler ve Ccedilarşılar

Genel kuruluş amacına bakıldığında ve diğer hanlarla kıyaslandığında İzmir

hanları kendine has bir yapı sergilemektedir Ticari hayatın vazgeccedililmezlerinden olan

hanlar aynı zamanda savunma maksatlı inşa edilen yapılardı Bu yuumlzden yapıların

dışarı ile teması tek bir kapı ve mazgal deliği şeklindeki pencerelerle olurdu Ancak

İzmir hanlarına bakıldığında bunun tam tersi hanlar ticari işlevleriyle oumlne ccedilıkan bir

goumlruumlntuumlye sahiptir Buna goumlre yapıların dış cephelerinin hem alt hem de uumlst

katlarında pencereler accedilılmış ve bu hanların birden fazla giriş kapısı

bulunabilmektedir Kızlarağası Hanırsquonda beş Mirkelamoğlu Hanırsquonda Kuumlccediluumlk Demir

Hanırsquonda Girid Hanırsquonda Kuumlccediluumlk ve Buumlyuumlk Salepccedilioğlu Hanlarında ikişer kapı

bulunması bu yapıların savunmadan ziyade ticari amaccedilla planlandığı fikrini

desteklemektedir291 Oumlte yandan İzmir hanları 1765 yılına kadar iccedil liman ccedilevresine

yuumlzyılın sonlarından itibaren ise iccedil limanın dolgu arazisi uumlstuumlne inşa edildi292

16701671 yıllarında kenti ziyaret etmiş olan Evliya Ccedilelebirsquoye goumlre İzmirrsquode

toplam seksen iki han vardır Malkoccedilzade Hanı Kurşumlu Han (Kurşunlu)

Ccedilavuşzade Hanı Altıparmak Hanı Tercuumlman Hanı Beğler Hanı Mehemmed Efendi

Hanı (Mehmed Efendi) Mısır Veziri Ebuumllhayr Kethuumlda İbrahim Paşa Hanı

Muhtesib Hanı Boumlluumlkbaşı Hanı Tavşanlı Hanı Ccedilukur Han Hacı Huumlseyin Hanı

Buguumlnkuuml ismiyle Yeni Kale

290 Kıray s 34 291 Bozkurt Ersoy İzmir Hanları Atatuumlrk Kuumlltuumlr Dil ve Tarih Yuumlksek Kurumu Atatuumlrk Kuumlltuumlr

Merkezi Yayını Sayı 49 Ankara 1991 s129 292 Ersoy s 133

Hacı Oumlmer Hanı Fazlullah Ağa Hanı Sulu Han Bostancı Hanı Evliya Ccedilelebirsquonin

seyahatnamesinde geccedilen isimlerdir293

İzmirrsquoin bu doumlnemki hanları iccedilinde Koumlpruumlluumlzade Fazıl Ahmed Paşarsquonın

yaptırmaya başladığı fakat oumlluumlmuumlnden sonra ancak tamamlanan Vezir Hanı Evliya

Ccedilelebirsquonin kenti ziyaretinden sonra yapıldığı iccedilin sayılan isimler iccedilinde yer

almamaktadır Buumlyuumlk Vezir Hanı ve Kuumlccediluumlk Vezir Hanı olmak uumlzere iki binadan

oluşan han Kasap Hızır mahallesinde bulunmaktaydı Bir orduyu barındırabilecek

genişlikte olan Buumlyuumlk Vezir Hanırsquonda altta elli ve uumlstte elli doumlrt oda vardı Kuumlccediluumlk

Vezir Hanı ise altta on yedi oda bir mahzen ve uumlstte on sekiz odandan oluşuyordu

Ayrıca Buumlyuumlk Vezir Hanırsquona bitişik kırk doumlrt duumlkkacircnı bulunan bir bedesten yer

almaktaydı294

Fazıl Ahmed Paşarsquonın ardında bıraktığı Vezir Suyu Girit Hanı ile Buumlyuumlk ve

Kuumlccediluumlk Vezir Hanı eserleri yanında I Mahmud devrinde Hacı Beşir Ağarsquonın ardında

bıraktığı eserler de İzmirrsquoin bu devrinin guumlzel yapılarıdır Bunlar Osman Ağarsquonın

Osman Ağa Suyu ile Kızlarağası Hanı Karaosman Hanı Manisalı Han Kuumlccediluumlk ve

Buumlyuumlk Kuzuoğlu Hanları Mirkelam Bidayet Servili Demir Esir Tuumltuumln Muumlslim

Buumlyuumlk Keten Pirinccedil Uzun ve Sulu Hanlardır295

Muumlnir Aktepersquonin ccedilalışmasında verilen bilgiler doğrultusunda XVII ve

XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında İzmirrsquode bulunan hanlarının isimleri şunlardır

Abacıoğlu Hanı Altıparmak Hanı Bey Hanı Bostancı Hanı Boumlluumlkbaşı Hanı

Ccedilavuşzade Hanı Ccedilerccedilioğlu Hanı (Sidikli Han) Ccedilukur Han Darbhane Hanı Demir

Hanı (Buumlyuumlk ve Kuumlccediluumlk) Dolma Hanı Fazlıoğlu Hanı (Fazlullahoğlu) Girit Hanı

Hacı Huumlseyin Hanı Hacı Oumlmer Hanı İbrahim Paşa Hanı Kara Mustafa Paşa Hanı

Kara Osmanoğlu Hanı (Buumlyuumlk ve Kuumlccediluumlk) Keten Hanı Kızlarağası Hanı Kurşunlu

Han Kuumlccediluumlk Mehmed Hanı Malkoccedilzade Hanı Mehmed Efendi Hanı Muhtesib

293 Ccedilelebi IX Kitap s52 294 M Muumlnir Aktepe ldquoİzmir Hanları ve Ccedilarşıları Hakkında Oumln Bilgirdquo İstanbul Uumlniversitesi

Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi Sayı 25 Edebiyat Fakuumlltesi Matbaası İstanbul1971 (Hanları ve

Ccedilarşıları) s 146 Nahide Şimşir ldquoKoumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşarsquonın İzmirrsquodeki Vakıflarına Ait Hicri

1141 Tarihli Bir Muhasebe Bilanccedilosurdquo Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt XII Ege Uumlniversitesi

Basımevi İzmir 1997 (Muhasebe Bilanccedilosu) s 157 Baykara s 69

Buumllent Ccedilelik ldquoXVIII Yuumlzyıl İzmir Ticareti Hakkında Duumlşuumlnceler ve Vezir Hanlarırdquo

httpdergilerankaraedutrdergiler1828186pdf (10082012) s222 295 Guumlltekin s 47

Hanı Osman Ağa Hanı Sulu Han Tavşanlı Han Tercuumlman Hanı Vezir Hanları

Yapıcızade Hanı296

Muumlnir Aktepersquonin verdiği isimlere karşın XVIII yuumlzyıl İzmirrsquoini konu eden

Nahide Şimşirrsquoin tezinde yalnız on dokuz tane hanın ismi geccedilmektedir Bu noktada

İzmirrsquode meydana gelen depremlerin oumlzellikle kenti yerle bir eden 1688 depremi

gibi ya da yangınların goumlz oumlnuumlne alınması gerekmektedir Nahide Şimşirrsquoin ismini

verdiği hanlar ise şunlardır

Tablo 6 XVIII Yuumlzyılda İzmir Hanları

Abduumlllatif Hanı Karaosmanoğlu Hanı

Boumlluumlkbaşı Hanı Kuruyemiş Hanı

Dervişağa Hanı Kuumlccediluumlk Kızlarağası

Ebubekiroğlu Hanı Laz Hanı

Esir Hanı Leblebiciler Hanı

Han-ı Cedid Mahkeme Hanı

Han-ı Kebir (Kara Mustafa Paşa) Sulu Han

Han-ı Sagir (Kara Mustafa Paşa) Taş Hanı

İbrahim Paşa Hanı Vezir Hanı

Keten Hanı

Kaynak Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss222 ndash 227

Evliya Ccedilelebirsquonin verdiği bilgilere goumlre İzmirrsquode bu doumlnem bedesten (esnaf

ccedilarşısı) yoktur ve toplam 3060 duumlkkacircn vardır ve bunların hepsi muhtesib harcı

vermektedir Aynı şekilde Ccedilelebirsquonin eserinde verdiği bilgilere devamla Mısır

Ccedilarşısırsquonda toplam uumlccedil yuumlz tuumlccar mahzeni olup bunun dışında İzmirrsquode kırk

kahvehane yetmiş sabunhane iki yuumlz meyhane yirmi bozahane yirmi boyahane ve

bir ccedilarşı saraccedilhane bir şemhane (mumhane) vardır297 Muumlnir Aktepersquonin verdiği

bilgilere goumlre ağırlıklı olarak Cami-i Atik ve Kasap Hızır mahallesinde bulunan

doumlnemin ccedilarşı ve bedestenleri şunlardır

296 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Aktepe Hanları ve Ccedilarşıları ss 113 ndash 146 297 Ccedilelebi IX Kitap s53

Tablo 7 İzmirrsquodeki Bedestenler ve Ccedilarşılar

Bakır Bedesteni Kestane Pazarı298

Ccedilakı ve Ccediluha Bedesteni Odun Pazarı

Fazıl Ahmed Paşa Bedesteni İsmail Paşa Ccedilarşısı

Yol Bedesteni Kapan-ı Mısır (Mısır Ccedilarşısı) 299

Irgad Pazarı Samancı Ccedilarşısı (Samancı Pazarı)

Kaynak Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Aktepe Hanları ve Ccedilarşıları ss 149 ndash 154

2132 Dinsel ve Sosyal Yapılar

İzmirrsquodeki kuumlltuumlrel ccedileşitlilik ve mevcut kozmopolit yapı dinsel hoşgoumlruuml

ortamını da beraberinde getirdi İzmirrsquode birbirinden farklı dine mensup toplulukların

kendilerine ait ibadet yerleri mevcuttu Bu ibadet yerleri ile ilgili doumlnemin

seyyahlarının verdikleri bilgiler arasında bazı farklılıklar olsa da kentteki dinsel

hoşgoumlruuml ortamı hakkında genel bir bilgi sahibi olmak muumlmkuumlnduumlr Evliya Ccedilelebi

Frenk caddesinde yedi kilise olduğunu soumlylemektedir300 Yine Ccedilelebirsquoyi destekler

bilgiler veren Tavernierrsquoe goumlre İzmirrsquode Tuumlrklerin on beş camisi Yahudilerin yedi

sinagogu Ermenilerin301 bir Rumların iki Latinlerin uumlccedil kilisesi vardı302 Olfierti

Dapperrsquoin verdiği bilgiye goumlre Rumların iki kilisesinden biri St George (Aya

Yorgi) diğeri St Fotinus (Aya Fotini) adınaydı303 1700rsquolerde İzmirrsquoi ziyaret etmiş

olan Tournefort Tuumlrklerin on dokuz camisinin Yahudilerin sekiz sinagogunun

298 Ayrıca bkz BOA CEV Dosya No 132 Goumlmlek No 6562 Tarih 23Za 1143 299 Ayrıca bkz BOA AE SMST II Dosya No 21 Goumlmlek No 2070 Tarih 11Ca 1111 300 Ccedilelebi IX Kitap s53 301 Bu doumlnem İzmirrsquodeki Ermeniler hakkında ayrıntılı bilgiler mevcut olmasa da 1684 tarihli bir

ferman Ermeni kilisesinin gelirlerine dair bilgi vermektedir 6 Şubat 1684 tarihli (1095) adı geccedilen

ferman Kuumltahya Bursa Manisa İzmir Konya İzmit Bilecik Niğde ve bunlara bağlı kaza

kadılıklarına goumlnderilmiştir

ldquoSakin perakende Ermeni keferesinin her hisseleri ve papazları ve keşişleri ve sair perakende

Ermeni taifesinin 1095 senesine mahsuben ayinleri muktezasınca zimmetlerine edası lazım gelen

senevicirc miri ruumlsum ve tasadduk akccedileleri ve kenisede muumlrd olan keşişlerin ve katogikosların mutad

uumlzere patrikhaneye beşbinden ekall olan metrukacirctların ve panayırları ve nikacirchları ve manastırları

resminin ve defter mucibince geccedilen senelerden kalan bacirckicirclerin vesair patriklik ruumlsumunun muumlteveccih

olanlardan kadimden olageldiği uumlzere cem ve tahsili iccediluumln kenduuml canibinden vekil tayin eylediğin

bilduumlruumlb emr-i şerifim rica etmeğinhelliprdquo Osman Ccediletin Sicillere Goumlre Bursarsquoda İhtida Hareketleri ve

Sosyal Sonuccedilları (1472-1909) TTK Ankara 1999 s 81 302 Tavernier s116 303 Pınar s 31

Rumların iki kilisesinin Ermenilerin bir kilisesin ve Latinlerin uumlccedil manastırının

olduğunu belirtmektedir Kiliseler ile ilgili olarak Tournefort ile aynı bilgileri veren

ve 1730rsquolarda kenti ziyaret etmiş olan Jean Baptiste Tollot ise İzmirrsquode on beş cami

ve altı sinagog olduğunu soumlylemektedir304

İzmirrsquode guumlnuumlmuumlzde halen kullanılmakta olan sekiz sinagog ile birlikte altı

tane de yıkık durumda olan toplam on doumlrt sinagog vardır Bunlardan La Sinyora-

Giveret (Hanımefendi) Sinagogu ve Algazi Sinagogu Havra Sokağırsquonda idi Bu

bilgiler doğrultusunda guumlnuumlmuumlzde var olmayan Geruş Forasteros Pinto Bakiş

Mahazika Tora de Sonsina (1722) ve Galante sinagogları dışında İzmirrsquode inşa edilen

diğer sinagogların isimleri şunlardı305

Etz Hayim Bizans doumlnemine ait olup 1851 yılında restore edilmiştir

Şalom (Aydınlılar) 1500rsquolerde inşa edilmiştir

La Sinyora Giveret (Hanımefendi) XVI yuumlzyılda Donna Garcia Mendes

tarafından inşa ettirilmiştir 1841 yangınından sonra Yeruşalmi ailesi

tarafından tekrar inşa edilir

Talmud Tora XVII yuumlzyılda inşa edilmiştir

Portugal 1665 yılında Sabetay Sevi taraftarları kullanmaktaydı

Kedose XVII yuumlzyılda inşa edilmiştir

Algazi (Cal da Ariva) 1724 yılında Algazi ailesi tarafından inşa edildi

Bikur Holim 1724 tarihlidir

21321 Camiler ve Mescitler

1653 yılında İzmirrsquodeki cami sayısı on beş iken 1699rsquoda bu sayı on yediye

1701 yılında ise on dokuza ccedilıktı Bundan sonra uzun bir suumlre aynı duumlzeyde kalan

kentin cami sayısı 1851rsquode yirmi doumlrde yuumlkseldi306 Evliya Ccedilelebirsquonin

seyahatnamesinde bahsi geccedilen cami isimleri şunlardır Bıyıklıoğlu Camii Hacı

Huumlseyin Camii Ahmed Ağa Camii Monla Yarsquokucircb Efendi Camii Cami-i Elhac

304 Pınar ss 47 63 305 Mine Tanaccedil Kiray Osmanlı Kentlerinde Sefarad Kuumlltuumlruumlnuumln Doumlnuumlşuumlmuumlnuumln Mimariye

Yansımaları ldquoİzmir Oumlrneğirdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Fen Bilimleri

Enstituumlsuuml İzmir 2004 ss 173 191 Sara Pardo ldquoİzmir Kuumlltuumlruumlnuumln Bir Parccedilası Olarak İzmirli

Musevilerrdquo İzmirli Olmak Sempozyumu İzmir 22-24102009 s 293

306 Baykara s 63 Tournefort s 247

Yusuf İsa Hoca oğlu Elhac Mustafa Camii Elhacircc İbrahim Camii Fayik Paşa Camii

Şeyh Mustafa Efendi Camii Abduumllfattacirch Ccedilavuş Camii Hatuniyye Camii

Karadağlızade Muumlfti Mustafa Efendi Camii Boumlluumlkbaşızade Hacı Mehemmed

Camii307

Genel olarak İzmir camileri hakkında yapılan araştırmalarda mevcut sıkıntı

bu yapılar ile ilgili ayrıntılı bilgilere ulaşmanın zorluğudur Oumlte yandan bu camilerin

mimari oumlzelliklerini ele almanın308 hem araştırma alanı iccedilinde hem de bu konu

dacirchilinde bir yeri yoktur Dolayısıyla burada kaynaklar uumlzerinden bir derleme

yapmak suretiyle 1650-1750 doumlnemi İzmir camilerini bir tablo kapsamında verme

yoluna gidildi

307 Ccedilelebi IX Kitap ss51 ndash 52 308 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz İnci Kuyulu ldquoİzmirrsquode Osmanlı Doumlnemi Yapılarırdquo XIII Tuumlrk Tarih

Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt III II Kısım TTK Ankara

2002 ss1 ndash 26

Tablo 8 İzmir Camileri ve Mescitleri (1650-1750)

Adı Mevki

Abdi Ağa Camii

Abdullah Efendi Camii

Abduumllfettah (Fettah) Camii (XVII yuumlzyıl) Tilkilik Semti

Ahmed Efendi (Hacı Ahmed) Camii

Aliağa Camii (1672) Aliağa Mahallesi

Ali Bey (Huumlseyin Efendi) Camii

Ali Yazıcı Camii

Ayazmalı Hacı Musa Camii

Ayazmalı Hacı Yusuf Camii

Balyanbolulu Hacı Mehmed Camii

Berberzade Hacı Ahmed Camii

Beylikccedili Hacı Mustafa Camii

Boumlluumlkbaşı Mehmed Efendi (Boumlluumlkbaşı) Camii (XVII

yuumlzyıl)

Kasap Hızır Mahallesi

Ccedilorakkapu (Taşrakapu) Camii (XVIII yuumlzyıl) Basmane

Eminzade Camii (Eminzade Hacı Ahmed Ağa)

Faik Paşa Camii (XVI yuumlzyıl)

Hacı Abduumllhalim Camii

Hacı İbrahim Camii

Hacı Mahmud Camii (Hacı Ahmed b Mahmud) (XVII

yuumlzyıl)

Hacı Mustafa Camii

Hacı Yusuf Camii

Han-Bey (Pazaryeri) Camii (XV yuumlzyıl) Pazaryeri

Hasan Hoca Camii

Hisar Camii (Yakup Bey) (1592) Hasan Hoca Mahallesi

Kaplan Mustafa Paşa (Kaplan Paşa) Camii

Kemeraltı Camii (1672) Liman

Kestane Pazarı Camii (16671668) Liman

Koumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşa Camii (XVII yuumlzyıl) Kasap Hızır Mahallesi

Kurd Yeniccedileri Camii (Kurd MehmedBalyanbolulu Hacı

Mustafa)

Kurşunlu Camii (XVII yuumlzyıl) Namazgacirch Meydanı

Hacı Huumlseyin (Başdurak) Camii (1652)

Muumlftuuml Mustafa Efendi Camii (XVII yuumlzyıl) Hasan Hoca Mahallesi

Natırzacircde Camii (XVI yuumlzyıl) İkiccedileşmelik Mahallesi

Odunpazarı Camii

Oumlmer Efendi Camii

Şadırvan Camii (1636) Liman

Şeyh Camii (XVII yuumlzyıl)

Tayyibe Hatun (Hatuniye) Camii (1737) Tilkilik Semti

Topaloğlu Seyyid Hacı Mehmed b İbrahim Camii

Uumlmmuumlhan Hatun (Hacı Mehmed) Camii

Yalı Camii (1754)

Kaynak Baykara ss 63ndash66 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 239ndash277 Rauf Beyru 19

Yuumlzyılda İzmir Kenti Literatuumlr Yay İstanbul 2011 ss 55ndash59 M Muumlnir Aktepe

ldquoOsmanlı Devri İzmir Camirsquoleri Hakkında Oumln Bilgirdquo Tarih Enstituumlsuuml Dergisi Sayı 3

Edebiyat Fakuumlltesi Matbaası İstanbul1973 (İzmir Camileri) ss 177 ndash 212 Fatma Sedes

İslami İbadet Yapılarının Osmanlı Doumlnemi Kentsel Mekacircnı İccedilindeki Konumu İzmir

Oumlrneği ve Guumlnuumlmuumlz Yapısına Yansımalar Yayınlanmamış Doktora Tezi Dokuz Eyluumll

Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml İzmir1991 ss285 ndash 296

Bu doumlnem İzmir kentindeki mescitlerin isimleri ise şunlardır Alaca Mescid

Ali Reis Mescidi Abdurrahman (Kumru) Mescidi Ahmed Reşid Efendi (Katipoğlu)

Mescidi Altıparmak Mescidi Balyanbolulu Hacı Ali Mescidi Ccediliccedilek Mescidi Derviş

Mehmed Ağa Daruumllkurrsquoa Mescidi Fatma b Cafer Efendi Mescidi Hadice Hatun

Mescidi Hacı Hasan Mescidi Hacı Hızır Mescidi Hacı Mehmed b Ali (Toraman)

Mescidi Hacı Mehmed (Hacı Mehmed b Hasan) Mescidi Hacı Oumlmer Ağa Mescidi

Hacı Piyade Mescidi Hafız Mehmed Efendi (Koumlse Hafız Mehmed Efendi) Mescidi

Havva Hatun Mescidi Hacı İsmail Mescidi Hacı İsmail b Ramazan b Ali Mescidi

Hasta Mescidi Kapucuzade (Kapucuzade Hacı Ahmed) Mescidi Kefeli Hacı

Mehmed Mescidi Limankalesi Mescidi Piyalezade Hacı Mehmed Mescidi Rukiye

Hatun Mescidi Sarı İbrahim Efendi (İbrahim EfendiHacı İbrahim) Mescidi Servili

Mescid Tayyibe Hatun Mescidi Zeliha Hatun Mescidi309

İzmirrsquoin dini yapılarından camiler ve mescitler dışında kentte var olan tekke

ve zaviyelerin isimleri ise şunlardır Aşura Tekkesi Bayezid Baba Zaviyesi Ethemi

Tekkesi Musa Efendi Zaviyesi İbrahim Efendi Zaviyesi Sahib Fakih Zaviyesi

Seyyid Muumlkerremeddin Zaviyesi Yusuf Baba Tekkesi310

21322 Medreseler ve Mektepler

Evliya Ccedilelebirsquonin seyahatnamesinde verilen bilgilere goumlre bu doumlnem

İzmirrsquode kırk medrese bulunmaktadır Bunlar iccedilinden Sultan Selimrsquoin Kurşunlu

Medresesi Kapudan Paşa Medresesi ve Ahmed Ağa Medresesi oumlne ccedilıkan

medreselerdir Ccedilelebi aynı zamanda İzmirrsquode uumlccedil Dacircruumlrsquol Kuracirc kırk Mekteb-i Sıbyan

(ilkokul) ve Dacircruumlrsquol Hadis olduğunun da bilgisini vermektedir 311

Doumlnemin medreseleri ile ilgili olarak incelenen ccedilalışmalarda genellikle

dikkati ccedileken her bir caminin ismini verdiği bir de medresesinin mevcut olduğudur

Dolayısıyla İzmirrsquoin camilerine yer verilen tabloyu tekrarlamamak adına doumlnemin

medreseleri ve mekteplerinin isimleri şunlardır

Medreseler

Abduumllfettah Medresesi Ahmed Ağa Medresesi Ahmed Reşid Efendi

(Katipoğlu) Medresesi Ali Yazıcı Medresesi Ayşe Hanım (Yalı) Medresesi

Balyonbolulu Medresesi Berberzacircde Medresesi Boumlluumlkbaşı Medresesi Ccedilorakkapı

Medresesi Dacircruumlrsquol Kuracirc Medresesi Derviş Ağazade Mehmed Paşa Medresesi Faik

Paşa Medresesi Fazıl Ahmed Paşa Medresesi Hacı Huumlseyin Ağa Medresesi Hacı

Ahmed Said Efendi Medresesi Hacı Ali Mescidi Havlısındaki Dershane Hacı Hasan

Dershanesi Hacı Mahmud Medresesi Hacı Mehmed Efendi b Mustafa Medresesi

Hoca Canım Hatun Medresesi Hacirctuniye Medresesi Kapdan Paşa Medresesi

Kemeraltı Camii Medresesi Kurşunlu Medresesi Magribi Efendi Medresesi

309 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 239 ndash 277 Aktepe İzmir Camileri ss177 ndash 212 Sedes s 281 310 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 277 ndash 281 311 Ccedilelebi IX Kitap s51

Mahkeme Medresesi 312 Mustafa Efendi Medresesi Muumlftuumlzade Mustafa Medresesi

Natırzade Medresesi Sabiha Hatun Medresesi Topaloğlu Seyyid Hacı Mehmed b

İbrahim Medresesi313

Mektepler

Ahmed Reşid Efendi Muallimhanesi Ali Paşa Muallimhanesi Ayazmalı Hacı

Yusuf Mektebi (Bayraktar Ağa Mektebi) Berberzade Hacı Mehmed Mektebi

Cezayirli Hoca İlyas Muallimhanesi Cezayirli Osman Hoca Muallimhanesi Derviş

Mustafa Efendi Mescidi tahtındaki Muallimhane Hacı Ali Muallimhanesi Hacı

İsmail b Ramazan b Ali binası Mektebi Hacı Mehmed Muallimhanesi Harabi

Osman Hoca b İlyas Mektebi Hatuniye Daruumlrsquol-kurrsquoası İbrahim b Hacı Huumlseyin

Mektebi Mustafa Mescidi tahtındaki Mekteb Muumlftuumlzade Hacı İbrahim

Muallimhanesi Odabaşı Hacı Ahmed Muallimhanesi Uumlmmuumlhanicirc Hatun Mektebi314

21323 Vakıflar Hamamlar ve Ccedileşmeler

İzmirrsquode her mahallenin zengin evlerinde iki uumlccedil kurnalı hamamlar

bulunmaktaydı ve haftada bir kızdırılan hamamlara komşular yıkanmaya davet

edilirdi315 Evliya Ccedilelebi İzmirrsquode on bir hamamın olduğunu belirtmekte ve bu

hamamların isimleri ve yerleri hakkında şu bilgileri vermektedir Ccedilarşı iccedilinde Kara

Kadı Hamamı ve Musa Kadı Hamamı Bostancı Hamamı ve yukarı pazarda Ccedilukur

Hamam Boumlluumlkbaşı Hamamı Ermeni mahallesinde Mumcu Hamam Hacı Suumlleyman

Hamamı Abdi Ağa Hamamı Topal Kapudan Paşa Hamamı Huumlseyin Ağa Hamamı

Yorgancızade Hamamı ve bunların dışında altı yuumlz ev hamamı vardı316

XVIII yuumlzyılda İzmirrsquode var olan hamamlar ise şunlardır Kadı Hamamı

(Ccedilifte Hamam) Koumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşa Hamamı Marsquoanoğlu Hamamı Mahmud

312 Ayrıca bkz BOA CEVDosya No 140Goumlmlek No 6981 Tarih 11Ca1155 313 M Muumlnir Aktepe ldquoİzmir Şehri Osmanlı Devri Medreseleri Hakkında Oumln Bilgirdquo İstanbul

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi Sayı 26 Edebiyat Fakuumlltesi Matbaası İstanbul

1972 (Osmanlı Devri Medreseleri) ss 99 ndash 118 Baykara s 141 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 286 ndash

291 314 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 294 ndash 300 315 Baykara s 70 316 Ccedilelebi IX Kitap s52

Ccedilavuş Hamamı Mustafa Paşa Hamamı Namazgahbaşı Hamamı317 Hatta 1657

yılında İzmir kadısına yazılmış olan bir huumlkuumlmden yukarıda adı geccedilen Musa Kadı

Hamamı ve Bostancı Hamamırsquonın bir anlaşmazlığa yol accediltığı anlaşılmaktadır Buna

goumlre Edirne Kadısı Musa İzmirrsquode bir hamam yaptırmış olup Huumlseyin isimli

bostancı ise bu hamamın yanına ikinci bir hamam yaptırmıştır Buradaki

anlaşmazlık konusu Huumlseyinrsquoin hamamının kirli suyunun Musa Beyrsquoin hamamının

suyuna karışmasından ccedilıkmıştır Bununla ilgili yapılan şikacircyet sonucu kadıya

gereğinin yapılması buyrulmuştur318

Oumlte yandan kent yaşamının vazgeccedililmezlerinden İzmir ccedileşmeleri ile ilgili şu

bilgileri vermek muumlmkuumlnduumlr Daha oumlnce de bahsedildiği uumlzere oumlzellikle XVII

yuumlzyılın ikinci yarısı İzmir iccedilin hem ticari yaşam hem de kentsel gelişim accedilısından

yuumlkseliş doumlnemidir Nitekim kentsel buumlyuumlme bir takım sorunları da beraberinde

getirmiştir Bu sorun kentteki su sıkıntısı olmuştur Bu sorunu ccediloumlzmeye youmlnelik ilk

girişim Koumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşa tarafından kente Vezir suyunun getirtilmesidir

İkinci olarak Nevşehirli Damad İbrahim Paşa 1720 yılında Damlacık pınarından ve

yine İzmirrsquoin ileri gelenlerinden Osman Ağa 1730 yılında Kızılccedilullu tarafından

kente su getirtmiştir319 Evliya Ccedilelebi seyahatnamesine goumlre İzmirrsquode yetmiş ccedileşme

ve toplam on yedi sebilhane olup320 sonradan Koumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşa tarafından

İzmirrsquoe elli altı ccedileşme daha yapılmıştır321

Osmanlı kurumlarının temel esaslarından vakıflar hem kuruluş amacı hem de

bu amaca youmlnelik icraatları ile sosyal yaşamın vazgeccedililmez bir parccedilasıdır Diğer

Osmanlı kentlerinde olduğu gibi İzmirrsquode de gerek Osmanlı devlet adamları gerekse

kentin ileri gelenleri tarafından kurulan vakıflar bulunmaktaydı Osmanlı devlet

adamları tarafından kurulan vakıflardan en oumlnde geleni Koumlpruumlluuml Facirczıl Ahmed Paşa

Vakfırsquodır BOA Cevdet-i İktisat Tasnifi 922 numaralı belgeye goumlre vakfın 10623

kuruş geliri bulunmaktadır Oumlte yandan vakfın gelir ve giderlerini goumlsteren 1728

317 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 309 ndash 311

İzmir hamamları hakkında ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Harun Uumlrer İzmir Hamamları TC Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay Ankara 2002 318 Murat Yıldız 92 Numaralı ve 1657-1658 Tarihli Muumlhimme Defteri (Değerlendirme-

Transkripsiyon-Dizin) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Elazığ 2005 ss 86 ndash 87 319 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 300 ndash 301 320 Ccedilelebi IX Kitap s 52 321 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 301

(1141) tarihli bu muhasebe bilanccedilosunda Buumlyuumlk ve Kuumlccediluumlk Vezir Hanları ve

duumlkkacircnları ile ilgili bilgi yanı sıra duumlkkacircnların ağırlıklı gayrimuumlslimlere kiraya

verildiği ve bu yıl iccedilinde duumlkkacircnlarda yapılan bakımın bilgisi de verilmektedir322

İzmirrsquode oumlzellikle XVIII yuumlzyılda kurulan vakıfların kurucuları ağırlıklı olarak

Cami-i Atik mahallesi sakinlerindendi Cami-i Atik mahallesini Kasap Hızır

Mahallesi ve Hasan Hoca Mahallesi sakinleri izlemekteydi Doumlnemin vakıfları ise

şunlardır Ahmed Ağa Binası Camiirsquonin Medresesi iccedilin Nuumlkud Vakfı Berberzade

Hacı Ahmed Camii Vakfı El-Hac Ali Paşa b Ahmed b Mustafa Vakfı Koumlle Hacı

Mustafa Ağa Vakfı Bedelzade Es-seyyid El-Hac Ahmed Ağa Vakfı Karaosmanoğlu

Ailesine Ait Vakıflar Nevşehirli Damad İbrahim Paşa Vakfı Şeyh Ahmed Kapucu

Vakfı 323

2133 İzmirrsquoin Mahalleleri

Osmanlı fethinden sonra kentsel yaşam alanının Kadifekale eteklerinden

aşağılara inmesiyle oumlzelliklede XVII yuumlzyılda İzmirrsquoin kaydettiği gelişme yerleşim

alanlarına da yansıdı Doumlnemin gravuumlrleri ve yazılı belgelerine goumlre Kadifekalersquoden

başlayan yerleşim sahil şeridini izleyerek kuzeyde Puntarsquoya (Alsancak) guumlneyde ise

buguumlnkuuml Varyant başlangıcı Yahudi mezarlığına (Maşatlık) kadar uzanmaktaydı Bu

yerleşim sahasında limanın doğusunda Kadifekale eteklerinde Tuumlrkler yaşıyordu

Ayrıca İkiccedileşmelik ve Keccedilecilericcedili gibi Tuumlrk boumllgelerinin arasına Havra sokağı gibi

Yahudi yerleşimleri de girmişti Mezarlıkbaşı ve Havra Sokağı Yahudilerin ağırlıklı

yerleşim alanı olup sonrasında ticarete en yakın yerlere Kemeraltırsquonın uumlst

kesimlerine yerleşmişlerdir Yine kıyıda Sultan Caddesi diye de anılan başlangıccedil

noktası Vezir Han olan Frenk Mahallesi (Frank Sokağı) vardı Bu mahallenin hemen

gerisinde Rumların bunlarla Tuumlrk boumllgelerinin arasında da Ermenilerin mahalleleri

yer almaktaydı Ermeni mahallerinin başlangıcını iki Ermeni tarafından bir basma

fabrikası kurulduğundan beri Basmahane adını alan boumllge oluşturmaktaydı324

322 BOA CİKTS Dosya No19 Goumlmlek No 922 Tarih 1141 Bu belgeye goumlre vakfın sahip

olduğu bina ve duumlkkanlarda yapılan bakım ve onarım iccedilin 26760 kuruş harcanmıştır 323 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 314 ndash 320 324 Yılmaz ve Yetkin s 49 Atay Tarih İccedilinde ss 22 ndash 29

Harita 6 Cemaatlere Goumlre İzmirrsquodeki Yerleşim Alanları

Kaynak Kiray s 162

1528-1529 yılında İzmirrsquoin beş mahallesi vardır Bunlar Faikpaşa Mescid-i

Selatinzade Han Bey (Pazar) Boynuzsekuumlsuuml ve Cemaat-i Gebranrsquodır 1575-1576

yıllarında bu sayı dokuza ccedilıkmıştır Bu mahallelerin isimleri şoumlyledir Faikpaşa

Mescid-i Selatinzade Han Bey (Pazar) Ali Ccedilavuş Yazıcı Liman-ı İzmir Şeyhler

Boynuzsekuumlsuuml ve Cemaat-i Gebran325

Evliya Ccedilelebi eserinde İsmail Paşa tarafından yapılan 1658 (1068) tarihli

tahrirden bahsederek kentin iki bin kadar hanesinin Kadifekale eteklerinde olduğunu

yazmaktadır Buna goumlre ağırlıklı yerleşimin deniz kenarı olduğu kentte on

Muumlsluumlman mahallesi on Frenk ve Yahudi mahallesi iki Ermeni mahallesi ve bir

Kıpti mahallesi vardır326 Yine İzmirrsquoi 1678 yılında ziyaret etmiş olan Antoine

Gallandrsquoın verdiği bilgilere goumlre kent on beş mahalleden oluşmakta on bir

mahallede Muumlsluumlmanlar uumlccedil mahallede Rum Ermeni ve Yahudiler ve Kasap Hızır

mahallesinde Frenkler oturmaktadır Ayrıca İzmirrsquode toplam 2000 ile 3000 arası ev

325 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 29 ndash 30 Baykara s71 326 Ccedilelebi IX Kitap s 51

bulunmaktadır327 Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu da 1659 yılında İzmirrsquoin dokuz olan mahalle

sayısının on beşe ccedilıktığını belirtmektedir Buna goumlre 1659 yılında İzmirrsquoin yeni

mahalleleri Hasan Hoca Hatuniye Yaycılar Cami-i Atik Cedid Kefeli Ccediliccedilek

Kasap Hızır Kalrsquoa-i Bacirclacircrsquodır328 XVIII yuumlzyılda İzmirrsquodeki mahalleler ise

şunlardır329

Tablo 9 İzmirrsquoin Mahalleleri

Ali Reis Mahallesi 330 Kasab Hızır Mahallesi 331

Cami-i Atik Mahallesi 332 Kefeli Mahallesi 333

Ccediliccedilek Mahallesi Mahalle-i Cedid 334

Efrenccedil Mahallesi (Frenk) Mirali Mahallesi 335

Faikpaşa Mahallesi Musabali Mahallesi

Hasan Hoca Mahallesi 336 Pazaryeri Mahallesi (Pazar) 337

Hatuniye Mahallesi 338 Şeyh Mahallesi

327 Bauden s 52 328 Kuumltuumlkoğlu İzmir s520 329 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss31 ndash 36 330 Ayrıca bkz BOACEV Dosya No 481Goumlmlek No 24314Tarih 19M1155 331 Ayrıca bkz BOAAESMHDIDosya No 226Goumlmlek No18016Tarih 29Z1145 BOA

CEVDosya No 140Goumlmlek No 6981 Tarih 11Ca1155 332 Ayrıca bkz BOAİEEVDosya No10 Goumlmlek No 1206Tarih 23M1083 BOA İEEV Dosya

No59Goumlmlek No6458Tarih 11Ra1138 BOA CEVDosya No 140Goumlmlek No 6981 Tarih

11Ca1155 333 Ayrıca bkz BOA AESMSTII Dosya No 42 Goumlmlek No 4102 Tarih 29Z1107 BOA

İEEV Dosya No 34 Goumlmlek No 3969 Tarih 20Ra1109 BOA İEEV Dosya No 35 Goumlmlek

No 4026 Tarih 17S 1112 BOA İEEV Dosya No 34 Goumlmlek No 3865 Tarih 20S 1112

BOA İE TCT Dosya No 10 Goumlmlek No 1197 Tarih 10Ra 1112 BOA C EV Dosya No 74

Goumlmlek No 3673 Tarih 17R 1117 BOA C EV Dosya No 559 Goumlmlek No 28215 Tarih 11Ş

1137 BOA C EV Dosya No 80 Goumlmlek No 3952 Tarih 10 L 1142 334 Ayrıca bkz BOA AESAMDIIIDosya No151Goumlmlek No14846Tarih29Z1133 335 Ayrıca bkz BOA İE EV Dosya No 69 Goumlmlek No 7462 Tarih 28 C 1115 336 Ayrıca bkz BOA AE SMST II Dosya No 6 Goumlmlek No 520 Tarih 14B 1112 BOA

CMF Dosya No 27 Goumlmlek No 1337 Tarih 5 Ca 1117 BOA İEEV Dosya No 72 Goumlmlek

No 7771 Tarih 10 Za 1136 337 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No 29 Goumlmlek No 3347 Tarih 29 C 1110 338 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No19 Goumlmlek No2316 Tarih1Ş1091 BOAİEEVDosya

No52 Goumlmlek No 5741 Tarih 7B1124 BOA İEEVDosya No60 Goumlmlek No 6593 Tarih

8S1140 BOA CMFDosya No145 Goumlmlek No7244 Tarih 15R1151 BOA CMF Dosya No

92 Goumlmlek No 4592 Tarih 13B1155 BOA CMF Dosya No32 Goumlmlek No 1568 Tarih

29Ş1158

Harita 7 XVIII Yuumlzyıl İzmir Kenti Krokisi

Kaynak Ccedilelik s 231

22 İDARİ VE DEMOGRAFİK YAPI

221 İdari Yapı

İzmir II Muradrsquoın fethiyle Osmanlı hacirckimiyetine girdi İzmir Osmanlı

idaresinde Aydın sancağına bağlı bir kazanın merkezi oldu Kaza kuzeyde

Karşıyaka doğuda Bornova (Birunacircbacircd)339 ve Buca guumlneyde Torbalı batıda

Ccedileşme Seferihisar ve Karaburunrsquou iccediline alırken merkez İzmir kadısı idaresindeki

İzmir kenti idi340 Fatih Sultan Mehmed devri devlet teşkilatında Sığla sancağı namı

verilen İzmir Tersane kethuumldalığına bağlandı 1653 tarihli Sofyalı Ali Ccedilavuş

Kanunnamesirsquonde 341 de adı geccedilen İzmir Kanuni Sultan Suumlleyman devri teşkilatında

Kaptan Paşa eyaletine bağlı Sığla sancağı iccedilinde yer aldı342

Mustafa Nuri Paşa Cezayir-i Bahri Sefid (Akdeniz Adaları) Eyaleti hakkında

şu bilgileri vermektedir Eyalet Gelibolu Eğriboz İnebahtı Karlı ili Misistire

Rodos Midilli Kocaeli Biga ve Sığla sancakları ile salyacircne (yıllık vergi) ile tasarruf

olunan Sakız Nakşe ve Mehdiye livalarını iccediline almaktadır Kaptan paşalığa bağlı

olup eyaletin Beylerbeyinin yani Kaptan Paşarsquonın yıllık 885000 mir-i livalıklarının

210000 akccedilalıktan 440000 akccedilalığa dek hasları vardır Oumlte yandan yuumlz yirmi altı

zeamet ve 1492 tımarı olan eyaletin ccedilıkardığı asker sayısı cebelileri ile birlikte

4500 kişiye ulaşmaktadır 343 Buna goumlre 1688 ile 1740 yılları arasında Kaptan Paşa

yani Cezayir Eyaletirsquone bağlı sancaklar şunlardı

339 Tahir Sezen Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla) Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Muumlduumlrluumlğuuml Yayını No21 Ankara 2006 ss 8589 340 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 519 341 Tersane ocaklığı Osmanlı donanma iccedilin yapılacak gemilerin ndash kereste zift tente urgan demir

halat kenevir halat yelken bezi kuumlrek lenger vb ndash gerekli malzemelerin uumlretimi iccedilin bazı boumllgeler

kurulmuştu ve burada ccedilalışanlar şerrsquoi ve oumlrfi buumltuumln vergilerden muaf tutulurdu Sofyalı Ali Ccedilavuş

Kanunnamesi (Haz Midhat Sertoğlu) Osmanlı İmparatorluğursquonda Toprak Tasarruf Sistemirsquonin

Hukuki ve Mali Muumleyyede ve Muumlkellefiyetleri Marmara Uumlniversitesi Yay İstanbul 1992 ss15 ndash

16 342 Guumlltekin s47 343 Mustafa Nuri Paşa Netayic Uumll-Vukuat Kurumları ve Oumlrguumltleriyle Osmanlı Tarihi (Sad

Neşet Ccedilağatay) Cilt I-II TTK Ankara 1979 s 140

Tablo 10 Derya Kaptanlığına Bağlı Sancaklar (Cezayir Eyaleti) 1688-1740 344

Kaynak Orhan Kılıccedil ldquoXVIII Yuumlzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletirsquonin Eyalet ve Sancak

TeşkilatlanmasırdquoOsmanlı Cilt VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Eyalet ve Sancak) s

Doumlnemin seyyahlarından Evliya Ccedilelebi İzmirrsquoin Anadolu eyaletinden olup

deniz kenarında olduğu iccedilin Kapudan Paşarsquonın Cezayir eyaleti huumlkmuumlnde Sığla

sancağı youmlnetiminde uumlccedil yuumlz kişi tarafından idare edildiğini ve beş yuumlz akccedile

mevleviyyet olduğunu belirtmektedir Yine İzmirrsquode iki kale dizdarı voyvoda

muhtesib ve şehir naibi olduğunu kaydeden Ccedilelebi İzmir iccedilin şeyhuumllislam kethuumlda

yeniccedileri serdarı ve ccedilavuşu ile huumlnkacircr bahccedilesinin bostancıbaşısı ve yetmiş adet kuumllahlı

bostancısı ve guumlmruumlk emini ile iki yuumlz bin altın iltizamdır demektedir Aynı şekilde

İzmirrsquoin bir paşa tarafından değil bir kadı tarafından youmlnetildiğini soumlyleyen

Tournefort kadı emrinde yarısı kent dışında yarısı iccedilinde olmak uumlzere iki bin

yeniccedilerinin bulunduğunu ve kenti ziyaret eden Cizvit bir Papaz ise kenti savunmak

uumlzere iki yuumlz yeniccedilerinin ve uumlccedil yelkenlinin hazır olduğunu belirtmektedir 345 XVII

344 Yine Orhan Kılıccedil 3 Mart 1699 yılında Sığla Sancağı ile birlikte Değirmenlik Sancağırsquonın Tuna

Kaptanı Mehmed Paşa idaresine verildiği bilgisini de vermektedir Kılıccedil İdari Taksimatı s212

345 Ccedilelebi IX Kitap s 49 Tavernier s118 Tournefort s 247 Pınar s 56

1688-1702 1717-1730 1731-1740

1-Merkez (Gelibolu)

2-Rodos

3-Değirmenlik ve

Mesenturi

4-Sığla

5-Andıra

6-Senturin

7-Nakşa Berre

8-Limni

9-Kavala

10-Midilluuml

11-Sakız

12-Eğriboz

13-Mezistre

14-İnebahtı

15-İskenderiyye

16-Dimyad

1-Merkez

2-Kavala

3-Ağriboz

4-İnebahtı

5-Sığla

6-Kocaeli

7-Karlıeli

1-Merkez (Gelibolu)

2- Değirmenlik ve

Mesenturi

3- Sığla

4- Karlıili

5- Senturin

6- Nakşa Berre

7- Kavala

8- Eğriboz

9- İnebahtı

10-Mora

11-Mezistre

12-Kocaili

yuumlzyılın başlarında İzmirrsquode daimi bir paşa olmayışını Necmi Uumllker paşanın ticareti

etkilemesine veya bu ticaretten yarar sağlamak suretiyle guumlccedillenmesine sebep

olmamak şeklinde yorumlamaktadır346

XVIII yuumlzyıla ait Osmanlı kayıtlarında geccedilen bilgilere goumlre 1729 Der Liva-i

Sığlarsquonın kazaları şunlardı Kaza-i İzmir Kaza-i Karaburun Kaza-i Yenişehir Kaza-

i Akccedilaşehir Kaza-i Seferihisar Kaza-i Kızılhisar Kaza-i Ccedileşme Kaza-i Nif Kaza-i

Ezine 1778 yılında da Nif kazası hariccedil herhangi bir değişiklik soumlz konusu

değildir347

Oumlte yandan İzmir Osmanlı idari teşkilatında oumlzel bir konuma sahipti Bu

konumun kentin gelişimine oumlnemli bir katkı sağladığına dair ortak bir kanı

mevcuttur Osmanlı egemenliğine giren İzmir Osmanlı klasik sisteminden ayrı bir

uygulamaya tabi tutularak tımar sistemine dacirchil edilmeyip padişah hassı olarak

bırakılmıştır Sabri Yetkin İzmirrsquoin merkezi youmlnetimle ilişkilerinin daha esnek

olduğunu boumlylelikle goumlreceli de olsa oumlzerk bir halde kaldığını belirtmektedir Bu

oumlzguumlrluumlk sayesinde Akdenizrsquoin diğer boumllgeleriyle rahat bir bağlantı kuran kent bir

ticaret kenti olarak oumlnem kazanmıştır Oumlzetle ldquomukataası serbestiyet uumlzere zabt ve

idarerdquo olunan İzmir Sığla sancağında havass-ı sadrazamiden ve voyvodalık olup

mukataası oumlteden beruuml mefruzrsquoel-kalem ve maktursquoel-kalem min kuumlllirsquol-vuumlcuh

serbestiyet uumlzere idare edilmekteydi 348

222 İzmir Nuumlfusu

İzmir XV ve XVI yuumlzyılda kuumlccediluumlk bir kasaba goumlruumlnuumlmuumlndeydi ancak soumlz

konusu durum XVII yuumlzyıl ile birlikte değişime uğradı Ccediluumlnkuuml XVII yuumlzyıl

itibariyle bir ilerleme doumlnemine giren İzmirrsquoin fiziki goumlruumlnuumlmuumlne etki eden kentsel

doumlnuumlşuumlm demografik yapısına da yansıdı Bir oumlnceki yuumlzyıl ile kıyaslandığında

buumlyuumlk bir artış goumlsteren nuumlfus oranı İzmirrsquoin bir ccedilekim merkezi olarak goumlccedil alan bir

liman kenti haline geldiğinin goumlstergesidir 1528-1529 yılına bakıldığında İzmirrsquoin

nuumlfusu 206 hane ve 307 neferden oluşmaktaydı Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu Daniel

346 Uumllker The Rise pp 267 ndash 268 347 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 62 ndash 63 348 Sabri Yetkin ldquoİzmir İktisadının Tarihsel Doumlnuumlşuumlmlerirdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir Uluslararası

Sempozyumu (9-10 Ekim 2000) İzmir Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayını İzmir 2001 s183

Yılmaz ve Yetkin s 47 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 78 Baykara s 72

Goffmanrsquodan farklı olarak 1528 yılında Kanuni Sultan Suumlleyman devrinde yapılan

bu tahrir ile ilgili olarak hane sayısını 256 olarak vermektedir Buna goumlre 225

Muumlsluumlman 31 gayrimuumlslim hane vardı ve kentin toplam nuumlfusu 1300 kişi

civarındaydı Nuumlfusun mahallelere goumlre dağılımı ise şu şekildeydi349

Tablo 11 XVI Yuumlzyılda İzmir Nuumlfusu

Mahalle Hane Sayısı Nefer Sayısı

Faikpaşa 45 70

Mescid-i Selatinzade 38 61

Han Bey (Pazar) 27 39

Liman-ı İzmir 17 33

Boynuzsekuumlsuuml 50 61

Cemaat-i Gebran 29 43

Toplam 206 307

Kaynak Goffman Levanten Duumlnya s 8

1575-1576 yıllarında 307 olan nefer sayısı yani vergi muumlkellefi sayısı 658rsquoe

ccedilıktı Bu nuumlfus artışına Sakızrsquodan gelenler doğumlar ve goumlccediller neden oldu Oumlrneğin

Selanikrsquoe yerleştirilen İspanya Yahudilerinin de İzmirrsquoe goumlccedil ederek buraya

yerleştikleri goumlruumllmektedir350 1659 yılı Osmanlı avarız defterinde ise 1320 nefer

kayıtlı olup Kuumltuumlkoğlu buna goumlre 1659 yılında İzmirrsquode Muumlsluumlman nuumlfusun 6600

civarında olduğunu tahmin etmektedir Yine İzmirrsquode Rumlar 301 neferden 1505

Yahudiler 271 neferden 1355 ve Ermeniler 61 neferden 305 kişi civarındadır 351 ve

boumlylece İzmirrsquoin 1659 yılındaki toplam nuumlfusu yaklaşık olarak 10000rsquodir Nuumlfusun

yuumlzde olarak dağılımı ise şoumlyledir 51 Tuumlrk 23 Rum 21 Yahudi ve 5

Ermeni 352

349 Goffman Levanten Duumlnya s 8 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 519 350 Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu İzmir Tarihinden Kesitler İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000

(Kesitler) s11 Emre Erguumll ldquoKlasik Osmanlırsquonın Yok Kenti İzmirrdquo İzmir Kent Kuumlltuumlruuml Dergisi

İzmir B B Kuumlltuumlr Yay Sayı 2 İzmir2000 s 113 Baykara s 75 Faroqhi Kentler ve Kentliler s

358 351 Goffman Levanten Duumlnya s 75 352 Kuumltuumlkoğlu Kesitler ss1226

Stanford J Shaw İzmirrsquoin Yahudi nuumlfusunun 1631rsquode 7000 1675 yılında

ise 15000rsquoe yuumlkseldiğini ve iccedil limana yakın Havra Sokağı Agora Tilkilik civarında

ve genellikle Muumlsluumlmanlarla bir arada yaşadıklarını kaydetmektedir353 1831 yılı

Osmanlı nuumlfus sayımına goumlre de Rumlar İzmirrsquode Tuumlrklerden sonra en fazla nuumlfusa

sahip cemaat oldu Bu sayıma goumlre nuumlfus dağılımında Tuumlrkler 429 Rumlar

294 Yahudiler 156 Ermeniler 98 ve Avrupalılar 23 nuumlfusa sahipti354

Tablo 12 Cemaatlere Goumlre İzmir Nuumlfusu

Yıl Tuumlrk Rum Ermeni Yahudi Avrupalı

1631 667 166 89 79 -

1675 545 182 - 273 -

1699 582 333 16 61 08

1702 552 368 07 66 07

1720 769 124 92 15 -

1731 667 160 93 88 -

1739 850 80 20 50 -

Kaynak Panzac Veba s 123

Ancak yukarıda bahsi geccedilen rakamlar ile doumlnemin seyyahlarının İzmir

nuumlfusuna dair verdikleri rakamlar birbirinden ccedilok farklıdır Seyyahların verdiği

rakamlar oldukccedila abartılı olup bu noktada hem XVII yuumlzyıl hem de XVIII yuumlzyıla

ait seyahatnamelerde geccedilen nuumlfus oranlarını tek tek ele almaktan ziyade bir tablo

halinde vermek soumlz konusu farkı daha net goumlzler oumlnuumlne serecektir

353 Stanford J Shaw Osmanlı İmparatorluğursquonda ve Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonde Yahudiler Kapı

Yay İstanbul 2008 (Yahudiler) s 203 Pardo s 291 354 Daniel Panzac Osmanlı İmparatorluğursquonda Veba 1700-1850 Tarih Vakfı Yurt Yay

İstanbul1997 (Veba) s 123

Tablo 13 Seyahatnamelerde İzmir Nuumlfusu

Kaynak Yıl Tuumlrk Rum Yahudi Ermeni Yabancı Toplam

D Arvieux 1653 60000 - 7000 - - 90000

Tavernier 1656 60000 15000 7000 8000 - 90000

Spon 1675 30000 10000 - - - 55000

Lebruyn 1678 - - - - - 80000

Careri 1693 - - - - - 50000

Montraye 1699 14000 8000 1500 400 200 24000

Maccas Leon 1700 - - - - - 30000

Tournefort 1701 15000 10000 1800 200 200 27000

Lucas 1714 60000 20000 - 8000 - 100000

De Saumery 1723 - - - - - 300000

Ch Saintmaure 1725 50000 8000 4500 - - 60000

Tollot 1731 50000 12000 7000 7000 - 76000

Thompson 1733 15000 10000 2000 600 400 28000

Pococke 1737 80000 10000 6000 2000 - 100000

Riedesel 1768 - - - - - 120000

Ch Couffier 1776 65000 21000 10000 6000 200 102000

Sestini 1778 97000 30000 12000 8000 3000 150000

Miranda 1786 - - - - - 150000

Dallaway 1794 - - - - - 100000

Kaynak Pınar ss6 ndash 8 316368 Atay Tarih İccedilinde s114

XVIII yuumlzyıl İzmir nuumlfusu hakkında ise şunları soumlylemek muumlmkuumlnduumlr

Doumlnemin avarız defterleri icmal olduğu iccedilin sadece avarız haneleri sayılarına

ulaşılmaktadır Dolayısıyla bunlar buumltuumln kazaya ait rakamlar olduğundan doumlnemin

kent nuumlfusu hakkında kesin bilgiler vermek pek kolay değildir Buna goumlre İzmir

kazasının 1637-1638rsquode 1621 1659-1660rsquoda 16305 olan avarız hane sayıları

XVIII yuumlzyılın başlarında 1400 ortalarında ise 1500rsquolerde kalmıştır355 Bu

rakamlar dacirchilinde Nahide Şimşir İzmir ve ccedilevresinde bir avarız hanesinin on

355 Kuumltuumlkoğlu Kesitler s 12

haneden oluştuğu varsayımından hareketle oumlzellikle tekrar eden 1588 hane sayısını

temel alarak İzmirrsquoin tahmini nuumlfusunu 79400 olarak vermektedir 356

Tablo 14 Arşiv Belgelerine Goumlre İzmirrsquoin Nuumlfusu (İzmir Kazasının Avarız Haneleri)

Yıl Hane Değeri (Akccedile)

1729 1588 13551

1730 1703 -

1731 1631 11206

1732 15825 -

1733 1588 -

1736 1517 11371

1740 1588 13551

1741 1588 13551

1742 1588 -

1743 1453 -

1759 1588 -

1761 1588 -

1769 14775 10180

1775 14775 10180

1778 1476 10180

1794 1408 -

Kaynak Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss110ndash111

356 Bir avarız hanesi on hanedir Dolayısıyla 1588 avarız hanesi toplam 15880 hanedir Nuumlfus

hesaplamalarında genel kabul edilen ise bir hanenin beş kişiden meydana geldiği youmlnuumlndedir Buna

goumlre 15880 x 5 = 79400 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s112

23 EKONOMİK HAYAT

231 İzmir Limanırsquonın Yuumlkselişi

İzmir XVI yuumlzyıl boyunca daha ziyade İstanbulrsquoa ve iccedil piyasaya mal temin

eden bir liman kentidir Kent ve art boumllgesinin uumlretimi ile kendi kendine yetebilen

İzmir İstanbulrsquoun iaşesi iccedilin ayrıca bir oumlneme sahipti İzmir ve civarından

İstanbulrsquoun ihtiyacı olan uumlzuumlm incir nar badem armut zerdali sabun ve bal mumu

gibi ihtiyaccedil maddeleri yanında donanma iccedilin gerekli urgan kendir yelken bezi ve

zeytinyağı sağlanmaktaydı357 İstanbulrsquoun bu iaşe konusuna ne denli hassasiyetle

yaklaştığı İzmirrsquoe goumlnderilen talimatlarda accedilıkccedila goumlruumllmektedir İzmir kadısına

goumlnderilen bir fermanda İstanbulrsquoun zahiresi iccedilin İzmirrsquoe gelen gemilere uumlzuumlm

satmayıp dilediklerine fahiş fiyatla satış yapanların hapsolunması ve stokladıkları

uumlzuumlmuumln İstanbulrsquodan gelen gemilere satılması buyrulmaktadır Bir diğer fermanda

ise İzmirrsquoden İstanbulrsquoun ihtiyacı iccedilin gemilerine buğday uumlzuumlm ve incir yuumlkleyip

İstanbulrsquoa getirmeyen reislerin gemilerine el konup hapsedilmeleri

emredilmektedir358 Yine İstanbulrsquoa ulaşan Hıristiyan gemilerine zahire ve pamuk

yuumlklenmesi haberlerine karşı yazılan 1571 tarihli bir huumlkuumlmde İzmirrsquode penbe

(pamuk) sahtiyan ve balmumu yuumlkluuml bir Dubrovnik gemisinin tutulması

emredilmektedir359 İzmir kadısına yazılan 1593 tarihli huumlkuumlmde ise İstanbulrsquoa

gelecek olan kızıl uumlzuumlm kara uumlzuumlm incir badem zeytinyağı bal mumu ve meyveyi

başka yere ya da kimseye vermeyip İstanbul zahiresi iccedilin gelen gemi reislerine

teslim edilmesi buyrulmaktadır360

İstanbulrsquoun iaşesini sağlamakla yuumlkuumlmluuml ve art boumllge uumlretimi iccedilin bir pazar

olması dışında XVI yuumlzyılda pek bir varlık goumlsteremeyen İzmirrsquoin durumu XVII

yuumlzyıl başlarında da aynı şekilde seyretti 1620rsquolerde bile sarayın tuumlkettiği 1500

357 Kuumltuumlkoğlu İzmir s521 Ayrıca bkz Zeki Arıkan ldquoMidilli-İstanbul Arasında Zeytinyağı

Ticaretirdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih

Araştırmaları Dergisi Cilt XXV Sayı 40

httpdergilerankaraedutrdergiler1836304pdf (09082010) ss1ndash28 358 6 Numaralı Muumlhimme Defteri (9721564ndash1565) I Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No28 Ankara 1995 ss183324373 359 Zeki Arıkan ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)rdquo Prof Dr Bekir

Kuumltuumlkoğlursquona Armağan Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi İstanbul1991 (Memnu Meta) s 290 360 Ahmet Refik Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100) Enderun Kitabevi

İstanbul 1988 (On Birinci Asırda) s 12

kantar kuru uumlzuumlmuumln nerdeyse yarısı saray kilerinin balı zeytinyağı incir ve kayısı

İzmir ve art boumllgesinden temin edilmekteydi 361

Ayrıca bu doumlnem kentin gelişimini engelleyen bir diğer unsur ise İstanbulrsquoun

Sakız ve Avrupa uumlzerinden gelen ipek vb malları Ccedileşme limanı yetki alanına dacirchil

eden uygulaması oldu 362 Nitekim 1528-1529rsquoda İzmir guumlmruumlğuumlnuumln geliri 80000

akccedile Urla guumlmruumlğuumlnuumln geliri 30000 akccedileden ibaretti363 1604-1607 yılları

arasındaysa İzmirrsquoin guumlmruumlk gelirleri 981854 akccedileden 1332733 akccedileye ccedilıktı 364

İzmirrsquoin bu yuumlkselişi birden ortaya ccedilıkan bir gelişme değildi Bu yuumlkselişi hazırlayan

iccedil ve dış dinamikler ve bunların yarattığı etkiler İzmirrsquoi oumlnemli bir konuma taşıdı

İzmirrsquoin yıldızının parlamasına imkacircn sağlayan en oumlnemli gelişme duumlnya

ticaretinde yaşanan yapısal değişimdi Bu yapısal değişim Hindistan ve Uzakdoğu

ticaretinin yavaş yavaş Uumlmit Burnursquona doğru youmlnelmesiydi Boumlylece baharatın

Avruparsquodaki buumlyuumlk merkezi artık Venedik değil Amsterdam oldu365 Bursa ve

Haleprsquoe zarar veren bu kuumlresel doumlnuumlşuumlm jeopolitik bir boumllgenin merkezinde yer alan

İzmirrsquoin oumlnuumlnuumln accedilılmasına neden oldu 366 Merkezi otoritenin yarattığı boşlukla

XVII yuumlzyılda Batı Anadolursquoda ldquoHansa Birliği ile veya Roumlnesansrsquoın İtalyan kent

devletleriyle ccedilarpıcı benzerlikler goumlsteren yenilikccedili bir laissez- faireci oyukrdquo accedilıldı

Nitekim Avrupalı tuumlccarlar Osmanlı tuumlccarları ve yerel idareciler ile bir araya

361 Goffman Levanten Duumlnya s 30

1627 yılında İzmir ve civar kadılıklara yazılan huumlkuumlm ldquoHazicircne-i acircmire muumlhimmatı iccediluumln mahrucircsa-i

İzmir ve tevacircbilsquoi kadılıklarında cem ve tahsicircl oluna gelen bin beş yuumlz kantar ceviz ve bin beş yuumlz

kantar ceviz sulh ve yuumlz kantar badem ve yuumlz elli kantar şemlsquo-i asel (balmumu) ve iki yuumlz kantar

rugan-ı zeyd ve yuumlz kantar sabun ve kırk bin acircdet anar şirin (tatlı nar) ve yuumlz kopil incir ve yuumlz ve iki

yuumlz kantar zerdaluuml ve iki yuumlz kantar asel ve yuumlz kantar emrudun toparlanarak kiler-i amireye sevki

goumlrevinin Emicircn-i muumlsemmattan yevmi 32 akccedile ulucircfeye mutasarrıf olan Abdurrahman Mehmedrsquoe

verilmesirdquo ni buyurmaktadır Bu ve buna benzer pek ccedilok huumlkuumlm İzmirrsquoin İstanbulrsquoun iaşe ağındaki

yeri ve oumlnemini ortaya koymaktadır Murat Serdaroğlu 3457 Numaralı Maliye Ahkacircm Defterine

Goumlre Osmanlılarda Sosyal ve Ekonomik Hayat Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Sakarya

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sakarya 2009 ss 29 ndash 30

362 Goffman Levanten Duumlnya s 8 363 Kuumltuumlkoğlu Kesitler ss285 ndash 286 364 Goffman Levanten Duumlnya ss 51 ndash 53 365 Robert Mantran ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Ticaretin Değişmesirdquo Ege

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih İncelemeleri Dergisi Sayı 3 1987 (Ticaretin Değişmesi)

s161 366 Wallerstein ve Tabak ss 144 ndash 145

gelerek bu boşluğu doldurmaya youmlneldi367 1640rsquolarda oluşan bu ticaret ağı tuumlm

Batı Anadolursquoyu birbirine bağladı ve İzmir bu ortamda buumlyuumlmekte olan iki ağın

bağlantı noktası oldu Bu ağlardan ilkini Amsterdam Londra Marsilya ve

Venedikrsquoten gelen konsolos ve ticaret temsilcileri oluştururken diğerini gayrimuumlslim

Osmanlılar oluşturmaktaydı Buradaki temel yenilik Batı Anadolursquoda toplanan

malların İstanbulrsquoa değil Batı Avruparsquoya nakledilmesiydi ve Venedikli tuumlccar

Nicholas Orlando bu yeni sistemin mimarlarındandı 368 Burada akla gelen ilk soru

bu yeni sistemin merkezinin neden İzmir olduğu ya da İzmirrsquoi oumlne ccedilıkaran

gelişmelerin neler olduğuna dairdir

İngiliz Levant şirketinin kuruluşu ve ticari faaliyetlerinin İzmir limanını oumlne

ccedilıkaran katkısı kadar oumlnemli bir diğer gelişme Osmanlı İmparatorluğu ile Venedik

arasında bu doumlnem ccedilıkan savaştı 1646 yılında Venediklerin Ccedilanakkale Boğazırsquonı

tutmasıyla İstanbulrsquoa giden deniz yolu kapandı ve geriye tek ccedilıkış İzmir limanı

kaldı369 Oumlte yandan doumlnemin diğer kentleriyle kıyaslandığında İzmir Akdeniz

ticaretine belli bir uzaklıktaki İstanbulrsquodan daha avantajlı bir konumdaydı Yine

İzmir Trakya hariccedil ulaşılması kolay ve zengin bir hinterlanttan yararlanmaktaydı370

Kentin duumlnya ticareti ile buumltuumlnleşmesi ve bir dış ticaret limanı haline gelmesi

sadece İzmirrsquoin kendi potansiyelinin bir uumlruumlnuuml olmayıp diğer Osmanlı kentlerinin

yaşadığı sıkıntıların da bunda payı vardı İranrsquoın ipek sevkiyatını engellemesiyle

Bursa ipekli dokuma sanayinin iccediline duumlştuumlğuuml bunalım hali371 Karadeniz

limanlarında yaygınlaşan Kazak ve Abaza saldırıları Haleprsquoin yabancı tuumlccarlar

Osmanlı yetkilileri ve yerli halk arasındaki ccedilekişmelerle edindiği koumltuuml uumln ve

İskenderunrsquodaki kargaşalar ile ticarethaneler arası ccedilatışmalar372 İzmirrsquoin tercih

edilmesine etki eden gelişmelerdi Halep karşısında İzmirrsquoin tercih edilmesine bir

367 Eldem ve diğerleri s 100 Elena Frangakis Syrett 18 Yuumlzyılda İzmirrsquode Ticaret (1700-1820)

ccedilev Ccediliğdem Diken İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2006 (İzmirrsquode Ticaret) s20 Pamuk 1500-

1914 s 164 368 Eldem ve diğerleri s 101 369 John Freely Kayıp Mesih Sabetay Sevirsquonin İzini Suumlrerken Remzi Kitabevi İstanbul 2003

s 25 370 Robert Mantran 17 Yuumlzyılın İkinci Yarısında İstanbul Kurumsal İktisadi Toplumsal Tarih

Denemesi Cilt I TTK Ankara1990 (İstanbul CI) s 22 371 Ergenccedil Bursa ss 218 ndash 220 372 Daniel Goffman Osmanlı İmparatorluğursquonda İngilizler 1642-1660 Sabancı Uumlniversitesi

Yayınevi İstanbul 2001 (İngilizler) s37 Faroqhi Kentler ve Kentliler s 170

kıyaslama yaparak yanıt veren Goffman Haleprsquoteki yabancılara nerdeyse hiccedil yuumlz

verilmeyip dış koumlkenli olarak goumlruumllmeye devam edildiği iccedilin halk ile

kaynaşmalarının muumlmkuumln olmadığını belirtmektedir İzmirrsquodeki yabancılarsa

Haleprsquotekinin aksine kentin siyasi ve iktisadi seccedilkinleri arasına karışıp onları birccedilok

bakımdan etkilemeyi başardılar Hatta İzmirrsquodeki konsoloslar neredeyse Osmanlı

ileri gelenlerinden biri haline geldi diyen Goffman iki kent arasındaki bu farkında

altını ccedilizmektedir373

Oumlzellikle bu doumlnem Osmanlı ile İran arasındaki savaşlar Haleprsquoin yerini

İzmirrsquoin almasına neden oldu374 Bağdatrsquotan geccedilip Haleprsquoe giden İran ipek

tuumlccarlarının Halep-İskenderun yerine Erzurum-Tokat yoluyla İzmirrsquoe gelmeyi tercih

etmeleri kentin oumlnemini arttıran gelişmelerden biriydi Bu şekilde İmparatorluğa

giren İran ipeğinin buumlyuumlk bir kısmı İzmir uumlzerinden Avruparsquoya ihraccedil edilmeye

başlandı 375

İzmirrsquoin ticari bir merkez olmasına ve konumunu guumlccedillendirmesine neden olan

diğer bir husus Batı Anadolursquonun pamuk yuumln ve tuumltuumlnuumlne yakın oluşuydu376

Oumlzellikle pamuk ihracı Osmanlı ile Avrupa arasındaki ticarette oumlnemli bir yere

sahipti ve 1623 tarihinde İzmirrsquoin yerel idarecilerine goumlnderilen bir belgeyle pamuk

ve pamuk ipliği ihracı serbest bırakıldı377 Dolayısıyla hem Levant Companyrsquonin

faaliyetleri hem de pamuk ihracatının yasallaşması sayesinde Ege Boumllgesirsquonde

pamuk ekim alanları genişlemeye başladı378 Bu bağlamda Daniel Goffman İzmirrsquoin

yuumlkselişinde ipek ticaretine yapılan vurgudan ziyade Avruparsquonın Batı Anadolu

uumlruumlnlerine artan talebine ve Batılı tuumlccarın değişen roluumlne dikkat ccedilekmektedir Bu

artan talebin kanıtı İstanbulrsquodan İzmirrsquoe 1648 ile 1650 arasında iaşe goumlreviyle

goumlnderilen memurlardı Her ne kadar yabancı tuumlccara satılacak gıda mallarında

373 Daniel Goffman Osmanlı Duumlnyası ve Avrupa1300-1700 Kitap Yayınevi İstanbul 2004

(Osmanlı Duumlnyası) s 243 374 Elena Frangakis Syrett ldquo18 Yuumlzyıldan 20 Yuumlzyılın Başlarına Kadar İzmir Ekonomisine Bir

Bakışrdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir Uluslararası Sempozyum (9-10 Ekim 2000) İzmir BB Kuumlltuumlr

Yay İzmir 2001 (18 Yuumlzyıldan) s72 Yetkin s183 375 Halil İnalcık Doğu Batı Makaleler I Doğu Batı Yay Ankara 2006 (Makaleler I) s190

Faroqhi Krizler ve Değişim s 630 Kuumltuumlkoğlu İzmir s521 Arıkan XV-XVI Yuumlzyıllarda s 67 376 Goffman Levanten Duumlnya s 42 Syrett 18 Yuumlzyıldan s 72 377 Faroqhi Kentler ve Kentliler s170 378 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Pamuk Pazarı Hindistan ve İngiltere Pazar Rekabetinde Emek

Maliyetinin Roluumlrdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Eren Yayıncılık İstanbul 1996

ss 271ndash272

kısıtlamaya gidilse de Osmanlı youmlnetimi Batı Anadolu iaşe sistemindeki ccediloumlzuumllmenin

oumlnuumlne geccedilemedi Goffmanrsquoa goumlre bunun en oumlnemli nedeni İzmirrsquoin denetlenemez

hale gelen hızlı buumlyuumlmesiydi379 Dolayısıyla İzmir hem Avruparsquonın Osmanlı ihraccedil

uumlruumlnlerine hem de Avrupa mamul mallarının Anadolu ve İran pazarına ulaşmasında

ana aracı konumunu uumlstlendi 380

Oumlzetle 1650-1750 arasındaki doumlnem İzmirrsquoin transit limandan kolonyal

limana doumlnuumlşuumlmuumlnuumln geccediliş evresini oluşturdu Bu geccediliş evresinde İzmir merkezi

otoriteden bağımsız gelişen kendi kendine yetebilen ve kapitalist rekabetin nuumlfuz

ettiği bir kent goumlruumlnuumlmuumlndeydi Oumlzellikle İngiltere ile Fransa arasındaki ticari

rekabet İzmirrsquoin yuumlkselişine katkı sağladı XVII yuumlzyılda ticari faaliyetleri iccedilin

Halep uumlzerine yoğunlaşan İngiltere XVIII yuumlzyılda bu alandaki tercihini İzmirrsquoden

yana kullanan Fransarsquoyı karşısında buldu 381

232 Kent Ekonomisi

İzmir canlı bir kent ekonomisine sahipti İzmir kent ekonomisini besleyen

temel unsur limandaki ticari faaliyetlerdi İccedil ve dış ticaret gerek Osmanlı tuumlccarları

gerekse İzmirrsquode yaşayan Avrupalı tuumlccarlar iccedilin başlıca gelir kapısı oldu İzmirrsquoin iccedil

ve dış ticaret ile canlanan ekonomisi guumlmruumlk gelirleri vasıtasıyla Osmanlı

ekonomisine de oumlnemli bir katkı sağladı

2321 İzmir Guumlmruumlğuuml

İzmirrsquode biri Anadolursquodan gelen malların ihraccedil edildiği Meyve guumlmruumlğuuml

diğeri Avruparsquodan gelip ithalat resmi alınacak emtianın geccediltiği Efrenccedil Guumlmruumlğuuml

olmak uumlzere iki tane guumlmruumlk vardı 1763 (1176) yılında 371495 kuruş mal - i mirisi

olan Meyve guumlmruumlğuuml havacircs-ı huumlmayundan ayrılarak III Mustafa vakfına

379 Goffman Levanten Duumlnya ss 47ndash48 118ndash119 129 380 Elena Frangakis ldquoThe Ottoman Port of İzmir in The Eighteenth and Early Nineteenth Centuries

1695-1820rdquo Revue Des Mondes Musulmans Et De La Mediterranee (ROMM) Vol39 No1

1985 (The Ottoman Port) p 149 Jacob Barnai ldquoOrganization and Leadership in the Jewish

Community of Izmir in the Seventeenth Centuryrdquo The Jews of The Ottoman Empire (Ed Avigdor

Levy) The Darwin Press New Jersey1994 p275 381 Uumllker The Rise pp 153 ndash 154

aktarıldı382 Meyve guumlmruumlğuumlnuumln gelirlerini ise daha ccedilok Selanik tarafından

gemilerle gelen demir kumaş ve eşya oluşturmaktaydı 1710 tarihli arşiv belgesine

goumlre İzmir guumlmruumlğuumlnuumln senelik 240000 (akccedile) malı olup 8000 kuruş muaccele ile

malikacircne uhdesinde kayıtlı olduğu belirtilmektedir383 Nahide Şimşir bu iki guumlmruumlğe

ek olarak kahve ve duhan guumlmruumlklerini de saymaktadır İzmir guumlmruumlğuumlne ait

ulaşılabilen ilk mufassal defter 1725 (1138) yılına ait olup ikinci defter ise 1737

(1150) tarihlidir 384

İzmirrsquode 1725 yılına ait deftere goumlre iki aylık ithalattan 9079 kuruş

ihracattan ise 4220 kuruş olmak uumlzere toplam 13299 kuruş guumlmruumlk resmi elde

edilmişti Buna ipek pencik-i uumlsera kantar guumlmruumlğuuml resimleri de eklendiğinde bu

rakam 19050 kuruşa ccedilıkmaktadır Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu bu rakamı aylık ortalama

olarak kabul ederek 1725 yılı İzmir guumlmruumlk gelirinin 240000 (kuruş) civarında

olduğunu belirtmektedir385 Yine İzmir damga mukataasının 1716 yılı yıllık vergiler

toplamı 180000 akccedile olup İzmir kantar resminin 1750 yılında yıllık vergiler toplamı

4000 kuruştu 386 BOA Cevdet-i Maliye tasnifine 7627 numara ile kayıtlı belgede

yer alan bilgiler ccedilerccedilevesinde 1716-1723 (1129-1136) yıllarına ait İzmir guumlmruumlk

mukataa gelirleri aşağıdaki gibidir

382 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 521 383 BOA CML Dosya No109 Goumlmlek No 4802 Tarih 16B1122 384 Kuumltuumlkoğlu Kesitler ss 287 ndash 288 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 521 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s92 385 Kuumltuumlkoğlu Kesitler ss 288 ndash 289 386 MGenccedil ss113 127 ndash 133

Tablo 15 İzmir ve Tevacircbilsquoi Guumlmruumlk Mukataası (akccedile olarak)

Yıllar Hacircsılat

1716 27210

1717 271723

1718 2141139

1719 474868

1720 2901255

1721 9589674

Cemrsquoan Yekucircn 14862422

1722 13869732

1723 3816689

Kaynak BOACML Dosya No 181 Goumlmlek No 7627 Tarih 1136

Yine BOA Cevdet-i Maliye tasnifinde bulunan 31649 numaralı belgede

İstanbul ve İzmirrsquoin 1743-1754 (1156-1167) yıllarını kapsayan guumlmruumlk hacircsılatları ise

şoumlyledir

Tablo 16 İstanbul ve İzmirrsquoin Guumlmruumlk Hacircsılatları (kuruş olarak) 387

Sene İstanbul ve tevacircbilsquoi İzmir ve tevacircbilsquoi

1743 743317 162947

1744 780616 238310

1745 757185 229662

1746 731473 170035

1747 735351 179734

1748 726498 180795

1749 769878 197245

1750 791323 174887

1751 822347 178586

1752 881262 196653

1753 862343 210246

1754 576404 139642

Kaynak BOACML Dosya No 775 Goumlmlek No 31649 Tarih 29Z1165

3871763 (1177) yılına ait bir arşiv belgesi İstanbul ve İzmirrsquoe ait altı aylık guumlmruumlk gelirleri toplamını

vermektedir Yukarıda bahsi geccedilen belge ile bu belgede verilen bilgiler arasında ciddi bir farklılık soumlz

konusudur Bu iki belgenin arşiv belgesi olması ve her iki belgede geccedilen bilgilerin sağlamasını

yapmak muumlmkuumln olmadığı uumlzere mevcut farklılığın nedenini İzmirrsquoin guumlmruumlk gelirlerinin artışına

bağlamak uygun goumlzuumlkmektedir 1763 yılına ait belge guumlmruumlk gelirler toplamı accedilısından İstanbulrsquoun

İzmirrsquoin gerisinde kaldığını goumlstermesi yanı sıra İzmir guumlmruumlk gelirlerindeki artışı da goumlzler oumlnuumlne

sermektedir BOACML Dosya No 656 Goumlmlek No 26852 Tarih 29B1177

1763 Yılı İstanbul ve İzmir Guumlmruumlk Gelirleri

Guumlmruumlkler Hacircsılatlar

İstanbul ve tevacircbilsquoi guumlmruumlkleri 4638805 kuruş

İzmir ve tevacircbilsquoi guumlmruumlkleri 5978835 kuruş

2322 Tarımsal Uumlretim

İzmir kent ekonomisindeki canlılığın bir nedeni limanın ticaret hacmiyse

diğer nedeni İzmir ve art boumllgesinin sahip olduğu tarımsal uumlruumlnlerdeki ccedileşitlilikti

İzmir verimli tarım arazilerinin bulunduğu bir coğrafyada yer aldığı iccedilin bunun

nimetlerinden de fazlasıyla yararlanmaktaydı Antoine Galland İzmirrsquode kayısı

incir uumlzuumlm portakal ve limonun bolca uumlretildiğinden bahsetmektedir Oumlzellikle de

nar o kadar ccediloktur ki ccediluumlruumlmesini oumlnlemek iccedilin ateşe tutulup tuumltsuumllendikten sonra

İstanbulrsquoa deniz yoluyla goumlnderilmekte idi 388 Aynı şekilde İzmirrsquoin verimli

topraklara sahip olduğunu belirten Tavernier İzmirrsquoin eşsiz şaraplarına ve guumlzel

zeytinyağlarına dikkati ccedilekmektedir 389 Hatta Theacutevenot iyi İzmir şarabı kadar

guumlzeline rastlamadığını dile getirmektedir 390 İzmirrsquoin narı bademi sabunu beyaz

ekmeği ve balı ile uumlnluuml olduğunu soumlyleyen Evliya Ccedilelebi ise limon turunccedil nar

zeytin incir servi guumllnarı (narccediliccedileği) ve ccedilınarın İzmirrsquodeki bolluğuna vurgu

yapmaktadır391 Nitekim 1732 (1145) yılı narh defterinde İzmir narı balı ve

uumlzuumlmuumlnuumln adı da geccedilmektedir Buna goumlre bir okka İzmir balının satış fiyatı on doumlrt

akccedile bir okka İzmir siyahının (uumlzuumlm) satış fiyatı dokuz akccedile ve bir okka İzmir

narının satış fiyatı altı akccedile olarak belirlenmiştir 392

İzmirrsquode buğday arpa burccedilak ccedilavdar ve ccedileltik sıklıkla yetiştirilen tahıllardan

olup baklagillerden nohut ve mercimek sanayi bitkilerinden de susam pamuk

keten kendir zeytin ve tuumltuumln ekimi yapılan başlıca bitkilerdi Ayrıca bağcılık

bahccedilecilik ve meyveciliğin yaygın olduğu İzmirrsquode yetiştirilen uumlruumlnler uumlzuumlm incir

elma armut badem zerdali ceviz sakız ve bostandı393 İzmirrsquode bu doumlnem

uumlretilmekte olan tarım uumlruumlnlerinin ccedileşitliliği uumlruumln uumlzerinden ccediliftccediliden toplanmakta

olan oumlşuumlr vergilerinde de accedilıkccedila goumlruumllmektedir

388 Bauden s134 389 Tavernier s 116 Pınar s 63 390 Theacutevenot s 119 391 Ccedilelebi IX Kitap s 53 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282945 gr 392 Ahmet Hezarfen Rumeli ve Anadolu Acircyan ve Eşkıyası Osmanlı Arşiv Belgeleri Kaynak

Yay İstanbul 2002 ss 150 ndash 151 393 Arıkan XV-XVI Yuumlzyıllarda s 65 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 142 146 ndash 147

Tablo 17 İzmirrsquode Toplanan Oumlşuumlr Vergileri

Oumlşr-uuml Hınta Oumlşr-uuml Şair Oumlşr-uuml meyve

Oumlşr-uuml bağ ve bağccedile Oumlşr-uuml badem Oumlşr-uuml zerdaluuml

Oumlşr-uuml ceviz Oumlşr-uuml ccedileltuumlk Oumlşr-uuml alef

Oumlşr-uuml nar Oumlşr-uuml bostan Oumlşr-uuml zeytun

Oumlşr-uuml penbe Oumlşr-uuml ketan Oumlşr-uuml ccedilavdar

Oumlşr-uuml nohud Oumlşr-uuml sisam Oumlşr-uuml mercuumlmek

Oumlşr-uuml incir Oumlşr-uuml elma Oumlşr-uuml armud

Oumlşr-uuml kendir Oumlşr-uuml fasl

Kaynak Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 100 ndash 101

2323 İmalat Sektoumlruuml

Liman kenti İzmirrsquode ticaret dışında buguumlnkuuml manasında olmasa bile bir

imalat sektoumlruumlnuumln varlığından soumlz etmek muumlmkuumlnduumlr İzmirrsquode XVII yuumlzyılın ikinci

yarısında mevcut olan imalathaneler şunlardı

Tablo 18 İzmirrsquodeki İmalathaneler (1645-1678)

Sene İmalathane Sayı

1645 Yağ Değirmeni 2

1645 Sabunhane 3

1671 Debbağhane 7

1678 Mumhane 2

Kaynak Hasan Yuumlksel Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Roluuml

Uumlzerine Bir Araştırma (1585-1683) Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara1990 s 412 bkz Tablo 15

XVIII yuumlzyıla gelindiğinde ise her alanda olduğu uumlzere imalat sektoumlruuml

accedilısından da İzmirrsquoin gelişme kaydettiği goumlruumllmektedir Bu yıllarda İzmirrsquode var olan

imalat faaliyet alanları şunlardır Kayık yapımı marangozluk-doğramacılık basma

imalatı kumaş boyacılığı nessacircclık ipekccedililik hallacircclık terzilik kuumlrkccediluumlluumlk

kavukccediluluk yorgan imalatı un değirmenleri yağhaneler-yağ kapanları ayakkabı

imalatı muytacircblık bıccedilak imalatı ccediloumlmlekccedililik-ccedilanakccedilılık kazancılık kefgircilik

sabun imalatı kuyumcu ve kalaycılık Bu faaliyet alanları ccedilerccedilevesinde İzmirrsquodeki

meslek grupları ise şunlardı Abacılar Attarlar Bakırcılar Bakkallar Balıkccedilılar

Balmumcular Boyacılar Boumlrekccedililer Berberler Bezzazlar Camcılar Ccedilizmeciler

Ccedilubukccedilular Dericiler Dilenciler Eskiciler Fesciler Hallaccedillar Hammallar

Hoşafccedilılar İpekccedililer (Gazzaz) Kahveciler Kavukccedilular Kazancılar Kebabccedilılar

Kuruyemişccedililer Kuşakccedilılar Kuyumcular Marsquocun ve Helvacılar Mestccedililer

Mısırcılar Mumcular Nalbantlar Peştamalcılar Saraccedillar Semerciler Sermimarlık

Şekerciler Varilciler ve Zahireciler 394

Oumlte yandan İzmirrsquode otuz uumlccedil un değirmeni ile kırk uumlccedil tane sabun imalathanesi

vardı395 İzmir sabunlarının uumlnluuml olduğu bu doumlnem zeytinyağından yapılan sabunun

imalatı iccedilin gerekli madende Selanikrsquoten sağlanmaktaydı 396

İzmirrsquode aynı zamanda barut uumlretimi de yapılmaktaydı İzmir Baruthanesi

1668-1669 yıllarında 70000 kıyye guumlherccedilile teminiyle 2000 kantar barut uumlretmiştir

Kaynaklarda baruthanenin yıllık uumlretim hacmi de 2000 kantar olarak

goumlzuumlkmektedir 397 1685-1686 ile 1686-1687 yıllarında toplam 3144 kantar barut

uumlretimi yapılmıştı Buna goumlre bahsi geccedilen yıllar iccedilin baruthanenin yıllık ortalama

uumlretim hacmi 1600 kantardır398 1687 tarihinde 478 kantar barut uumlretilmiş ve

Baruthane Nazırı Ahmed Paşazade Mehmed Bey uumlretilen bu 478 kantar barutu kendi

nessacircc dokumacı mucircytacircb kıl dokuma kıldan eşya yapımı 394 BOA CİKTS Dosya No19 Goumlmlek No 922 Tarih 1141 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 157 ndash

170 194 ndash 195 395 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 171 ndash 192 396 BOA CML Dosya No 109 Goumlmlek No 4802Tarih 16B1122 s1 ndash 2 397 Gaacutebor Aacutegoston ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Barut Sanayi XVII Ve XVIII Yuumlzyıllarda

Selanik Gelibolu ve İzmir Baruthanelerirdquo ProfDr Muumlbahat S Kuumltuumlkoğlursquona Armağan (Ed

Zeynep Tarım Ertuğ) İstanbul Uumlniversitesi Yayın No 4636 İstanbul 2006 (Barut Sanayi) s 459 398 Aacutegoston Barut Sanayi ss 459 ndash 460

gemisiyle İstanbulrsquoa getirerek cebehaneye teslim etmişti399 1695 tarihli Selanik

kadısı ve guumlmruumlk eminine yazılan bir huumlkuumlmden İzmirrsquode barut uumlretimi iccedilin gerekli

suumllfuumlruumln Selanikrsquoten sağlandığı ve soumlz konusu suumllfuumlruumln goumlnderilmesinde bir gecikme

soumlz konusu olduğu ve bunun İzmir barut uumlretimini sekteye uğrattığı

anlaşılmaktadır400

Yine barut uumlretiminde İzmirrsquoin ihtiyacı olan kuumlkuumlrt iccedilinde Selanik başlıca

tedarikccedili konumundadır 1705-1706 tarihinde baruthaneye goumlnderilen kuumlkuumlrduumln

4397 kıyyesi Selanik kaynaklı olup 1720-1721 tarihinde de uumlretim iccedilin gerekli olan

97755 kıyye kuumlkuumlrduumln Selanik Maden Emini tarafından sağlandığı kayıtlı mevcut

bilgiler arasındadır401

Tablo 19 İzmir Baruthanesirsquonin Uumlretim Hacmi

Tarih Toplam kantar Yıllık kantar

16851686 ve 1686 1687 3144 1572

1694-1695 22485 2075

169495 169697 ve 169798 5422 1807

1698-1699 2081 2081

Kaynak Aacutegoston Barut Sanayi s465

233 Ticaret

İccedil ticaret ağı İstanbulrsquodan Selanikrsquoe Ege adalarından İskenderiyersquoye

Haleprsquoe Adana Konya ve Antalyarsquoya daha doğuda ise Tokat Erzurum Diyarbakır

ve Musulrsquoa kadar uzanan İzmirrsquoin dış ticaret ağı Batı Avruparsquoda İtalyan Limanları

Livorno Cenova Messina Trieste Ankona ve Venedik ile Marsilya Amsterdam ve

Londrarsquoya değin uzanmaktaydı Hatta XVIII yuumlzyıl sonuna doğru bu ticaret ağı

399 Zafer Goumllen Osmanlı Devletirsquonde Baruthane-i Amire (XVIII Yuumlzyıl) Atatuumlrk KuumlltuumlrDil ve

Tarih Yuumlksek Kurumu Tuumlrk Tarih Kurumu Yay Ankara 2006 s 19 400 Aacutegoston Barut Sanayi s462 401 Goumllen ss 160 ndash 161

Rusyarsquoya Kutsal Roma Germen İmparatorluğursquona Avusturyarsquoya Danimarka ile

İsveccedilrsquoe ve Amerika Birleşik Devletlerirsquone kadar genişledi402

2331 Avrupalı Tuumlccarlar

İzmirrsquoin geniş bir guumlzergacirch dacirchilinde işleyen iccedil ve dış ticaret ağına sahip

oluşu ticaret alanında yatırım yapmayı amaccedillayan tuumlccarlar iccedilin kentin başlıca ccedilekim

merkezlerinden biri olmasını sağladı Oumlte yandan İzmirrsquodeki bu dinamik ekonominin

inşasında rol oynayan ve bunun nimetlerinden fayda sağlayan sadece yerel tuumlccarlar

değildi Yerel tuumlccarların ekonomiye katkısı yanında Avrupalı tuumlccarlar ve sahip

oldukları ticari ilişki ağı aracılığıyla da İzmirrsquoe oumlnemli bir sermaye akışı soumlz konusu

oldu Bu noktada İngilizler 1620 ile 1683 yılları arasında kuvvetli ticari filoları ile

Osmanlı pazarlarını ellerine geccedilirerek ticarette ilk sırada yer almayı başardılar

Oumlzellikle Fransızları zor durumda bırakan gelişme Avrupalı tuumlccarların İngiliz

bayrağı altında ticaret yapmasının daha ucuz ve emniyetli olması oldu İngilizler

kurdukları Levant Company (English Levant Company) ile de XVII yuumlzyılın

sonuna doğru İzmir ticaretinde hacirckim unsur haline geldiler403

1675 yılında İngilizler John Finchrsquoin elccedililiği esnasında oumlnceki tuumlm

imtiyazları ve hatt-ı huumlmayunları iccedileren yeni bir kapituumllasyon almayı başardı

Boumlylelikle İngilizler İzmirrsquodeki başlıca ihraccedil malları yuumln ve ipek iccedilin alınan ek

vergilerin yasaklanması ile ilgili oumlnemli maddelerin yer aldığı yeni imtiyazlar404 elde

etti Buna ek olarak İngilizler mahsuluumln bol olduğu yıllarda İzmir ve Selanik

limanlarından para ile ikişer gemi incir ve uumlzuumlm satın alma ve sadece 3 guumlmruumlk

oumldeme hakkına da sahip oldular405 Nitekim 1676 yılında II Charlesrsquoın dostane

mektubu ve anlaşma gereği krala mutfağında kullanmak iccedilin İzmirrsquoden ihraccedil

edilecek yıllık iki gemi yuumlkuuml incir ve kuş uumlzuumlmuuml ayrıldı406 15 Nisan 1737 tarihli

402 Syrett İzmirrsquode Ticaret s14 403Ali İhsan Bağış Osmanlı Ticaretinde Gayrimuumlslimler Kapituumllasyonlar-Avrupa Tuumlccarları-

Beratlı Tuumlccarlar-Hayriye Tuumlccarları (1750-1839) Turhan Kitabevi Ankara1983 s9 Darkot ss

1245ndash1246 404 İnalcık Makaleler I s 276 405 Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz İktisadi Muumlnasebetleri (1580-1838) Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Ankara 1974 (Osmanlı-İngiliz) s 32

406 J Theodore BentldquoThe English in the Levantrdquo The English Historical Review Vol 5 No

201890 p 661

Levant Şirket kayıtlarından İzmirrsquoden uumlzuumlm alımının devam ettiği

anlaşılmaktadır407 XVII yuumlzyılın sonları ile XVIII yuumlzyılın ilk on yılı İngilizlerin

İzmirrsquodeki ticaretinin en parlak doumlnemi oldu Oumlzellikle 1711 yılında İngilterersquonin

Levantrsquotan 4286072 livres tournois değerinde mal ithali o zamana kadar ulaşılan en

yuumlksek değerdi408

Ancak bu doumlnemden sonra İngiltere İzmir ticaretindeki bu uumlstuumln konumunu

kaybederek yerini Fransarsquoya bırakmak zorunda kaldı Buna başlarda İzmirrsquode

İngiliz ticari hacirckimiyetini sağlayan fakat sonrasındaki uygulamaları ile soumlz konusu

hacirckimiyetin sarsılmasına yol accedilan İngiliz Levant şirketinin politikaları ve

uygulamaları neden oldu Şoumlyle ki şirket 1683 tarihli youmlnergesinde İngiliz

tuumlccarlarının İzmir İstanbul ve Halep dışında bir yerde ticari faaliyetlerini

yasaklıyordu Ayrıca şirket tarafından bu karara uygun hareket etmeyenlere de olası

bir durumda sorumluluğun kendilerine ait olduğu accedilıkccedila ifade edilmişti409 Nitekim

şirketin uumlyesi olan İngiliz tuumlccarlarının İzmirrsquoden başka bir yere taşınmasına karşı

ccedilıkan bu uygulaması kent ticaretindeki İngiliz hacirckimiyetine hizmet eden bir gelişme

Oumlte yandan şirket tarafından uygulanan bir diğer politika ise hem kendi

tuumlccarını kısıtlayan hem de İzmirrsquodeki İngiliz ticari hacirckimiyetini sarsan bir etki

yarattı Buna goumlre genelde taşımacılık ticareti şirket tekelindeydi ve 1661 denizcilik

yasası barış zamanı İngiliz gemilerinin sadece İngiliz mallarını taşımasını resmi hale

getirdi Ancak savaş zamanlarında yuumlkselen maliyetler nedeniyle şirkete uumlye

olmayan tuumlccarlara da bu konuda izin verilmişti410 Bundan sonra pek ccedilok İngiliz

tuumlccarı şirketin koyduğu kuralları ihlal ederek Londrarsquodan deniz yoluyla İzmirrsquoe

gelmek yerine İngiliz kumaşını Livornorsquodaki Yahudi ve Ermeni tuumlccarlara

goumlnderiyordu Onlar da malı İzmirrsquodeki temsilcilerine goumlnderiyor ve boumlylelikle

buradaki İngiliz tuumlccarları saf dışı bırakılmış oluyordu411 Dolayısıyla bahsi geccedilen

407 William A Shaw (Ed) ldquoTreasury Books and Papers April 1737rdquo Calendar of Treasury Books

and Papers 1735-1738 Vol31900

httpwwwbritish-historyacukreportaspxcompid=91849ampstrquery=smyrna(2610 2011)pp 306ndash

313 Pınar s 69

408 Syrett İzmirrsquode Ticaret s145

409 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 28 410 Syrett İzmirrsquode Ticaret s74 411 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss74 ndash 76

uygulama sayesinde şirket kendi tuumlccarını rakipleri karşısında savunmasız bir

konumda bıraktı

XVIII yuumlzyılda İzmir-Livorno arasında gelişen ticaretin oumlnuumlnuumln alınamadığı

gibi buna İzmir-Dublin hattının da eklendiği anlaşılmaktadır Şirket yazışmalarından

İzmirrsquoden ithal edilen ipek ve tiftik ipliğinin Dublinrsquoe goumltuumlruumllmesinin ve İrlanda ile

başlayan direkt ticaretin şirket iccedilin buumlyuumlk bir endişe kaynağı olduğu

goumlruumllmektedir412 Dolayısıyla İzmir ticareti uumlzerindeki bu şirket kısıtlamaları ve

şirketin ticari tekelini kırmaya youmlnelik teşebbuumlsler ticarette Fransızların yeniden

hacirckim unsur haline gelmesine yardımcı oldu

İzmir ticaretinde oumlnemli bir konum edinmiş Hollandalılar ise İngiliz

mallarının yabancı gemilerle taşınmasını yasaklayan 1661 tarihli denizcilik yasasının

ilanına kadar İngiliz kumaşının İzmirrsquoe taşınmasıyla uğraşmışlardı Bu yasa

sonrasında da Hollandalılar Livornorsquodan yuumlkledikleri İngiliz kumaşını İzmirrsquoe

goumltuumlrmeye devam ettiler413 En oumlnemli guumlzergacirchı İzmir - İskenderiye guumlzergacirchı olan

Hollandalılar Hint baharatları kurşun bakır teneke yabancı para ile Hollanda ve

İngiliz kumaşlarını Levantrsquoa taşımanın yanında savaş zamanlarında İngiliz ve

Fransız kumaşlarını Marsilya Livorno Cenova ve diğer İtalyan limanlarından

Levant limanlarına taşıyarak buumlyuumlk kazanccedillar elde ettiler414 XVIII yuumlzyılın ilk

yıllarında İzmirrsquoi ziyaret etmiş olan Tournefort Hollandalıların İzmir ticaretindeki

saygın konumlarına vurgu yaparak burada on sekiz ila yirmi civarında Hollanda

tuumlccarı bulunduğunu belirtmektedir415

Bilindiği uumlzere Osmanlı kent ve limanlarında ikamet eden yabancı tuumlccarlar

yetkililerle temaslarında kendileri iccedilin balyos konsolos emin adlarıyla bilinen

temsilciler seccedilerdi Bu temsilciye goumlrev ve yetki sınırlarını belirleyen padişah beratı

verilirdi Boumlylelikle millet veya taife adıyla bilinen zuumlmre oluşurdu 416 İzmirrsquodeki

beratlı tuumlccar sayısına bakıldığında Hollandalıların XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında

bu konuda Fransızları ve İngilizleri geride bıraktığı goumlruumllmektedir

412 Guumllay Webb Yıldırmak XVIII Yuumlzyılda Tiftik İpliğinin Osmanlı-İngiliz Ticaretindeki Yeri

Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara 2006 ss259 ndash

263 413 Syrett İzmirrsquode Ticaret s86 414 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss152 ndash 153 415 Tournefort s 248 416 İnalcık İmtiyacirczacirct s246

Tablo 20 İzmirrsquodeki Beratlı Tuumlccar Sayısı

Yıl Fransız İngiliz Hollanda

1703 8 1 6

1730 8 6 7

1754 5 3 6

1757 4 5 10

1774 4 7 7

1789 6 6 9

Kaynak Maurit H Van den Boogert Capitulations and the Ottoman Legal System

Qadis Consuls and Beraths in the 18th Century Brill Academic Publishers Leiden

2005p88

Fransarsquonın Levant ticareti yani Doğu Akdeniz ve Ege kıyıları ile ticarete

başlamasında XIV Louisrsquonin bakanlarından Colbertrsquoin faaliyetlerinin katkısı

buumlyuumlktuumlr 1670rsquode Fransarsquonın Doğu Akdeniz Kumpanyası (Levant Compagnie)

kurulduğunda Fransızlar 5 guumlmruumlk vergisi oumldemekteydi Ancak 1673 yılında

Fransızlar 1674 yılında da İngilizler ve Hollandalılar Osmanlı youmlnetiminden 3

oranında guumlmruumlk vergisi oumldeme hakkını elde ettiler Venedikliler ise 5 oranında

guumlmruumlk vergisi oumldemek zorundaydı ve bu durum Fransız tuumlccarlarının Venediklileri

saf dışı etmelerine ortam hazırladı417 2 Eyluumll 1670 tarihinde Fransız Konsolosursquonun

isteği uumlzerine hazırlanan listeye goumlre İzmirrsquode 269 kişiden oluşan bir Fransız

kolonisi vardı Bunlar 101 aile reisi 28 kadın 56 ccedilocuk ve 84 hizmetkacircr ve koumlleden

oluşmaktadır 15 Kasım 1670 tarihli ikinci listede ise tuumlccar sayısını 70 kişiye

ccedilıkartmak suretiyle hizmetkacircr ve sanatkacircr sayısının azaltılarak bir tuumlccar kolonisi

oluşturulmaya ccedilalışıldığı anlaşılmaktadır 418 1670 yılında ccedilocuklar ve kadınlar hariccedil

175 kişi olan Fransız kolonisi tuumlccar ve sanatkacircr sayısının azalması ile birlikte din

adamı ve beratlıların sayısındaki artışa rağmen 1759 yılında da 170 kişiden

oluşmaktaydı 1670 yılı ve 1759 yılı olmak uumlzere kolonideki kişi sayısının aynı

417 Mantran Ticaretin Değişmesi s161 Serap Yılmaz ldquoXVII-XIX Yuumlzyıllarda İzmirrsquode

Fransızlarrdquo httpwebdeuedutrataturkilkeleripdfdergisayi3c1_s3_serap_yilmazpdf(12062009)

(Fransızlar) ss 9097 Atay Tarih İccedilinde s 85 418 AE BI 1042 Yayınlayan Marie de Testa- Antoine Gautier Les Franccedilais du Levant Echelle de

Smyrne (1670-1810) Saint- Cloud 1990 pp 2-18rsquoden Aktaran Yılmaz Fransızlar ss 94-97

kalması Fransız yetkililerinin sayı sınırlamasının ve 1740 yılı kapituumllasyonlarının

bir sonucudur 419

Fransızlar İzmirrsquoe kırmızboumlceği ccedilivit saparna kırmızı boya odunu ve

bakam bakır pası badem kefeki karabiber tarccedilın karanfil zencefil hindistancevizi

getirirlerdi Buna karşılık Fransızlar İzmirrsquoden pamuk ipliği ya da işlenmemiş

pamuk ince yuumlnler kırma yuumlnler ve Midilli yuumlnleri mazı balmumu mahmude

ravent afyon sarısabır ccedilinko oksidi galbanum arapzamkı kitre amonyaklı zamk

horasani guumlnluumlk cedvar ve halı alırlardı 420

Fransızların İzmirrsquodeki ticari etkinliklerine bakıldığında İzmirrsquoden Fransarsquoya

yapılan ihracatlarda 1708-1711 1716-1717 1722 1726 ve 1730rsquodaki kriz doumlnemleri

hariccedil ihracat hiccedilbir zaman 1000000 livresrsquoin altına duumlşmemiştir Hatta 1750 yılında

5000000 livresrsquoe kadar ccedilıkmıştır Bu kriz doumlnemleriyse kimi Fransa kimi de

Osmanlı kaynaklı gelişmelerin bir sonucudur Depremler veba salgınları Osmanlı

İran ve Rusya arasındaki savaşlar bunlara oumlrnektir 421

Aşağıdaki tabloda Elena Frangakisrsquoin verdiği verilere goumlre 1700-1754

doumlnemi İzmirrsquoden Marsilyarsquoya yapılan ihracat yer almaktadır Soumlz konusu ihracat

iccedilinde İzmirrsquoin konumu doumlnemin başlıca Osmanlı limanlarından İstanbul ve

İskenderiyersquoye ait verilere de yer vermek suretiyle daha net accedilığa ccedilıkmaktadır

419 Serap Yılmaz ldquoİzmirli Levantenler (17-20 YY)rdquo Avrupalı mı Levanten mi (Haz Arus

Yumul ve Fahri Dikkaya) Bağlam Yay İstanbul 2006 (Levantenler) s126 Yılmaz Fransızlar

s104 420 Tournefort ss248 ndash 249 Pınar ss 47 ndash 48 421 Yılmaz Fransızlar s 106

Tablo 21 Marsilyarsquoya Osmanlı İhracatı 1700-1754 (livres tournois) 422

Yıllar İstanbul İzmir İskenderiye

1700-1704 7879476 9 2013677 228 20274482 23

1705-1709 709189 106 1125263 168 1719940 256

1710-1714 1025027 85 2074014 171 2516105 21

1715-1719 1144768 8 2104835 145 2725122 19

1720-1724 1236850 115 1356293 126 1735940 16

1725-1729 967277 66 1637593 112 1709248 116

1730-1734 765904 63 1633544 135 20484174 17

1735-1739 831139 61 17791972 131 1919216 141

1740-1744 719146 5 24782294 177 18744764 134

1745-1749 11104694 9 2877267 233 1747065 14

1750-1754 8425554 4 5088879 23 25322592 114

Kaynak Syrett İzmirrsquode Ticaret ss256 ndash 260

422 XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Marsilyarsquoya yapılan Osmanlı ihracatını ortaya koyan değerler ve

yuumlzdeler ise şoumlyledir

1755-1759 4192172 32 50122094 379 13122974 10

1760-1764 991504 62 5892534 369 10748205 67

1765-1769 794789 3 9764243 37 28271472 11

1770-1774 18656302 78 74543295 315 - -

1775-1779 10122192 47 8500862 39 20577545 94

1786-1789 25539655 7 14433890 383 2843851 75

Syrett İzmirrsquode Ticaret ss256 ndash 260

İzmirrsquoin Marsilyarsquoya ihracatı ile ilgili bilgi veren bir diğer ccedilalışma Necmi Uumllkerrsquoin The Rise of İzmir

(1688-1740) adlı doktora tez ccedilalışmasıdır Uumllkerrsquoin verdiği veriler ile Elena Frangakisrsquoin verdiği

veriler arasında buumlyuumlk farklar soumlz konusudur Ancak Uumllkerrsquoin verdiği verilere goumlre İzmir limanı

1700-1740 arasında Marsilyarsquoya ihracat yapan Osmanlı limanları arasında ilk sırayı işgal etmektedir

İstanbulrsquou ccedilok geride bırakan İzmir limanını takip eden limanlar ise İskenderiye ve Sayda limanlarıdır

Uumllkerrsquoin verdiği veriler aşağıdaki gibidir Uumllker The Rise p 146

İzmirrsquoden Marsilyarsquoya İhracatın Değeri (1700-1740)

Yıllar İzmirrsquoin İhracatı Toplam İhracat

1700-1702 791785 dolar 3509757 dolar

1718-1720 1158922 dolar 6615899 dolar

1736-1738 679342 dolar 4555548 dolar

Tablo 22 Marsilyarsquodan Osmanlı İthalatı 1749-1755 (livres tournois) 423

Yıllar İstanbul İskenderiye İzmir

1749-1751 3195408 205 23594493 151 3673111 232

1752-1755 3324321 216 1572595 102 4479308 29

Fransızların ticari accedilıdan diğer Osmanlı limanları arasında İzmirrsquoe ayrıca bir

oumlnem verdikleri accedilıktır Ccediluumlnkuuml Fransızların İskenderiyersquode doumlrt Selanikrsquote dokuz

İstanbulrsquoda on bir ticarethaneleri varken İzmirrsquode bu sayı yirmi dokuz idi424 Oumlte

yandan Fransızlar iccedilin İzmirrsquode ticaret her zaman kazanccedil demek değildi Kriz

doumlnemlerinin olağan sonuccedillarından biri 1736-1739 yılları arasında İzmirrsquode faaliyet

goumlsteren yirmi uumlccedil Fransız ticarethanesinden on doumlrduuml ticaretten kacircr ederken dokuzu

zarar etmişti 425

XVIII yuumlzyılda İzmir ticaretinin ve İzmirrsquodeki Fransızların ticari uumlstuumlnluumlğuumlnuuml

kanıtlayan manzara oumlzetle şoumlyledir Yuumlzyılın ilk yarısında Osmanlırsquonın Fransarsquoya

ihracatının 20rsquosi ikinci yarısında ihracatın 34rsquouuml ve ithalatın 30rsquou İzmirrsquodeki

Fransızlar tarafından gerccedilekleştirilmekteydi426 1756 yılında İzmir limanından

kalkan toplam 239 geminin 143rsquouuml yani 60rsquoı Fransızlarındır Bu Fransız gemilerinin

423 Marsilyarsquodan yapılan Osmanlı ithalatının XVIII yuumlzyılın ikinci yarısındaki durumu ise aşağıdaki

gibidir

1763-1765 3650941 192 2245752 118 56317303 30

1766-1769 3517418 181 18803445 97 6292676 324

1776-1779 33693472 198 14118972 83 58012052 342

1786-1788 4644486 26 1444122 8 5504273 31

Oumlte yandan Elena Frangakis İzmirrsquoin XVIII yuumlzyılın ilk yarısında Marsilyarsquodan yaptığı ithalata

ilişkin herhangi bir veri ortaya koymamıştır Frangakis Ottoman Port p 160

İzmir limanının XVIII yuumlzyıl sonundaki durumu hakkında bilgi almak iccedilin ayrıca bkz A Mesud

Kuumlccediluumlkkalay ldquoImports to Smyrna between 1794 and 1802 New Statistics from the Ottoman Sourcesrdquo

Journal of the Economic and Social History of the Orient Vol512008 pp 487 ndash 512 424 Aktepe Hanları ve Ccedilarşıları s 107 425 Syrett İzmirrsquode Ticaret s78 426 Daniel Panzac ldquoBuumlyuumlk Bir Osmanlı Limanının Zenginliği ve Etkinliği XVIII Yuumlzyılın Birinci

Yarısında İzmirrdquo İzmir Ticaret Odası Sayı 4 1991 ss 27ndash29 Sabri Yetkin ve Erkan Serccedile

Kuruluştan Guumlnuumlmuumlze İzmir Ticaret Borsası Tarihi İletişimevi İzmir1998 s19 Syrett 18

Yuumlzyıldan s 74

75rsquoi yani 524rsquouuml Avruparsquoya giderken 68rsquoi Osmanlı limanları arasında mal ve yolcu

taşımaktadır 427

Tablo 23 İzmir Limanındaki Avrupa Bandıralı Gemiler (1756)

Uumllkeler Gemi Sayısı

Fransa 143

İngiltere 6

Hollanda 17

Venedik 4

Toskana 18

Dubrovnik 37

İsveccedil 14

Toplam 239

Kaynak Daniel Panzac ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı İmparatorluğursquonda Deniz Ticaretirdquo ccedilev

Serap Yılmaz EUuml Edebiyat Fakuumlltesi Tarih İncelemeleri Dergisi S4 1989 (Deniz

Ticareti) s184

Oumlzellikle 1750-1789 yılları arasında Fransızların İzmirrsquoden Marsilyarsquoya ithal

ettikleri mal miktarı 5250000rsquoden 12805000 livresrsquoe yuumlkselirken ihracatları da

4250000rsquoden 9500000rsquoe ccedilıktı428 Bu artışın bir nedeni 1730rsquolarda XV Louis

doumlnemi reformları ve guumlney Fransarsquodaki uumlretim sanayisi iken diğer nedeni 1740

kapituumllasyonlarıydı 1789 Fransız Devrimirsquone değin ticaretteki uumlstuumlnluumlğuuml devam

eden Fransa 1784-1786 yılları arasında Osmanlı ile Batı Avrupa arasındaki ticaretin

50 ilacirc 60rsquoını İzmir ticaretinin de 50 den fazlasını elinde tuttu429

427 Yılmaz Fransızlar s 107 428 Atay Tarih İccedilinde s 85 429 Syrett İzmirrsquode Ticaret s77

1740 kapituumllasyonları Osmanlı pazarlarına girme ccedilabasında olan Prusya

İsveccedil Avusturya ve Rusyarsquoya oumlrnek olduğu gibi yine Osmanlı-Rus ticareti accedilısından

1739 Belgrad Antlaşması her iki uumllkenin tuumlccarlarının birbirlerinin memleketlerine

serbestccedile gidip gelebilmelerinin yolunu accediltı430

2332 Osmanlı Tuumlccarları

İzmirrsquoin ticari hayatındaki canlanma hem Avrupalı hem de Osmanlı

tuumlccarlarının ekonomik işbirliği yanı sıra iki unsur arasındaki rekabetin yarattığı

ortamın bir sonucuydu Ccediluumlnkuuml İzmirrsquoin iccedil pazarını kontrol altında tutan Osmanlı

tuumlccarlarına karşılık Avrupalı tuumlccarlar Osmanlı mallarının İzmirrsquoden Avruparsquoya

Avrupa mallarının da İzmirrsquoe sevkini ellerinde tutmaktaydılar Osmanlı tuumlccarları

aleyhine şekillenen mevcut şartların temel nedeni kapituumllasyonlardı Avrupalı

tuumlccarların 3 guumlmruumlk vergisi oumldediği ortamda Osmanlı tuumlccarları 5 guumlmruumlk

vergisi oumldemek zorunda kalıyordu Dolayısıyla Avrupalı tuumlccarların aksine Avrupa

uumllkelerinin mevcut yasaları ve ekonomik ccedilıkarları Osmanlı tuumlccarlarının Avrupa ile

rahat ticaret yapmasını engellemekteydi 431

Osmanlılar değişik sınıf ve grupların ilişkilerini kurallara bağlamış ve bu

kurallar Muumlsluumlman ve gayrimuumlslim tuumlm Osmanlı tebaası iccedilin geccedilerliydi Bir millete

ayrılmış alanda bir başka milletin faaliyet goumlstermesi yasaktı Oumlrneğin

gayrimuumlslimlerin kahve satması yasaktı Bu işleyişin doğal bir sonucu hem bir

430 Bağış ss 12 ndash 13

Nitekim XVIII yuumlzyılın sonunda İzmirrsquodeki beratlı tuumlccar sayıları İngiliz Fransız ve Hollanda

dışında bu pazardan pay alma yarışını goumlzler oumlnuumlne sermektedir Boogert p90

Osmanlı Raporuna Goumlre İzmirrsquodeki Beratlı Tuumlccarlar (1793-1794)

Uumllkelere Goumlre Beratlı Tuumlccarlar Sayı

Fransa 6

Britanya 5

Hollanda 9

Venedik 1

Prusya 1

Avusturya 1

Danimarka 1

İsveccedil 8

Sicilya 4

Toplam 36

431 Syrett İzmirrsquode Ticaret s 93

işboumlluumlmuuml hem de belirli işlerde tekelleşmeydi Buna goumlre Yahudiler altın ve

muumlcevher ticaretinin yanı sıra terzilik parşoumlmen ve tuumlrban imalatı yapıyorlardı

Ermeniler altın işlemeciliği ve kacircğıt imalatında ccedilalışırken Rumlar gemi yapımı ve

başlık imalatıyla uğraşıyorlardı Tabi bu mesleklerde doumlnemsel el değiştirmeler de

soumlz konusuydu Oumlrneğin ekonomide etkinliği artan Hıristiyanların piyasayı ele

geccedilirmesiyle Ermeniler altın ticaretini Yahudilerin elinden aldı432 XVII yuumlzyılda

İzmirrsquode muumlltezimlik ve simsarlık Yahudilerin boumllgesel alışveriş Muumlsluumlmanların

boumllgeler arası ticaret Ortodoks Rumların ve uluslar arası ticaret Ermenilerin

tekelindeydi433 Ticareti yapılan uumlruumlnlere bakıldığında Ankara tiftiği ticareti buumlyuumlk

oranda Tuumlrk ve Ermeni tuumlccarların tekelinde olup ccedilivit ve ipek ticaretinde Yahudiler

ve Ermeniler soumlz sahibiydiler 434

1621 yılında Ermenilerin İzmirrsquoe getirdikleri ipek yuumln balmumu ve pamuk

ticaretinin buumlyuumlkluumlğuumlne dikkati ccedileken Louis Deshayes ticari accedilıdan Ermenilerin

Halep yerine İzmirrsquoi tercih etmelerinin nedeninin az vergi oumldemek olduğunu

belirtmektedir ldquoŞu anda İzmirrsquode yoğun bir yuumln pamuk ve ipek trafiği var

Ermeniler bu malları Haleprsquoe goumltuumlrmektense buraya getirmeyi tercih ediyorlar

Ccediluumlnkuuml burada daha az vergi oumlduumlyorlar Ccedilok sayıda tuumlccar var Venediklilerden ccedilok

Fransızlar İngilizler ve Hollandalılar var ve burada buumlyuumlk bir serbestlik iccedilinde

yaşıyorlarrdquo 435 Yine 1675 yılında İzmirrsquoi ziyaret eden Sponrsquoun anlatımlarıyla da

İzmirrsquode ipek ticaretine Ermenilerin hacirckim olduğu anlaşılmaktadır436 Tavernierrsquode

İzmirrsquoe Şubat Haziran ve Ekim aylarında kervanların geldiğini ve tuumlccarların

ccediloğunluğunun Ermeni olduğunu soumlylemektedir Buna ek bir bilgi olarak Tavernier

Ermenilerin daha ccedilok Fransızlarla ticaret yaptıklarını soumlylemektedir Bunun nedeni

Fransızların aldıkları malın karşılığını nakit para olarak oumlderken İngiliz ve

Hollandalıların oumldemelerinin yarısını kumaş olarak yapmalarıdır437

Ermenilerin XVII yuumlzyılın ikinci yarısında İngiltere Hollanda Danimarka

İsveccedil Cenova ve Venedik ile olan ilişkileri İzmir ticaretinin gelişimine katkı

432 Stanford Shaw ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Yahudi Milletirdquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye

Yay Ankara 1999 (Yahudi Milleti) ss314 ndash 315 433 Eldem ve diğerleri s 139 434Syrett İzmirrsquode Ticaret s 235 Syrett 18 Yuumlzyıldan s 72 435 Freely s25 436 Pınar ss3 19 ndash 22 437 Tavernier s 118 Arıkan (XVIII-XIX Yuumlzyıllarda) s 51 Muumlller s31

sağlamıştır Boumlylelikle İzmir Akdeniz limanları ile guumlccedilluuml ticari bağlar kurdu ve

Kuzey Denizi ile Baltık Denizirsquonde ticaret yapma imkacircnı buldu Bu ticarette

Ermeniler uluslar arası taşımacılıkta kendi tuumlccarlarına ait Hollanda bandıralı

gemileri kullandı438 İpek ticaretinde Ermenilerin mevcut konumlarını XVIII

yuumlzyılda da devam ettirdikleri Rusyarsquonın Ermeni tuumlccarlarla kurduğu ticari ilişkiden

anlaşılmaktadır 1717rsquode İzmirrsquodeki zengin ve saygın tacir Pierre Abro adına bir

buyrultu duumlzenleyen Buumlyuumlk Petro Osmanlı Ermenilerine uumllkesinin kapılarını accediltı

Nitekim bu girişim sonrası 1718 yılında Ermeniler Rusyarsquoda ilk ipek işleme

fabrikalarını kurdu ve Ruslara ipekli kumaş yapmayı oumlğrettiler439

İzmirrsquode ikamet eden Yahudi tuumlccarlardan başka Osmanlırsquonın diğer

kentlerinden Yahudilerin yerleşmek iccedilin oumlncelikle İzmirrsquoi tercih etmelerinin temel

nedeni ekonomiktir Bir yandan hammadde fiyatlarındaki yuumlkseliş oumlte yandan

İngiltere Hollanda ve Fransa arasındaki kıyasıya rekabet ortamı Osmanlı

ekonomisini olumsuz etkileyen gelişmeler oldu Osmanlı tekstil uumlretim

merkezlerindeki uumlretimi de olumsuz etkileyen bu bunalım hali XVII yuumlzyılda

Osmanlı Yahudilerini yeni arayışlara youmlneltti Oumlzellikle Osmanlı coğrafyasındaki bu

iccedil goumlccediluumln tetikleyicisi Selanik dokumacılığının iccediline duumlştuumlğuuml kriz ortamıdır440 1621

yılında yapağının ve diğer hammaddelerin en iyisini İzmirrsquode Avrupalıların aldığını

fark eden Yahudiler kente akın etti Nitekim 1661 yılında Vezir İsmail Paşa

tarafından yapılan Batı Anadolursquodaki gayrimuumlslim nuumlfus sayımına goumlre İzmirrsquodeki

Yahudi sayısı Manisarsquonın altı katına ccedilıkmıştı Ayrıca boumllgedeki Ermeni Rum ve

Yahudi hane sayısı 726rsquodan 945rsquoe ccedilıkarken soumlz konusu artış sadece İzmirrsquode

gerccedilekleşmişti441

1702 yılında İzmirrsquoi ziyaret etmiş olan Tournefortrsquoa goumlre ise burada

Yahudilerin eline geccedilmeden ne bir şey satılabilir ne de bir şey alınabilirdi442 İthal

kahve ccedilivit ve biberin perakende ticaretinde soumlz sahibi olan Yahudiler ayrıca

piyasaya Bursarsquodan ipek Manisarsquodan pamuk ile yuumln ve parafin sağlamanın yanı sıra

438Keram Kevonian ldquoMarchands Armeacuteniens Au XVIIIe Siegraveclerdquo Cahiers du Monde Russe et

Sovietique (1975)C XVI pp 208 ndash 212rsquoden Aktaran Syrett İzmirrsquode Ticaret s 96 439 Oikonomos ve Slaars s224 440 Eldem ve diğerleri ss 110-111 Goffman Levanten Duumlnya ss 73 ndash 74 441 Goffman Levanten Duumlnya s75 bkz Tablo 8 442 Tournefort s 249

mazının yurt dışına satışından da sorumlu hale geldiler Osmanlı Yahudileri arasında

tuumlccarlık kadar faizcilikte yaygın bir uğraştı Oumlzellikle bazı Yahudi iş adamları

profesyonel olarak faizcilikle uğraşmaktaydı Oumlrneğin İzmirrsquode iki Yahudi

akrabalarından iki yuumlz Venedik altınını tefecilik işi yapmak iccedilin aldı 443 Oumlte yandan

Osmanlı Yahudilerinin zengin olanlarına guumlmruumlk vergilerini toplama goumlrevi de

verildi Nitekim XVIII yuumlzyıl ortalarında hem İzmirrsquoin hem de İstanbulrsquoun en etkili

guumlmruumlk memuru İshak Ağa adındaki bir Yahudi idi 444

Rumlara gelince onlar da İzmirrsquodeki veba salgınlarında gemilere verilecek

sağlık belgelerini hazırlamaktaydılar Bu sağlık belgelerinden sorumlu olmaları bir

yana İzmirrsquodeki Rumlar asıl yerel taşımacılık ticaretinde etkin bir konuma

sahipti445 Bu etkin konumun bir sonucu olarak Rum cemaatinin XVII yuumlzyıl sonu

ve XVIII yuumlzyıl başlarında artan ticari oumlnemi rakiplerine fark atmasını sağladı

Ccediluumlnkuuml İstanbulrsquodan Balkanlarrsquoa Anadolu ve İtalyarsquoya kadar uzanan ticari hacirckimiyet

ve Osmanlı yetkilileri ile yakın ilişkilerin sağladığı siyasi guumlccedil Rumların ekonomik

başarısının sırrı oldu446

2333 İthalat ve İhracat

İzmir limanındaki ithalat ve ihracat faaliyetleri Avrupalı tuumlccarlar tarafından

yuumlruumltuumllmekteydi İzmirrsquoden ihraccedil edilen en oumlnemli uumlruumlnler ipek moher ipliği keccedili

yuumlnuuml pamuk pamuk ipliği ve yuumlnduuml İkinci derece oumlnemli uumlruumlnler ise buğday

yalancı safran zeytinyağı mum şimşir uumlzuumlm yaban tavşanı derisi şarap incir

suumlnger beyaz reccediline afyon palamut mahmude kuru meyve halı ve kumaştı Genel

olarak Fransızlar tarım uumlruumlnleri İngilizler pamuk ve pamuklu dokuma Hollandalılar

443 Haim Gerber ldquoJews and Money-Lending in the Ottoman Empirerdquo The Jewish Quarterly

Review New Series Vol 72 No 21981 (Money-Lending) p105

XVII yuumlzyılda İzmirrsquode Yahudiler arasında yaygın bir uğraş olan faizciliğin tartışma konusu olduğu

anlaşılmaktadır Konuyla ilgili olarak İzmir Hahamı Hayyim Benvenistersquoe faiz alma yasağını ihlal

etmeksizin nasıl yatırım yapılacağı soruldu Hahamın buna oumlnerisi kredinin geri oumldemesinde gecikme

iccedilin bir cezayı şart koşmak oldu Gerber Money-Lending p 101 444 Syrett İzmirrsquode Ticaret s94 445 Syrett İzmirrsquode Ticaret s96 446Traian Stoianovich ldquoThe Conquering Balkan Orthodox Merchantrdquo The Journal of Economic

History Vol 20 No 21960 (Conquering) pp 234 ndash 313

ipek ve tiftik alımında ilk sıralarda yer alan uumllkelerdi447 İzmirrsquoin ithal ettiği

uumlruumlnlerse ham pamuklu kumaş keten ince kumaş şal muslin ipekli kumaş brokar

gibi her kalitedeki kumaş yanı sıra kahve şeker ccedilivit baharat biber madeni eşya

ağaccedil uumlruumlnleri porselen ve cam uumlruumlnlerinden oluşmaktaydı 448

23331 İthalat

İzmirrsquoe Batı Avruparsquodan yapılan ihracat malları arasında kumaş oumlncelikli bir

yere sahipti XVII yuumlzyılın ikinci yarısı İngiliz ve Hollanda hacirckimiyeti altındaki

kumaş ihracatında Fransızlar bu iki uumllkenin gerisinde kaldı 1674-1676 yılları

arasındaki doumlnemden oumlrnekle Fransızların İzmirrsquoe yaptığı kumaş ihracatı

İngilizlerin ihracatının 75rsquoine Hollandalıların ihracatının 183rsquouumlne ancak

ulaşabildi 449

Tablo 24 İngilterersquonin İzmirrsquoe Kumaş İhracatı

Yıl Miktar

1666-1671 82032

1672-1677 120451

1678-1683 117914

1684-1690 105256

1695-1702 131870

1705-1712 122253

1712-1717 80268

Kaynak Uumllker The Rise pp 125 ndash 126

Levant ticaretinde Fransa ile sıkı bir rekabet halinde olan İngiltere XVIII

yuumlzyılın ikinci yarısı yerini Fransarsquoya bırakmak zorunda kaldı Nitekim 1727 yılında

sebebi bilinmemekle birlikte İngilterersquoden Osmanlı Devletirsquone hiccedil kumaş ihraccedil

447 Abdullah Martal ldquo16 Yuumlzyıldan 20 Yuumlzyıla Ticaret ve Sanayinin Gelişimirdquo Uumlccedil İzmir YKY

İstanbul 1992 (16 Yuumlzyıldan 20 Yuumlzyıla) s 266 Darkot ss 1245 ndash 1246 448 Tavernier s 118 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss28 ndash 29 Uumllker The Rise p 76 Pınar ss 56 69

Bauden ss83 ndash 91 449 Syrett İzmirrsquode Ticaret s176

edilmediği gibi 1739 yılı kumaş ihracatı da oldukccedila duumlşuumlk bir seviyededir450

Kumaş tuumlketimi accedilıcından İzmir ve ccedilevresinin yıllık ortalama tuumlketimi 1749-1759

yıllarında 1508 sandıktan 1760-1769 arasındaki doumlnemde yuumlzyılın en yuumlksek

seviyesine 2721 sandığa ulaştı451 1750-1754 yılları arasında Fransarsquonın Osmanlı

Devletirsquone yapmış olduğu toplam 2803332 dolar değerindeki kumaş ihracatının

647000 doları İzmirrsquoe 708333 doları ise İstanbulrsquoa yapıldı 452

İzmirrsquoin ithal ettiği uumlruumlnlerden biri de kahvedir İzmirrsquoe Fransızlar kahveyi

ilk kez 1734 yılında Latin Amerikarsquodan ve Hint Okyanusursquondaki Burbon adasından

getirdiler İzmirrsquoin yıllık ortalama kahve tuumlketimi 200000 ile 300000 okka arasında

değişmekteydi İzmirrsquoe kahve ihracatı konusunda Fransızlar ile Hollandalılar

arasındaki rekabet ortamına karşın Fransarsquonın bu konuda en zorlu rakipleri

Mekkersquode yetiştirilen kahvenin Mısır yoluyla İzmirrsquoe ihracatını kontrol altında tutan

Yahudi tuumlccarlardı 453 BOA Cevdet-i Maliye tasnifine 26852 numara ile kayıtlı

belge İzmir limanına bir yılda gelen kahve miktarı hakkında ayrıntılı bilgiler

iccedilermektedir Buna goumlre 1706-1707 (1118) yılları arasında İzmirrsquoe gelen kahve

miktarı 57895 kıyye (yaklaşık olarak 1 kıyye =1282945 gr) yani 74276

kgdır454

450 Uumllker The Rise p 131 451 Syrett İzmirrsquode Ticaret s187 452 Robert Paris Histoire du Commerce de Marseille Le Levant de 1660 agrave 1789 Vol V Paris

Libraire Plon 1957 pp363 ndash 495rsquoden Aktaran Uumllker The Rise p 138 453 Syrett İzmirrsquode Ticaret s191 454 BOA CML Dosya No 579 Goumlmlek No 23776 Tarih 25Z1118

Tablo 25 İzmirrsquoe Gelen Gemiler ve Getirdikleri Kahve Miktarı (1706-1707)

Şayka-i Fransız el-vacircki

ficirc 25 Zilhicce sene 1118

Cemrsquoan yekucircn

Torba Akccedile 8 Kıyye 485

Sefine-i uumlccedil direkli Papasoğlu nacircm el-vacircki

ficirc 20 Zilkade sene 1118

Ferde 12 Torba135 Kıyye 8966

Şayka-i Ccedilankararsquoda Yani nacircm reis el-vacircki

ficirc Zilkade sene 1118

F 3 T 29 K 1862

Şayka-i uumlccedil direkli Nikola nacircm reis el-vacircki

F6 T 145 Zenbil 27 K 9883

Şayka-i Hristodili nacircm el-vacircki

ficirc 5 Receb sene 1118

F 5 T 30 K 2280

Şayka-i Akccedilalı Mustafa Reis el-vacircki

Ferde 3 T 39 K 2764

Sefine-i Dimitri Reis el-vacircki

T 40 K 2784

Sefine-i uumlccedil direkli Oumlmer Reis

F 5 T 87 K 5300

Sefine-i Venedik San kurt() el-vacircki

F 56 T 73 K 11289

Sefine-i Bedeloğlu el-Hac Halil el-vacircki

ficirc 15 Şevval sene 1118

F 12 T 34 K 3376

Şayka-i Menemenlioğlu Mustafa Reis el-vacircki

F 5 T 63 K 4535

Şayka-i Ccedilorbacı el-Hac Mehmed Reis el-vacircki

F 9 T 45 K 4341

Yekucircn

Ferde 120 yalnız yuumlz yirmi ferdedir

Torba 728 yalnız yedi yuumlz yirmi sekiz torbadır

Zenbil 027 yalnız yirmi yedi zenbildir

Kaynak BOA CML Dosya No 579 Goumlmlek No 23776 Tarih 25Z1118

Aşağıdaki tablo ise İzmirrsquoin Marsilyarsquodan yaptığı yıllık toplam ithalat iccedilinde

yıllık kumaş kahve kırmız şeker ve ccedilividin yuumlzdesini goumlstermektedir455

Tablo 26 İzmirrsquoin Marsilyarsquodan Yıllık Kumaş Kahve Şeker Ccedilivit ve Kırmız İthalatı

(Yuumlzde olarak)

Yıl Kumaş Kahve Şeker Ccedilivit Kırmız

1721 575 - 9 194 71

1734 55 2 23 314 14

1749 375 24 43 453 42

1750 484 7 8 18 11

1751 42 104 94 84 154

1752 452 95 91 152 31

1753 543 125 102 13 5

1754 431 84 83 17 7

1755 494 84 3 133 8

Kaynak Syrett İzmirrsquode Ticaret s174

455 İzmirrsquoin Marsilyarsquodan yaptığı yıllık kumaş kahve şeker ccedilivit ve kırmız ithalatının 1756-1770

yıllarına ait yuumlzdelik oranları ise şoumlyledir

1756 425 55 41 25 6

1759 622 35 11 20 52

1760 73 5 3 12 2

1761 76 21 21 72 2

1762 70 52 24 144 12

1763 62 9 8 18 77

1764 32 10 19 145 9

1765 412 101 35 10 2

1766 433 173 34 173 61

1767 39 113 82 13 10

1768 422 185 6 103 12

1769 39 221 36 45 8

1770 335 19 4 12 72

Syrett İzmirrsquode Ticaret s174

23332 İhracat

İpek İzmirrsquoin Batı Avruparsquoya ihraccedil ettiği uumlruumlnlerin başında yer almaktadır

Şoumlyle ki 1716 yılında İzmirrsquoin yıllık ortalama ihracatındaki payı 54rsquoe ulaştı Bu

doumlnem İzmirrsquoe İranrsquoın Gilan Sarmahi Gence ve Tiflis gibi ipek uumlretim

merkezlerinden gelen ipek ccedileşitleri şunlardı Ccedilok iyi kalite ipek olan sherbassi

(charbassi) uumlccediluumlncuuml kalite sherbassi olan legis işlenmemiş ipek ardasse (ardace) ve

daha duumlşuumlk kalite ipek olan erdeşir456 İranrsquodan kervanlarla gelen ipek İsfahan

Kaşan Kum Tahran Kazvin Tebriz Erivan Kars Erzurum Tokat Ankara ve

Afyon guumlzergacirchından İzmirrsquoe ulaşmaktaydı Altı ay yol alıp Kasım başından Mayıs

ve Haziranrsquoa kadar suumlrekli ipek getiren kervanlar vasıtasıyla İranrsquodan İzmirrsquoe yılda

2000 balya ipek getirilmekteydi457

İpek ticareti İzmir iccedilin olduğu kadar Osmanlı youmlnetimi iccedilinde oumlnemli bir

gelir kaynağı olup bunun devamlılığı iccedilin gerekli oumlnlemlerin alınmasına gayret

edildiği anlaşılmaktadır 1739 tarihli bir fermanda oumlzellikle Erzurum Tokat Bursa

İzmir ve Rumelirsquodeki kent ve kasabalar başta olmak uumlzere ticaret iccedilin gelen İran

tuumlccarlarından kanunsuz vergi talep edilmemesi ve tuumlccarların bu konuda rahatsız

edilmemeleri istenmektedir458

Aşağıdaki tablo Marsilya Ticaret Odası kayıtlarına goumlre Fransarsquonın (1700-

1740) yılları arasında İzmirrsquoden ithal ettiği ipeği goumlstermektedir Fransarsquonın İzmir

limanından ithal ettiği ipek miktarında kimi yıllarda ciddi duumlşuumlşler ya da artışlar soumlz

konusudur İthalattaki bu iniş-ccedilıkışları doumlnemin olaylarını goumlz oumlnuumlne alarak

değerlendirmek gerekmektedir Oumlrneğin 1714 yılında ipek ithalatında bir artış

dikkati ccedilekmektedir Bunun nedeni İspanya Veraset Savaşlarırsquonın 1713 Utrecht

Antlaşması ile sona ermiş olmasıdır Oumlte yandan ipek ithalatının en duumlşuumlk seviyesi

1721 yılına aittir Ccediluumlnkuuml 1721 yılı Marsilyarsquoda yaşanan ve buumlyuumlk kayıplara neden

olan veba salgınının tarihi olup soumlz konusu salgın her alanda olduğu gibi ticaret

hayatını da felce uğratmıştır459

456 Uumllker İpek Ticaretinde s 331 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss207 ndash 208 Bauden s 83 457 Tournefort s 248 Baykara s126 Yerasimos Azgelişmişlik s 520 458 Oumlzer Ergenccedil ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgilerrdquo

Belleten Cilt LII Sayı 203 TTK Ankara1988 (Osmanlı Sanayi) s505 459 Braudel Maddi Uygarlık ss 76ndash77

Tablo 27 İzmirrsquoden Fransarsquonın İpek İthalatı (1700-1740)

Yıl Miktar (livre) Fiyat (livre) Toplam (dolar)

1700 98118 55 171706

1701 268182 62 545303

1702 32922 55 57613

1703 84834 415 134320

1704 76482 420 114723

1705 44150 45 62545

1706 80505 4 107340

1707 91590 45 101419

1708 43700 45 61908

1709 73752 410 110628

1710 11355 410 17032

1711 31115 5 51851

1712 103738 510 190186

1713 100597 5 167661

1714 158182 6 316364

1715 14058 55 24569

1716 141136 3 141136

1717 - - -

1718 18684 8 49824

1719 - - -

1720 - - -

1721 702 15 3510

1722 - - -

1723 - - -

1724 16363 9 49089

1725 9314 8 24837

1726 17725 610 38404

1727 20495 7 47821

1728 13167 6 26334

1729 16274 6 32548

1730 700 7 1633

1731 - - -

1732 - - -

1733 14205 710 35512

1734 - - -

1735 - - -

1736 - - -

1737 - - -

1738 27109 8 72290

1739 29815 8 77106

1740 29446 8 78552

Bu yıllarda Osmanlı Devletirsquonden İngiltere de ipek ithal etmektedir

Aşağıdaki tablo İngilterersquonin Osmanlı limanlarından yıllık ithal ettiği toplam ipek

miktarını goumlstermektedir Ancak Londrarsquoda muhafaza edilen bu guumlmruumlk kayıtlarında

İngiliz Levant Şirketirsquonin yaptığı ipek ithalatının ne kadarının İzmirrsquoe ait olduğuna

dair her hangi bir bilgi yer almamaktadır460

460 Uumllker İpek Ticaretinde ss 334 ndash 336 Uumllker The Rise pp 86 ndash 87

Tablo 28 Osmanlı Devletirsquonden İngilterersquonin İpek İthalatı (1698-1740)

Yıl Miktar Yekucircn Yıl Miktar Yekucircn

1698 115147 690720 1719 109941 747592

1699 243710 1475288 1720 399688 2717872

1700 245948 1672440 1721 - -

1701 308099 2095072 1722 374401 2545920

1702 239047 1625520 1723 346120 2353616

1703 64533 438824 1724 245411 1668792

1704 375980 2556424 1725 251136 1707728

1705 93432 131496 1726 240567 1635856

1706 252016 1713704 1727 - -

1707 9261 62976 1728 260243 1769656

1708 265768 1807224 1729 177577 1207520

1709 443270 3017632 1730 229420 1468288

1710 369 2504 1731 240231 1537344

1711 451100 3067480 1732 34081 231744

1712 - - 1733 262540 1785272

1713 473156 3217456 1734 274720 1868096

1714 174866 1189088 1735 106401 723528

1715 274231 1864768 1736 277976 1550232

1716 104697 711936 1737 87774 596856

1717 342825 2331208 1738 186634 1485112

1718 333985 2271096 1739 170391 1158656

1740 - -

Kaynak Uumllker İpek Ticaretinde ss 334 ndash 336 Uumllker The Rise pp 86 ndash 87

Pound olarak Dolar olarak

İzmir limanının ticari etkinliği dacirchilinde ipeğin başlıca ticari metalardan biri

olmuş olması bir takım ticari sorunları da beraberinde getirdi 1682 tarihli İzmir

kadısına goumlnderilen padişah buyruğundan guumlmruumlk emini Huumlseyinrsquoin İzmirrsquoe getirilen

ipekten daha oumlnce alınmayan reft talebi bir yana geccedilmiş seneler iccedilinde reft(iyye)

talebine kalkıştığı anlaşılmaktadır Kapituumllasyonlara aykırı olan bu durumu padişaha

bildiren İngiliz elccedilisinin şikacircyeti uumlzerine İzmir kadısına konu ile ilgili gerekenin

yapılması buyruldu461 Yine 1698 yılında Fransızların liderliğinde Avrupalı

tuumlccarlar İzmirrsquodeki ipek fiyatlarını boykot etmek uumlzere birlikte hareket etme kararı

almışlardır Bu boykot kararına youmlnelik yapılan toplantıda yabancı tuumlccarlar 1699 yılı

itibariyle İzmir pazarındaki ardasse ipeğini satın almama kararı aldılar Ancak bu

boykot ile istenen sonuccedil elde edilemeyerek Avrupalı tuumlccarların fiyatların

duumlşeceğine dair beklentileri gerccedilekleşmedi 462

İzmirrsquoden Avruparsquoya ihraccedil edilen diğer oumlnemli bir uumlruumln pamuk ve pamuk

ipliğidir İpek uumlretim merkezlerinin aksine pamuk uumlretimi İzmir hinterlandına bir

guumlnluumlk kervan yolculuğu uzaklıktaki boumllgelerde yapılmaktaydı Kırkağaccedil Bergama

Manisa civarı Gediz ovası Kuumlccediluumlk ve Buumlyuumlk Menderes nehri vadilerinde uumlretimi

yapılan pamuk İzmir yoluyla Avruparsquoya ihraccedil edilmekteydi

Oumlzellikle İzmirrsquoin Avruparsquoya yaptığı toplam pamuk ihracatının 50rsquolik payı

Marsilyarsquoya aitti Pamuk uumlretimi ve ihracatı hakkında duumlzenli verilere sahip

olunmasa da eldeki verilere goumlre XVIII yuumlzyıl boyunca Fransarsquoya yapılan pamuk

ihracatı istikrarlı bir yuumlkseliş grafiğine sahipti 1700-1709 yıllık ortalama 551 balya

olan Marsilyarsquonın pamuk ithalatı 1720-1729 arasında 1464 balyaya 1740rsquolarda ise

3108 balyaya yuumlkseldi 1770rsquolerde yıllık ortalama 12823 balyaya ccedilıkan pamuk

ihracatı 1780rsquolerde 19572 balyaya ccedilıktı463 Buna goumlre Osmanlı Devletirsquonin

Reftiyye Osmanlı İmparatorluğursquonda Tanzimatrsquoa kadar memleketten ccedilıkarılan eşyadan alınan

vergi 461Necmi Uumllker ldquoXVII Yuumlzyılın İkinci Yarısında İzmirrsquodeki İngiliz Tuumlccarına Dair Ticari

Problemlerle İlgili Belgelerrdquo Belgeler Cilt XIV Sayı 18 TTK Ankara 1992 (Ticari Problemlerle

İlgili) s 268 462 Uumllker İpek Ticaretinde s 338 463 Syrett İzmirrsquode Ticaret s214

Fransarsquoya yaptığı pamuk ihracatında 10 seviyesinde olan İzmirrsquoin payı yuumlzyılın

ortasında 44rsquoe ccedilıkarken yuumlzyılın sonlarında 703rsquoluumlk rekor seviyesine ulaştı 464

Tablo 29 İzmirrsquoden Fransarsquonın İthal Ettiği Ham Pamuk ve Pamuk İpliği 1700-1754

Yıllar Ham Pamuk (Dolar) Pamuk İpliği (Dolar)

1700-1702 7333 98333

1750-1754 540333 79333

Kaynak Robert Paris Histoire du Commerce de Marseille Le Levant de 1660 agrave 1789 Vol

V Paris Libraire Plon 1957 s514rsquoden Aktaran Uumllker The Rise pp 114 ndash 115 Kuumltuumlkoğlu

İzmir s522

1750-1754 yıllarında Osmanlı limanlarından Fransarsquonın ithal ettiği toplam

1239265 dolar değerindeki ham pamuğun 540333rsquouuml İzmir limanından ihraccedil

edildi465

İzmirrsquoin oumlnde gelen ihracat mallarından uumlccediluumlncuumlsuuml ise tiftik ipliğidir Tiftik

ipliğinin Ankararsquodan İzmirrsquoe sevkiyatı Ermeniler ve Tuumlrklerin tekelindeydi Ankara

ve Beypazarırsquonda uumlretilen tiftik ipliği yerli tuumlccar tarafından İzmirrsquoe getirilip

Avrupalı tuumlccarlara satışı yapılmaktaydı Avrupalı tuumlccarlar bu tekeli kırmak iccedilin

tiftik ipliğini yerinden alma girişiminde bulunarak hem mukataa gelirlerinin

duumlşmesine hem de piyasa da mal kıtlığına neden oldular466 Ancak Osmanlı

youmlnetiminin olaya muumldahalesi Avrupalı tuumlccarların bu girişimlerini sonuccedilsuz bıraktı

XVII yuumlzyılın sonları ile XVIII yuumlzyılda tiftik ipliğinin adı ldquoİzmir harcı iplikrdquo

şeklinde anılmaktaydı Bunun nedeni yasaklılar arasındaki iplik ticaretinin

464 Robert Paris Histoire du Commerce de Marseille Le Levant de 1660 agrave 1789 Paris 1957

p448rsquoden Aktaran Syrett İzmirrsquode Ticaret s215 Syrett 18 Yuumlzyıldan s 80 465 Yine Fransarsquonın Osmanlı limanlarından ithal ettiği pamuk ipliğinin en yuumlksek seviyesine ulaştığı

1786-1789 yılları arasında toplam 969332 dolarlık ithalatın 650333rsquouuml İzmir limanından yapıldı

Yıllar Ham Pamuk Pamuk İpliği

1786-1789 2307666 650333

Robert Paris Histoire du Commerce de Marseille Le Levant de 1660 agrave 1789 Vol V Paris Libraire

Plon 1957 s514rsquoden Aktaran Uumllker The Rise pp 114 ndash 115 Kuumltuumlkoğlu İzmir s522 466 Deniz KaramanldquoŞerrsquoiye Sicillerine Goumlre XVIII Yuumlzyılda Ankara Damga Mukataasırdquo Bilig

Sayı 32 2005 s199

kaccedilakccedilılık faaliyetlerinin İzmirrsquode doğmuş olmasıydı467 Bu kaccedilak ticari faaliyeti

kontrol altına almak uumlzere Osmanlı youmlnetimi 1699 yılında tiftik ipliğini İzmirrsquoden

ihraccedil eden Avrupalı tuumlccarları buumltuumln ihraccedil vergilerinin 32rsquosinden muaf tuttuğunu

accedilıkladı 468 XVIII yuumlzyılda İngiltere Osmanlı Devletirsquonden toplam 2517586 kg

(yaklaşık 2518 ton) tiftik ipliği ithal etti 469

Tablo 30 Marsilyarsquoya Yıllık Toplam Tiftik İpliği Pamuk Pamuk İpliği Yuumln ve Kumaş

İhracat Yuumlzdeleri (1700-1750)

Yıl Tiftik İpliği İpek Pamuk Pamuk İpliği Yuumln Kumaş

1700 24 29 11 16 143 14

1701 165 58 1 104 8 1

1702 121 52 1 62 13 3

1703 261 41 45 7 8 2

1704 334 212 10 82 281 23

1705 153 173 7 154 13 7

1706 133 214 61 14 16 7

1707 4 312 12 94 21 42

1708 5 243 - 4 244 1

1709 93 43 - 3 19 3

1710 122 10 1 2 244 3

1711 39 171 1 04 193 2

1712 362 22 4 01 15 2

1713 182 284 6 24 20 31

1714 10 - 12 32 125 -

1715 62 8 101 43 302 4

1716 - 54 7 01 19 51

1717 26 172 03 02 221 23

1718 214 19 9 4 224 14

1719 201 20 211 2 17 1

1720 - - 41 03 - -

467Yıldırmak ss 9 ndash 10 468 Uumllker The Rise p 107 469 Yıldırmak s390

1721 4 05 10 04 1 1

1722 473 14 1 12 241 43

1723 30 71 1 02 194 5

1724 313 63 7 04 143 64

1725 21 4 172 34 231 5

1726 221 12 10 6 151 2

1727 34 6 133 14 92 23

1728 261 6 171 4 13 6

1729 271 - 21 44 144 -

1730 34 1 21 03 353 73

1731 271 41 19 3 75 2

1732 365 - 271 45 14 3

1733 311 6 15 32 163 23

1734 15 3 23 - 11 1

1735 40 13 175 04 225 03

1736 413 24 25 1 7 1

1737 - - - - - -

1738 17 12 355 6 123 14

1739 343 152 175 1 12 1

1740 46 12 7 03 114 25

1741 332 16 8 51 8 15

1742 45 15 11 1 11 2

1743 32 41 23 13 18 23

1744 - 52 - - 5 01

1745 304 04 52 02 32 02

1746 35 16 403 11 9 05

1747 281 2 302 05 285 05

1748 19 21 32 - 32 04

1749 29 103 151 1 22 1

1750 244 6 39 61 16 1

Kaynak Frangakis Ottoman Port pp 161 ndash 162 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss199 ndash 200

Yukarıdaki tablo 1700-1750 yılları arasında Fransarsquonın İzmirrsquoden ihraccedil ettiği

malların yıllık toplam ihracat iccedilindeki yuumlzdelik paylarını goumlstermektedir Bu accedilıdan

soumlz konusu tablodan İzmirrsquoin başlıca ihraccedil malları olan tiftik ipliği pamuk pamuk

ipliği yuumln ve kumaşın XVIII yuumlzyıldaki toplam ihracat paylarının yuumlzdelik seyrini

goumlrmek muumlmkuumlnduumlr 470

470 Soumlz konusu ihraccedil uumlruumlnlerinin 1751 ile 1789 yılları arasındaki doumlneme ait yuumlzdelik oranları ise

şoumlyledir

1751 301 1 28 7 21 1

1752 193 6 41 1 212 02

1753 28 135 23 05 25 02

1754 28 22 294 82 21 02

1755 234 05 285 112 25 02

1756 18 34 42 78 335 04

1757 355 2 38 15 12 05

1758 432 25 225 14 205 02

1759 432 5 18 8 11 1

1760 373 9 19 11 175 02

1761 12 10 42 23 5 004

1762 84 9 385 19 62 02

1763 16 43 43 164 12 02

1764 17 45 474 13 101 05

1765 5 6 47 21 2 -

1766 113 81 364 25 11 001

1767 12 3 421 314 94 01

1768 232 63 28 212 11 01

1769 265 111 214 181 17 02

1770 21 34 291 20 15 04

1771 126 6 312 271 11 02

1772 17 5 21 162 115 03

1773 15 8 15 222 7 01

1774 13 63 305 21 51 04

1775 10 5 49 16 8 005

1776 13 14 442 14 115 004

1777 92 4 561 135 10 02

1778 9 3 40 22 123 1

1779 8 3 464 25 101 05

1780 12 102 413 144 151 02

1781 91 4 513 16 10 02

1782 55 7 57 103 145 -

1783 12 12 414 12 155 02

1784 10 43 503 12 151 04

1785 12 02 50 143 8 1

1786 17 42 43 13 12 03

1787 7 1 551 10 134 03

1788 6 102 48 132 9 04

1789 9 4 453 20 14 03

Frangakis Ottoman Port pp 161 ndash 162 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss199 ndash 200

Oumlte yandan yukarıda sayılan ihraccedil malları dışında palamut haşhaş sakız tuz

buğday kuru uumlzuumlm incir pirinccedil gibi uumlruumlnlerinse ihracatı ancak sultandan oumlzel izinle

yapılabilmekteydi Oumlrneğin 1685 yılında Venediklilerin İzmirrsquoden palamut alımına

muumlsaade edildi471 ve 1687 yılında da palamut yuumlkluuml iki gemi oumlzel izinle İngilterersquoye

goumlnderildi Yine 1699 tarihli bir kararname ile Osmanlı youmlnetimi İngilizlerin talep

ettiği 2000 kile pirinccedil ve 5000 kile buğdayın yılda bir kereye mahsus olmak uumlzere

ihracına izin verdi 472

234 Ticari Hayatı Etkileyen Olaylar ve Sorunlar

Kara ticaretinde gerek Anadolu iccedilinden gerekse dışından gelen kervanların

buluşma noktası olan İzmir zengin art boumllgesi iccedilin bir pazar işlevine sahip

olduğundan aynı zamanda Batı Anadolu uumlruumlnuumlnuumln toplandığı bir merkez oldu Bu

işlek ticaret ağı sayesinde Batı Anadolu ekonomisine hacirckim olan İzmir deniz

ticareti accedilısından da uluslar arası bir limandı İzmirrsquoin ticaret accedilısından ccedilekiciliği ve

kentin merkeze olan uzaklığı bir yandan gelişimini sağlayan oumlte yandan İzmirrsquoin

kontroluumlnuuml zorlaştıran unsurlar oldu Bu yuumlzden İzmir ticari hayatı XVII yuumlzyılın

ilk yarısı 1605 yılı Kalenderoğlu ve Arap Said ccediletelerinin kenti tehdidi 1623rsquote

Venedik konsolosu ile yeniccedileriler arasındaki kavganın buumlyuumlmesiyle duumlkkacircnların

yağmalanması ve 1624-1625rsquolerdeki soygun tehlikesi gibi bir dizi badireler atlattı473

2341Kaccedilakccedilılık ve Korsanlar

Yuumlzyılın ilk yarısındaki bu olayların ardından buumlyuumlmeye başlayan İzmir

ekonomisi merkezin ilgi odağı haline gelerek bu ekonomik potansiyelden

faydalanma yoluna gidildi Diğer bir deyişle ekonomiyi kayıt altına almaya ccedilalışan

471 BOA CHR Dosya No53 Goumlmlek No2631 Tarih 29N 1097 40 litrelik hububat oumllccediluumlsuuml 472 Uumllker The Rise pp 120 ndash 123 Uumllker Ticari Problemlerle İlgili ss 274 ndash 276 473 Baykara s 124

Hatta 1625 yılında boumllgede hacirckimiyet kuran eşkıya lideri Cennetoğlursquona Felemenkrsquoin İzmir

konsolosu Nicolini Orlando tarafından ticari faaliyetlerine zarar vermemesi ve tuumlccarlara yardımcı

olup onları koruması iccedilin haraccedil goumlnderilmiştir Goffman Osmanlı Duumlnyası s 239 Efkan Uzun

XVII Yuumlzyıl Anadolu İsyanlarının Şehirlere Yayılması Sosyal ve Ekonomik Hayata Etkisi

(1630-1655) Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

2008 s 227

Osmanlı youmlnetimi iccedilin İzmirrsquode oumlncelikle muumlcadele edilmesi gereken konu ticarette

kaccedilakccedilılığın oumlnuumlne geccedilmek oldu

Oumlrneğin 1646 yılında İzmirrsquodeki İngiliz gemilerine İstanbulrsquodan izinsiz

hareket etmemeleri ve yuumlk yuumlklememeleri emri verilmesine rağmen Portar adlı

İngiliz kaptanın İzmir Guumlmruumlk Emini Antuan adlı Ermeni ile işbirliği yapmak

suretiyle geceden gemisine yasaklı eşya yuumlklediği anlaşıldı Bu olay uumlzerine yazılan

emirde İzmir kadısından bu gibi olaylara mani olunması ve Portarrsquoın İstanbulrsquoa

getirilmesi istendi474

İstanbul guumlnden guumlne buumlyuumlyen pazarıyla İzmir ekonomisini kontrol altına

almakta zorlansa da birincil oumlnceliği olan iaşe konusunda gerekli muumldahaleleri

yapmaktaydı 1692 yılında merkez İstanbul Baruthanesirsquonin ihtiyacı olan

guumlherccedililenin İstanbulrsquoa gelmeyip Aydın karayolu ile İzmirrsquoe vardığını ve burada

satışının yapıldığından şikacircyetccediliydi Bunun iccedilin İzmir kadısına yazılan huumlkuumlm

İstanbulrsquoun ihtiyacı olan guumlherccedililenin teslimine oumlzen goumlsterilmesini

buyurmaktaydı4751729 tarihli ferman ile guumlherccedilile ticareti kesin olarak yasaklanmış

olmasına karşın guumlherccedilile kaccedilakccedilılığının oumlnuumlne geccedililemedi476

Yine fırsatını bulan Ermeni Yahudi ve diğer tuumlccarlar tarafından İtalyarsquodan

İzmirrsquoe kaccedilak kumaş ticareti yapılmaktaydı 1702 yılına ait kumaş kaccedilakccedilılığı ile

ilgili bir olay İngiliz konsolosunun konuyla ilgili oumlnlemler almasına neden oldu

Muhtemelen Ermeni bir tuumlccar olan Sarkis Ccedilelebi İngilterersquoden getirttiği kumaşı

İzmirrsquode satmaktaydı477 Aynı şekilde 1744 ve 1747 yıllarına ait emirlere rağmen

guumlmruumlk resmi oumldemeden kaccedilak yapağı satışı yapıldığı anlaşılmaktadır 1755 yılında

Balıkesirrsquoden Hacı Ahmed ve İzmirrsquoden Kıyuz adlı Yahudi gizlice getirdikleri

mallarını İzmirrsquode satmışlardı Konuyla ilgili şikacircyetler sonucu yapağı satışının

oumlnlenmesi iccedilin 1756 tarihli bir ferman yazıldı 478

474 Muumlhimme Defteri 90 (Haz Nezihi Aykut İdris Bostan ve Feridun Emecen vd) Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları Vakfı (TDAV) İstanbul 1993 ss 116 ndash 117 475 BOA C AS Dosya No598 Goumlmlek No 25199 Tarih 18Ş1104 476 Goumllen s 173ndash175

Tuumlm yasaklamalara rağmen 1736 1746 1761-1762 ve 1769 tarihli olaylar İzmir uumlzerinden guumlherccedilile

kaccedilakccedilılığının devam ettiğine dair oumlrneklerdir 477 Uumllker The Rise p 280 478 Yuumlcel Oumlzkaya 18 Yuumlzyılda Osmanlı Toplumu YKY İstanbul 2008 s 345

Her ne kadar kayıt dışı ekonomi merkezi meşgul eden bir konu olmuş olsa da

nihayetinde Osmanlı ekonomisi iccedilin bir iccedil sorundu ve oumlnuumlnuuml almak merkezin

tasarrufunda olan bir durumdu Ancak İzmirrsquoin maruz kaldığı korsan saldırıları

kentin hem ekonomisini hem de guumlvenliğini tehdit eden dış kaynaklı bir sorun olup

uluslararası ilişkiler accedilısından da etkileri olan bir konuydu Korsanlık faaliyetlerinin

nasıl siyasi bir krize doumlnuumlşebileceğine en iyi oumlrnek Girit Savaşırsquodır

1645-1669 yılları arasında Osmanlı Devletirsquonin Venedik ile yaptığı Girit

Savaşı sırasında yaşananlar İngiltere ve Fransa ile ilişkilerin gerilmesine neden oldu

İki uumllke Osmanlı topraklarında ticaret yapmalarına karşın accedilıktan Venedikrsquoi

destekleyen tutumlar sergilemekteydiler İstanbulrsquodaki Venedik elccedilisi ile İngiliz

elccedilisi arasındaki 20 Ağustos 1649 tarihli yazışma buna oumlrnekti

Giovanni Soranzo Venetian Ambassador at Constantinople

ldquoI have tried to resume confidential relations with the English

Ambassador thanking him for his efforts for my release I wished to remove the

impression that anything had been said or written against him because of the

ships He sent to thank me and to show me how that necessity alone had

compelled them to make the concession because the ships at Smyrna were not

allowed to revictual and so the sailors would have died of hunger At present he

is in great distress The thirteen English ships which sailed from Smyrna with

the Captain Pasha to Candia after they had landed the troops victuals and

men did not wish to continue the service as the Captain Pahsa desired and

took their leave practically on their own responsibility They sailed west for the

place where they were laded and arrived at Smyrnardquo 479

Bu yazışmada Elccedili Soranzo serbest bırakılmasına dair ccedilabaları iccedilin İngiliz

elccedilisine olan minnettarlığını dile getirerek İngiliz elccediliye teşekkuumlr etmektedir Ayrıca

yazışmadan İngiliz elccedilinin İzmirrsquodeki gemilere erzak ikmali konusunda izin

verilmemesi nedeniyle denizcilerin accedillıkla karşı karşıya kalmalarının kendisini nasıl

taviz vermeye zorladığı hakkında Soranzorsquoya malumat verdiği de anlaşılmaktadır

Oumlzetle bu yazışma durumun İngiliz elccedili uumlzerinde yarattığı sıkıntı ve on uumlccedil İngiliz

gemisinin Kaptan Paşarsquoya hizmet etmeye mecbur bırakıldığı ifadesi dolayısıyla

İngilterersquonin Osmanlı ve Venedik karşısındaki tutumunu ortaya koyan bir

niteliktedir

479 Allen B Hinds (Ed) ldquoVenice August 1649rdquo Calendar of State Papers Relating to English

Affairs in the Archives of Venice 1647-1652 Vol28 1927

httpwwwbritish-historyacukreportaspxcompid=89683ampstrquery=smyrna(25102011) pp 111ndash

Benzer şekilde soumlz konusu savaş Osmanlı ile Fransa arasındaki ilişkileri

kopma noktasına getirdi Yirmi doumlrt yıl gibi uzun bir suumlre devam etmiş olan savaş

esnasında Fransarsquonın Venedikrsquoe yaptığı yardımlar ve Osmanlı mallarını taşıyan

Fransız gemilerinin Venedik ile Malta korsanlarına teslim olmasıyla ccedilileden ccedilıkan

Osmanlı youmlnetimi ccedilareyi Fransız gemilerine el koymakta buldu 1665rsquode Fransa

elccedilisi olarak tayin olan Denis de La Hayersquoin olanlara tepkisi ise bu kadar ccedilok gemiye

el konulmasından şikacircyetccedili olmak oldu Ancak Osmanlı youmlnetiminin buna cevabı

gayet basitti ldquoFransızların hepsi korsanrdquo 480

1668rsquoin Temmuz ayında elccedili İzmirrsquoden sultanın Maltalı korsanların

verdikleri zararların telafisi emrini ve Fransız konsuumlluuml dragomanları tuumlccarları ile

nakliye sahiplerini hapse atmakla tehdit ettiği haberlerini aldı Bu haber uumlzerine

elccediliden uumlmidini kesen bir Fransız tuumlccar delegasyonu olaya tepki olarak sultanın

yanına Edirnersquoye gitti Soumlz konusu girişim tuumlccarların İzmirrsquoi terk etmeleri

tehdidiyle karşı karşıya kalmalarına neden olurken Fransarsquonın buna tepkisi Denis de

La Hayersquoi geri ccedilağırmak oldu Bu geri ccedilağırma Fransarsquonın hem Osmanlı youmlnetimine

hem de Marsilya tuumlccar lobilerine yanıtıydı481

Oumlte yandan İzmirrsquodeki Fransızlar en ccedilok Berberi korsanlardan şikacircyetccediliydi

İzmir kadısının uğraşlarının bir sonuccedil vermemesi uumlzerine şikacircyetler İstanbulrsquoa

iletildi Merkezden kadıya korsanlar kontrol altına alınana kadar İzmirrsquodeki tuumlm

ticari işlemlerin durdurulması ve tuumlm duumlkkacircnların kapatılması emri verilmesine

rağmen korsanlar Fransızları tehdit etmeye devam etti Daha da ileri giden

korsanların Fransız konsolosluk binasını yakma girişimine yeniccedileriler engel olurken

olaylar Kaptan Paşarsquonın İzmirrsquoe gelip duruma el koymasıyla sona erdi 1693 yılında

İngilizleri de tehdit eden Afrikalı korsanlara karşı merkezin İzmir ve Sakız kadılarına

yazdığı fermanlarda duruma engel olunması emredildi482

Batırsquodan ve Mısırrsquodan gelen yolların kavuşarak yoğun bir deniz trafiği

oluşturduğu Ege adaları korsanların oumlzellikle de Cezayirlilerrsquoin tercih ettiği

boumllgeydi Korsanlar iccedilin İstanbul İzmir ve İskenderiye limanlarına gidiş - geliş

halindeki yuumlkluuml gemiler yağma accedilısından buumlyuumlk fırsatlardı Her ne kadar adalardaki

480 Philip Mc Cluskey ldquoCommerce Before Crusade France The Ottoman Empire and The Barbary

Pirates (1661-1669)rdquo French History Vol23 2009 p13 481 Cluskey p 13 482 Uumllker The Rise pp 284 ndash 286

yerel otoriteler korsanlarla işbirliği iccedilinde olmuş olsalar da İstanbul ve İzmirrsquoe olan

yakınlığı hesaba katarak ihtiyatlı davranmak zorunda kalıyorlardı 483 Cezayirli

korsanların 1689 ile 1690 yıllarındaki İzmir ziyaretleri Hollandalı bir tuumlccarın

oumllduumlruumllmesiyle sonuccedillandı Bir tuumlccarın yaşamını yitirdiği ve iki hizmetkacircrın da

kaccedilırıldığı olayda hizmetkacircrlar ancak fidye oumldendikten sonra serbest bırakıldı484

Korsan faaliyetlerine zemin hazırlayan bir diğer husus rekabet halindeki

devletler arasındaki savaşlardı İzinli korsan savaşlarında oumlzellikle İngiliz ve Fransız

izinli korsanlarının rakip gemilere saldırıları Osmanlı ticaretini de baltalayan bir

gelişme oldu485 İspanya Veraset Savaşlarırsquonda (1702-1713) İngiltere Fransa ve

Hollanda birbirleriyle muumlcadele halinde olduğundan bu devletlere ait ticari gemiler

İzmir civarında savaşa tutuşarak yenilen gemiyi yağma etmekteydiler Bu durumdan

rahatsız olan ve tarafsızlığını korumaya kararlı Osmanlı youmlnetimi 1704 yılında aldığı

kararla bu saldırılara engel olmaya ccedilalıştı 1748 1757-1758 ve 1759-1760 yıllarında

da onaylanan bu karara goumlre bu devletlere ait gemiler Osmanlı suları kale altı ve

limanlarında savaşamayacaklar ancak Osmanlı karasuları dışında meydana gelen

saldırılarda gasp edilen mallarla İzmir İstanbul gibi limanlara gelen gemiler

alınmakta olan 3 guumlmruumlk vergisini bu mallar iccedilin de oumldeyecekti486 Osmanlı

youmlnetiminin aldığı oumlnlemlerin korsan faaliyetlerini durdurmaya yetmediğini 1756

tarihli olay kanıtlamaktadır

Vilson adlı bir İngiliz kaptan İzmir koumlrfezinde Fransa gemilerine saldırdığı

iccedilin yakalandı İngiliz elccedilisinin boumlyle bir olayın tekrarlanmayacağına dair guumlvence

vermesi uumlzerine serbest bırakılan kaptan daha sonra Ccediluka Adasırsquona giderek

Fransarsquodan İzmirrsquoe giden bir gemiye saldırdı Yine İstendil ve Mikonos Adaları

483 Robert Mantran 17 Yuumlzyılın İkinci Yarısında İstanbul Kurumsal İktisadi Toplumsal Tarih

Denemesi Cilt II TTK Ankara 1990 (İstanbul CII) ss 188 ndash 189 Ayrıca bkz Robert Mantran

ldquoXVII Yuumlzyılın İkinci Yarısında Doğu Akdenizrsquode Ticaret Deniz Korsanlığı ve Gemiler Kafilelerirdquo

Belleten Cilt LII Sayı 203TTK Ankara 1988 ss685 ndash 695 484 Jan Schmidt ldquoJohannes Heyman (1667ndash1737) His Manuscript Collection and the Dutch

Community of Izmirrdquo Frontiers of Ottoman Studies Vol2 GBR IB Tauris amp Company London

2005 p 84 485Şenay Oumlzdemir ldquoOsmanlı Sularında Yabancı Devletlerin Korsanlığı Karşısında Osmanlı

Devletirsquonin Tarafsızlık Konumurdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih

Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XXIII Sayı 36 2004 s 192 486 Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz s 57

arasında Fransarsquodan İzmirrsquoe gelen bir diğer Fransız gemisine de saldırdı487 Bu

korsan saldırısı rekabet halindeki İngiltere ile Fransarsquonın İzmir ticareti uumlzerinden

kozlarını paylaştıklarını goumlsteren bir olaydır İngiltere ile Fransa arasında Yedi Yıl

Savaşlarırsquonda (1756-1763) her iki devlet bu tuumlr korsan saldırılarını karşılıklı

kullanarak birbirlerinin ticaretlerini baltalamaya ccedilalıştı İzmir ticaretini de etkileyen

bu ortamdan kacircrlı ccedilıkan ise Hollandalı nakliyeciler oldu Ccediluumlnkuuml İzmir ticaretinde

Osmanlı tuumlccarları ile Batılı tuumlccarlar Hollandalı nakliyecileri kullanmaya

başladı488

2342 Şikacircyetler

Millet sistemi ccedilerccedilevesinde şekillenen Osmanlı geleneksel yapısı birlikte

yaşama kuumlltuumlruumlnuumln en guumlzel oumlrneklerinden biriydi Osmanlı youmlnetim anlayışına goumlre

Osmanlı toplumu youmlneten ve youmlnetilenler olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Osmanlı idari

yapısında youmlnetici sınıf devlet adamları ulema sınıfı ve askerlerden oluşurken

bunun dışında kalan youmlnetilenler yani halk ldquoreayardquo olarak nitelendirilirdi Osmanlı

reaya sınıfıysa Muumlsluumlmanlar ve gayrimuumlslimler olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Bu

geleneksel yapı ccedilerccedilevesinde şekillenen toplumsal işboumlluumlmuumlnde Muumlsluumlmanlar

idarecilik askerlik ve ccediliftccedililikle gayrimuumlslimler ise ticaretle uğraşmaktaydı

Dolayısıyla Osmanlı ekonomisine youmln verenler gayrimuumlslimlerdi Ancak Osmanlı

klasik yapısındaki bozulmalar merkezi otoritenin zayıflaması duumlnya

ekonomisindeki değişimler Osmanlı ekonomisinin duumlnya ile buumltuumlnleşme ccedilabaları ve

birbiri ardına verilen kapituumllasyonlar Avrupalı tuumlccarların Osmanlı topraklarına akın

etmesine neden oldu Avrupalı tuumlccarlar iccedilin Osmanlı ekonomisi yeni bir pazar ve

hammadde kaynağı olurken Osmanlı tuumlccarları iccedilinse artık kapituumllasyonların

yarattığı haksız bir rekabet ortamı soumlz konusuydu Bu rekabet ortamı kimi yerde iki

unsurun işbirliğine kimi yerde de anlaşmazlıklara neden olmaktaydı Genellikle bu

anlaşmazlıklar yerel idarecilerin muumldahalesi ile ccediloumlzuumlme kavuşmaktaydı Ancak yerel

idareciler tarafından ccediloumlzuumllemeyen olaylar ya da yerel idarecilerin sebebiyet verdiği

haksızlıklar merkezi youmlnetime şikacircyet olarak intikal ederdi

487 Oumlzdemir ss 195-196 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Osmanlı Tarihi XVIII Yuumlzyıl Cilt IV 2

Kısım TTK Ankara 2003 (Cilt IV 2 Kısım) s 584 488 Syrett 18 Yuumlzyıldan s 80

İzmirrsquode İngiliz tuumlccarlarının en ccedilok şikacircyetccedili oldukları konu kendilerinden

kapituumllasyonların uygun goumlrduumlğuuml 3 guumlmruumlk vergisine aykırı olarak fazla vergi talep

edilmesiydi 1685 ve 1686 tarihli İzmir kadısına yazılan emirlerde İngiliz

tuumlccarlardan kapituumllasyonlara aykırı guumlmruumlk vergisi talep etmekte olan İzmir guumlmruumlk

eminine mani olunması emredilmektedir Yine 1688 tarihli İzmir kadısına goumlnderilen

padişah buyruğunda Osmanlı limanlarına gelen İngiliz ticaret gemilerinden 1675

Ahidnamesirsquonde kabul edilen 300 akccedile selametlik vergisi489 dışında İzmir yeniccedileri

serdarı ve kollukccediluları tarafından postacircl bahacirc gibi gerekccedilelerle akccedile talep edildiği ve

tuumlccarın rahatsız edildiği goumlruumllmektedir490 İngiliz tuumlccarlarının bahsi geccedilen

konulardaki şikacircyetlerinin devam ettiğinin kanıtı 1685 ile 1699 yılları arasındaki

doumlnemde İzmir kadısına yazılan emirlerdir491 Benzer şekilde Fransa tarafından da

aynı hususun şikacircyet olarak dile getirildiği anlaşılmaktadır 1735 tarihli bir şikacircyet

uumlzerine İzmir kadısına Fransa bayrağı altında gelip giden Portekizli Yahudi

tuumlccarlardan 3rsquoten ziyade guumlmruumlk vergisi talep edilmemesi ferman olundu

ldquoAksacirc kuzacirctirsquol-muumlsluumlmicircn evlacirc vuumllacirctirsquol-muumlvahhidicircn malsquodenirsquol-fazli versquol-

yakicircn racircfilsquo-i ilsquolacircmirsquoş-şeriati versquod-din vacircris-i ulucircmirsquol-enbiyacirci versquol-muumlrselicircn el-

muhtass bi-mezicircdi inacircyetirsquol-melikirsquol-mulsquoicircn Mevlana İzmir kadısı zicircde fezacirciluumlhuuml

tevkicirclsquo-i reficirc-i huumlmacircyucircn vacircsıl olıcak malsquolum ola ki kıdvetuuml ulemacircirsquol-milletirsquol-

mesihiyye Franccedile Padişahırsquonın Asitacircne-i Saacircdette mukicircm olan elccedilisi Markiz

Devilnof hatemet avacirckibuumlhuuml birsquol-hayr suumldde-i saadetime arzuhal goumlnderuumlp

Franccedile padişahının bayrağı altında Memacirclik-i Mahrusam benderlerine ticaret

ile gelip giden Efrenccedil tuumlccarı getuumlrduumlkleri ve alup goumltuumlrduumlkleri emtia ve

eşyalarından Franccedileluumller misilluuml yuumlzde uumlccedil guumlmruumlk verduumlkten sonra ziyade

muumltalebesiyle rencide ve remide olunmayalar deyuuml ahitnacircme-i huumlmayunda

mestucircr ve mukayyed olup muumlteaddit evacircmir-i aliyye şeref-suducircr olmuş iken

İzmir guumlmruumlk emini olanlar şurucirct-ı merkucircmeye riayet etmeyuumlp İzmirrsquode mukicircm

Efrenccedil taifesinden Portekiz tuumlccarı Yahudilerinin Franccedile Padişahı bayrağı ile

vilayetlerinden şeriklerinin goumlnderdikleri ve İzmir iskelesinden Franccedile diyarına

goumlnderdikleri emtia ve eşyalarından hilacircf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ve mugacircyir-i

evacircmir-i aliyye yuumlzde uumlccedilten ziyade guumlmruumlk mutalebesiyle rencide ve remide

olundukların bildiruumlp ahitnacircme-i huumlmayun mucirccebince amel olunmak bacircbında

huumlkm-i huumlmayunum reca etmeğin divan-ı huumlmayunda mahfuz olan ahitnacircme-i

huumlmayuna muumlracaat olundukta acircsitane-i Saacircdette elccedilileri ve konsolosları ve

kethuumldaları olmayan Portukal ve Ccedileccedilile() ve Katalan ve Messina ve Ancona ve

sair harbicirc taifesinden Franccedile padişahı bayrağı altında kadimden geldikleri

uumlzere ihtiyarları ile gelenler kenduuml hallerinde olup sulh u salaha mugacircyir vaz u

489 Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz s 31 Yıldırmak s 76 Ayakbastı parası 490 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 69 ndash 71 491 Uumllker Ticari Problemlerle İlgili ss 269 ndash 276

hareket kenduumllerden sacircdır olmadıkccedila sair Fransızlar gibi guumlmruumlklerin veruumlp

kimesne dahl eylemeye deyuuml Franccedileluumlye ilsquotacirc olunan ahitnacircme-i huumlmayunda

mestur ve mukayyed bulunmağın Franccedile bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr

Portekiz tuumlccarı Yahudileri ve Portekizrsquode olan şeriklerinin metaı olduğu vacircki

ise hilaf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ziyade guumlmruumlk muumltalebesiyle taaddi olunmamak

bacircbında fermacircn-ı acirclicirc-şacircnım sacircdır olmuştur buyurdum ki huumlkm-i şerifim vusucircl

buldukta bu bacircbda sacircdır olan fermacircn-ı celiluumlrsquol-kadrim mucirccebince amel dahi

vech-i meşrucirch uumlzere Franccedile bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr Portekiz

tuumlccarı Yahudileri ve Portekizrsquode olan şeriklerinin metaı olduğu vacircki ise hilacircf-ı

ahitnacircme-i huumlmayun ziyade guumlmruumlk muumltalebesiyle taaddi olunmayup min-balsquod

ahitnacircme-i huumlmayuna ve emr-i şerifime mugacircyir taalluumll ve taaddi ettirmeyesin

şoumlyle bilesin alacircmet-i şerife itimat kılasın Tahricircran ficirc evacircil-i şehr-i

Ramazanirsquol-muumlbarek sene semacircn ve erbaicircn ve mie ve elf (Hicricirc Ramazan 1148)

Be-mahrusa-i Kostantiniyyerdquo492

İzmirrsquode vergi tahsilacirctı konusunda ccedilıkan sorunlar sadece Avrupalı tuumlccarlarla

ilgili olmayıp kent sakinlerinden gayrimuumlslim nuumlfusunda vergi tahsilacirctı konusunda

kimi zaman zorluklar ccedilıkardığı goumlruumllmektedir 1691 yılına ait bir ferman oumlrneğinde

olduğu gibi Soumlz konusu fermanda cizye tahsilacirctı konusunda zorluk ccedilıkaran

gayrimuumlslim ve Yahudi nuumlfus hakkında gereğinin yapılması buyrulmaktadır

ldquoİzmir ve Liva-i Suğla Kadısırsquona ve Cizye-darırsquona Hitaben Huumlkuumlm ki

İzmir ve Suğla Sancağırsquonın kazalarına memur olan Suumlleyman zicircde kadruhu

Divan-ı Humacircyucircnursquoma arz-ı hal goumlnderip hacirclacirc bin yuumlz on senesine mahsub

olmak uumlzere cemʻine memur olduğu ve bin yuumlz iki senesinin elinde kağıd

bulunmayan guumlnhellip tefettuumlş ve tefarruz olunduktan bazı kağıd verip yedine

verilen berat mucebince cemʻ ve tahsil etmek murad eyledikte nefs-i İzmirrsquode

ve liva-i mezburda vaki kefere ve Yahudiyan taifesi niza edip beratın selh

olmak uumlzeredir diyehellip Sikkesin selh teklif ediphellip vermeğe muhalefet

etmeleriyle ehl-i zimmet tahrirlerin eda eylediğin sikke-i Humacircyucircn ile meskuk

selhhellip verip inad ve muhalefet eylemeyeler diye emr-i şericircfim rica edip

bildirdiği ecilden hazine-i acircmiremden cizye-darın yedine verilen berat-ı acircli-

şacircnımda tayin ve takrir olunduğu uumlzere cemʻ ve tahsil olunup tarafıhellip gadr u

zarar olmamak kal ettirip halisuumlrsquol-ayacircr olup sikke-i Humacircyucircn ile meskuk

mucebince alınmak iccedilin muumlekked emr-i şericircf yazıla diye ferman şericircf ısdar

olunmuş vech-i meşrucirch uumlzere şurutuyla emr-i şericircf yazılmak iccedilin işbu tezkire

verildi ficirc 24 Receb sene 1103rdquo 493

Oumlte yandan İngilizlerin şikacircyet konusu olduğu durumlar da vardı Oumlrneğin

Muumlsluumlman olan İngilizler en oumlnemli şikacircyet konularından biriydi Bazı İngiliz

komisyoncuları ortak iş yaptıkları İngilizlerin ellerindeki mallara da sahip olabilmek

iccedilin Muumlsluumlman oluyorlardı 1683 yılında bir İngiliz ortağının yokluğunda buumlyuumlk

miktarda mal ve altını ele geccedilirip kadıya giderek İslamiyetrsquoi kabul ettiğini bildirdi

492 BOA CHR Dosya No 175 Goumlmlek No 8705 Tarih 29 N 1148 493 BOA AESAMDII Dosya No 8 Goumlmlek No 803 Tarih 26 N 1103

Bununla ilgili merkeze iletilen şikacircyet sonucu takibe alınan konu yedi ay sonra

malların buumlyuumlk bir kısmının geri alınması ile ccediloumlzuumlme kavuştu494

İzmir ile ilgili merkeze ulaşan şikacircyet konularından biri de kapitalist rekabet

ortamının tekelci Osmanlı esnaf teşkilatı uumlzerinde yarattığı sıkıntılardı İzmirrsquode

yaşayan Avrupalılar alışkın oldukları yaşam tarzını suumlrduumlrmek iccedilin uumllkelerinden

uumlcretli fırıncı ve terzi getirmekteydiler Bu kişileri kendilerine rakip olarak algılayan

İzmir terzileri ve fırıncıları onlara ya un satmayarak ya da ccedilalışmalarına muumlsaade

etmeyerek zorluklar ccedilıkarmaktaydılar Konsolosluklar aracılığıyla merkeze bildirilen

bu şikacircyetler sonrasında bu kişilere yapılan tacizlere mani olunması ile ilgili

buyruklar goumlnderildi495 Oumlrneğin 1697 yılında İzmir kadısına yazılan padişah

buyruğunda İzmirrsquodeki İngiliz konsolosu tuumlccarı ve gemicilerinin ihtiyaccedilları olan

ekmek ve peksimeti kendi fırınlarında pişirmelerine muumlsaade etmeyip zorluk

ccedilıkaranlara mani olunması emredilmektedir496 Bunun dışında İzmir esnafının

şikacircyetccedili olduğu konular ise sanatlarına dışarıdan yapılan muumldahaleler haraccedil talebi

ve alacak meseleleri ile ilgiliydi Ekmekccedililer manavlar bakkal esnafı ve fesci esnafı

sanatlarına dışarıdan gelip muumldahale edenlerden şikacircyetccedili olurken iplik ve ipek

boyamakla yuumlkuumlmluuml boyacı esnafıysa kendilerini sanatlarına engel olmakla tehdit

edip para talep eden bazı kişilerden şikacircyetccediliydi497 Oumlte yandan İzmirrsquodeki

Yahudilerin şikacircyetccedili oldukları konu 1664 tarihli İzmir kadısına yazılan huumlkuumlmde

geccediltiği uumlzere kestikleri hayvanlara kasap esnafı tarafından muumldahale edilmesidir Adı

geccedilen huumlkuumlmde İzmir kadısına buna engel olması buyrulmaktadır498

Kent sakinleri arasındaki alacak-verecek meseleleri de sıklıkla kayıtlarda

geccedilmekte olan şikacircyet konularındandı 1659 yılında Taryazud adlı Yahudirsquoden

alacaklı Haydar 1660 yılında Oumlmer adlı yeniccedileriden alacaklı Abdurrahman ve İzmir

eski voyvodası İbrahimrsquoden 12500 kuruş alacaklı Vezir Hasan Paşarsquonın oğlu

494 Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz s 32 495 Eldem ve diğerleri ss 134 ndash 135 496 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 77 497 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 154 ndash 175 498 Ercan Alan 95 Numaralı Muumlhimme Defteri (Tahlil Transkripsiyon ve Oumlzet) Yayınlanmamış

Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2008 s 29

Huumlkuumlm No 73

Ahmed 1664 yılında Yahudilerden alacaklı Muumlderris Mevlana Ahmed bu konuda

İzmir kadısına başvuran kişilerden sadece birkaccedilıdır499

499Azize Gelir Ccedilelebi 93 Numaralı Muumlhimme Defteri (1069-10711658-1660) (Tahlil-

Transkripsiyon ve Oumlzet) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat

Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2008 ss 126145149 Huumlkuumlm No 201 244 255 Alan s 70

Huumlkuumlm No 181

24 SOSYAL HAYAT

İslam Hukuku insanları Muumlsluumlmanlar ve Gayrimuumlslimler olmak uumlzere iki

kısma ayırırken Gayrimuumlslimlerde yine kendi aralarında Muumlşrikler (Putperestler) ve

Ehl-i Kitaplar olmak uumlzere iki gruba ayrılırdı Buna goumlre doumlrt din mensubu olan

Hıristiyanlar Museviler Mecusiler ve Sabiicircler Ehl-i Kitap dacirchilindeydi Yine bu

ccedilerccedilevede Ehl-i Kitap olanlar Muumlsluumlman bir uumllkede yaşıyorlarsa varlık ve

guumlvenlikleri bu İslam Devletirsquonin sorumluluğunda olduğundan bunlara Ehl-i Zimmet

veya Zimmicirc denirdi500

Osmanlı Devletirsquonde yaşayan Gayrimuumlslimler din ve mezhep accedilısından iki

ana gruba ayrılmaktadır

Katolikler Latinler ve Katolik mezhebini kabul etmiş bir kısım Guumlrcuuml

Suumlryani Kildani Marunicirc Kıpti ve Rum topluluklarıdır

Katolik Olmayanlar Ortodokslar Gregoryenler Nasturiler Yakubi-

Suumlryaniler Melkitler ve Mandeiler 501

Ayrıca Osmanlı topraklarında Rabbaniler Karailer ve Samiriler olmak uumlzere

uumlccedil ana Musevi mezhebi yer almaktaydı502

Osmanlı tebaasının oumlnce gayri resmi 1453rsquoten sonra resmen milletlere

boumlluumlnmesindeki temel amaccedil gayrimuumlslim cemaatler iccedilin imparatorluğun youmlnetimsel

olarak ikincil hukuki olarak birincil yapısını inşa etmekti Millet sistemi iccedilinde nuumlfus

olarak en buumlyuumlk millet Ortodokslardı503 Osmanlı İmparatorluğursquonu oluşturan

toplulukların itibar sırası ve buna goumlre ayrıcalıkları da farklıydı Muumlsluumlmanlardan

sonra itibar sırası Rumlar Ermeniler ve Yahudiler şeklindeydi İmparatorluğun esas

unsurları Muumlsluumlmanlar Tuumlrk Arnavut Pomak Boşnak Arap ve diğer Muumlsluumlman

gruplardı504

500 Yavuz Ercan Osmanlı Youmlnetiminde Gayrimuumlslimler Kuruluştan Tanzimatrsquoa Kadar Sosyal

Ekonomik ve Hukuki Durumları Turhan Kitabevi Ankara 2001 (Gayrimuumlslimler) s 51 501 Yavuz Ercan ldquoOsmanlı Devletirsquonde Muumlsluumlman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)rdquo Osmanlı

Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 (Millet Sistemi) s 199 502 Ercan Millet Sistemi s 199 503 Arshı Khan ldquoOsmanlı İmparatorluğu Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlğuumln Doğulu Mimarırdquo Osmanlı Cilt IV

Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 s 233 504 Cevdet Kuumlccediluumlk ldquoOsmanlı Devletirsquonde lsquoMillet Sistemirsquordquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay

Ankara1999 s 210

241 İzmirrsquoin Toplumsal Yapısı

Genel yapısı itibariyle Muumlsluumlmanlardan sonra İzmirrsquoin sosyal yapısını

oluşturan temel unsurlar gayrimuumlslimlerdi Bir liman kenti olan İzmir temel

ekonomik faaliyetin ticaret olması dolayısıyla gayrimuumlslim nuumlfus iccedilin oumlncelikli

yerleşim yerlerinden biriydi İzmir nuumlfusu gayrimuumlslim topluluklardan sırasıyla

Rumlar Ermeniler ve Yahudilerden oluşmaktaydı 1650 ile 1750 yılları arasında

cemaatlere goumlre İzmir nuumlfusunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml Tuumlrklerden oluşmaktadır

Ccediloğunluğunu Tuumlrklerin oluşturduğu İzmir nuumlfusu iccedilinde Rumlar ikinci sırada onları

takiple de sırasıyla Ermeniler ve son olarak Yahudiler gelmekteydi

2411 Muumlsluumlmanlar Gayrimuumlslimler ve Avrupalılar

İzmirrsquoin toplumsal yaşamı kentin sahip olduğu tarihsel alt yapının ve kuumlltuumlrel

mirasın izlerini taşımaktadır Bu izler sayesinde kent Osmanlı toplumsal yaşamının

başlıca oumlzelliklerinden olan ldquobirlikte yaşama kuumlltuumlruumlrdquonuuml en guumlzel oumlrnekleyen

kentlerden biri oldu İzmirrsquode nuumlfusun ccediloğunluğunu oluşturan Tuumlrkler bağ ve

bahccedilelerinde uumlzuumlm ve incir yetiştirerek geccedilimlerini sağlarlardı Batı Anadolursquonun

zengin ve verimli toprakları uumlzerinde hacirckimiyet kuran ailelerse hem uumlretimde hem de

ticarette soumlz sahibiydi ve İzmirrsquoin idaresine youmln vermekteydi İzmir pazarında ccedilok

aranan pamuk ve buğday uumlretiminde soumlz sahibi olan Araboğulları ve Karaosmanoğlu

aileleri uumlretimdeki tekelleri yanı sıra boumllgenin vergi toplama ve acircyanlık goumlrevini de

yuumlruumltmekteydi505 1749 yılında hem yerel hem de Avrupalı tuumlccarın pamuğa olan

ihtiyacını ccedilıkarları doğrultusunda kullanmak isteyen Karaosmanoğulları pamuk

fiyatında artışa neden oldu Pamuk uumlzerinde tekel kuran aile aynı zamanda İzmir-

İran ve İzmir-Doğu Anadolu guumlzergacirchındaki ticarette kullanılan develerin buumlyuumlk bir

boumlluumlmuumlnuumln sahibiydi506 Merkezin acircyanlar uumlzerine uyguladığı politikaların bir

sonucu olarak Karaosmanoğullarırsquondan Hacı Mustafa Ağa507 1756 yılında idam

edilmiş ancak bu olay ailenin oumlzellikle hububat uumlretimi ve ticaretindeki tekelini ve

505 Syrett İzmirrsquode Ticaret s 103 506 Syrett İzmirrsquode Ticaret s 104 507 Karaosmanoğlu Hacı Mustafa Ağa eski Saruhan Muumltesellimi BOA DBŞMMHF Dosya

No43 Goumlmlek No74 Tarih 29Ra1160 BOA DBŞMMHF Dosya No43 Goumlmlek No39

Tarih 08Ra1169

boumllgedeki nuumlfuzunu kırmaya yetmedi508 1753 yılında İzmirrsquoin diğer nuumlfuzlu ailesi

olan Araboğlu ise İtalya ve Fransarsquodaki duumlşuumlk hasadı fırsata ccedilevirmeye ccedilalışarak

elindeki tahılı yuumlksek fiyatla piyasaya suumlrmek iccedilin girişimlerde bulundu509

Fransızlar İzmirrsquode nuumlfuz sahibi bu iki aile ile dostane ilişki ve işbirliği iccedilinde

olmayı tercih etti 1748 ile 1757 yılları arasında İzmirrsquode konsolosluk yapmış olan

Charles Peyssonnel Fransarsquoya goumlnderdiği mektuplarda bu ailelerin oumlnemlerinden

bahsederek onlarla iyi geccedilinmeye ccedilalıştığını belirtmektedir510 Yine İzmirrsquode

acircyacircnlık yapan ve buumlyuumlk servet sahibi Katipoğulları da halka yaptıkları zuluumlmler

dolayısıyla 1759 yılında şikacircyet konusu olan ailelerden biridir511

İzmirrsquodeki gayrimuumlslimler ve Levantenler ise kentin ekonomik hayatına

yaptıkları katkılar kadar sosyal hayatı iccedilinde kuumlltuumlrel bir zenginlik ve canlılık

unsuruydular Tarımsal uumlretimle geccedilimlerini sağlayan Tuumlrklere karşılık İzmirrsquodeki

Rumlar bakkallık meyhanecilik ve gemicilik gibi mesleklerde başarılı olup uumlst

tabakadaki Rumlar da avukatlık ve doktorluk gibi mesleklere hacirckimdi Yahudiler

arasında en yaygın olan meslek ise tulumbacılık ya da tulumbacı yardımcılığıydı512

Oumlzellikle İzmirrsquoe ticaret yapmak uumlzere gelen ve yerleşen Levantenler kent yaşamına

Avrupai bir hava getirdi

Levanten kavramı en genel tanımıyla ldquoAvruparsquodan yani Batırsquodan gelerek

Levantrsquota (Doğursquoda) birkaccedil nesil yerleşen ve ulusal bir dile sahip olmayan

genellikle ticaretle uğraşan kendini uumlzerinde yaşadığı topraklara ait hisseden ancak

bu toplumun ne tam olarak iccedilerisinde ne de dışarısında olan Latinleri (Katolikler)rdquo

ifade etmektedir513 Ne tam Doğulu ne de tam Batılı olan Levantenler ticari bir

kimliğe sahip olup bir kuumlltuumlr mozaiğidir514

508 Vehbi Guumlnay ldquoBatı Anadolursquoda Acircyacircnlık Muumlcadeleleri ve Bergama Voyvodası Sağancılı Velirdquo

Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt XXI Sayı 2 2006 ss 99 ndash 100 509 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 104 ndash 105 510 Oumlzkaya s 134 511 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 81 512 Atay Tarih İccedilinde ss 24 ndash 25 513Raziye Oban (Ccedilakıcıoğlu) ldquoLevanten Kavramı ve Levantenler Uumlzerine Bir İncelemerdquo Tuumlrkiyat

Araştırmaları Dergisi Sayı 22 2007 s 344 514 Oban s 344

İzmirrsquodeki Avrupalılar iccedilin kimi zaman Levanten kimi zaman da Frenk

ifadesi kullanılmaktaydı Yerleşim yeri accedilısından Levantenler515 Fransızca Rue

Franque İngilizce Frank Street İtalyanca Via Dei Franchi olarak bilinen Frenk

Caddesirsquonde ikamet etmekteydi516 Frenk caddesindeki evler kentin en sağlam ve en

guumlzel yapıları olup caddenin iki tarafı boyunca sıralanmaktaydı Bahccedileleri limon ve

portakal ağaccedillarıyla suumlsluuml denize bakan evlerin ayrıca ticari malları yuumlkleme-

boşaltma amaccedillı tahtadan birer iskeleleri bulunurdu Genellikle iki katlı olan evlerin

zemin katları depo uumlst katlarıysa konut olarak kullanılmaktaydı Kentin en guumlzel yeri

olan caddenin tek kusuru yuumlkluuml bir devenin geccedilebileceği kadar bir genişliğe sahip

olmasıydı517 Bir serdarın emrindeki yeniccedileriler tarafından korunan Frenk Caddesi

guumlvenlik gerekccedilesiyle akşamları kapatılırdı Caddenin iki yanında konsolosluk

binaları buumlyuumlk ticarethaneler işyerleri ve sabahlara kadar accedilık taverna ve eğlence

yerleri sıralanırdı518

Gayrimuumlslimler arasında İzmirrsquode en iyi dini teşkilatlanmaya sahip olanlar

Katoliklerrsquodir Hıristiyanlığın ilk zamanlarında İzmirrsquoe gelen Katoliklerde ilk havari

St Jean ilk rahip de İzmirrsquode Romalılar tarafından yakılan St Polycarpe oldu St

Polycarpe Kilisesi 1628 yılında Fransa Konsolosu tarafından İstanbulrsquodan getirilen

Fransisken (Capuchins) rahipler tarafından kuruldu Kilisenin kurulduğu yer 1631

yılında Kral Louisrsquonin emriyle satın alınarak rahiplere hibe edildi 1640 itibariyle

resmen kurulan teşkilat 1663 yılında tuumlmuumlyle Fransız youmlnetimine girdi519 Fransızlar

tarafından dinsel bir teşkilatlanmanın oumltesinde aynı zamanda bir eğitim kurumu

olarak değerlendirilen kilise tercuumlmanlar yetiştirmek iccedilin kullanıldı 1670 yılında

Fransa Tuumlrk bilgisiyle yetiştirilip tercuumlman olarak kullanılmak uumlzere İzmir ve

İstanbulrsquodaki Fransisken manastırlarına oğlanlar goumlndermeye başladı520

515 İzmirrsquodeki Levanten aileleri iccedilin bkz Buumllent Şenocak Levantrsquoın Yıldızı İzmir Levantenler

Rumlar Ermeniler ve Yahudiler Şenocak Kuumlltuumlr Yayını İzmir 2003 ss 165 ndash 176 516 Beyru s 21 517 Tavernier s 116 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 15 Pınar s 56 518 Ayda Arel Bir Şehr-i Ruşenacircbacircd Kacircr-ı Anka Bir Bender (Tanzimat Oumlncesi İzmir

Sanatında Yeni Youmlnelimler) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2002 s 20 519 Atay Tarih İccedilinde ss 71 ndash 74 520 A C Wood ldquoThe English Embassy at Constantinople 1660-1762rdquo The English Historical

Review Vol 40 No 160 1925 p 540

Katolikler dini olduğu kadar eğitim accedilısından da İzmirrsquodeki teşkilatlanmaya

oumlncelik verdi Cemaat iccedilinde bu amaccedil doğrultusundaki faaliyetleriyle oumlne ccedilıkanlar

Cizvitlerdi 1638 yılında kente yerleşen Cizvitler Sacreacute-Coeur okulunu kurdular ve

1773rsquote imparatorluk tarafından sınır dışı edilene dek bu okulu idare ettiler521

Protestanların ibadet yerleri ise konsolosluklarda bulunmaktaydı ve uumlccedil ibadet yerleri

vardı Bunlar Hollanda İngiliz ve Alman konsolosluklarıydı522

Katoliklerin teşkilatlanma adına kaydettikleri bu başarıda İzmirrsquodeki Rumlar

uumlzerinde yuumlruumlttuumlkleri dini propagandanın da buumlyuumlk etkisinin olduğu ortadadır 1767

tarihinde İzmir kadısına goumlnderilen bir huumlkuumlm Rum evlerine girerek ccedilocuklarını

zorla Katolik mezhebine dacirchil etmeye ccedilalışan hatta bu yolda hileye başvuran ya da

Rum reaya kızlarını Frenklerle evlendirmeye ccedilalışan Frenk Papazlarına dair bir

şikacircyet hakkındadır

ldquoİzmir kadısına ve İzmir hacircssı voyvodasına

Kadimccediluumln sahicirch Rum relsquoacircyacircsından olanlar Frenk ve acirchar millet

kiliselerine varmayup ve Rum tacircifesinin acircyinlerine muumltelsquoallik umucircrlarında dahi

acirchar millet taraflarından muumldacirchale olunmamak iccediluumln mukaddem sacircdır olan

evacircmir-i şericircfeye mugacircyir İzmirrsquode mukicircm Efrenc papasları Rum relsquoacircyacircsının

menzillerine duhucircl ve sulbicirc ve sulbiye ve bacircliğ ve bacircliğa evladlarını ve

lsquoiyacircllerini tahricirck ve bazı kızlarını efrenc tacircifesine tezvicircc ve relsquoacircyacirc-yı Rumrsquodan

bazılarını hicircle ile efrenc mezhebine duhucircl itdirmeğe beynersquor-relsquoacircyacirc huducircs-i

ihtilacircle bacircdicirc hareketlerini İzmirrsquode sacirckin Rum tacircifesi ve metropolidleri inhacirc ve

istirhacircm eylediklerinden sen ki mevlacircnacirc voyvoda mucircmacirc-ileyhsin bundan

mukaddem arz ve mektucircbunuzla Der-aliyyersquome tahricircr iduumlp ve tacircife-i Rucircmicircrsquonin

istirhacircmlarına muumlsacirclsquoade-i birle ficircmacirc balsquod medicircne-i İzmirrsquode Devlet-i Aliyyem

relsquoacircyacircsı menzillerine efrenc papasları ve efrenc evlerine Rum relsquoacircyacircsı

varmakdan ve tacircife-i Rumrsquoı efrenc kıyacircfetine girmekden ve birbirlerinin

kiliselerine duhucirclden ve acircyinlerine suumllucirckdan ve Rum kızlarını ve avretlerini

efrenc tacircifesine tezvicirccden menlsquo ve deflsquo ve bu acircna değin izlacircl eyledikleri Rum

relsquoacircyacircsı yine kadicircm acircyinlerine doumlndiruumlluumlp min balsquod kenduuml hallerinde ve

beynlerinde olmak uumlzere tenbicirch ve tersquokicircd ve muumltenebbih olmayanlar muhkem

tersquodicircb ve haklarından gelinmek iccediluumln emr-i şericircfim suducircrunu İstanbul Rum

patriği ve cemalsquoat-i metropolidan dahi bacirc-arz-ı hacircl istidlsquoacirc eylediklerine binacircen

istidlsquoacircları ve şurucirctu mucirccibince amel olunmak uumlzere seksen senesi Zilkalsquodesinde

macircliye tarafından sacircdır olan emr-i şericircfim medicircne-i İzmirrsquode mukicircm Efrenc ve

flemenk ve Venedik konsolosları ve Rum metropolidi ve ihtiyacircrları ve sacircir hutucircrı

iktizacirc idenler muumlvacirccehesinde fehm ve kırarsquoat ve mazmucircn-ı muumlnicircfi ilsquolacircn ve işacirclsquoat

olundukda balsquodersquol-yevm Rum relsquoacircyacircsı menzillerine ve kiliselerine efrenc

papasları varmayup ve relsquoacircyacirc kızlarını ve avretlerini efrenc tacircifesine tezvicircc

itmeyuumlphellip Bu deflsquoa sacircdır olan emr-i şericircfemin mezacircmicircn-i muumlnicircfesine ve mugacircyir

hareket olunmamasına ve macircbeynde cacircricirc ve muumltevellicirc olan ruumlsucircm-ı dosticirc ve

521 Herveacute Georgelin Smyrnarsquonın Sonu İzmirrsquode Kozmopolitizmden Milliyetccedililiğe Birzamanlar

Yayıncılık İstanbul 2008 s83 522 İlhan Pınar ldquoİzmirrsquode Kurulan İlk Protestan Kilisesi Ya da Papaz Luumldekersquonin İzmir Notlarırdquo

Toplumsal Tarih Cilt III Sayı 14 1995 (İzmir Notları) s 42

mevacirclacircta muhacirclif muumlstersquomen tacircifesinin rencicircde olunmamalarına alersquol-umucircm

dikkat ve ihtimacircm ve balsquodersquol-yevm efrenc tacircifesi tarafından işbu nizacircma

mugacircyir bir halde zuhucircr ider ise elccedilileri ve konsolosları malsquorifetleriyle tersquodicircb

olunmak iccediluumln ism ve resmleri ve toumlhmeti beyacircnıyla Dersalsquoacircdetime ilsquolacircm ve

hılacircfete ruhsat ve cevacirczdan atebe-i ulyacircya tahşicirc ve muumlcacircnebet olunmak

bacircbında Ficirc Evacircyil-i Racirc Sene 1181rdquo523

2412 İzmir Yahudi Cemaati

İzmirrsquodeki ilk Yahudi varlığı hakkında kesin bilgilere sahip olmamakla

birlikte Yahudilerin Roma doumlneminden beri kentte var oldukları bilinmektedir I

yuumlzyılda Aziz Yahyarsquonın yazdığı Aziz Polycarpersquoın hayatını anlatan kitap İzmir

Yahudilerinden ve II yuumlzyıla ait bir yazıt İzmirrsquode yaşayan ve sinagogların anası

olarak bilinen Rufina adında bir kadından bahsetmektedir 524 İzmirrsquode 1605 yılına

kadar Yahudi cemaati ile ilgili herhangi bir kayıt olmayıp cemaat bu tarihten sonra

gelişme kaydetti525 XVII yuumlzyılın sonunda İzmirrsquode dokuz Yahudi cemaati

bulunmaktaydı526

Selanikrsquoten İzmirrsquoe gelmiş olan R Joseph Escapa 1620 ile 1660 arasında

İzmir Yahudi cemaatinin kurucusu ve liderliğini yaptı Joseph Escapa cemaatin

kuruculuğu yanı sıra gayrimenkul vergilendirme boşanma gibi alanlarda yaptığı

duumlzenlemelerle XVII yuumlzyılda cemaati şekillendiren kişi oldu527 Escaparsquonın

ardından İzmirrsquoin iki baş hahamından biri olan R Hayyim Benvenistersquonin de İzmir

Yahudi cemaatine katkıları buumlyuumlktuuml Hatta 1665rsquote İzmirrsquoe doumlnen Sabetay Sevirsquonin

oumlnceleri karşısında yer alan Benveniste daha sonra Sevirsquonin takipccedilisi oldu

Benveniste Sevi tarafından tek baş haham olarak goumlrevlendirildi ve oumlluumlm yılı olan

1673rsquoe kadar bu goumlrevde kaldı528 Cemaat dacirchilinde 1725 yılı cemaat iccedili bir takım

dinsel ve sosyal duumlzenlemelerin soumlz konusu olduğu bir yıldı Oumlrneğin Yahudilerin

oumlnemli guumlnlerinden Şabat ele alınarak Yahudi olmayanlarla mevcut olan ekonomik

523 BOA CHR Goumlmlek No 3501 Tarih1181 Ayrıca bkz BOA İEHR Dosya No17 Goumlmlek

No1595 Tarih 29Z 1170 524 Pardo s 291 525 Eldem ve diğerleri s 109 526 Freely s 25 527 Jacob Barnai ldquoThe Development of Community Organizational Structures The Case of Izmirrdquo

Jews Turks Ottomans A Shared History Fifteenth Through The Twentieth Century (Ed

Avigdor Levy) Syracuse University Press New York 2002 (The Case of Izmir) pp39 ndash 40 528 Barnai The Case of Izmir p 40

rekabet iccedilin Şabat guumlnuuml oumlğleden sonra Yahudilerin duumlkkacircnlarını accedilmalarına karar

verildi Yine bu duumlzenlemelere goumlre hatalı terazi kullanımı fahiş fiyatlar ve yoksula

zuumlluumlm yasaklandı529 Oumlte yandan İzmirrsquode XVII yuumlzyılda inşa edilen birccedilok okul ve

yeşivanın cemaatin kuumlltuumlrel gelişimine olumlu katkıları yanı sıra 1658 yılında

Abraham ben Yididya Gabay tarafından kullanılan ilk İbranice matbaa da bu alana

hizmet eden oumlnemli bir gelişme oldu530

24121 ldquoSahte Mesihrdquo Sabetay Sevi

Sabetay Sevi (Shabbetai Zevi Sabbatai Sevi) İbrani takvimine goumlre 5386

yılının Ab ayının 9rsquounda yani 1 Ağustos 1626rsquoda İzmirrsquode doğdu531 Sevirsquonin babası

Morarsquoda tavukccediluluk yapan Mordehay Sevi 1614 yılından sonra İzmirrsquoe yerleşmişti

1630rsquolarda İzmirrsquodeki bir İngiliz şirketi adına simsarlığa başlayan Mordehay

boumlylelikle buumlyuumlk bir servet kazandı Mordehay ve Clararsquonın uumlccedil erkek evlatları vardı

Sırasıyla Elijah (İlyas) Sabetay ve Joseph (Yasef) Sabetayrsquoın kardeşleri hem baba

mesleğini suumlrduumlrmuumlş hem de Mesihliğini ilan etmesinin ardından muumlritleri olarak

Sabetayrsquoa hizmet etmişlerdi Ancak Sabetayrsquoın İslamrsquoa geccedilmesiyle birlikte kardeşleri

de onun izinden gitmeyi bırakarak Yahudiliğe geri doumlnduumller532

Doumlnemin en tanınmış din bilgini Haham Joseph Escapa (Eskapha) ile birlikte

İzmirrsquodeki eğitimini suumlrduumlren Sevi on sekiz yaşındayken hahamlık unvanını aldı

Sabetay Sevi Zohar uumlzerine odaklı Kabala (Kabbalah) ccedilalışmaları yuumlruumltmekteydi

Kabala edebiyatının oumlzuuml olarak kabul edilen Zohar 1280-1286 yılları arasında Moses

Ben Şem Tov tarafından derlenen bir eserdi Bu eser genel olarak koumlkeni antik

ccedilağlara dayanan eski kabala geleneklerinin gizemli Yahudi oumlğretilerinin ve Yahudi

mistisizminin bir oumlzetiydi533

Sabetay Sevi 1648 yılında kendisinin Mesih olduğunu ilan etmiş fakat bu

iddiasından sonra bir kuumlccediluumlmsemeyle karşı karşıya kalan Sevi uumlccedil yıl sonra Yahudi

529 Barnai The Case of Izmir p 44 530 Shaw Yahudiler s 206 531 Freely s 23 532 Freely s 27 533 Freely ss 31 ndash 32

toplumu tarafından dışlanmıştır534 Ruhsal accedilıdan tekrar eden noumlbetlerle huzursuz bir

ruh halinin esiri olan Sabetay Sevi manik-depresifti ve suumlrekli bir iyileşme arayışı

iccedilindeydi Sevi hastalığı nedeniyle tekrar eden manik krizler esnasında kanunlara

karşı gelme kutsal değerlere kuumlfretme gibi eğilimler goumlstermesi yanı sıra Tevrat ile

evli olduğunu soumlylemekteydi Nitekim kendini Mesih ilan etmesi ve bu halleri

1650rsquolerde İzmirrsquoden Selanikrsquoten ve İstanbulrsquodan kovulmasına neden oldu535

İccedilinde bulunduğu ruh hali ve biraz da yılgınlıkla hayatına kaldığı yerden

devam eden Sevi daha oumlnce yapmış olduğu iki evliliğine bir yenisini daha ekleyerek

1664 yılında Kahirersquode manik krizlerinin suumlrmekte olduğu bir sırada tanıştığı Sarah

ile evlendi Zaten Sevirsquonin Gazzeli Nathan ile tanışması da aynı doumlneme denk

gelmekteydi 536 1665 yılında Gazzeli Nathan ve Sevi bir araya geldi ve Nathan

yılgın ve isteksiz Sabetayrsquoı Mesihliğine ikna etti Diaspora arasında onunla ilgili

şaşırtıcı haberleri yaymaya başlayan Nathanrsquoın bu hareketi doğuda İran ve Yemen

batıda İngiltere537 Hollanda Rusya ve Polonyarsquodaki Yahudi topluluklarına kadar

yayıldı538 Nihayet 1665 yılında kabul goumlren fikirleriyle Sevi Yahudi toplumu

uumlzerinde buumlyuumlk bir heyecan yarattı ve Amsterdam Hamburg gibi uzak yerlerde bile

Yahudiler mallarını muumllklerini satarak Kuduumlsrsquoe gitmeye hazırlandılar Oumlte yandan

hareketin Osmanlı topraklarındaki Yahudiler uumlzerindeki etkisi ise ticareti felce

uğratmak oldu Zanaatkacircrlar bu beklenti ile duumlkkacircnlarını kapatmaya tuumlccarlar ise

muhasebe defterlerini yakmaya başladılar539

Johnsonrsquoa goumlre hareketin duumlşuumlnsel alt yapısını oluşturan kişi Abraham

Nathan ben Elisha Hayim Ashkenazi adıyla da tanınan Gazzersquoli Nathan (1643-1680)

idi Ona goumlre Sevi her accedilıdan Nathanrsquoın gerisindeydi Sevi daha az bilgili daha az

534 W D Davies ldquoFrom Schweitzer to Scholem Reflections on Sabbatai Svirdquo Journal of Biblical

Literature Vol 95 No 4 1976 p 530 535 Paul Johnson Yahudi Tarihi Pozitif Yay İstanbul (Tarihsiz) s 336 ShawYahudiler s 209 536 Johnson s 336 537 Ayrıca bkz Michael McKeon ldquoSabbatai Sevi in Englandrdquo AJS Review Vol 2 1977 pp 131 ndash

169 538 Davies p 530 539 Goffman Osmanlı Duumlnyası s 146 Henri Nahum İzmir Yahudileri 19-20 Yuumlzyıl İletişim

Yayınevi İstanbul (Tarihsiz) s 34

zeki ve yaratıcı olmasına rağmen bir Mesih iccedilin gerekli olan kendini soyutlama

kabiliyetine sahipti540

1665 yılında oumlnce Halep sonra İzmir ve İstanbul olmak uumlzere Nathan ve Sevi

birlikte yolculuğa ccedilıktı Ancak gittikleri yerlerde taşkınlıklarına devam eden Sevi

İzmirrsquode bir sinagoga zorla girerek kendisine inanmayan hahamların kirli hayvanlar

olduklarını ilan etti Bununla kalmayan Sevi 18 Haziran 1666 tarihini kurtuluş guumlnuuml

ilan ederek sultanın tahttan indirileceğini bildirdi541 Taraftarları olan Gazzersquoli

Nathan Kuduumlsluuml Samuel Primo Maran İbrahim Mikail Cardoso ile birlikte Selanikrsquoe

gelen Sevi buumlyuumlk bir coşkuyla karşılandı Kendini Mesih ilan eden Sevirsquonin kentte

yarattığı coşku bir suumlre devam etse de Sabetay Sevirsquonin soumlylemleri Osmanlı

youmlnetimi iccedilin bir huzursuzluk kaynağı olmaya başladı Her ne kadar Osmanlı

youmlnetimi bu soumlylemlere başlarda kayıtsız kalmayı tercih etmişse de sonunda Şubat

1666rsquoda Sevi tutuklandı ve Gelibolu Kalesirsquone hapsedildi Ancak huzursuzlukların

son bulmasına bu da ccedilare olmadı Ccediluumlnkuuml Sabetay Sevi tutuklu bulunduğu

Gelibolursquodan benzer soumlylemlerini yaymaya devam etti542

Sevirsquonin iddia ettiği ve beklenen tarih gelip geccedilmişti Bunun uumlzerine Eyluumll

ayında Nehemiah Ha-Cohen adlı Polonyalı bir kabalacı tarafından ziyaret edilen

Sevi Cohenrsquoin sorularına tatmin edici yanıtlar veremediği iccedilin sahtekacircr olarak ilan

edildi Nitekim 15 Eyluumllrsquode İstanbulrsquoa getirilen Sevi divan huzuruna ccedilıkarıldı ve

kendisinden din değiştirme ile oumlluumlm cezası arasında bir tercih yapması istendi

Sonuccedilta Sabetay Sevi ldquoKelime-i Şahadetrdquo getirip Muumlsluumlman oldu ve Aziz Mehmed

Efendi ismini aldı Ayrıca ldquoSaray Kapılarının Muhafızırdquo unvanıyla goumlreve getirilen

Sevi Osmanlı tarafından guumlnluumlk 150 akccedile uumlcrete bağlandı543

Ne yazık ki Sevirsquonin din değiştirmesi bile Nathanrsquoı durdurmaya yetmedi

Nathan bu sefer din değiştiren Sevirsquonin yeni bir goumlrevin arifesinde olduğu soumlylemine

başlayarak Sevi ile goumlruumlşmelerine devam etti Nathanrsquoın Sevi ile goumlruumlşmeleri onun

540 Johnson ss 335 ndash 336 541 Johnson ss 337 ndash 338 542 P Risal La Ville Convoiteacutee Salonique Les Eacuteditions Isis İstanbul 2001 p 98 Johnson ss

337ndash 338 543 Ahmet Hikmet Eroğlu Osmanlı Devletirsquonde Yahudiler (XIX Yuumlzyılın Sonuna Kadar) Andaccedil

Yay Ankara 2003 (Yahudiler) ss90 ndash 91 Johnson s 339

Mesihlik iddialarını tekrarlamasına neden olmaktaydı544 Sabetayrsquoın bu tavrına

Osmanlı youmlnetiminin yanıtı Edirnersquodeki kapıcıbaşılık hizmetinden aldığı oumldeneği

kesmek oldu Bunun uumlzerine Sabetay Sevi Edirnersquoyi terk ederek Selanikrsquoe gitti

Ancak hakkındaki gizli ayin yaptığı ve muumlritleriyle Mezamir okuduğuna dair

şikacircyetlerden sonra Sadrazam Fazıl Mustafa Paşa tarafından Arnavutlukrsquoun Berat

kentine suumlruumllduuml ve 1675 yılında burada oumllduuml545 Hayrullah Oumlrsrsquouumln verdiği bilgilere

goumlre ise Sabetay Sevi Arnavutlukrsquoun Uumllguumln kentine suumlruumllmuumlş ve 1676 yılında

burada oumllmuumlştuumlr546 Sabetay Sevi olayı ccedilerccedilevesinde İzmirrsquoin oumlnemi İzmir Yahudi

cemaatinin Sabetaycılara karşı mesafeli duruşu sayesinde doumlnme olaylarının en az

yayıldığı547 kent olmasında aranmalıdır

242 Sosyal Hayatı Etkileyen Gelişmeler

İzmir halkının sosyal hayatına etki eden gelişmeleri iki başlıkta incelemek

muumlmkuumlnduumlr Kent yaşamını etkileyen hususların ilki halkın elinde olmadan maruz

kaldığı olaylardı Bunlar depremler yangınlar ve salgınlardır Sosyal yaşamı sekteye

uğratan ikinci husus ise dış kaynaklı olup bunlar savaşlar isyanlar ve eşkıyalık gibi

olaylardı

2421 Depremler Yangınlar ve Salgın Hastalıklar

İzmirrsquode meydana gelen depremler kuruluşundan buguumlne İzmirrsquoin kentsel

gelişimini sekteye uğratan ve sosyo-ekonomik yapıya oumlncelikli etkisi olan

olaylardandır İzmirrsquode ilk buumlyuumlk deprem İS 178 tarihlidir Kenti tamamen harap

eden ve yeniden inşasını zorunlu hale getiren bu depremin ardından ikinci oumlnemli

deprem 1025 tarihlidir 548 Ancak İzmir kenti iccedilin oumlzellikle XVII yuumlzyıl sıklıkla

depremlerin ve şiddetiyle kenti yerle bir eden 1688 depreminin yaşandığı bir

544 Johnson ss 339 ndash 340 Makamla okunan Zebur sureleri 545 E Montet A Lods A S Rappoport R Garaudy Tarihte ve Guumlnuumlmuumlzde Siyonizm ve

Yahudilik Oumlrguumln Yayınevi İstanbul 2006 s 572 546 Hayrullah Oumlrs Musa ve Yahudilik Remzi Kitabevi İstanbul 2000 s 367 547 Nahum s 34 548 Kuumltuumlkoğlu İzmir s517

yuumlzyıldır Bu yuumlzyıl iccedilindeki diğer depremler 1626 1639 1653 1654 ve 1663

tarihlidir 549

1688 depremi hakkında Tournefortrsquoun verdiği bilgiler depremin şiddetini

goumlzler oumlnuumlne sermektedir 10 Temmuz sabah saat on bir ile on iki arasında meydana

gelen depremde toprak sekiz kez yarıldı ve kentin uumlccedilte ikisini yuttu Birkaccedil saat

sonra yerdeki yarıklardan ccedilıkan alevler ve şiddetli ruumlzgacircr harabeye doumlnen kenti yakıp

kuumll etti diyen Tournefort bu deprem ve arkasından ccedilıkan yangınla yirmi binden fazla

insan oumllduumlğuumlnuuml aktarmaktadır550 Oikonomos ve Slaars Fransız raporlarına

yansıyan şekliyle deprem hakkında şu bilgileri vermektedir

ldquo10 Temmuz 1688rsquode oumlğleden az oumlnce deprem koumlrfezin (iccedil boumlluumlmuuml)

girişindeki kaleyi (Yeni kale Sancak Kalersquoyi) yıkmakla kendini goumlsterdi Bu

kale mazgallarının orta yerine kadar toprağa goumlmuumllduuml ve deniz kıyısında

olduğundan tuumlmuumlyle sular altında kaldı oumlyle ki topları goumlruumlnmez oldu

Youmlredeki evlerin doumlrtte uumlccediluuml yıkıldı bazı ağaccedillar koumlklerinden soumlkuumllduuml Deprem

kentin iccedilinde de hemen hemen aynı anda hissedildi Duvarların bir boumlluumlmuuml ve

eski guumlmruumlk binasının ccedilatısı ccediloumlktuuml Kentin tuumlmuuml oumlyle sarsılmıştı ki burada da

evlerin doumlrtte uumlccediluuml yıkılmıştı 15-16000 kişi bu felakette can vermişti En ccedilok

kayıp veren Tuumlrkler oldu Avrupalılardan oumllen azdı Buna karşılık en ccedilok zarara

uğrayan semt onların semtiydi Zararın baş nedeni de evlerden birinde

başlayan ve korkunccedil bir azgınlıkla yayılan yangındı Ruumlzgacircra rağmen yangın

her yana doğru ilerledi Yangın Frenk Caddesi boyunca yayıldı ve Ermeni

mahallesine ccedilıktı Yangın ccedilarşılara da sıccedilradı ve kentin yaklaşık yarısını yok

etti Yeni guumlmruumlk binası kurtuldu ccediluumlnkuuml bu yapı kesme taşlardan kubbesi olan

iki deponun arasında bulunuyordu Hanlar ya da depo mekacircnları ccedilarşılar

alanının ortasındaki İplikccedili Hanı denen bir tek han dışında ya yıkılmış ya da

yanmıştı Her birinde yakın yerlerden kervanlarla gelmiş 5-6000 adamın

barındığı bu hanlardan ikisi yahut uumlccediluuml ccediloumlktuuml ve bir tek kişi bile kaccedilıp

kurtulamadı Kesme taştan yapılmış kubbesi kurşun kaplı Koumlpruumlluuml Hanı da

yandırdquo 551

Kentte buumlyuumlk insan kayıplarına neden olan bu felakette Fransız Konsolosu

oumllduuml ve iki Alman rahip diri diri yandı İzmirrsquode bulunan yaklaşık yirmi beş Hollanda

tuumlccarı arasından sadece bir kişi oumllduuml iki ya da uumlccediluuml de yaralandı En fazla kayıp

Tuumlrklerden olup yaklaşık bin Tuumlrkrsquouumln yaşamını yitirdiği rapor edildi Oumlte yandan

deprem sonrası guumlnde on doumlrt on beş kez hissedilen artccedilı şoklar duvarların

ccediloumlkmesine neden olurken liman da kullanılmaz hale geldi 552 İngiliz kayıplarının

549 Guumlltekin s 48 Kuumltuumlkoğlu İzmir s517 550 Tournefort s 246 bkz dipnot 20 551 Oikonomos ve Slaars s 202 552 Schmidt p 83 Oikonomos ve Slaars s 201

maddi değerinin 300000 doları aştığı da depremle ilgili kaydedilen bilgiler

arasındaydı553

Bu felaketin ardından Padişah II Suumlleyman Dergacirch-ı Ali Kapıcıbaşılarından

Ahmed adında bir memuru devlet otoritesini sağlamak iccedilin İzmirrsquoe goumlnderdi

İzmirrsquode bulunduğu suumlrede Ahmed İzmir hanlarından sene başında peşin para

oumldeyerek duumlkkacircn kiralayan İngiliz tuumlccarlarına hakları olan kira miktarlarının

iadesini ve deprem sonrası gasp edilen Frenk mallarının sahiplerine geri verilmesini

sağladı554 Oumlte yandan hazinedeki darlık yuumlzuumlnden Sancak Kalesirsquonin tamiratı iccedilin

civar kazalardan yardım almak uygun goumlruumllerek

ldquoTire ve Sivrihisar acircyanlarından uumlccediler bin guruş ve Menemen ve Manisa

acircyanlarından ikişer bin guruş ve Turgud ve Goumllhisar acircyanlarından biner guruş

ve İzmir Baruthane nazırından bin guruş alınması ferman olunmuş yedi bin

guruş hazineden verilip tamiratına yirmi bin guruş havale edilip Mimar

Ahmed Ağa tayin olunup goumlnderildirdquo 555

Bu felakete youmlnelik alınan tedbirlerden bir diğeri de yaşanan depremin o

doumlnem hangi nedene bağlandığını goumlsteren bir niteliğe sahipti Soumlz konusu tedbir

1689 yılı ve sonrasında da tekrarlanan bir fermanla her tuumlrluuml koumltuumlluumlğuumln kaynağı

olarak goumlruumllen tavernaların kurulmasının yasaklanmasıydı556

Depremin kent yaşamına etkileri de buumlyuumlk oldu Ticari hayatın felce uğraması

yanı sıra harabeye doumlnen kenti bir kısım Frenk terk etti Kırk Fransız Sakız Adasırsquona

iki Fransız da Saydarsquoya goumlccedil etti Yine Doktor Louis Rolana on kişilik ailesiyle

Haleprsquoe taşındı557 İzmirrsquoin mevcut durumunun yarattığı ticari kaygılar tuumlccarlar

arasında Sakızrsquoa Foccedilarsquoya ya da Manisarsquoya taşınma fikirlerinin guumlndeme gelmesine

neden olsa da sonra bu fikirlerden vazgeccedililerek İzmirrsquoin yeniden imarında karar

kılındı558 Kentin yeniden imarına her tuumlccar grubu kendi iccedilinde katkı sağlamış ve

buumltuumln tuumlccarların yardımlarıyla kent eski haline getirildi Bu yuumlruumltuumllen faaliyet 1691

tarihli Konsuumll Blondelrsquoin raporunda şoumlyle aktarılmaktadır ldquoFransız evlerinin tekrar

553 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 20 ndash 21 554 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 22 ndash 23 555 Defterdar Sarı Mehmed Paşa (Haz Abduumllkadir Oumlzcan) Zuumlbde-i Vekayiacirct Tahlil ve Metin

(1066-11161656-1704) TTK Ankara1995 s 301 556 Schmidt p 84 557 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s23 Kuumltuumlkoğlu İzmir s518 558 Oikonomos ve Slaars s 205

kurulmasında ccedilalıştım ve onların (tuumlccarların) ticaretlerini başlatmaları iccedilin bazı

duumlkkacircnlar tedarik etmeye ccedilalıştım ve her şey eski haline geldirdquo559

1688 depremi İzmir tarihinde bir ilk olmadığı gibi sonda değildi 1723 tarihli

depremde altmış kadar ev yıkılırken beş yuumlz kişi yaşamını yitirdi 1737 yılındaki

depremi 1739 yılında yaşanan deprem izledi Bu şiddetli deprem Nisan ayında

başlayıp Ağustos ayına kadar kentteki varlığını hissettirdi Hatta yaşanan bu

depremin yarattığı korku İzmir halkının yazı kırlarda bahccedilelerde geccedilirmesine neden

oldu560 İzmirrsquode altı minare birccedilok ev ve duumlkkacircnı yıkan 1739 depremi aynı

zamanda kentte asayişi bozan birkaccedil kişinin peyda olmasına neden oldu Bunun

uumlzerine konuyla ilgili olarak gerekenin yapılması ve bu kişilerin Kıbrıs Adasırsquona

suumlrguumln edilmelerine huumlkmedildi561

Kenti yerle bir eden depremler bir yana İzmirrsquoi bu doumlnem yakıp yıkan buumlyuumlk

yangınlarda sosyal hayatı etkileyen olaylar arasındadır 1717 yılında Ccedilukacı

duumlkkacircnlarını harap eden yangını 1737 yılı yangını izledi Hatta bu yangın sonrası

Cedid ve Kefeli Mahallelerirsquondeki Muumlsluumlmanlara ait boş arsaları Yahudilerin alarak

ev yapmaya başlamaları kadime aykırı bir durum yarattığından şikacircyet konusu

oldu562 Yuumlzyılın en buumlyuumlk yangını ise 1742 yılında meydana geldi ve kentin

yarısını yakıp kuumll etti Bu yangında Bit Pazarırsquondaki kiralık duumlkkacircnlar Yahudilerin

ev ve havraları hamamlar bazı hanlar Kasap Hızır Mahallesirsquonde Mısır

Ccedilarşısırsquondaki Şadırvan Camii ve Hasan Hoca Mahallesirsquondeki duumlkkacircnlar yandı563

559 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 27 ndash 29 bkz dipnot 113 560 Panzac Veba s 8 Guumlltekin s 48 Baykara s 113 Pınar Hacılar Seyyahlar s 69 561 BOA CZB Dosya No68 Goumlmlek No3374 Tarih 30M 1152 562 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 57 ndash 58 563 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 58

Bu yangın sonrasında İzmir Yahudilerinin vergilerinde indirim yapılması

hakkındaki ricaları reddedilmekle kalmadı bu maksatla İstanbulrsquoa goumlnderdikleri

kişilerin kargaşaya sebep olduklarına karar verilip Sakızrsquoa suumlruumllmeleri ferman

olundu564

Kent yaşamını etkileyen uumlccediluumlncuuml olgu ise salgınlardı İzmirrsquoe salgınlar

oumlzellikle de veba Osmanlı-İran sınır boumllgesinden kervanlarla taşınırdı565 1676

yılındaki veba salgını 30000 kişinin oumlluumlmuumlne neden oldu566 İzmir 1716rsquodan

1720rsquoye ve 1734rsquoten 1743rsquoe kadar ki doumlnemlerde veba salgınlarına maruz kaldı

Veba salgınlarının neden olduğu oumlluumlmlerin bilanccedilosu ise şoumlyleydi 1709 yılında

10000 ve 1724rsquote 12000 kişi hayatını kaybetti 567

İzmir halkını kırıp geccediliren veba salgınlarının kentin etrafında kış boyunca

biriken pis sular olmasa bu kadar sık yaşanmayacağını belirten Tavernier İzmirrsquode

sıtmanın vebadan ccedilok daha fazla insan oumllduumlrduumlğuumlnuuml soumlylemektedir568 Kentte biriken

pis suların salgınlara sebebiyet verdiğini vurgulayan Tavernierrsquoe ek olarak İzmirrsquode

hastalıklara davet ccedilıkaran başka gelişmelerde soumlz konusudur Oumlrneğin 1701 tarihli

yazılardan İzmirrsquode yiyecek sıkıntısı ccedilekildiği anlaşılmaktadır Bununla ilgili yazılan

huumlkuumlmlerde İzmirrsquoe ihtiyacı olan 3000 kile buğdayın goumlnderilmesi ve buna mani

olunmaması buyrulmaktadır Yine aynı tarihte Ruumlesa taifesinden İzmir halkının

yiyecek yokluğunda olduğunu bildiren bir reisin İznikmid ve Karamuumlrsel

mahallerinden 3000 kile arpayı satın aldığı ve bu konuda kendisine mani olunması

564 BOA CML Dosya No198 Goumlmlek No8211 Tarih 16C 1160

İzmirrsquode meydana gelen bir diğer buumlyuumlk yangın 1763 tarihlidir Bu yangında Frenk Mahallesi yandı

Mahallenin yeniden inşası ve boumlyle bir olayın tekrarlanmaması adına Frenk tuumlccarlarının

muumlracaatlarını dikkate alan ferman ise şoumlyleydi

ldquoİzmirde zuhur eden buumlyuumlk yangında frenk mahallesi dahi yanmakla yeniden inşa olunmak

uumlzere olup hacirclbuki sokaklar gayet dar duumlkkacircnlar ve mahzenler birbirine muttasıl olmakla boumlyle bir

kaza vukuunda kurtulmak uumlmidi olmadığından sokakların tevsi ve fıccedilıcı ve meyhaneci gibi esnafın

başka mahalle nakli İzmir ecnebi tacirlerinin muumlracaatları uumlzerinehellip Yolların tevsiine eshacircb-ı

emlacirckın ve ahar mahalle nakillerine esnaf-ı merkumenin razı olup olmadıklarının ba irsquolam

bildirilmesirdquo istenmekteydi BOA CBLD Dosya No5 Goumlmlek No250 Tarih 10Ra1177

565 Faroqhi Krizler ve Değişim s 571

566 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 519 Yılmaz ve Yetkin s 52 Baykara s 113

567 Panzac Veba ss 58 183 İzmirrsquode meydana gelen diğer veba salgınları ise şu doumlnemlerde

meydana gelmiştir 1757-1763 1765-1772 1783-1795 ve 1812-1817 Yine 1759rsquoda 5000-6000

1760rsquoda 18000-20000 ve 1762 yılında ise 8000-9000 kişi hayatını kaybetti

568 Tavernier s 118

halinde gereğinin yapılmasına dair huumlkuumlm yazılmıştır569 Dolayısıyla hem yaşanan

yiyecek kıtlığının yarattığı ortam hem de bir liman kenti olması nedeniyle

hastalıkların İzmirrsquoin yakasını bırakmaması gayet doğaldır Ccediluumlnkuuml İzmirrsquoin ticaret

guumlzergacirchı aynı zamanda vebanın da kol gezdiği guumlzergacirchtı İzmirrsquoden yola ccedilıkan

gemiler hastalığı Ege Denizirsquonde Midilli Sakız Kiklad Adalarırsquonda Rodos Mora

ve Selanikrsquote yayarlarken Mısırrsquodan kalkan gemilerse Suriye Rodos Kıbrıs

Selanik İzmir ve Tunusrsquoa kadar goumltuumlrmekteydiler 1753 Aralık ayında Frenk

caddesinde bir kervansarayda veba goumlruumllduuml Salgın buğday yuumlkluuml bir gemiyle

İstanbulrsquodan geldi ve kervansaraydakilerin ccediloğunu hatta bahccedilelere ccedilekilenleri bile

oumllduumlrduuml570

Oumlte yandan 1678 yılında İzmirrsquode bulunan Hollandalı Seyyah Cornelis de

Bruyn veba yuumlzuumlnden esnaftan uumlccedil ay suumlre ile duumlkkacircnlarını kapalı tutmalarının

istendiğini aktarmaktadır 1752rsquolerde İzmirrsquode bulunan Stephan Schulz da İzmirrsquode

vebalı hastalara hizmet veren bir Hollanda hastanesi ve benzer şekilde her milletin

boumlyle hastanelerinin bulunduğundan bahsetmektedir Bunu destekleyen Panzacrsquoın

verdiği bilgilerden Rumlarında boumlyle bir hastaneleri olduğu anlaşılmaktadır571

2422 Ayaklanmalar ve Eşkıyalık

XVII yuumlzyıl ile birlikte yıldızı parlayan İzmirrsquoin sosyo-ekonomik hayatına

genel olarak toplumsal uyum hacirckimdi Ancak bir liman kenti olarak İzmir iccedil ve dış

ticari faaliyetlerin yoğunluğu sayesinde bir ccedilekim merkezi haline gelirken aynı

zamanda bazı tehlike ve tehditlere de accedilık hale geldi Oumlrneğin 1694 tarihli olay kent

guumlndemini işgal eden oumlnemli olaylardan biriydi

1694 yılında Sakızrsquoın Venedik tarafından alınmasından sonra İzmirrsquoe youmlnelen

Venedik Amiralirsquone karşı başta Fransa olmak uumlzere diğer konsolosların yaptıkları

girişimler ve ricalar sonuccedil vererek Venedik Amirali ccedilekilme kararı aldı 572 Bu

doumlnem İzmirrsquoi tehdit eden olaylar sadece bununla sınırlı kalmadı Kent iccedilinde

569 Yusuf İhsan Genccedil 113 Numaralı ve H1113-1115M1701-1703 Tarihli Muumlhimme Defteri

Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Başbakanlık Osmanlı Arşivi İstanbul 1987 s 31 570 Panzac Veba ss 74 ndash 76 571 Pınar Hacılar Seyyahlar ss 25 ndash 26 74 Panzac Veba s 163 572 Baykara s 108

meydana gelen ayaklanmalar ve eşkıyalık hareketleri sosyal hayatın ahengini bozan

gelişmeler oldu

Yine 1698 yılına ait padişah buyruğundan Kasap Hızır Mahallesirsquonde accedilılan

birkaccedil meyhanenin leventlerin ve eşkıyaların toplanma yeri haline geldiği

anlaşılmaktadır İngiliz evlerine mallarına tecavuumlz eden hatta onları silahla

yaralamaya kadar giden olaylar yuumlzuumlnden eşkıya yuvası bu meyhaneler İngiliz elccedilisi

tarafından şikacircyet konusu edilerek bu yerinde ve haklı şikacircyetler sonucu bahsi geccedilen

meyhanelerin kapatılması iccedilin gereğinin yapılmasına huumlkmedildi573

XVIII yuumlzyılın ilk yarısında Frenk ve Yahudilere musallat olan Seyyid Ali

ve Avrupalı tuumlccarların mal ve canına kast eden Derviş oğlu gibi574 eşkıyalar

yanında 1727-1728 yılında meydana gelen ayaklanmalar ve Sarıbeyoğlursquonun İzmirrsquoi

tehdidi kent halkına zor anlar yaşattı 1727 ayaklanması İzmirrsquodeki yeniccedileriler ile

voyvoda arasındaki kavganın buumlyuumlmesi ile meydana geldi Bu olayda tarafların

kavga konusu kişisel meselelerden ziyade yeniccedilerilerin kentte hacirckimiyet kurmak

istemeleri ve bazı acircyanların onları desteklemeleriydi Olayların bir kavga şeklinde

başlayıp bir isyana doumlnuumlşmesinde Acircyan Hacı Osman Ağarsquonın nuumlfuzunu ccedilekemeyen

Derviş Efendi ve Hacı Seferoğlu İbrahim Efendi ile diğer acircyanların575 faaliyetleri

etkili oldu Nitekim bu faaliyetler sonucunda voyvoda ve taraftarı Hacı Osman Ağa

İstanbulrsquoa gitmek zorunda kaldı 576

Padişah III Ahmed konunun daha fazla buumlyuumlmesine mani olmak iccedilin olayı

oumlnemsemeden yatıştırma yoluna giderek voyvoda ve acircyan değişikliğine gitti Bunun

iccedilin yazılan emirde voyvoda ile ahali arasında ccedilıkan kavga yuumlzuumlnden vergi tahsili

yapılamadığından voyvoda değişikliğine gidileceği ve buna ahaliden muhalefet soumlz

konusu olmaması iccedilin gereğinin yapılması istendi577 Ancak bir tuumlrluuml yatışmak

bilmeyen olaylar asilerin yakalanarak hapisleri ya da katledilmelerine dair yazılan

fermanlara karşın iyice kızıştı Yeni voyvoda Suumlleyman Ağa tarafından kontrol

573 Uumllker Ticari Problemlerle İlgili s 275 574 BOA AE SAMD III Dosya No8 Goumlmlek No665 Tarih1124 BOA AE SAMD III Dosya

No14 Goumlmlek No1271 Tarih 1129 575 Guumlnay ss 98 ndash 99 576 M Muumlnir Aktepe ldquo1727 ndash 1728 İzmir İsyanına Dair Bazı Vesikalarrdquo Tarih Dergisi Cilt VIII

Sayı 11-12 1956 (İzmir İsyanına Dair) s72 577 BOA CML Dosya No70 Goumlmlek No3221 Tarih 16S1140

edilemez hale gelen durum voyvodanın İzmirrsquoi terk etmesine neden oldu 578 Bunun

uumlzerine Suumlleyman Ağa ile işbirliği yapmak suretiyle olayları sona erdirmek iccedilin

padişah tarafından Aydın Muhassılı Abdullah Paşa goumlrevlendirildi Kuvvetleri ve

aldığı destekle İzmirrsquoe yuumlruumlyen Abdullah Paşarsquonın asilerin başlarını bazı vaatler

sonunda hile ile ele geccedilirmesi eşkıyaların dağılmasına neden oldu Olaylarla ilgili bir

diğer gelişme 1727 yılında Derviş Efendirsquonin acircyan reisi tayin edilmiş olmasıdır 579

İzmirrsquoe zor anlar yaşatanlardan biri de Sarıbeyoğlu Mustafa adındaki eşkıya

oldu Soley Bey ismiyle de anılan Sarıbeyoğlu Mustafa ve yandaşları 1735-1739

yılları arasında faaliyet goumlsterdi Sarıbeyoğlu Mustafa Batı Anadolursquoda yaygın bir

isyana liderlik etmek ve asayişi bozmakla kalmadı boumllgenin ticaret hayatını da

sekteye uğrattı Tokat kervanları dacirchil İzmirrsquoe gitmekte olan pek ccedilok kervanı soyan

Sarıbeyoğlu tuumlccarların korkulu ruumlyasıydı580 1736 yılında İzmirrsquoi yağmalamakla

tehdit eden Sarıbeyoğlursquonun girişimleri yerel otoriteler ve Frenkler arasında kurulan

işbirliği sayesinde etkisiz hale getirildi581 Aynı yıl Osmanlı hizmetine girerek

Avusturya ile yapılan savaşa kuvvetleri ile destek vermek şartıyla affedileceğinin

kendisine bildirilmesine rağmen Sarıbeyoğlu faaliyetlerine devam etti582

1735-1739 yıllarına ait huumlkuumlmlerden İstanbulrsquoun Batı Anadolursquonun asayişini

bozan Sarıbeyoğlursquonun halli iccedilin ciddi bir muumlcadele iccediline girdiği anlaşılmaktadır

1735 yılında Sarıbeyoğlursquonu cezalandırmakta kullanmak iccedilin uumlccedil şahi top ile uumlccedil yuumlz

guumllle Kuşadası kale dizdarından talep edilmiş583 1739 yılında ise beş yuumlz suumlvari

toplanması emredilmişti584

1738 yılı Mart ayında İzmir yolu uumlzerindeki Turgutlu Kasabasırsquona kadar

gelen Sarıbeyoğlu kenti tekrar tehdit etti Bu kez soruna ilgisiz kalan Frenk

milletleri kendilerinden talep edilen yardıma yanıt olarak ldquoFrenk milletleri Grand

578 Aktepe İzmir İsyanına Dair s 79 579 Aktepe İzmir İsyanına Dair ss 79 86 Guumlnay ss 98 ndash 99 Baykara s 108 580 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 35 Pınar Hacılar Seyyahlar s 69 581 Guumlnay ss 98-99 582 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 35 ndash 36 583 BOA CZB Dosya No43 Goumlmlek No2149 Tarih 15Ş 1148 584 BOA CAS Dosya No1149 Goumlmlek No51060 Tarih 12M1152

Signorrsquoun (Padişahın) izniyle buraya yerleşmişlerdir Bu meseleye karışmamız akıllı

bir hareket olmaz rdquo karşılığını verdiler585

Sarıbeyoğlu Bayındır uumlzerine yuumlruumlyuumlnce voyvoda tarafından İzmir halkı

silahlandırılarak isyancılarla goumlruumlşme yollarına başvuruldu Hoca Haliloğlu başta

olmak uumlzere ileri gelen acircyacircnların ve idarecilerin goumlruumlşmeleri sonucunda ikna edilen

Sarıbeyoğlursquona ldquoyuumlruumlyuumlş masrafı bedelirdquo olarak otuz kese para goumlnderildi586 Bu

olayın ardından Frenk caddesinin guumlvenliği iccedilin İzmir kadısından izin almak

suretiyle doumlrt buumlyuumlk ana kapı inşasına girişildi ve 1738 yılında başlayan inşaatın

masraflarını İzmirrsquodeki konsolosluklar karşıladı587 Sarıbeyoğlu İsyanı Osmanlı

kuvvetleri tarafından 30 Nisan 1739 yılında bastırıldı ve yakalanıp idam edilen

Sarıbeyoğlursquonun kesik başı İstanbulrsquoa goumlnderildi Ayrıca Goumlkccedileadarsquoya kaccedilan

arkadaşlarının da yakalanmaları emredildi588

İzmirrsquode dava konusu olan bir başka eşkıyalık olayı ise şoumlyledir 1763

yılında vergi tahsildarı İlyas oğlu Huumlseyin Ağarsquonın goumlrevlendirdiği tahsildar Kara

Acircdemoğlu Mustafa Boumlluumlkbaşı isimli eşkıya İzmir sakinlerinden Ayşe tarafından

dava edildi Ayşersquonin dilekccedilesi adı geccedilen eşkıyanın bayram akşamı evini bastığı

oğlu Mehmedrsquoi alıp goumltuumlrduumlğuuml ve onu uumlccedil defa doumlverek sakatladığı şeklindeydi589

Nitekim dava sonucunda haklılığı ortaya ccedilıkan Ayşersquonin başına gelen bu olay

goumlrevini koumltuumlye kullanarak halka zulmetmeye kalkışan kişilerin eşkıyalığına dair

ccedilarpıcı bir oumlrnektir

585 Necmi Uumllker ldquoSarıbey Oğlursquonun İzmirrsquoe Yuumlruumlyuumlşuuml ve Avrupalı TuumlccarlarrdquoTarih İncelemeleri

Dergisi Sayı 4 1989 (Sarıbey Oğlursquonun) s 45 586 Uumllker Sarıbey Oğlursquonun s46 Guumlnay ss 98 ndash 99 Pınar Hacılar Seyyahlar s69 Baykara s

109 587 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 39 588 Uumllker Sarıbey Oğlursquonun s48 Ayrıca bkz BOA CZB Dosya No20 Goumlmlek No977 Tarih

29Ra1152 589 Hezarfen s 268

SELANİK KENTİ

31FİZİKİ YAPI

311 Coğrafi Konum

Selanik Balkanlarrsquoın başlıca liman kentlerinden biridir İzmir ile

kıyaslandığında tarihi geccedilmişi ccedilok da eskiye dayanmayan Selanik kenti coğrafi

konumunun sağladığı imkacircnlar ticaret potansiyeli ve zengin hinterlandı ile dikkatleri

uumlzerine ccedileken bir kent oldu Bu doğal zenginlik yanında pek ccedilok kuumlltuumlre ev sahipliği

yapan Selanik bu kuumlltuumlrel ccedileşitliliğin yarattığı alt yapı sayesinde kendinden soumlz

ettirmeyi ve tarihteki yerini almayı başardı P Risalrsquoin yalın anlatımı Selanik kentini

ve sahip olduğu ruhu oumlzetler niteliktedir

ldquoTuumlm iklimler ona efendi goumlnderdi ve tuumlm denizler soyguncuhellip

Sarasenler Normanlar Katalanlar Tuumlrkler her ırktan korsanlar geccedilerken ona

hakaret ettiler Katliamları salgınları yangınları tuumlm felaketleri tanıdıhellip

sayısız tahakkuumlm ve sayısız rejim goumlrduuml Helenleşmiş Arnavutlar Romalılar

Bizanslılar Normanlar Franklar Lombarlar Venedikliler Tuumlrkler birbirini

izledi fakat onu alt edemedilerhellip XV yuumlzyıla kadar dil ve ruh olarak Yunandır

İber Yarımadası Yahudilerinin buumlyuumlk goumlccediluumlnden itibaren Tuumlrklerin yumuşak

sultası altında kısa suumlrede duumlşuumlnce olarak Latin dini inanccedil olarak Yahudi

olurrdquo 590

Yunanlıların Thessaloniki (Thessalonica) Bulgar ve Makedonların Solun

veya Solon (Soloun) Ulahların Sourona ismiyle andıkları kent Tuumlrkler tarafından

Selanik ya da Selnik (Salenik) isimleriyle tanınmaktadır591 Selanikrsquoe Almanlar

Saloniki İngilizler Salonica İtalyanlar Salonicco derken Fransızca adı Salonique

İspanyol Yahudileri tarafından da kullanılan şeklidir592

Selanik 40deg38prime kuzey enlemi ile 22deg58prime doğu boylamında yer almaktadır

Zengin tarım imkacircnları sunan farklı iklim oumlzellikleri ile yakın ve ters izotermler

nedeniyle oluşan kuvvetli ruumlzgacircrlar Balkanlarrsquoın iki oumlnemli oumlzelliğiydi Selanikrsquoin

590 Risal pp v ndash vii

591 Jane K Cowan (Ed) Macedonia The Politics of Identity and Difference Pluto Press London

2000 p xv Risal p 91

592 Ernest De Witt Burton ldquoNotes on Thessalonicardquo The Biblical World Vol VIII No11896 p

Vardarakirsquosi buna guumlzel bir oumlrnekti593 İstanbul ile aynı paralelde olmasına karşın

Selanikrsquote yazlar ccedilok sıcak kışlar ise ccedilok soğuk geccedilerdi594

Coğrafi konum itibariyle Selanik Adalar Denizi sahilinde Balkan Dağlarırsquonın

guumlneyinde Thermaikos Koumlrfezi (Thermaic Gulf) kıyısında Khalkidiki (Halkidiki)

Yarımadasırsquonın batısında Gallikos ve Vardar (Axios) Nehirlerirsquonin ovalarına nazır

yuumlksekliği 1210 metre civarındaki Khortiatis (Hortaccedil) Dağı eteklerinde yer

almaktadır595 Thermaic Gulf boumllgesinin başında Vardar Nehrirsquone yakın Olimpos

Dağırsquona bakan Selanik ana ticaret yollarının kesiştiği bir noktada bulunmaktadır596

Aynaroz Yarımadası ve Aynaroz Koumlrfezirsquonden batıya doğru ilerledikccedile

sırasıyla Longoz Yarımadası Kesendire (Ksendire Kassandra) Yarımadası ve

Kesendire Koumlrfezi ile karşılaşılır Uumlccedil buumlyuumlk parmak şeklindeki bu yarımadalar

Khalkidiki Yarımadasırsquona bağlıdır Bahsi geccedilen sahil Khalkidiki Yarımadası burnu

itibariyle kuzeybatıya youmlnelerek Selanik Koumlrfezirsquonin doğu boumlluumlmuumlnuuml meydana

getirmektedir Kesendire Yarımadası ile Tesalya sahili arası yaklaşık 46 km olduğu

halde Selanik Koumlrfezirsquonin ağzı kuzey youmlnuumlnde ilerledikccedile daralmakta ve Khalkidiki

Yarımadasırsquonın Apanomi burnu ile batı kıyısının Atride burnu arasındaki genişlik 19

kilometredir Karaburun ile Vardar Nehrirsquonin koumlrfeze doumlkuumllduumlğuuml yerler arası oluşan

ikinci bir koumlrfezle daralmaya devam ederek 6 kilometreye inen bir genişlik soumlz

konusudur Bu noktadan kuzeydoğuya doumlnerek oluşan uumlccediluumlncuuml bir koumlrfezle kuzeydeki

Kuumlccediluumlk Karaburun ile Galik arasının daha da darlaşması Selanik Limanırsquonı meydana

getirmektedir597

XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret eden Evliya Ccedilelebi Selanikrsquoin

Akdenizrsquoin Rumeli sahilinde 100 mil bir koumlrfezin batısında ve boğazın liman

kenarında uumlccedil tarafı sağlam yapılarla ccedilevrili olduğunu aktarmaktadır Kuzeyindeki

Hortaccedil Sultan Dağlarırsquonın Selanik iccedilin doğal bir savunma kalkanı olduğunu belirten

593 Georges Castellan Balkanların Tarihi 14-20 Yuumlzyıl Milliyet Yay İstanbul1995 s 18

594 Osman Oumlndeş Asırlar Boyunca Selanik Hayat Matbaası1972 s 7

595 Ana Britanica Cilt XIX İstanbul 1990 s 213

596 Buumllent Oumlzdemir ldquoSelanikrsquoin 1840rsquolı Yıllardaki Nuumlfus Yapısı Uumlzerine Bir Denemerdquo Osmanlı

Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Nuumlfus Yapısı) s572

597 Şemsettin Sami Kamusursquol-Arsquolam Cilt IV Mihran Matbaası İstanbul1311 s 2595

Evliya Ccedilelebi dağlar iccedil hisara mani mesafede olduğundan asla top ulaşmayacağını

soumlylemektedir598

312 Selanikrsquoin Tarihccedilesi

3121 Osmanlı Fethinden Oumlnce Selanik

Selanik Makedonya Kralı Kassander (Cassander Kassandros Cassandrea)

tarafından eski Potidaea kenti civarında İOuml 315rsquote kuruldu Kral Kassander karısı

yani Buumlyuumlk İskenderrsquoin kız kardeşi Amyntasrsquoın oğlu Philiprsquoin kızı Thessalonikirsquonin

(Thessalonike Thessalonica) ismini onu onurlandırmak adına bu kentte verdi 599

Kral Kassander Apollonia Chalastra Therma Gariskos Aineia ve Cissus

koumlylerinin de iccedilinde yer aldığı toplam yirmi altı koumlyden toplulukları alıp Selanikrsquoe

yerleştirdi Kuruluşunun ardından bir ticaret merkezi olarak dikkatleri uumlzerine ccedileken

Selanik Roma Konsuumlluuml Aemilius Paulus tarafından İOuml 168 yılında Pydna Savaşı ile

Roma İmparatorluğursquonun hacirckimiyetine girdi600

Makedonya ile Roma arasında geccedilen Pydna Savaşırsquonda Makedonya Kralı

Perseus Pydna doğru ilerledi ve onu takip eden Romalılar tarafından koumlrfezde

sıkıştırıldı İOuml 22 Haziran 168 yılında Pydna guumlneyinde gerccedilekleşen ve bir saat

suumlren kanlı muumlcadele Romalıların galibiyeti ile son buldu Bu zaferin ardından

Romalılar memleketi doumlrt boumllgeye ayırarak federatif cumhuriyetler şeklinde

teşkilatlandırıp Amphipolis Thessalonike Pella Pelagonia bu doumlrt boumllgenin

merkezleri oldu601 Bu tarihten sonra Roma İmparatorluğu egemenliği altında

yaşayan Selanik kenti imparatorluk ikiye ayrıldıktan sonra Venedik tarafından

alınana değin Bizans İmparatorluğu egemenliğinde kaldı602

598 Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi (Haz Seyit Ali Kahraman Yuumlcel Dağlı ve Robert Dankoff) VIII

Kitap YKY İstanbul 2003 (VIII Kitap) s 65

599 William Miller ldquoSalonikardquo The English Historical Review Vol 32 No 126 1917 p162

Nancy Stein ldquoIn Quest of the Presence of the Absence The Case of Salonikardquo The International

Journal Of The Humanities Vol5 No8 2007 p127 Vilma Hastaoglou-Martinidis ldquoPreservation

of Urban Heritage and Tourism in Thessalonikirdquo Preserving Places Mass Tourism and Quality of

Life Workshop at METU Cultural and Convention Centre 05-06 12 2008 p 1 Sami s 2592

600 Oumlndeş s 8 601 Halil Demircioğlu Roma Tarihi Cumhuriyet I Kısım Menşersquolerden Akdeniz Havzasında

Hacirckimiyet Kurulmasına Kadar TTK Ankara 1987 ss 378 ndash 381

602 Kostas Theologou ve Panayotis G Michaelides ldquoThe role of Jews in the late Ottoman and early

Greek Salonicardquo Journal of Balkan and Near Eastern Studies Vol12 No3 2010 p 308

İOuml 146 yılına gelindiğinde Makedonyarsquoya yeniden bir duumlzen getirme

kararlığıyla harekete geccedilen Romalılar Makedonya Eyaletirsquoni tesis etti Merkezi

Selanik olan bu yeni Makedonya Eyaleti Batıda Adria Denizirsquonden Ege Denizirsquone

ve Trakyarsquoya kadar uzanan geniş bir alanı kapsamaktaydı 603

Kentin ticari bir liman olarak ortaya ccedilıkışı ise Roma İmparatorluğu

doumlneminde yapılan Adriyatikrsquoten İstanbulrsquoa en kısa kara yolu ldquovia egnatiardquo

sayesindedir Boumlylelikle Selanik Balkan Yarımadasırsquonda transit bir liman roluuml

oynamaya başladı604 Adriyatikrsquoi İstanbul ve Ccedilanakkale Boğazlarırsquona bağlama

amaccedillı Romalılar tarafından inşa edilen Via Egnatia hem tuumlccarların kullandığı hem

de imparatorluğun posta hizmetlerinde kullanılan askeri bir yoldu605 Bu yol

sayesinde Balkanlar İtalya ile olduğu gibi Ege ile ve daha oumltede Efes ile doğrudan

bağlantı iccedilinde oldu Via Egnatiarsquonın geleneksel işlevi Osmanlı doumlneminde değişime

uğrayarak bir yol şebekesi haline geldi ve Dıraccedil-Venedik Selanik Marmara ile

Doğu Ege kıyısı İzmir arasında bir bağlantı kuruldu606 Yuumlzyıllardır değişmeyen

Balkan guumlzergacirchında Morova-Vardar Yolu Belgratrsquoı Selanikrsquoe Morova-Mericcedil

Yolu Tunarsquoyı Bizansrsquoa Via Egnatia Yolu ise Dyrrachiumrsquou (Durazzo Draccedil)

Selanikrsquoe bağlardı607

603 Miller p 162 Demircioğlu ss 395 ndash 396

604 John Baxevanis The Port of Thessaloniki Institute for Balkan Studies Thessaloniki 1963 p 3

605 Elizabeth A Zachariadou (Ed) Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699)

Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 svii

606 İlber Ortaylı ldquo16 Yuumlzyılda Rodosto (Via Egnatiarsquonın Marmararsquodaki Uzantısı)rdquo Sol Kol

Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt

Yay İstanbul 1999 s 216

607 Castellan s 17

Harita 8 Via Egnatia

Kaynak httpcultureroutesinturkeycomcvia-egnatia (18092012)

Selanikrsquoe ticari oumlnem kazandıran soumlz konusu yol dışında Romalıların kentte

yaptıkları oumlnemli imar faaliyetleri vardı İS 305 yılında Selanikrsquoin guumlneydoğu

boumllgesinde Galerius Valerius Maximilianus Sezar ve daha sonra Augustus tarafından

bir saray kompleksi inşa edildi Yine bu kompleksin kuzeyinde kentin doğu

surlarının ortasında V yuumlzyılda St George Kilisesirsquone doumlnuumlştuumlruumllen Rotunda

Egnatia Caddesirsquonin guumlneyinde ise bir saray ve hipodrom yer almaktaydı Oumlte

yandan İmparator Konstantinus doumlnemi Selanikrsquoe yapay bir liman inşa edildi

Theodosius ise Persli generali Hormisdasrsquoa guumlnuumlmuumlze dek korunan kent surlarını

inşa etme goumlrevini verdi608 Selanik ayrıca Roma Doumlnemine ait iki zafer kemerine

sahipti Bunlardan en eskisi kentin batı sınırında Via Egnatia uumlzerinde kurulu olup

Aziz Paulus (St Paul) zamanından beri vardı Diğeri kentin doğu sınırında Via

Egnatia uumlzerindeki koumlpruumlyduuml Bu koumlpruumlnuumln adı halk arasında Konstantinus (The

Arch of Constantine) Kemeri olarak geccedilmesine rağmen konuyla ilgili yapılan

araştırmalar bu kemerin İmparator Galerius (İS 305-311) doumlnemine ait olduğunu

Yuvarlak ve kubbeli yapı

608 Vacalopoulos Thessaloniki p19ndash22

goumlstermektedir609 Nitekim soumlz konusu yapı guumlnuumlmuumlzde de Galerius Kemeri olarak

anılmaktadır

Selanikrsquoin geccedilmişinde Roma doumlneminin izlerini taşıyan bir de acı bir olay soumlz

konusudur 390 yılında hipodrom yarışları arifesinde ccedilıkan bir arbedenin yarattığı

isyanın cezası I Theodosius tarafından buumlyuumlk yarışa gelen kent sakinlerinin

hipodromda katledilmesiyle verildi Genelde katliamın bilanccedilosu 7000 Selanikli

olarak verilse de Miller bu sayıyı 15000 olarak vermektedir610

Vardar Nehrirsquonin ulaşıma elverişliliği sayesinde Bizans İmparatorluğu

doumlneminde ticaret ve tersane faaliyetleri gelişen Selanik bu doumlnem imparatorluğun

en buumlyuumlk ikinci kentiydi611 Bizans iccedilin İstanbul politik ve kuumlltuumlrel bir guumlneş

Selanik ise İstanbulrsquoun birincil uydusuydu612 Bu doumlnem Selanik Slav akınlarına

maruz kalacaktır Bizans iccedilin Slav tehlikesi ilk olarak Justinianos (518-610)

doumlneminde kendini goumlsterdi Asıl amaccedilları Akdeniz kıyılarında ccedilıkış noktalarına

sahip olmak olan Slavların bu amaccedil doğrultusunda seccediltikleri kent Selanik oldu613

Justinianos ile başlayan Slav tehlikesine Balkan Yarımadasırsquonın kuzey doğusuna

yerleşen Hırvatlar ve Sırpların yerleşmesi izledi Tuumlm lllyricumrsquoa yayılan Hırvatlar

ve Sırplar Hıristiyanlığı kabul ettiler ama sayıları artan bazı Slav boyları tarafından

Selanik 617 ve 619 yılı kuşatmalarına maruz kaldı 614

Selanik iccedilin bahsi geccedilen tehlikelere Bulgar ve Arap baskılarını da eklemek

gerekir 893-971 yıllarında Selanikrsquoe goumlzuumlnuuml diken Bulgar Kralı Borisrsquoin oğlu

Simeonrsquou 976-1014 yılları arasında Samuelrsquoin baskıları izledi615 Doumlnemin

gelişmelerinde Bulgarlar iccedilin kentin manevi değeri olan Selanik doğumlu Cyril ve

Methodius kardeşlerin Bulgar ve Moravianlar arasında (Moravyalı) Hıristiyanlığı

yaymaları da goumlz ardı edilmemelidir Cyril ve Methodius kardeşler Hıristiyanlığın

609 Burton pp 12 ndash 14

Soumlz konusu yapı Selanikrsquote İS 303 yılında İmparator Galerius onuruna Romalılar tarafından inşa

edilen zafer takıdır Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Jill Dubois Xenia Skoura ve Olga Gatsaniti Cultures of

the World Greece Marshall Cavendish Benchmark New York2003p 14

610 Miller p 163 Oumlndeş s 8

611 Baxevanis p 3

612Eran Fraenkel Skopje From The Serbian to Ottoman Empires Conditions for The

Appearance of a Balkan Muslim City Yayınlanmamış Doktora Tezi University of Pennsylvania

1986 p 125

613 Paul Lemerle Bizans Tarihi İletişim Yay İstanbul 2006 s 59

614 Lemerle ss 73 ndash 74

615 Oumlndeş s 8 Lemerle s 97

esaslarını Avrupa iccedillerine Selanikrsquoten taşıdı ve dolaylı olarak modern zamanların

dikkat ccedileken Moravian misyonerliğinin kurucuları oldu616 Yine 904 yılında bir

Muumlsluumlman korsanlar filosunun baskınla ele geccedilirdiği kent yağmalanmış ve bu

korsanlar pek ccedilok ganimet ve 20000rsquoden fazla savaş esiriyle Suriye youmlnuumlne hareket

etti617

Bu saldırı ve baskılara karşın Selanik ekonomik accedilıdan gelişimine XII

yuumlzyılda Komnenosrsquolu imparatorların idaresinde devam etti Fakat I Manuelrsquoin

oumlluumlmuumlnuumln ardından sıkıntılı anlar yaşandı Her ne kadar ertesi yıl geri alınmış olsa da

kent 1180 yılında Sicilya Normanlarırsquonın eline geccedilti ve bu olaydan buumlyuumlk zararlar

goumlrduuml618 Bizans İmparatoru I Andronikos (Komnenos) doumlneminde Normanlar

Dyrrachiumrsquou geri aldılar ve Konstantinopolis youmlnuumlnde ilerlediler Bu gelişme

sonrası ayaklanan halk Andronikos yerine II Isaakos Angelosrsquou başa geccedilirdi ve

Normanlar Selanik ve Dyrrachiumrsquodan kovuldular619

616 Burton p 10

617 Lemerle s 95 618 Sami s 2592

619 Lemerle s 111

Bizans İmparatorluğu doumlnemi Selanik kenti hakkında ayrıca bkz John W Barker ldquoLate Byzantine

Thessalonike A Second Cityrsquos Challenges and Responsesrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium

on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 5 ndash 33

Charalambos Bakırtzıs ldquoThe Urban Continuity and Size of Late Byzantine Thessalonikerdquo

Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot)

No 57Washington 2003 pp 35 ndash 64 Slobodan Ćurčıć ldquoThe Role of Late Byzantine Thessalonike

in Church Architecture in the Balkansrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 65 ndash 84 Nevra Necipoğlu

ldquoThe Aristocracy in Late Byzantine ThessalonikeA Case Study of the Cityrsquos Archontes (Late 14th

and Early 15th Centuries)rdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 133 ndash 151 Franz Tinnefeld

ldquoIntellectuals in Late Byzantine Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late

Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003pp 153 ndash 172 Ceacutecile

Morrisson ldquoThe Emperor the Saint and the City Coinage and Money in Thessalonike from the

Thirteenth to the Fifteenth Centuryrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003pp173 ndash 203 Angeliki E Laiou

ldquoEconomic Concerns and Attitudes of the Intellectuals of Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks Papers

(Symposium on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington

2003pp 205 ndash 223

Resim 2 Galerius Kemeri

Kaynak httpwwwmlahanasdeGreeceCitiesSalonikiGalerius01html (18092012)

3122 Selanikrsquoin Fethi ve Osmanlı Doumlnemi

Selanik iccedilin XIV yuumlzyıl gelişmeleri de sancılı bir doumlnemi işaret etmekteydi

İmparator Ioannes tarafından oğlu Manuel Selanikrsquoe otonom youmlnetici olarak atandı

Ancak kentin her yanı Sırp toprakları ile ccedilevrili olduğundan adeta kuşatma

altındaydı Bu koşullara rağmen kentin ayakta durabilmesinin sebebi eski surlarının

sağlamlığı ve Selanik uumlzerinden Makedon boumllgeleri ile ticaretleri devam eden

Latinlerin menfaatleriydi620

Selanik Valisi Manuelrsquoin Serezrsquoi işgal etmeye kalkması uumlzerine I Murad

Ccedilandarlı Hayreddin Paşa komutasındaki orduyu Serezrsquoe goumlnderdi Nitekim Selanik

1387 yılında Hayreddin Paşa ile Evrenos Bey komutasındaki Tuumlrk orduları

tarafından doumlrt yıllık bir kuşatmanın ardından ilk kez zapt edildi Kısa suumlreli Osmanlı

hacirckimiyetinin ardından elden ccedilıkan kent Yıldırım Bayezid doumlnemi iki defa

kuşatılarak 25 Mayıs 1391 yılında ele geccedilirildi ve kardeşi Manuelrsquoin yerine geccedilmiş

620 Nicolae Jorga Osmanlı İmparatorluğu Tarihi Cilt IYeditepe Yayınevi İstanbul 2005 s 225

olan Andronikos Ekim ayında kaccedilarak İstanbulrsquoa sığındı Ancak kent bir suumlre sonra

yine Bizanslıların eline geccedilti621

Harita 9 Bizans Doumlnemi Selanik Kenti

Kaynak Christophe Giros ldquoPresence Athonite a Thessalonique XIIIe-XVe Sieclesrdquo

Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike)Vol57 2003

621Melek Delilbaşı ldquo16 Yuumlzyılda Via Egnatia ve Selanikrdquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via

Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 (Via

Egnatia) s73 Jorga s 259 Oumlndeş s 9

1402 yılında meydana gelen Ankara Savaşı sonrası tekrar Bizans

hacirckimiyetine verilen Selanik 1411rsquode Musa Ccedilelebi ve 1416 yılında I Mehmed

(Ccedilelebi) tarafından kuşatıldı Bitmek bilmeyen Tuumlrk akınları ve bunu izleyen accedillık

kente zor anlar yaşattı622 Hem kentin hem de Andronikosrsquoun iccedilinde bulunduğu

durumun yarattığı koşullar Venedikrsquoin lehinde seyretti Bir yandan sara noumlbetleri bir

yandan da Fil hastalığı ile boğuşan ve Tuumlrklerin ablukası altındaki Andronikos

geleneklere saygı goumlstermeyi Rum ruhbanını yerinde bırakmayı ve limanı Bizans

gemilerine accedilık tutmayı taahhuumlt ettiği takdirde Venedikrsquoe Selanikrsquoi Kassandra

Yarımadasırsquonı ve Vardar Boumllgesirsquoni devretmeyi teklif etti Aynı şekilde Andronikos

Osmanlı tarafına da bir anlaşma oumlnerisinde bulundu Andronikosrsquoun kent gelirlerinin

uumlccedilte birini talep ettiği bu anlaşmaya Osmanlı Devletirsquonin yanıtı tahmin edileceği

uumlzere reddetmek oldu Nihayetinde Andronikos amacına ulaştı ve Selanik 1423

yılında Venediklilere satıldı623

Bu olayın ardından durumu kabullenmiş gibi goumlruumlnmeyi tercih eden II

Murad Selanikrsquoin alınmasına ilişkin tepkisini Osmanlı ile olağan anlaşmalarını

yenilemeye gelen Venedik heyetini geri ccedilevirmek suretiyle ortaya koydu Padişah bu

heyete

ldquondash Selanik babamdan kalma muumllkuumlmduumlr buumlyuumlk babam Bayezid

bacirczusunun kuvvetiyle burasını Rumlardan aldı eğer oranın idaresi Rumların

elinde bulunsa idi bunlara haksızlık ettiğimi belki iddia edebilirlerdi Siz ise

İtalyarsquodan gelen Latinlersiniz buralara sokulmanıza sebep ne Arzunuzla ya

oradan ccedilekiliniz yoksa hemen geliyorumrdquo cevabını verdi 624

Kentin Venedikrsquoe bırakılması ve Selanikrsquoin ccediloumlzuumlm bekleyen bir soruna

doumlnuumlşmesi II Muradrsquoı harekete geccedilirdi Selanik Venedik kaynaklarına goumlre 13

Mart Rum bir tarihccediliye goumlre 29 Mart 1430 tarihinde doumlrt guumlnluumlk bir kuşatmanın

ardından Osmanlı hacirckimiyetine girdi İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı bu tarihi 2 Mart

1430 olarak vermektedir625

Selanikrsquoin zaptı ile ilgili bilgi veren kaynakların goumlruumlşlerindeki ortak nokta

buumltuumln kiliselerin yağmalandığı ve kutsal Teodorarsquonın kilisesindeki zenginliklerin

622 Delilbaşı Via Egnatia s 73

623 Jorga s 352 624 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk Osmanlı Tarihi Cilt I TTK Ankara (Tarihsiz) (Buumlyuumlk) s

625 Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk s 410

Tuumlrkler tarafından paylaşıldığı şeklindedir Ayrıca II Murad buraya Vardar Yenicesi

ve diğer kentlerden Tuumlrk aileleri getirtti ve Ayadimitri (Sen Demetriyos) kilisesi

ibadetleri iccedilin Rumlara ayrıldı Yine II Muradrsquoın camiye doumlnuumlştuumlrduumlğuuml Meryem Ana

Kilisesi ve Prodomos Manastırı dışında bir de kutsal binalardan getirilen mermer

taşlarla Selanikrsquote II Murad iccedilin bir hamam inşa ettirildi626

Oumlzetle Selanikrsquoin 1430 yılı itibariyle fethi 1912627 yılına kadar suumlrecek olan

Osmanlı hacirckimiyetinin başlangıcıydı Osmanlı hacirckimiyeti sonrası Selanikrsquoin gelişimi

hakkında şu noktalara temas etmek gerekmektedir İlk husus Selanikrsquote uygulanan

iskacircn politikası ile kentin ldquoOsmanlı kentirdquo haline doumlnuumlşuumlmuuml ikincisi ise idari yapıya

ilişkin duumlzenlemelerdir

31221 Fetih Sonrası Osmanlı Duumlzeninin Tesisi

Bununla ilgili olarak II Murad oumlncelikle terk edilmiş mahalleleri

nuumlfuslandırmak iccedilin kendisine geri doumlnen tutsaklara oumlzguumlrluumlklerini verip

yerleşimlerini sağladı Sonrasında oluşan guumlven ortamıyla zaten kenti terk etmiş olan

Selanikliler zamanla geri doumlnduuml ve Sultan tarafından geri gelen Rumlara eski evleri

iade edildi Nuumlfusu fazla olan civar yerleşimlerden oumlzellikle Yenice Vardarrsquodan ccedilok

sayıda Muumlsluumlman goumlccedilmen kentteki boş evlere yerleştirildi628 Boumlylelikle kentin

guumlneydoğusundaki Hipodromun etrafında Kassandra Kapısırsquondan denize kadarki

mahalleler Rumlara bırakılırken yuumlksekteki kuzeydoğu duvarından Vardar

Caddesirsquone kadar olan yerler yeni gelenlere ayrıldı 629

Kent nuumlfusuna youmlnelik uygulamalar dinsel mekacircnlar iccedilinde soumlz konusuydu

Rumlara bırakılan doumlrt kilise şunlardı Zafer Takırsquonın yakınındaki Aziz George

Bazilikası Azize Sofia (Ayasofya) Bazilikası Aziz Demetrius Bazilikası ve Aziz

Menas Kilisesi Camiye doumlnuumlştuumlruumllen kiliselerin bazıları ise şunlardı Bakire

626 Melek Delilbaşı ldquoSultan II Muradrsquoın Fethinden Sonra (29 Mart 1430) Selanikrsquote İzlediği Politika

ve Bir Hamam Kitabesirdquo Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XIV25 1982 (II Muradrsquoın) s361

Jorga s 358 Lemerle ss 129 ndash 130 Delilbaşı Via Egnatia s 73 Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk s 410

627 9 Kasım 1912 yılında Yunan taaruzuna teslim olan Selanik kenti 10 Ağustos 1913 yılında

imzalanan Buumlkreş Antlaşması ile resmen Yunanistanrsquoa bırakıldı Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Nuri Yavuz

ldquoBirinci Balkan Harbi ve Selanikrsquoin Kaybırdquo Akademik Bakış Cilt I Sayı 2 2008 ss 139 ndash 154

628 Melek Delilbaşı Johannis Anagnostis ldquoSelanik (Thessaloniki)rsquoin Son Zaptı Hakkında Bir

Tarihrdquo (Sultan II Murad Doumlnemine Ait Bir Bizans Kaynağı) TTK Ankara 1989 s 41 Risal p

629 Risal p 91

Acheiropoietos (Eski Cuma) Bazilikası Dokuz Havari Kilisesi (Suksu Camii) Azize

Katarina (Yakup Paşa Camii) Başmelekler Kilisesi (Eski Şerife Camii) Aziz Elie

(Eski Saray Camii) ve Theotocos Kilisesi (Kazancılar Camii)630 Tuumlrk nuumlfusun

artışıyla birlikte Azize Sofia ile Aziz Demetrius Kiliseleri ilki eski adıyla Ayasofya

Camii diğeri Kasımiye Camii adını alarak ibadet iccedilin Muumlsluumlmanlara tahsis edildi

Aziz George Kilisesirsquoni ise 1591 yılında Hortacı Suumlleyman Efendi adında bir derviş

Rumlardan alarak camiye doumlnuumlştuumlrduuml ve kendi adını verdi631

Kent nuumlfusunun şekillenmesinde II Muradrsquoın muumldahalesinden sonraki ikinci

aşama Selanikrsquoe yerleştirilen Yahudi nuumlfus oldu Selanikrsquoe en buumlyuumlk Yahudi nuumlfus

Sultan II Bayezid doumlnemi 1481-1512 yılları arasında yerleştirildi 1492 yılında

İspanyarsquodan gelen Sefarad (Sephardic) goumlccediluumlyle Selanik Osmanlı youmlnetiminin

Yahudileri yerleştirdiği uumlccedil oumlnemli yerleşim yerinden biriydi Ayrıca bu Yahudi

nuumlfusu Osmanlı askerini giydirmekle sorumlu kılan Osmanlı politikası sayesinde

Selanik bir imalat merkezi halini aldı632 1492 yılında İspanyarsquodan 1493 yılında

Sicilya ve Guumlney İtalyarsquodan ve 1497 yılında Portekizrsquoden suumlruumllen Sefarad

Yahudilerinin oumlnemli bir kısmının Selanikrsquoe yerleşimi ile 1519 yılı tahrir defterine

yansıyan şekliyle kentteki milletlerin genel manzarası şu şekildedir633

Tablo 31 Cemaatlere Goumlre Selanik Nuumlfusu (1519)

Millet Muumlcerred Sayısı Hane Sayısı (Toplam)

Muumlsluumlmanlar 282 1374

Rumlar (Ortodoks) 55 1087

Yahudiler 930 3174

Kaynak İlhan Tekeli ve Selim İlkin ldquoİttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selanikrsquoin

Toplumsal Yapısının Belirleyiciliğirdquo Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-

1920) Birinci Uluslararası Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (11-

13 Temmuz 1977 Ankara) Meteksan Ankara 1980 (İttihat ve Terakki) s355

630 Risal p 92

631 Risal p 93 632 Cemil Oktay ldquoEdgar Morinrsquoin Kalemiyle Selanikrdquo Tarık Zafer Tunayarsquoya Armağan İstanbul

Barosu Yayını 1992 s496 Oumlndeş s 11

633Oumlzguumlr Kolccedilakrsquoın verdiği bilgiye goumlre 1519 tarihli icmal tahrir defterine goumlre bu sayı 930

muumlcerred ve 3143 hanedir Kolccedilak s 22

Oumlte yandan Selanikrsquote uygulanan iskacircn politikası tesaduumlficirc olmayıp belli bir

amaca youmlnelik olduğunu vurgulamak gerekmektedir Osmanlı youmlnetimi Yahudi ve

Hıristiyan nuumlfus arasında geccedilmişten gelen ldquokan iftiralarırdquo kaynaklı duumlşmanlığı kendi

lehine kullanma yoluna gitmişti Boumlylelikle Selanikrsquote mevcut Yahudi nuumlfusu daha

da arttırmak suretiyle oumlzellikle Rumların boumllgedeki nuumlfuzları kırılmaya

ccedilalışılmıştı634

31222 Osmanlı İdaresinde Selanik

Osmanlı hacirckimiyetine girdikten sonra Selanikrsquoteki Bizans idari sistemi

uumlzerinde ccedilok buumlyuumlk bir değişiklik yapılmaksızın Bizans valisinin yerini Osmanlı

Paşası aldı Feodal youmlnetim anlayışının temsilciliğini sipahilerin yaptığı Selanikrsquote

zeamet sahipleri savaş zamanı 6000 ve eşkinci denilen 12000 kişilik askeri kuvveti

ccedilıkarmakla sorumlu tutuldu635 Oumlte yandan II Murad tarafından Selanikrsquoin tuumlm

gayrimenkullerinin doumlkuumlmuuml yapılarak sahipsiz muumllkler kendine bağlandı Ayrıca

Sultan hizmetindeki uumlst duumlzey Tuumlrklere araziler hibe etti Bunlar arasında Osmanlı

doumlnemi İslamiyetrsquoe geccedilmiş olan Evrenos ailesine hizmetleri dolayısıyla Selanik ve

ccedilevresinde geniş araziler verildi636

Selanik kenti batıda Vardar Yenicesi kenti ve Vodina Kasabası ile sınırdı

Kentin kuzeyinde Beşik ve Lankada kasabaları yer alırken aynı guumlzergacirchta

Sidrekapsi Kasabası vardı Karaferya Yenişehir Tırnova Ermiye Ccedilatalca ve

Velesin Kasabaları ile Serfice Alasonya Koloz ve Kesendire Kaleleri kentin

guumlneyinde yer almaktaydı637

994-9981586-1590 10011592 ve 1002-10031593-1594 yıllarında

Rumelirsquode bulunan Menacirczıruumlrsquol-Avacirclim adlı eserin sahibi Osmanlı Seyyahı Acircşık

Mehmed eserinde Selanik hakkında şu bilgileri vermektedir Selanik ve İstanbul

634 Ali Arslan Avruparsquodan Tuumlrkiyersquoye İkinci Yahudi Goumlccediluuml Truva Yay İstanbul 2006 ss 144 ndash

635 Oumlndeş s10

636 Risal p 94

637 Ccedilelebi VIII Kitap s 75

arası on uumlccedil guumlnluumlk yol olup denizden 350 mildir Selanikrsquoten Yenice-i Vardar yarım

menzil Avret-Hisarı ise bir menzildir Yine Selanikrsquoten Usturumca uumlccedil guumlnluumlk Siroz

iki guumlnluumlk Sidrekapsi iki menzilden638 az ve Dırama uumlccedil guumlnluumlk yoldur Kavala ise

doumlrt guumlnluumlk yoldur639 Yine atlı kervanlarla Manastırrsquodan Selanikrsquoe gidiş Vodena

(Edessa) Ostrovo Goumlluuml uumlzerinden toplam 29 saat yani doumlrt-beş guumlnluumlk bir yol olup

Selanik-Orfani arası ise 24 saatti640

1733rsquolerde kenti ziyaret etmiş olan Cizvit Misyoner Jean Baptiste Souciet

raporunda Selanikrsquoin iki kuumlmeli bir ccedilevreye sahip olduğunu 23rsquouumlnuumln binalarla geri

kalanınınsa meyve bahccedileleri ve bahccedilelerle oumlrtuumlluuml olduğunu soumlylemektedir641

Nitekim Selanik 1860rsquolara kadar ortaccedilağa ait kendi kent surları sınırlarının dışına

ccedilıkamadığı gibi642 guumlnbatımında kapıları kapanan Selanikrsquoe ancak guumlnduumlz

girilebilmekteydi ve bu durum XIX yuumlzyılın ortalarına kadar boumlyle devam etti643

3131 Selanik Kalesi ve Limanı

Selanikrsquote eski ve yeni kenti ayıran ve guumlnuumlmuumlzde de ayakta olan kent

surlarının inşası IV yuumlzyılda Theodosius doumlnemine dayanmakta ve doumlrt kilometrelik

bir ccedilevre uzunluğuna sahip surlar eski kenti karadan ccedilevrelemektedir Yunancarsquoda

638 Kelime anlamı bir guumlnluumlk yol yol uumlzerindeki konak yerleri ya da ev anlamına gelen menzil

Osmanlı idare sistemi iccedilinde oumlnemli bir işleve sahip olup askeri haberleşme ve hac menzilleri olmak

uumlzere uumlccedil farklı amaca hizmet etmekteydiler Burada not duumlşuumllmesi gereken husus XVII yuumlzyılın

ikinci yarısı Osmanlı idaresi menziller uumlzerinde bir duumlzenlemeye gitmiştir İstefe ile Edirne yolu

uumlzerindeki kadılıklara goumlnderilen II Mustafarsquonın fermanı Selanikrsquote 1697 yılında teslim alınmıştır

Menzilhaneler hakkındaki bu fermanda Her birinde ne kadar posta atı muhafaza edilmektedir Yıllık

masrafları nedir Muafiyetler sonrasında menzil koumlylerinden ne kadar nakit sağlanacaktır Her bir

menzil ve sonraki arasında mesafe nedir Şeklinde kadılıklardan konuyla ilgili bilgi talep

edilmektedir Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Colin Heywood ldquoTwo Firmans of Mustafa II on the

Reorganisation of The Ottoman Courier System (11081696) (Documents from the Thessaloniki Cadı

Sicills)rdquo Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung Vol 54 (4) 2001 pp 487 ndash 495

639 Mahmut Ak ldquoBir Osmanlı Seyyahının Rumeli İzlenimlerirdquo Balkanlarda İslam Medeniyeti II

Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (4-7 Aralık 2003) Tiran Arnavutluk İslam Tarih Sanat ve

Kuumlltuumlr Araştırma Merkezi (IRCICA) İstanbul 2006 ss 174 ndash 175

640 Traian Stoianovich ldquoOsmanlı Hakimiyetinde Via Egnatiardquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde

Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999

(Via Egnatia) s235

641 J B Souciet Description de la ville de Salonique-Nouveaux Meacutemoires des Missions dans le

Levant VIX Paris1755 pp 147 ndash 151rsquoden Aktaran Agis I Anastasiadis Thessaloniki Old Town

Melissa Publishing House Atina1990 p 13 642 Basil C Gounaris ldquoSelanikrdquo Doğu Akdenizrsquode Liman Kentleri (Ed Ccedilağlar Keyder Y Eyuumlp

Oumlzveren ve Donald Quatert) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul1994 s 104

643 Anastassiadou s43

Ano Poli adı verilen eski kentin tepe noktasını oluşturan kale yani Yedikule

(Heptapyrgion) aynı zamanda kale surlarının da koumlşesini oluşturmaktadır644

Selanik Limanırsquonın ilk yapılış tarihi de IV yuumlzyıl iccedilinde olup gemiler iccedilin

doğal bir liman olma oumlzelliğine sahip olmasına karşın kent Osmanlı hacirckimiyetine

girdiğinde liman sahip olduğu derinlik oumlzelliğini kaybetmiş bulunmaktaydı Kumla

dolan liman sığ bir hale geldiğinden gemiler sur boyunca yer bulabilirken ticari

eşyanın yuumlkleme ya da boşaltma işi hamallar tarafından yapılabilmekteydi645

Acircşık Mehmed Selanikrsquoin beş kapısı olduğunu belirtmektedir Bunlar Bacircb-ı

Bahr (İskele Kapısı) Bacircb-ı Vardar Bacircb-ı Cedid (Yeni Kapı) Bacircb-ı Cebel (Kule

Kapısı) ve Bacircb-ı Gelemeryersquodir646 XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret etmiş

olan Evliya Ccedilelebi ise Selanikrsquoin sekiz kapısı olduğunu belirtmekte ve şu bilgileri

vermektedir Selanik Kalesirsquonin iki tarafı kara ve bir tarafı denizdir Selanik

ccedilepeccedilevre 11500 adım olup dokuz adet kayalı dağlar ve bayırlardan oluşan kalenin

uumlccedil yanında toplamda sekiz adet kapısı vardır647 Kale iccedilinde her gece beş yerde

nevbet-i sultani mehterhanesi ccedilalınıp gece bekccedilisi ve goumlzcuumllerin ldquoAllah yeğdir yeğrdquo

diyerek noumlbet beklediklerini soumlyleyen Ccedilelebi sekiz kapıdan bahisle Selanik

Kalesirsquonin ayrıntılı bir tasvirini yapmaktadır

ldquoVe kale iccedilinin buumltuumlnuuml altı kat boumllme boumllme hisardır Ve tuumlmuuml altı adet

hisar dizdarı ağalığıdır Bir kat boumllme hisarı buumlyuumlk şehir kalesidir İkinci kat

hisarı Vardar kalesidir Uumlccediluumlncuuml Kelemerye ağalığıdır Doumlrduumlncuuml Yedikule

kalesidir Beşinci Kuşaklı Kule hisarıdır Altıncı Tophane Kalesi ağalığıdır

Bahsi geccedilen altı boumllme hisarların birer kapılarından başka iki kapı daha

Yedikulersquoden aşağı şehre inen iki adet demir kapı otuzar arşın yuumlksek duvarları

vardırrdquo 648

Guumlneydeki Vardar Kalesi deniz kenarında on iki mazgal delikli demir

kapılar ile bezeli ve denizden gelebilecek saldırılara karşı limanı korumaya hazır

konumdaydı Hatta kalenin bu savunma amaccedillı konumu ciddi bir tehlike atlatmasına

neden olmuştu 1597 yılında kalenin barut hazinesine duumlşen yıldırımın yarattığı zarar

644 Feride Pınar Arabacıoğlu Sur-Kent İlişkisinin Ccedilevre Duumlzenleme Kriterleri Accedilısından

Değerlendirilmesi Yayınlanmamış Doktora Tezi Yıldız Teknik Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml

İstanbul 2007 s 41

645 Anastassiadou s 44

646 Ak s 167

647 Ccedilelebi VIII Kitap s 66 648 Ccedilelebi VIII Kitap s66

sonrası kalenin acil tamirine girişilmesi buyrulmuştu649 Yine Gazi Suumlleyman

Hanrsquoın imareti Kelemeriye Kalesi (Yeniccedileri Kulesi Kanlı Kule Beyaz Kule) iccedilinde

kırk hane uumlccedil su sarnıcı ve bir zaviye vardır Bunun dışında Evliya Ccedilelebi kalede yuumlz

elli asker bir cami tahıl ambarları cephane mahzenleri ve kent hapishanesinin

olduğunu aktarmaktadır650 Selanik kalesinin yedi kulesinden en buumlyuumlğuuml olan Beyaz

Kule 1535 yılında Kanuni Sultan Suumlleyman doumlnemi Venedikli işccedililer tarafından inşa

edildi Limana yaklaşan gemilerin youmlnlerini kolayca bulmaları iccedilin beyaza boyanan

kule Beyaz Kule adını almış ve bir suumlre sonra hapishane haline getirildi651

Evliya Ccedilelebi ile benzer bir anlatımla ancak kapı isimlerinde farklılıklar

olmakla birlikte Meropi Anastassiadou Selanik kenti hakkında şu bilgileri

vermektedir Kentin kapılarının doumlrduuml doğudaydı Bunlar Kanlı Kule Kelemeriye

Telli Kapu (Başmelekler) ve Porta Kapu idi Kente Batı surları tarafındaki

Kelemeriye Kapısırsquonın karşısındaki Vardar Kapısırsquondan ya da biraz daha kuzeydeki

Yeni Kapursquodan giriliyordu Yine deniz kıyısındaki guumlneybatıdaki bentlerde kıyıya

bakan Yalı Kapu vardı Son olarak sur iccedilinin kuzey kısmındaki ccedilok sayıda kapı Yedi

Kulersquoden guumlccedil alarak kale ile bağlantıyı sağlamaktaydı652

649 Selacircniki Mustafa Efendi (Haz Mehmet İpşirli) Tarih-i Selacircniki (1003-10081595-1600) Cilt

II TTK Ankara 1999 s 676

650 Ccedilelebi VIII Kitap ss 66 ndash 67

651 Nusret Ccedilam Yunanistanrsquodaki Tuumlrk Eserleri TTK Ankara 2000 s 289 Risal p 94

Oumlndeş s 15 Beyaz Kule iccedilin ayrıca bkz Serhat Oumlztuumlrk Selanik Can Yay İstanbul 2012 ss35ndash43 Buguumlnde geccedilerli olduğu şekliyle ister doğuya ister batıya gidilsin ya da guumlneye ve kuzeye kentten

ccedilıkmak iccedilin Vardar Kapısırsquondan geccedilmek gerekmektedir Anastassiadou s43 bkz dipnot 18

Ayrıca Osmanlı doumlnemi kent surlarını guumlccedillendirme ccedilalışmaları yapılmıştır Oumlrneğin 1717 ve 1738

yıllarında Selanik surları elden geccedilirilerek surlar guumlccedillendirilmişti Svoronos Salonique p 50

Harita 10 Selanik Kentinin Tarihsel Gelişimi

Kaynak Martinidis p1

Balkanların dikkati ccedileken kentlerinden Selanik Osmanlı hacirckimiyetine

girdikten sonra geccedilirmiş olduğu kentsel doumlnuumlşuumlm ile bir ldquoOsmanlı kentirdquo kimliği

kazanma youmlnuumlnde hızlı bir ilerleme kaydetti Hem coğrafi konumu hem de bir liman

kenti olmasının Selanikrsquoin bu hızlı gelişimine olan katkısı bir yana Osmanlı

youmlnetimi de bu değişime youmln veren itici bir guumlccediltuuml Nitekim tuumlm bu etkilerin uyumlu

işbirliği ile XVII yuumlzyılda Selanik Tuumlrk kimliği kazandı

Tuumlm Osmanlı liman kentlerinde olduğu uumlzere kentin ticaret yaşamı ağırlıklı

olarak Selanik limanı ve ccedilevresinde oumlrguumltlenmişti Selanikrsquote bu doumlnem on altı tane

buumlyuumlk han ve sayısız kuumlccediluumlk han bulunmaktaydı Bunlar arasında Mustafa Paşa Malta

ve Suluca Hanları en oumlnde gelenleriydi653

Yine pek ccedilok tuumlccarın buluşma noktası olan Mısır Ccedilarşısı (Mısırcılar Suku)

zengin uumlruumln ccedileşitliliği ile XVII yuumlzyıldan beri suumlregelen uumlnuumlyle kent ekonomisinin

kalbinin attığı mekacircnların başında gelmekteydi Aegyptou caddesi civarında İskele

Kapısırsquonın dışında yer alan ccedilarşıda Mısırlı tuumlccarlar sayesinde Mısırrsquoa ve Doğursquoya

has tuumlm uumlruumlnlere kolaylıkla ulaşmak muumlmkuumlnduuml Mısır Ccedilarşısı keten kına akide

şekeri pirinccedil ve kahve gibi daha birccedilok uumlruumlnuumln satıldığı beş yuumlz duumlkkacircnlı bir

ccedilarşıydı Aynı şekilde sur duvarı ile deniz kıyısı arasındaki boumllgede toplu halde yer

alan yuumlz buumlyuumlk tabakhanenin yanı sıra elli keresteci duumlkkacircnı bu ccedilarşı iccedilinde yer

almaktaydı654 Ccedilarşı ile ilgili soumlz konu bilgilere ek olarak Evliya Ccedilelebi Mısır

Ccedilarşısırsquonda uumlccedil yuumlz adet tuumlccar mahzeni olduğunu kaydetmektedir655

Oumlte yandan Selanikrsquoin bir diğer oumlnemli ccedilarşısı Kapalı Ccedilarşı idi Kapalı Ccedilarşı

Lonca Pazarırsquonın yakınında kuruluydu Bu ccedilarşıda ve yakınındaki birkaccedil handa

kumaş satılırdı656 Taş yapısı kubbeli kurşun kaplı damı ve demir kapıları ile kentin

oumlnemli eserlerinden olan bu ccedilarşı 1917 yangını sonrası tamir edilen ve buguumln hacirclacirc

ayakta olan yapılardan biridir657

Bu iki ccedilarşı dışında Mısır ccedilarşısı ile aynı yerde surların altında Tahtakale

Pazarı bulunmakta sur iccedilinde ise kuumlccediluumlk halıların uumlretildiği ve satıldığı Halıcılar

Pazarı vardı Yine Ayakkabıcılar Ccedilarşısı (Kavaflar Ccedilarşısı) Hacircliceciler Pazarı

(Pamuk Eğiriciler) Hayyacirctlar Ccedilarşısı (Terziler Ccedilarşısı) Tespihccedililer Ccedilarşısı Fesccedililer

Ccedilarşısı Meyhane ve Bozahane Ccedilarşıları kentin farklı mahallerinde yer alan

ccedilarşılardı Toplam 4400 adet duumlkkacircnın bulunduğu Selanikrsquote ayrıca uumlccedil yuumlz kırk adet

653 Ak s 167 Oumlndeş s 12 Ccedilelebi VIII Kitap s 72

654 Vacalopoulos Thessaloniki p86 N C Moutsopoulos ldquoİki Yuumlzyıl Arasında Kalan Bir Kentrdquo

Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın Uyanışı (Haz Gilles Veinstein) İletişim

Yay İstanbul 2001 (İki Yuumlzyıl) s 26 Eyal Ginio ldquoUnutulmuş Bir Osmanlı Balkan Eliti Mısırrsquodaki

Muumlsluumlman Tuumlccarlarrdquo Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Unutulmuş) s 499

656 Vacalopoulos Macedonia p252

657 Oumlndeş s 13

meyhane yirmi adet bozahane ve on yedi adet kahvehane vardı658 XVIII yuumlzyılda

iccedil ve dış pazarın ihtiyacını karşılamaya youmlnelik oumlnemli bir tuumltuumln ticaret merkezi

haline gelen Selanikrsquote toplam on uumlccedil tuumltuumlncuuml duumlkkacircnı ve mahzeni olup bunların on

iki tanesi Muumlsluumlman bir tanesi Yahudi reayaya aitti659 Osmanlı mesleki oumlrguumltlenme

ve işbirliğinin en guumlzel oumlrneği olan lonca sistemi accedilısından ise 1753 yılı itibariyle

Selanikrsquote toplam yirmi doumlrt esnaf birliği olduğu kayıtlıdır660

Rum kentinden bir Osmanlı kentine doumlnuumlşen Selanik merkezi youmlnetimin

iskacircn politikası ile birlikte Osmanlı Devletirsquone goumlccedil eden Yahudilerin yerleştiği

başlıca kentlerden biri haline geldi Dolayısıyla Muumlsluumlman Rum Ortodoks Yahudi

ve diğerlerine goumlre daha az Ermeni topluluğu kent nuumlfusunun temel unsurları oldu

Selanikrsquoteki Ortodoks Patriği ldquoBuumltuumln Teselyarsquonın İmpertimos ve Eksarhosurdquo

unvanını taşıdığı gibi buna bağlı sekiz piskoposluk mevcuttu661 Tuumlrkccedile Rumca

Bulgarca ve İbranice dillerinin konuşulduğu Selanikrsquote Rum Ermeni ve Frenklerin

toplam on iki adet manastır ve kiliseleri olduğunu soumlyleyen Evliya Ccedilelebi

Yahudilerin yirmi adet hahamhane ve sinagogları olduğunu belirtmektedir662 XVII

yuumlzyılın sonunda kentte otuz kilise ve otuz altı sinagog bulunmaktadır663 Hosios

David Kilisesi St Catherine Prophet Elijah Taxiarchs Kilisesi Vlatades Manastırı

ve St Nikolas the Orphan Hıristiyanların Selanikrsquoteki belli başlı ibadet

mekacircnlarından birkaccedilıdır664 Bunların dışında Selanikrsquoin klasik Osmanlı kent

yaşamını yansıtan diğer oumlnemli yapıları camileri ve mescitleridir

658 Moutsopoulos s 26 Ccedilelebi VIII Kitap s 72 Vacalopoulos Thessaloniki p 86

659 Fehmi Yılmaz Osmanlı İmparatorluğursquonda Tuumltuumln Sosyal Siyasi ve Ekonomik Tahlili

(1600-1883) Yayınlanmamış Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml

660 Svoronos Le Commerce p 8 Nur Akın Balkanlarda Osmanlı Doumlnemi Konutları Literatuumlr

661 Necdet Sakaoğlu 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Kentleri Deniz Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2010

(Osmanlı Kentleri) s 35

663 Castellan s 138 Moutsopoulos s 31 Freely s 47

664 Anastasiadis s 26

Selanikrsquoi emperyal ve dinsel cazibeden yoksun bir kent olarak değerlendiren

Eyal Ginio bunu kentin eskiden beri sultanların yardımseverliğinden mahrum

kalmış olmasına bağlamaktadır665 XVI yuumlzyılda kenti ziyaret etmiş olan Acircşık

Mehmedrsquoin verdiği bilgiye goumlre Selanikrsquote on bir cami vardır Bunlardan yedi tanesi

camiye doumlnuumlştuumlruumllen kilise ve manastırlardan geri kalanı ise Osmanlı doumlnemi

yapılmış camilerden oluşmaktaydı Bunlar Kasımıyye Camii Cami-i Atik Cami-i

Ayasofya Cami-i Kasım Paşa-yı Cezeri Cami-i Yakup Paşa Cami-i Saray ve Cami-

i Sinan Paşarsquodır Osmanlı tarafından yapılan camiler ise şunlardı İshak Paşa

Pişmaniye666 Hamza Bey ve Akccedila Mescid667

XVII yuumlzyılda Selanikrsquoteki cami sayısı kırk sekizdir668 Doumlnemin belli başlı

camileri şunlardır Buumlyuumlk Ayasofya Camii Eski Camii Sultan Hortaccedil Camii Kasım

Paşa Camii Alaca İmaret Camii Suumlleyman Paşa Camii Hamza Bey Camii Sinan

Paşa Camii Sakıye Camii İki Luumlleli Camii İki Şerifeli Camii Akccedila Camii Kara

Ali Bey Camii Topal Camii Eski Saray Camii Seyfullah Camii Davud Paşa Camii

Burmalı Camii669 Yukarıda bahsi geccedilen camiler dışında Moutsopoulos iki camiden

daha bahsetmektedir Bunlardan ilki Mısır Ccedilarşırsquonın ortasında yer alan Sepiciler

Camii diğeriyse yine Mısır Ccedilarşısırsquondaki duumlkkacircnların uumlzerinde ikinci katta bulunan

Abduumll Rauf Efendi Camiirsquodir670 Bu iki caminin ismi ne Evliya Ccedilelebirsquode ne de

Vacalopoulosrsquoun eserinde yer almamakla birlikte belki de farklı bir isimle anılıyor

olmaları ihtimal dacirchilindedir

Nitekim bir oumlnceki yuumlzyılda on bir olan cami sayısının XVII yuumlzyılda kırk

sekize ccedilıkmış olması Selanikrsquoin bir Osmanlı kenti haline geldiğinin bir goumlstergesidir

665 Eyal Ginio ldquoThe Shaping of a Sacred Space The Tekke of Zuumlhuri Şeyh Ahmet Efendi in

Eighteenth-century Salonicardquo The Medieval History Journal Vol9 No2 2006 (The Shaping)

666 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No10 Goumlmlek No1124 Tarih 15Ra1083

667 Ak s 167

668 Vacalopoulos Thessaloniki p 85

Bu cami ile ilgili olarak Ccedilelebi Sahibi Şerifi Efendirsquonin bu caminin iki şerefeli olması yuumlzuumlnden

şehit edilmiş olduğunu yazmaktadır Bkz Ccedilelebi VIII Kitap ss 69ndash70

669 Ccedilelebi VIII Kitap ss 69 ndash 70 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Oumlndeş s 12 Vacalopoulos

Macedonia pp 249 ndash 250

670 Moutsopoulos s 26

Aynı şekilde XVIII yuumlzyıl ile birlikte Selanikrsquote bulunan camilerin ve mescitlerin

isimleri ve yapılış tarihleri aşağıdaki tabloya yansıyan şekliyle şu şekildedir

Tablo 32 Selanikrsquoteki Camiler ve Mescitler (1650-1750)

Yapılış Tarihi Camiler ve Mescitler

1543rsquoden oumlnce Cezeri Kasım Paşa Camii

1602 (1011) Mustafa Paşa Camii

1638 (1048) Hacı Musa Baba Camii

1656 (1067) İshak Paşa Camii

1668 (1079) Yakub Paşa Mescidi

1679 (1090) Fenarizade Hasan Ccedilelebi Mescidi

1684 (1096) Kasımiye (Sultan Bayezid) Camii

1685 (1097) Sultan Murad Camii (Cami-i Atik)

1690 (1091) Hamza Bey Camii

1706 (1118) Vezir-i azam Şehid Mehmed Paşa Camii

1718 (1131) Maktul (Makbul) İbrahim Paşa Camii

1720 (1133) Gazi Huumlseyin Bey (Paşa) Camii Kadı Kemal Camii

1721 (1134) Hacı Ahmed b Mehmed Mescidi

1722 (1135) Abacı Hacı Mustafa Mescidi Yemen Fatihi Mescidi Zindan Mescidi

1726 (1139) Kara Hacı Oğlu Mescidi

1727 (1140) Hoca Ali Camii Koca Kasımi Paşa Camii Astarcı Mescidi Ali

Paşa Mescidi Galle Kapanı Mescidi

1740 (1153) Huumlsrev Kethuumlda Camii

1761 (1175) Pinti Hasan Mescidi Seyfeddin Efendi Mescidi

1762 (1176) Pir Mehmed Ccedilelebi (Yılan Mermeri Mescidi)

- Hacı İskender Mescidi Hacı İsmail Mescidi

Kaynak Suumlheyl Uumlnver ve Ayla Demiroğlu ldquoAltı Asırlık Selanik Şehri Tarihine Yeni

Katkılarrdquo IX Tuumlrk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyluumll 1981) Cilt III TTK Ankara

1989 ss 1440 ndash 1443 A S Uumlnver ldquoSelanikrsquote Yuumlz Eserimiz Hakkındardquo Guumlney-Doğu

Avrupa Araştırmaları Dergisi Sayı 1 1972 s 258ndash259

Selanikrsquote isimleri hakkında bir bilgiye rastlamamakla birlikte on altı tane

imarethane olup bunlardan sadece tabloda adı geccedilen Yakup Paşa Mescidi ile aynı

tarihli ve aynı adı taşıyan Yakup Paşa İmarethanesirsquonin adı geccedilmektedir671

Selanikrsquote bahsi geccedilen camiler ve mescitler yanında halkın ibadet amacıyla ziyaret

ettiği birccedilok tekke ve zaviye de mevcuttu Aşağıda tarih ve ismi verilen Mahmud

Ağa Zaviyesi bir Kadiri zaviyesi olup bunun dışında oumlnemli ibadet yerlerinden biri

de Selanik Mevlevihanersquosi idi672

Mevlevihanersquonin tam kuruluş tarihi bilinmemekle beraber bununla ilgili

verilen tarihlerden biri 1612 ile 1617 yılları arasında diğeri ise 1639 yılında

faaliyetine başladığına dairdir673 Mevlevihanersquonin kurucusu Ekmekccedilizade Ahmed

Paşa olup onun adıyla anılmaktadır Padişah I Ahmed doumlnemi uzun bir suumlre

başdeftardarlık hizmetinde bulunan Ekmekccedilizade Ahmed Paşa daha sonra Sadaret

Kaymakamlığı goumlrevine getirilmiş ve 1618 yılında oumllmuumlştuumlr674 Selanik kentini

ccedilevreleyen surların dışında Yeni Kapırsquonın (Letaia Kapısı) kuzeyinde kurulan

Mevlevihane sema ve ilahileriyle her Salı ve Cuma guumlnuuml birccedilok ziyaretccediliyi bir araya

getirmekteydi675 1714 yılına ait guumlvenilir bir istatistikicirc bilgiye goumlre Mevlevihane de

sadece sekiz derviş vardır ve bu dervişlerin haricinde Mevlevihane iccedilinde altı kişi

daha bulunmaktadır676 İstanbulrsquoa yazılmış 1779 tarihli ccedileşitli arzuhallerden

Mevlevihanersquonin Selanik yakınlarındaki Beşccedilınar mevkiinde bulunan tuzlaların

işletmesinden yıllık 80000 akccedile geliri olduğu anlaşılmaktadır677 Hatta IV Mehmed

doumlneminin oumlnemli isimlerinden Muumlneccimbaşı Ahmed Dede Selanikrsquote doğmuş ve

bir suumlre baba mesleği olan ccedilulhacılıkla uğraşmıştı Daha sonra Selanik

Mevlevihanesirsquone girerek Mevlevi olan Ahmed Dede eğitimine Selanikrsquote başladı

671 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Vacalopoulos Macedonia p 252 Uumlnver ve Demiroğlu ss

1440 ndash 1443

672 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Ccedilelebi VIII Kitap s 76

Mahmud Ağa Zaviyesirsquonin kuruluş tarihi ile ilgili olarak 1719 yılı haricinde verilen bir diğer tarih

1722 yılıdır Uumlnver s 259

673 Anastassiadou ss 50-51 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443

674 Peccedilevi İbrahim Efendi (Haz Bekir Sıtkı Baykal) Peccedilevi Tarihi II Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı

Yay Ankara 1982 s 332

675 Anastassiadou ss 50 ndash 51

676 Nicholas P Stavroulakis Salonika Jews and Dervishes Talos Press Athens 1993 p 47

677 Mehmet Ali Goumlkaccediltı ldquoBalkanlarda Mevleviliğin Gelişimi ve Selanik Mevlevihanesirdquo Tarih ve

Toplum Sayı 201 2000 s 51

ve Selanikrsquoten ayrılıp İstanbulrsquoda eğitimine devam eden Ahmed Dede 1667 yılında

muumlneccimbaşı makamına atandı 678

Tablo 33 Tekkeler ve Zaviyeler

Tarih Tekke ve Zaviyeler

1638 Meydan Dede Zaviyesi Hacı Musa Baba Zaviyesi

1669 Bayezid Baba Zaviyesi

1706 Mehmed Ccedilelebi Zaviyesi Muumlflis Ccedilelebi Zaviyesi

1719 Mahmud Ağa Zaviyesi

1721 Hamza Ccedilavuş Fethiye Zaviyesi

1723 Karaca Ahmed Tekkesi Hoca Ali Zaviyesi

1760 Şeyh Zehi Ahmed Efendi Zaviyesi679

- Fazıl Ağa Zaviyesi680

Kaynak Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Ccedilelebi VIII Kitap s 76

678 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Osmanlı Tarihi Cilt III 2 Kısım TTK Ankara1988 (Cilt III 2

Kısım) s 548

679 Eyal Giniorsquonun ccedilalışmasında burası Şeyh Zuumlhuri Ahmet Efendi Tekkesi adıyla verilmektedir

Ginio The Shaping s 283

680 Ayrıca bkz BOA AESMHDI Dosya No48 Goumlmlek No2870 Tarih 27S 1154

Yapılış tarihleriyle birlikte Selanikrsquote hizmet veren mektepler ve

medreselerin isimleri ise şunlardı

Tablo 34 Mektepler ve Medreseler

Yapılış Tarihi Mektepler ve Medreseler

1638 (1048) Hacı Musa Baba Medresesi

1662 (1073) Topal Mehmed Ağa Medresesi

1706 (1118)

Mehmet Ağa Mektebi Hacı Ahmet Ağa Mektebi

Vezir-i azam Şehid Mehmed Paşa Mektebi

1712 (1121) Şifaiye Medresesi

1721 (1134) Hacı Ahmed b Mehmed Mektebi

1726 (1139) Emin-zade Hacı Ahmet Ağa Dacircr-uumll Hadisi

1729 (1142) Davud Efendi Dacircr-uumll Hadis Medresesi

Kaynak Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Uumlnver s 257

Evangelia A Varella 1712 tarihli bir kaynakta adı hakkında bir bilgi

olmamakla birlikte Selanikrsquoteki bir medresede hıfzıssıhhat ve tedavi dersleri

verildiğini belirtmektedir681

Selanikrsquote on bir hamam bulunmaktadır Aralarında en uumlnluumlsuuml olan Bey (Beğ)

Hamamı dışında Mustafa Paşa Hamamı Yedikulersquodeki Kuumlccediluumlk Hamam Kadırsquoasker

Hamamı ve Ayasofya Hamamı Huumlsrev Kethuumlda Hamamı Halil Ağa Hamamı

Tahtakale Hamamı (Buğluca Hamam) Kule Hamamı Şenkel Hamamı ve Cezeri

Kasım Paşa Hamamı Selanikrsquoin diğer hamamlarıydı Kentte halk hamamlarından

ayrı olarak bir de devlet goumlrevlilerinin ve acircyanların saraylarında bulunan uumlccedil yuumlz

681 Evangelia A Varella ldquoBizans ve Osmanlı Doumlneminde Selanikrsquote Sağlık ve İlaccedilrdquo Osmanlı Bilimi

Araştırmaları Cilt VI Sayı 2 2005 s 197

adette oumlzel hamam vardı Bunlar arasında Paşa Sarayı Hamamı Monla Sarayı

Hamamı Ccedilufud Yahya Ağa Hamamı ve Mehmed Ağa Hamamı en meşhurlarıydı682

Hortaccedil Dağırsquondan gelen suyun ccedilok lezzetli olduğunu ve bunun dışında

Selanikrsquote hanedan su kuyularının varlığından bahisle Evliya Ccedilelebi Selanikrsquote

altmış doumlrt adet ccedileşme ve yuumlz yetmiş su değirmeni olduğunu belirtmektedir Bu

ccedileşmelerden Ekmekccedilizade Ahmet Paşa Ccedileşmesi Şeyh Hortaccedil Ccedileşmesi ve Bayezid-i

Veli Ccedileşmesi oumlnde gelenleriydi Evliya Ccedilelebirsquonin verdiği bu isimlere 1668 tarihli

Yakup Paşa Şadırvanı ile 1758 tarihli Maktucircl İbrahim Paşa Suyursquonu da eklemek

gerekmektedir683 Osmanlı kentini temel taşlarından olan ve ileri gelen devlet

goumlrevlilerinin ya da kent eşrafının oumlncuumlluumlğuumlnde sosyal yardımlaşmanın en guumlzel

oumlrneği olan vakıflar Selanik iccedilinde kent yaşamının vazgeccedililmezleri arasındaydı

Kuruluş tarihlerine goumlre Selanikrsquoteki vakıflar şunlardır

682 Ak s 167 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Vacalopoulos Macedonia p 252 Ccedilelebi VIII

Kitap ss 71 ndash 72

683 Ccedilelebi VIII Kitap ss 72 ndash 73 Vacalopoulos Thessaloniki p 84 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440

ndash 1443 Uumlnver s 259ndash260

Tablo 35 Selanikrsquoteki Vakıflar

Tarih Vakıflar

1667 Hacı Şaban Vakfı684

1668 Hacı Rıdvan Ağa Vakfı685

1668 Hacı Derviş Efendi Vakfı686

1669 Zemini Ccedilelebi Vakfı687

1670 Beyaz Ahmed Efendi Vakfı688

1672 Sinan Paşa Vakfı689

1673 Ayşa Hatun Vakfı690

1680 Ağazade Mustafa Ağa Vakfı691

1680 Kapıcızade Ahmed Vakfı692

1694 Huumlseyin Paşa Vakfı693

1701 Menteş Halil Efendi Vakfı

1711 Şeyh Hortacı Suumlleyman Efendi Vakfı

1725 Ahi Baba Hacı Ahmed Efendi Vakfı

1726 Koca Kasım Paşa Vakfı

1727 Hacı Mustafa Vakfı

- İshak Paşa Vakfı694 Huumlsrev Kethuumlda Vakfı695

684 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No3 Goumlmlek No 248Tarih18R1087

685 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No16 Goumlmlek No 1936 Tarih 20R1079

686 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No10 Goumlmlek No 1152 Tarih 06M1083

687 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No12 Goumlmlek No 1471 Tarih 01C1080

689 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No16 Goumlmlek No 1912 Tarih 23L1083

690 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No11 Goumlmlek No 1297 Tarih 28Z1084

691 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No11 Goumlmlek No 1307 Tarih 15B1091

692 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No20 Goumlmlek No 2356 Tarih 07Ş1091

693 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No23 Goumlmlek No 2798 Tarih 17R1106

694Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No6 Goumlmlek No659 Tarih 06N 1067 BOA İEEV Dosya

No34 Goumlmlek No3882 Tarih 01M1114 BOA AE SAMD III Dosya No120 Goumlmlek

No11792 Tarih 19Ra1121

695 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No70 Goumlmlek No7613 Tarih 20M 1124

Oumlzellikle XVIII yuumlzyılın ortalarında Şeyh Zuumlhuri Ahmed Efendi tarafından

kurulan tekke kısa zamanda civarda pek ccedilok vakfın kuruluşuna vesile oldu Bir odak

noktası işlevini goumlren bu tekkeyi takiple kurulan vakıfların yerleri yapılan bağışlar

ve kuruluş tarihleri ise şoumlyledir

Tablo 36 XVIII Yuumlzyılda Selanikrsquote Vakıf Kuran Kişiler ve Bağışlar

1741 Zuumlhuri Şeyh Ahmet tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan bir bina

kitaplar ve mutfak eşyaları bağışlanmıştır

1741 Ahmet Ağa kızı Hatice tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa 1050 kuruş

bağışlanmıştır

1743 Ahmet kızı Rabia tarafından Kasımiyersquode kurulan vakfa aynı mahallede bir ev

1751 Zuumlhuri Şeyh Ahmet tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa 360000 akccedile

1752 Kurucusu belli olamayıp vakıf Kasımiyersquode kurulmuş ve aynı mahallede bir ev ile

100 kuruş bağışlanmıştır

1752 Ahmet kızı Havva Hatun tarafından Pinti Huumlseyin Beyrsquode kurulan vakfa yapılan

bağış 340 kuruştur

1752 Abdullah kızı Amina tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan bağış 300

kuruştur

1752 Nakib Seyyid Mehmet Salih Paşa kızı Şerifa Fatma Hatun tarafından Yakup Paşarsquoda

kurulan vakfa yapılan bağış 24000 akccediledir

1757 Kara Memuşzade Mehmut Ağa tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan

1757 Hasan Ağa tarafından Kalersquode kurulan vakfa yapılan bağış 400 kuruş ile 1500

kuruştur

1763 Eski sadrazam Osman Paşarsquonın kızı Rabia Hanım tarafından Burhan Hocarsquoda

kurulan vakfa yapılan bağış 1000 kuruştur

1767 Zaim Mustafa Ağa oğlu Mehmet Ağa tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa

yapılan bağış 150 kuruştur

Kaynak Ginio The Shaping pp 283 ndash 294

Selanikrsquoteki varlıklı kişiler genellikle bağışlarını ccedileşitli yerel ve dini

kurumlara buralarda yaşayanlara ve goumlrevlilerine bırakma youmlnuumlnde bir eğilim

sergilemektedir Eyal Giniorsquonun sicil kayıtlarında geccedilen hak sahipleri hakkında

yaptığı gruplandırmalar bahsi geccedilen eğilimi accedilıkccedila ortaya koymaktadır Oumlte yandan

oumlzellikle hayırsever Selanik sakinleri iccedilin cenazeler en uygun fırsatlardan biriydi ve

cenazelerde yoksullara yemek dağıtmak en yaygın yardım şekliydi 696

Tablo 37 Selanik Sicillerinde Kayıtlı Olan Yeni Yardımların Hak Sahipleri (1694-1768)

Sufi Tekkeleri Mahalle

Camileri Loncalar

Selanikli

Yoksullar

Kutsal Kentlerdeki

Yoksullar

28 30 8 19 4

Kaynak Ginio Kadınlar ss192 ndash 194

Tablo 38 Yardım Alanların Sosyal Konumları

Vakıf

Goumlrevlileri

Goumlrevliler

Kurucuların

Soyundan

Olanlar

Temini Yoksullar Loncalar Mahalle

97 76 10 10 7 5 5

Kentteki dayanışma ruhunu goumlsteren bir diğer oumlrnek Mısır Ccedilarşısı tuumlccarları

tarafından bir Cuma Camiirsquonin kurulmasıdır Aynı tuumlccarlar ccedilalışanlarına maaş

sağlamak ve bu caminin bakım uumlcretlerini karşılamak iccedilin aynı mevkide sonradan

birkaccedil vakıf da kurmuştur697

696 Eyal Ginio ldquoKadınlar Yoksulluk ve 18 Yuumlzyıl Selanikrsquoinde Hayatta Kalma Stratejileri Toplum

ve Bilim Sayı 89 2001 (Kadınlar) ss192 ndash 194

697 Eyal Ginio ldquoEvery Soul Shall Taste Death Dealing with Death and the Afterlife in Eighteenth-

Century Ottoman Salonicardquo Studia Islamica No 93 2001 (Every Soul) pp 128 ndash 129

3134 Selanikrsquoin Mahalleleri

1567-1568 tarihli Selanik mufassal defterine goumlre Selanikrsquote kırk sekiz

Muumlsluumlman on iki Hıristiyan mahallesi ve yirmi altı Yahudi cemaati bulunmaktadır

Bu kırk sekiz Muumlsluumlman mahallesinin isimleri şunlardır

Cami-i Kasımiye Cami-i Atik Koca Kasım Paşa Akccedila Mescid Mescid-i

Tarakcıoğlu Mescid-i Tabbag Hızır Ali Paşa Abdullah Kadı Mescid-i Hacı Musa

Saru Muumlderris Muumleyyed Hoca Zaviye-i Musa Baba Cami-i Aya Sofya Mescid-i

Hacı Hasan Abduumllmelik Mescid-i Katib Ali Bali Sinancık Mescid-i Ali Beg

Mescid-i Yakup Paşa Mescid-i Kemal Mescid-i Suluca Manastır Mescid-i Hacı

Ahmed Mescid-i Yahya Bali Mescid-i Hacı Mustafa Uumlveys Kethuumlda Hacı İsmail

Hacı Ahmed Subaşı Ishakiyye Huumlseyin Beg Hacı Mesud Mustafa Veled-i Nebi

Mescid-i Haraccedilcı Ali Mescid-i Muumlslihiddin Cami-i Hacı Kasım Paşa Piri Ccedilelebi

Mescid-i Musa Halife Saray-ı Atik Mescid-i Hacı Kemal Suumlle Paşa Beg Mescid-i

Kara Hacı Koca Hatip Cami-i Merhum Ishak Paşa Mescid-i Guumllmezoğlu Hacı

İskender Mescid-i Hamza Beg Kızı Balat Odaha-yı Vamf-ı Hoca Bali der mahalle-i

Hamza Beg el mezbur Hacı Memi698

Bu doumlnem iki Ccedilingene cemaati ile Zenberekciyan cemaati Hıristiyan adı

altında kaydedilmişti Buna goumlre Selanikrsquoteki Hıristiyan mahalleleri şunlardı

Ahiropit Aya Dimitri Hirise Londarino Cedid Aslan Mermeri Cedid Panarit Aya

Sofya Cedid Meman-i Cedid Yeni Kilise Kalasıoğlu Hipodrum Letkopilo

Cemaat-i Zenberekciyan Ishakiye (Ccedilingene) Cemaat-i Ahmed (Ccedilingene) 699

Selanikrsquoin Yahudi mahalleleri ise şoumlyledir İspanya Ccedileccedililyan (Sicilyalı)

Mağribi Lizbon Talyan (İtalyan) ArnonArtomArtuba Otranto Ez-Haim Koumlhne

Katalan Aragon Ccedileccedililyan-i Koumlhne Katalan (Nam-ı diğer Geruş) Şalom Midrasi

Pulya (Apulya) Provencal (Provanslı) Geruş Kastiyan Evora Portukal Alaman

Geruş Klavres (Kalabriyalı Geruş) Kate (Tabi-i Geruş Klavres) Motalto (Tabi-i

Geruş Klavres) Estruk Koumlhne Klavres Cedid Portukal (Yeni Portekizli) Korfus

(Korfu) 700

698 Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 76

699 Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 77 700 Delilbaşı Via Egnatia ss 77 ndash 78

XVII yuumlzyılda ise Selanikrsquote elli altı Yahudi kırk sekiz Muumlsluumlman ve

ağırlıklı olarak Rumlar ve Ermenilerin yaşadığı on altı Hıristiyan mahallesi vardı

Oumlzellikle Selanikrsquoin Yedikule Vardar Kalamaria Hortaccedil (HortadjSt Georgersquos)

Kasım Paşa (St Demetrius) ve St Sophia daha ccedilok Tuumlrk yerleşimi olarak bilinen

mahalleleriydi701 Hatta bu Tuumlrk yerleşimlerinden Yedikule ldquoKuumlccediluumlk Selanikrdquo olarak

anılırken en buumlyuumlk Tuumlrk yerleşimi Selanikrsquoin yukarısında ldquobayırrdquo adı verilen en

yuumlksek yamacında yer almaktaydı702

Osmanlı sicillerinden 1828 yılına ait kayıtlarda Selanikrsquote kırk yedi

Muumlsluumlman on altı Yahudi ve Rumların yaşadığı on iki mahalle bulunmaktadır XIX

yuumlzyılın en oumlnemli Tuumlrk Mahallesi Telli Kapu yakınındaki Ahmed Subaşı

mahallesiydi Bunun dışında Muumlsluumlmanların diğer cemaatlerle birlikte yaşadığı

mahallelerde vardı Bunlar Akccedile Mescid Koca Kasım Paşa Saray-ı Atik Porta

Kapu Astarcı Mesrsquoud Hasan İki Şerefeli Suluca ve Kasımiyersquodir 703 Bu bilgiler

dacirchilinde Selanikrsquoin mahalleleri hakkında şu iki değerlendirmeyi yapmak

muumlmkuumlnduumlr Bu iki yuumlzyıllık suumlre iccedilinde kentin Muumlsluumlman mahallerinde herhangi

buumlyuumlk bir değişiklik olmaksızın asıl oumlnemli değişim Yahudi mahalleri iccedilin soumlz

konusu olmuştur Oumlte yandan XIX yuumlzyılda kent nuumlfusunun 65rsquoi Yahudi ve

Rumlardan oluştuğuna goumlre Muumlsluumlman mahalleleri diğer cemaatlerin mahallelerine

kıyasla hem tenha hem de daha kuumlccediluumlktuumlr 704 Buna goumlre belgelerde ve kaynaklarda

geccediltiği şekliyle Selanikrsquoin Muumlsluumlman mahalleri şunlardır

701 Vacalopoulos Macedonia p 246 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Ccedilelebi VIII Kitap s73

703 Anastassiadou s66 704 Anastassiadou s66

Tablo 39 Selanikrsquoin Muumlsluumlman Mahalleleri

Ali Paşa705 Cami-i Atik (Kale)706

Abduumllmelik İkiluumlleli707

Kasımiye708 İki Şerefe (Gazi Huumlseyin Bey)

Akccedila Mescid Abdullah Kadı

Burhan Hoca Saru Muumlderris (Sarı Hatib)

Musa Baba Aya Sofya

Porta Kapu Saray-ı Atik (Eski Saray)

Yakup Paşa Koca Kasım Paşa

Yahya Bali Hacı Hasan

Hacı Mustafa Sinancık

Ahmed Subaşı Hacı İsmail

Hacı Mesud Cezeri Kasım Paşa

Muumlslihiddin Hacı Mursquomin (Koumlşk)

Hacı İskender Kazzaz Hacı Musa (Yeni Kapı)

Suluca709 Guumllmezoğlu

Kara Hacı Pinti Huumlseyin Bey (ya da Hasan)

Hamza Beg Balat

Hacı İsmail Haraccı Kemal

Hasan Hacı Kara Hacı

İshak Paşa Şahabeddin

Tarakcı Timurtaş

Ortamescid Hayreddincik

Astarcı Sulu Paşa

Sinan Paşa Piri Ccedilelebi (Yılan Mermeri)

Kaynak Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 76 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443

Anastassiadou ss66 ndash 68 Ginio The Shaping pp 283 ndash 294 Ayrıca bkz BOA

MLVRDTMTd Goumlmlek No11487 (Tarihsiz)

705 Ayrıca bkz BOA İEADL Dosya No1 Goumlmlek No32 Tarih 10B1089

706 Ayrıca bkz BOA AE SAMD III Dosya No154 Goumlmlek No15114 Tarih 29Z 1142

709 Ayrıca bkz BOA CEV Dosya No440 Goumlmlek No22294 Tarih 25R 1158

Selanikrsquote bu doumlnem toplam 33060 ev ve ayrıca yuumlz tanede saray olduğu

kaydedilmektedir710 Tuumlrk mahalleri iccedilin binalarının genelde ahşap olduğunu

soumlyleyen gezgin Alexandre Bisanirsquonin 17881789 yıllarına ait tasvirlerine goumlre alt

kısımları siyah olan binalar kırmızıya boyanmıştı Evlerin veranda ya da terasları

olup ccedilatıların altına ve koumlşelere Kurrsquoan ayetleri altın yaldızlı harflerle yazılıydı Oumlte

yandan mahkemeler genellikle selvi ağaccedillarıyla donatılmış ve caddelerin buumlyuumlk bir

kısmı ahşap kaplı olup guumlneşle birlikte buradaki hava dolaşımını engelleyen bir

durum soumlz konusuydu711

Tuumlrklerin kentin yuumlksek yerlerini tercih etmeleriyle aşağı kısımlar ve

Vlatedes Manastırı ccedilevresi Rumlara kalmıştır Bu on altı Rum ve Ermeni Mahallesi

Kalamaria Kapısırsquonın yakınında yere yakın bir seviyede Muumlsluumlman mahallerinin

aşağısındaydı 712 Yine Bizans doumlnemi Kazancılar Meryemi Mahallesi ve hipodrom

ile deniz arasında uzanan mahallede yaşayan Yahudiler iccedilin Sefaradların gelişi yeni

bir duumlzenlemeyi zorunlu hale getirdi Bu olaydan sonra Yahudi mahalleleri kentin

ova kesiminde yoğunluk kazandı713 Selanikrsquote Yahudiler genellikle liman

ccedilevresinde ve liman dacirchilindeki İskele Kapısı semtinde yaşarlardı Burası

guumlnuumlmuumlzde Yunanlıların Plateia Eleftherias (Oumlzguumlrluumlk bağımsızlık) adını verdikleri

meydanın karşısına denk duumlşmektedir 714

Kent sokakları ile ilgili olarak ortak goumlruumlş sokakların aşırı kalabalık ve pis

oluşudur Diğer mahallelerle kıyaslandığında Muumlsluumlman mahallelerinin temizliğine

karşın kentin ana caddesi olan Roma doumlnemine ait Egnatia Yolu bile 1870rsquolerin

sonlarına kadar taş doumlşenmiş durumda değildi715 Daracık ve dolambaccedillı Selanik

sokakları aynı Bizans ve doğu kentlerinde olduğu gibi ccediloğunlukla kestirme yollar

710 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Oumlndeş s 11 Ccedilelebi VIII Kitap s 73

711 Moutsopoulos s 30 A Bisani Letters from different parts of Europe Asia and Africa visited in

1788 and 1789 London1791 (the section which refers to Thessaloniki has been translated into Greek

by K Mertzios op cit 197-198)rsquoden Aktaran Anastasiadis s 26

712 Oumlndeş s 10 Vacalopoulos Macedonia p 247

713 Moutsopoulos ss 28-29 714 Vacalopoulos Macedonia p 247 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Oumlndeş s 11

715 Gounaris s 103 Ccedilelebi VIII Kitap s 73 Vacalopoulos Macedonia p 312 Vacalopoulos

Thessaloniki p 83

tarafından kesilirdi Selanik evlerine gelince genellikle yuumlksek ccedilok katlı taş

binalardan oluşan evlerin youmlnuuml guumlney doğuya doumlnuumlktuuml 716

Resim 3 Selanik (1688)

Kaynak httpwwwmacedoniantruthorgforumshowthreadphpt=5295 (18092012)

716 Moutsopoulos s 26 Vacalopoulos Macedonia p 247

321 İdari Yapı

Osmanlı idari sisteminde oumlnemli bir konuma sahip olan Rumeli Eyaletirsquonde

XVI yuumlzyılda dokuz yuumlz on doumlrt zeamet ve 8360 tımar vardı Toplam yıllık

gelirleri 56800000 akccedile olan eyalet dirlik sahiplerinin cebelileri ile birlikte 33000

kadar atlıya varan askeri bir guumlce sahipti Rumeli Beylerbeyirsquonin yılda 1100000

akccedilelik mir-i livaların ise 200000rsquoden 500000 akccedileliğe varan hasları vardı Rumeli

Eyaletirsquonin merkezi yani Paşa sancağı olan Manastır dışındaki sancakları şunlardı

Sofya Mora İskenderiye İşkodra Yanya Tırhala Koumlstendil Ohri Dukakin

Avlonya Elbasan Selanik Delvine Uumlskuumlp Vidin Alacahisar Prizren Priştine

Silistire Niğebolu Ccedilemren Vize Kırıkkilisa (Kırklareli) Bender ve Akkerman 717

1653 tarihli Ayni Ali Efendi eserinde Rumeli Eyaleti hakkında şu bilgilere

yer vermektedir Rumeli hassı 1100000 akccedile olup yirmi doumlrt sancak ve yedi adet

Youmlruumlk beyi bulunan eyaletin sancakları şunlardı Koumlstendil Mora İskenderiye

Tırhala Silistire Niğbolu Uhri Avlonya Yanya İlbesan Harman Selanik Vize

Delvine Uumlskuumlp Kırkkilise Dukakin Vidin Alacahisar Buumlrzirin Vuumllccedilitrin Bender

ve Akkirman Akkirman aynı zamanda Paşa sancağı olup eyalet paşası burada

oturmaktadır718

Rumeli Eyaletirsquonin oumlnde gelen sancaklarından Selanikrsquoin cebelilerinin sayısı

elli altı olup kayıtlı otuz altı zeamet ve iki yuumlz altmış iki tımara sahip olan sancak

doumlrt yuumlz ocaklık idi Beylerbeyi hassı 280830 akccedile olan sancakta Selanik Youmlruumlkleri

hassı 61300 akccedile idi719 BOA 177 numara ile kayıtlı olan Evkaf Haremeyn

Muhasebesi defterine goumlre 1677-1681 (1088-1092) yılına ait Selanik mukataa

gelirleri aşağıdaki gibidir

717 Mustafa Nuri Paşa Netayic Uumll-Vukuat Kurumları ve Oumlrguumltleriyle Osmanlı Tarihi (Sad

Neşet Ccedilağatay) Cilt I-II TTK Ankara1979 ss 137 ndash 138

718 Ayni Ali Efendi Kanunname-i Al-i Osman Osmanlı Devleti Arazi Kanunları ccedilev Hadiye

Tuncer Tarım Bakanlığı Yay (tarihsiz) ss 4-5 177 ndash 178

719 Ayni Ali Efendi ss 10 17 96183 ve 191

Tablo 40 Selanik Mukataa Gelirleri (1677-1681)

Yıl Mukataa Sahibi Muaccele Gelir (akccedile)

1677 Mustafa Ağa 32847 11447388

1678 Mehmed Efendi 32847 11447388

1679 Mehmed Abduumllbaki Ağa 32847 11447388

1680 Mehmed Efendi 33025 11516031

1681 Mehmed Efendi 330255 11516031

Kaynak BOA EV HMHd Dosya No 177 Tarih 22B1076

1688 yılı iccedilin Nicolaj Todorov Selanikrsquoin 7050000 akccedile mukataa geliri ve

yakındaki Sidrekapsi madeninin 1600000 akccedile geliri olduğunu kaydetmektedir 720

XVIII yuumlzyılda ise Rumeli Eyaleti dacirchilindeki sancaklar şunlardı

Tablo 41 Rumeli Eyaletirsquone Bağlı Sancaklar (1700-1730)

1 Paşa Sancağı (Manastır) 10 Alaca Hisar

2 Koumlstendil 11 Selanik

3 Tırhala 12 Dukakin

4 Yanya 13 Prizren

5 Delvine 14 Uumlskuumlp

6 İlbasan 15 Vulccedilıtrin

7 İskenderiyye 16 Voynugan Sancağı

8 Avlonya 17 Ccedilengan Sancağı

9 Ohri 18 Youmlruumlkan Sancağı

Kaynak Kılıccedil Eyalet ve Sancak s 91

Rumelirsquonin en buumlyuumlk kentleri olan Edirne Selanik Sofya Filibe ve Uumlskuumlp

gibi ana liman ve maden ocağı olan kentlerin gelirleri sultana ve ailesine

bırakılmıştır721 Oumlzellikle Rumeli eyalet sancakları hakkında XVIII yuumlzyıla dair

720 Nicolaj Todorov La Ville Balkanique Aux XV-XIX Sıegravecles Bucarest 1980 p 88

Todorov ve kitabı hakkında ayrıca bilgi almak iccedilin bkz Hatice Uğur ldquoNikolai Todorov ve Balkan

Şehri KitabırdquoTALİD Cilt III Sayı6 2005 ss 601 ndash 606

721 Castellan s 135

dikkat ccedilekilmesi gereken husus birccedilok sancağın arpalık olarak verilmiş olmasıdır

Nitekim Koumlstendil Tırhala Yanya Delvine İlbasan Avlonya Dukakin

İskenderiyye ve Selanik sancakları 1700-1718 yılları arasında genellikle bu statuuml ile

idare edildi722 Ayrıca bu doumlnem Selanik idarecileri genelde saray ve veziriazama

yakın kimseler arasından seccedililmekteydi723 Buna goumlre Selanik Sancağırsquona bağlı

kazalar şunlardı Karaferiye (Verria) Toyran Usturumca Avrethisarı Tikveş

Koumlpruumlluuml (Veleze) Vodina Yenice-i Vardar Kesendire Aynaroz Serez Drama

Kavala Taşoz724 XIX yuumlzyıla gelindiğinde ise 1864rsquoden sonra uygulanmaya

başlayan vilayet duumlzeni ile vilayetlere bağlı livalıklar sistemi kurularak Selanik

vilayet oldu725

BOA Cevdet-i Maliye tasnifinde 25340 numara ile kayıtlı defter 1745

(1158) yılı Selanik tımar sahipleri ve cebelileri hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir

Bu defterde bahsi geccedilen bilgiler bir yana defterin kenarına duumlşuumllen not daha dikkat

ccedilekicidir Yenice-i Vardar Kara Kırım Ccedilukur Hisarı nahiyeleri dacirchilindeki soumlz

konusu tımar mutasarrıf Ahmed idaresinde olup on bin akccedilelikti Ancak mutasarrıf

Ahmedrsquoin oumlluumlmuumlyle soumlz konusu tımar Ahmedrsquoin buumlyuumlk oğlu uumlzerinde başka tımar

olduğundan Alaybeyi Mustafarsquonın hilesiyle uumlccedil yaşındaki Suumlleyman oumllmuumlş Ahmedrsquoin

oğlu olarak goumlsterilmeye ccedilalışılmıştır Suumlleymanrsquoın Ahmedrsquoin oğlu olmadığının

anlaşılması ve durumun Yenice muumlftuumlsuuml tarafından bildirilmesi sonucu bahsi geccedilen

tımar Mehmedrsquoin tasarrufuna verildi Burada altı ccedilizilmesi gereken konu Selanikrsquote

meydana gelen bu olayın Osmanlı tımar sistemi dacirchilindeki suiistimalleri goumlzler

oumlnuumlne seren bir oumlrnek olmuş olmasıdır Dolayısıyla bu defterde geccedilen bilgiler

doğrultusunda Selanik erbab-ı tımar cebeli bedeliyelerinin miktarı aşağıdaki

gibidir726

722 Kılıccedil İdari Taksimatı s47

XVIII yuumlzyılda Selanik Sancağı Mutasarrıfı olan İbrahim Paşarsquonın goumlrev suumlresi 6 Aralık 1701

tarihinde uzatılmıştır Yine Anadolu Eyaletirsquone bağlı Teke Sancağırsquona mutasarrıf olan Hacı Mustafa

Paşa 16 Temmuz 1718 tarihinde Evlacircd-ı Fatihan Zabitliği ile ve arpalık suretiyle Selanikrsquoe atanmıştır

2 Aralık 1739 tarihine kadar ise Selanik Murtaza Paşa tarafından idare edilmiştir Bkz Kılıccedil İdari

Taksimatı s 94

723 Tayyip Goumlkbilgin ldquoSelanikrdquo İA Cilt X Milli Eğitim Basımevi İstanbul1966 s 345

724 Necdet Sakaoğlu 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Coğrafyası (1907-1908) Deniz Kuumlltuumlr Yay

725 Akın s 70

726 BOA CML Dosya No 614 Goumlmlek No 25340 Tarih 29B1158

Tablo 42 1745 Yılı Selanik Erbab-ı Tımar Cebeli Bedeliyeleri Miktarı

Tımar Sahibi Barut Miktarı Nefer

Benacircm-ı Sinan an-vech-i tekacircuumld 6000 1

Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Ali sulbicirc 3000 1

Benacircm-ı Murtazacirc veled-i Ali sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı Osman veled-i Luumltfullah sulbicirc 7150 1

Benacircm-ı Suumlleyman veled-i Ahmed sulbicirc 10000 2

Benacircm-ı Abduumlllatif veled-i Oumlmer sulbicirc 5613 1

Benacircm-ı hellip veled-i Bekir sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı Humbaracı Huumlseyin ber-vech-i tekacircuumld 5500 1

Benacircm-ı hellip veled-i hellip Ali sulbicirc 15430 3-1=2

Benacircm-ı Mehmed veled-i Osman sulbicirc 2900 1

Benacircm-ı Mehmed veled-i Yusuf [ber-vech-i] tekacircuumld 6582 1

Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Abdullah sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı Ali veled-i Suumlleyman sulbicirc 5000 1

Benacircm-ı Yakub veled-i Huumlseyin sulbicirc 6882 1

Benacircm-ı Mustafa veled-i Ahmed sulbicirc 3000 1

Benacircm-ı Mustafa veled-i Mehmed sulbicirc 5000 1

Benacircm-ı Hızır veled-i Mehmed tekacircuumld 6000 1

Benacircm-ı Suumlleyman ve Mustafa veledacircn-ı Humbaracı

Huumlseyin sulbiyacircn

11142 2

Benacircm-ı Nureddin ve Osman veledacircn-ı Huumlseyin sulbiyacircn 3000 1

Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Mustafa sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı Ebu Bekir veled-i Ahmed sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Musa sulbicirc 6000 1

Benacircm-ı İlyas veled-i Ali sulbicirc 2130 1

Yekucircn

Cebeli Nefer 27

1350 Kuruş Yalnız bin uumlccedil yuumlz elli kuruştur

Kaynak BOA CML Dosya No 614 Goumlmlek No 25340 Tarih 29B1158

322 Selanik Nuumlfusu

Osmanlı hacirckimiyetine geccediltikten sonra merkezin politikaları ile ldquoOsmanlı

Kentirdquo olma yolunda bir dizi değişime sahne olan Selanikrsquoin yaşadığı bu doumlnuumlşuumlmuumln

etkileri oumlzellikle XVII yuumlzyılda goumlzle goumlruumlnuumlr bir hal aldı Soumlz konusu değişim

Selanikrsquoin demografik yapısına da yansıdı 1430rsquodan sonraki ilk yıllara ait defterler

nuumlfusun buumlyuumlk oumllccediluumlde Rumlardan oluştuğunu ayrıca az ama gittikccedile artan bir Tuumlrk

topluluğu ile yine gittikccedile azalan bir Katolik topluluğunun bulunduğunu

goumlstermektedir Bernard Lewis 1478 tarihli bir hane sicil defterinden bahisle

Selanikrsquote hiccedil Yahudi olmadığını belirtmektedir727 Heath W Lowry de Selanikrsquoe

tuumlm Yahudi goumlccedillerinin 1478 yılı sonrası olduğunu vurgulamaktadır728 Soumlz konusu

yıla ait nuumlfus sayımına goumlre Selanikrsquote 862 Tuumlrk 1275 Rum hane kaydedilmiştir729

Heath W Lowryrsquonin verdiği 2137 toplam hane sayısından farklı olarak Gilles

Veinstein 1478 yılına ilişkin Muumlsluumlman ve Hıristiyan toplam hane sayısını 2254

olarak vermektedir730 XVI yuumlzyılda Selanik ile birlikte on iki Balkan kentinin

nuumlfusu ve nuumlfusun genel dağılımı ise şu şekildedir

727 Bernard Lewis Ccedilatışan Kuumlltuumlrler Keşifler Ccedilağında Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar Yahudiler

Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul 2008 s 41

728 Heath W Lowry ldquoWhen Did the Sephardim Arrive in Salonica The Testimony of the Ottoman

Tax-Registers 1478-1613rdquo The Jews of The Ottoman Empire (EdAvigdor Levy) The Darwin

Press New Jersey1994 (Sephardim) p 207

729HWLowry ldquoPortrait of a City The Population and Topography of Ottoman Selanik

(Thessaloniki) in the Year 1478rdquo ∆ίπιυχα 2 (1980-81)277-82rsquoden Aktaran David Jacoby ldquoForeigners

and the Urban Economy in Thessalonike ca1150-ca1450rdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium

on Late Byzantine Thessalonike) Vol 57 2003 p 123

730 Gilles Veinstein ldquoSekuumller Bir Paradoksrdquo Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve

Balkanlarrsquoın Uyanışı ccedilev Cuumlneyt Akalın İletişim Yay İstanbul 2001 (Sekuumller) ss48 ndash 49

Tablo 43 1520 Yılında Balkan Kentlerinin Nuumlfusu (Hane Olarak)

Kentler Muumlsluumlman Hıristiyan Yahudi

İstanbul 9517 582 5162 316 1647 102

Edirne 3338 821 522 128 201 51

Selanik 1229 252 989 205 2645 543

Saraybosna 1024 100 - - - -

Larissa 693 902 75 98 - -

Serez 671 613 357 328 65 59

Manastır 640 750 171 202 34 48

Uumlskuumlp 630 748 200 237 12 15

Sofya 471 664 238 336 - -

Atina 11 05 2286 995 - -

Niğbolu 468 377 775 623 - -

Tırhala 301 363 343 415 181 222

Kaynak Anton Minkov Conversion to Islam in the Balkans Kisve Bahasi Petitions and

Ottoman Social Life 1670-1730 Brill Leiden 2004 p 49

1520 yılı Balkan kentlerinin nuumlfusuna ilişkin oumlne ccedilıkan unsur Muumlsluumlman ve

Hıristiyan nuumlfusun en yoğun olduğu dolayısıyla en homojen kentler Saraybosna ile

Atinarsquodır Oumlte yandan Selanik ise Yahudi nuumlfusun en yoğun olduğu Balkan kenti

olarak dikkat ccedilekmektedir

Selanikrsquoin XVI yuumlzyıla ait nuumlfus durumu hakkında birccedilok kaynaktan

bilgilere ulaşmak muumlmkuumlnduumlr Ancak bu kaynaklarda geccedilen sayısal bilgiler

birbirinden farklılık arz ettiğinden mevcut bilgilerin bir oumlzetini yapmak suretiyle bu

farkı daha accedilık bir şekilde ortaya koymak muumlmkuumlnduumlr Gilles Veinstein 1519 yılında

Selanikrsquote toplam 4073 hanenin 56rsquosının Yahudi olduğunu 1530rsquoda ise toplam

5132 hanenin 52rsquosinin Yahudi olduğunu belirtmektedir 731

731 Veinstein Sekuumller ss 48 ndash 49

Benzer şekilde Mark Mazower de 1520rsquolerde kentin 30000 sakini olduğunu

ve bunun yarısının Yahudi olduğunu kaydetmektedir732 1530 yılına dair bir diğer

farklı veriye goumlre Selanikrsquote 1237 Muumlsluumlman ve 3353 gayrimuumlslim hane vardı

Oumlzellikle kent merkezinde yaşayan Yahudiler Selanikrsquoin demografik yapısının ana

unsurları olup bu tarihte kentte 2509 Yahudi hane vardı733 Aynı şekilde Stanford J

Shaw da 1530 yılında kentte 2509 Yahudi hanesinin yani yaklaşık 17653 kişinin

sinagoglara kayıtlı olduğunu belirtmektedir Shawrsquoa goumlre bu sayı 1589 yılında

23942 kişiye yuumlkseldi ve 1613 yılında 22767 kişi seviyesinde kaldı Hatta bu rakam

Selanikrsquoe gelen birccedilok Yahudi goumlccedilmene rağmen XVIII yuumlzyılda da aynı seviyede

kaldı Bunun nedeni Selanikrsquote meydana gelen salgınlar hastalıklar ve

yangınlardı734

Traian Stoianovichrsquoe goumlre Selanikrsquote 1525 yılında 2465 1568 yılındaysa

2807 Yahudi hanesi vardı735 Yine arşiv belgelerine dayanarak yapılan ccedilalışmasında

Melek Delilbaşı 1567-1568 yılı Selanik nuumlfusu hakkında ortaya koyduğu bilgiler

ccedilerccedilevesinde kent nuumlfusunun 61rsquoini Yahudiler 26rsquosını Muumlsluumlmanlar 13rsquouumlnuuml

Hıristiyanlar oluşturmaktadır

732 Mark Mazower Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar ve Yahudiler (1430-

1950) YKY İstanbul 2007 s 64

Georges Castellan ise 1518 yılında yapılan bir sayımdan bahisle Selanik nuumlfusunun 25000 kişi

olduğunu ve 3143 Yahudi 1374 Muumlsluumlman ve 1087 Hıristiyan hane olduğunu kaydetmektedir

Castellan s 137

733 Harun Yeni Demography and Settlement in Paşa Sancağı Sol-Kol Region According to

Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri Dated 1530 Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Bilkent

Uumlniversitesi Ankara 2006 pp 49 ndash 50

734 Shaw Yahudiler s 60

735 Stoianovich The Conquering p 246

Tablo 44 XVI Yuumlzyılda Selanik Nuumlfusu736

Selanik Nuumlfusu Evli (x5) Muumlcerred Muumlcerred Sayı Toplam

Muumlsluumlmanlar 575 6 290 3171 6384

Muumlsluumlmanlar 638 23 3213

Hıristiyanlar 553 50 943 3758

Yahudiler 2945 2274 16999

TOPLAM 4711 79 3507 27141

Kaynak Delilbaşı Via Egnatia ss 78 ndash 79

Aynı şekilde Doğan Youmlruumlkrsquouumln ccedilalışmasında yer verdiği Anadolu ve

Rumelirsquonin 1571 yılı cizye tevzi defterlerine goumlre 1571 yılında Selanikrsquoin

gayrimuumlslim nuumlfusu 6862 Hıristiyan hane ve 3860 Yahudi haneden

oluşmaktadır737 Bu yuumlzyılın Selanik demografik yapısına dair farklı bir

değerlendirme Muumlsluumlman nuumlfusun kırsal ve kentsel olarak ayrımı hakkındadır

Tablo 45 1569-1583 Yıllarında Selanikrsquote Kent ve Kırda Muumlsluumlman Nuumlfus

Selanik Nuumlfusu Muumlsluumlmanlar (Hane) Doumlnmeler (Hane) Yuumlzde ()

Kentsel Boumllge 1212 468 386

Kırsal Boumllge 481 81 168

Toplam 1693 549 324

Kaynak M Sokolski ldquoIslamizacja u Makedoniji u XV i XVI veku (Islamization in

Macedonia in the 15th and 16th centuries)rdquo Istoritcheski Tchasopis 22 (1975) pp 86 ndash

88rsquoden Aktaran Minkov p 50

Osmanlı hacirckimiyetinden sonra XVII yuumlzyıla gelindiğinde Selanikrsquoin

demografik yapısının geldiği noktayı Heath Lowryrsquonin vermiş olduğu tablo uumlzerinde

goumlrmek ve bir kıyaslama yapmak muumlmkuumlnduumlr 1613 yılı mufassal defterine goumlre

kentin toplam nuumlfusu 4584 hane olup 2933 Yahudi hane ile 2270 Yahudi muumlcerred

736 Kirada oturanlar Hane iccedilindeki Muumlcerred

737 Doğan Youmlruumlk ldquoXVI Yuumlzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğursquonda Yaşayan

Gayrimuumlslimlerin Nuumlfusurdquo S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı 17 Konya 2007 s 646

vardır Dolayısıyla buna goumlre 30000 civarındaki Selanikrsquoin toplam nuumlfusunun

6398rsquoini Yahudiler oluşturmaktaydı 1613 yılına dair Gilles Veinsteinrsquonin oumlne

suumlrduumlğuuml rakam toplam 7557 hane olan Selanik nuumlfusunun 68rsquoini Yahudilerin

oluşturduğuna dairdir 738

Tablo 46 Selanik Nuumlfusu (1478-1613) 739

Cemaatler 1478 1530 1613

Muumlsluumlman

T 773 T 1090

73 M M 118 M 152

Hıristiyan

T 1275 T 1047 T 561

M 48 M 136 M 982

Yahudi

2645 H 5924

2933 H

6398 M 2270

Toplam

2137 H

4465 H

4584 H

100 121 M 254 M 3404 M

Kaynak Lowry Sephardim pp208 ndash 210

Selanikrsquoin demografik yapısına hacirckim olan Yahudi nuumlfus XVII yuumlzyılda

yirmi altı cemaatten meydana gelmekteydi 1613 tarihli Selanik tapu tahrir defterine

goumlre bu sayı yirmi altı iken 1623 tarihli Selanik mufassal tahrir defterinde yirmi

yedidir1613 tarihli defterde geccedilen soumlz konusu cemaatlerin isimleri

şunlardır 740

738 Veinstein Sekuumller ss 48 ndash 49 739 H Hane M Muumlcerred B Bive (Dul kadın) K Kiracı Hane T Toplam 740 Eroğlu Yahudiler ss19-2098-99 Ahmet Hikmet Eroğlu ldquoOsmanlı Hoşgoumlruumlsuuml ve Selanikrsquote

Yahudi Yerleşimirdquo Rumeli Kuumlltuumlruuml Rumeli Tuumlrkleri Kuumlltuumlr ve Dayanışma Vakfı Yayını Sayı 17

2007 (Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml) s 10 Lewis s 41

Tablo 47 Selanikrsquoteki Yahudi Cemaatleri

Cemaatler Hane Muumlcerred

Cemaat-ı İspanyol 94 70

Cemaat-ı Ccediliccedililyan 126 240

Cemaat-ı Moy(Movi) 33 21

Cemaat-ı Lizbon 231 49

Cemaat-ı Dalyan 49 70

Cemaat-ı Arbon 144 -

Mahalle-i Obranlu 49 42

Cemaat-ı Etz (Er)-Haim 140 124

Cemaat-ı Koumlhne Katalan 70 69

Cemaat-ı Aragon 231 153

Cemaat-ı Ccediliccedililyan-ı Koumlhne 91 92

Cemaat-ı Katalan nam-ı diğer Geruş 91 87

Cemaat-ı Şalom 105 178

Cemaat-ı Midraş 92 153

Cemaat-ı Polye 159 193

Cemaat-ı Portugal 43 21

Cemaat-ı Geruş Kastilyan 158 89

Cemaat-ı Avora Portugal 231 149

Cemaat-ı Alaman 239 -

Cemaat-ı Geruş Kalavraş 126 81

Mahalle-i Kane 91 48

Cemaat-ı Motalto 40 16

Cemaat-ı Estrok 32 -

Cemaat-ı Koumlhne Kalavraş 182 118

Cemaat-ı Cedid Portugal 59 206

Cemaat-ı Korfus 12 -

Toplam 2918 2220

Kaynak Eroğlu Yahudiler ss19-2098-99

1613 yılı Yahudi nuumlfusu ile ilgili olarak yukarıda bahsi geccedilen bilgilerin

arasındaki farklılıklara karşın Selanikrsquote yaklaşık 20000 Yahudi olduğunu

soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Oumlte yandan Traian Stoianovich ve Gilles Veinstein 1664

yılında Selanikrsquote 40000 Yahudi olduğunu belirtirken Stoianovich bunun 1715rsquote

30000rsquoe 1734rsquote 20000rsquoe ve 1783rsquote 18000rsquoe duumlştuumlğuumlnuuml kaydetmektedir Selanik

Yahudi nuumlfusunun azalmasına neden olan gelişmeler ekonomik olduğu kadar

toplumsal gelişmelerinde bir sonucudur Oumlzellikle XVII yuumlzyılın ikinci yarısı

Sabetay Sevi olayı dokuma sektoumlruumlnuumln iccediline duumlştuumlğuuml bunalım ve goumlccedil gibi etkenler

Selanikrsquoin Yahudi nuumlfusunun azalmasına neden oldu 741 Yine sayısı hakkında bir

bilgi olmamakla beraber 1733 yılında İstanbul ve Selanikrsquoten Yahudiler Kuduumlsrsquoe

yerleşti742 Oumlte yandan İstanbulrsquoa gelen Polonya muumlltecileri de 1748 tarihli padişah

fermanıyla Selanik ve civarına yerleştirildi

ldquoUumlccedil yuumlzden fazla Polonya vatandaşı Osmanlı uyruğunu kabul etmek

uumlzere gemilerle İstanbul Boğazırsquona gelmişler ve kendilerinin uygun yerlerde

iskacircn edilmeleri ricasını bildirmişlerdir Bu talebin yerine getirilmesi

doğrultusunda Polonya vatandaşlarının aileleri ile birlikte Selacircnik ve civarına

yerleştirilmeleri iccedilin gereken duumlzenlemeler yapılmış iskacircn edildikten sonra da

himaye edilecekleri bildirilmiştirrdquo 743

Dolayısıyla Yahudi nuumlfusun kendi iccedilinde yaşamış olduğu nuumlfus hareketlerinin

etkisi Selanikrsquoin demografik yapısındaki değişimlerde kendini goumlsterecektir Bunun

XVIII yuumlzyıla etkilerine değinmeden oumlnce Selanik Yahudilerin ccediloğunlukta olduğu

bir kent olarak oumlne ccedilıktığı kadar aynı zamanda Youmlruumlk nuumlfusunun ağırlıklı yerleşim

alanlarından biriydi Rumelirsquode Youmlruumlklerin en yoğun olduğu yer Selanik ve

civarıdır Emin Halil b Mahmud ile katip Ahmet b İsa tarafından hazırlanan 1544

tarihli defterde 500 ocak olarak kaydedilen Selanik Youmlruumlklerinin 492 ocağı tespit

edilmiştir 1544 yılında 64000 kişi olarak tespit edilen Selanik Youmlruumlkleri 3 Nisan

1675 tarihli deftere goumlre ise 1675 kişiye gerilemiştir Zaten XVII yuumlzyılın sonunda

741 Stoianovich The Conquering pp 246 ndash 247 bkz dipnot 38 Gilles Veinstein ldquoBalkan Eyaletleri

1606-1774rdquo Osmanlı İmparatorluğu I Osmanlı Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın

Sonuna ccedilev Server Tanilli Cem Yayınevi İstanbul1995 (Balkan Eyaletleri) ss 392 ndash 393

742 Avigdor Levy (Ed) The Jews of The Ottoman Empire The Darwin Press New Jersey 1994

743 Goumlkkubbe Altında Birlikte Yaşamak Belgelerin Diliyle Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml Başbakanlık

Devlet Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Yayın No77 Ankara 2006 ss 175 ndash 176

bunlar Evlad-ı Fatihan teşkilatı kapsamına dacirchil edildi744 1558-1560 yılına ait

muumlhimme defterinden 552 ocak olan Selanik Youmlruumlklerinin su yolu hizmetinde

goumlrevlendirildikleri anlaşılmaktadır745 Hatta 1564-1565 yılına ait kayıtlar Selanik

Youmlruumlklerinin tayin oldukları suyolu hizmetine gitmekte direndiklerini

goumlstermektedir Buna youmlnelik alınan oumlnlem direnen kişilere kuumlrek cezası verilmesi

hakkındaki buyruğu uygulamak oldu

ldquoTacircyin olundukları suyolu hizmetine gitmemekte direnen Selanik

Youmlruumlklerinin inadında ısrar edenlerinin kuumlreğe konulmak uumlzere Suumldde-i

Saacircdete goumlnderilmesirdquo 746

Selanik Youmlruumlklerinin yuumlkuumlmluuml oldukları suyolu hizmeti ile benzer şekilde

Zenberekciyan cemaati Selanik kalesinden Ahmed cemaati de ambarlara tuz

taşımaktan sorumluydu747 Aşağıdaki tablo 1544 ve 1675 yılında Selanik

Youmlruumlklerinin yerleşim yerlerini goumlstermektedir 1544 yılında 492 ocak olan Selanik

Youmlruumlkleri 1675 yılında 162 ocağa geriledi

Tablo 48 Selanik Youmlruumlkleri (1544-1675)

Yerleşim Birimi 1544 1675

Manastır 7 -

Pirlepe 13 -

Florina 36 -

Şerfice 33 -

Fenar 23 -

Badracık 5 -

Ccedilatalca 60 -

Yenişehir 113 -

Kelemeriye 35 6

Pırnar Dağı 8 -

Yenice-i Vardar 2 -

Evlacircd-ı Facirctihacircn Rumelirsquode oturan Rumeli facirctihlerinin torunları ile fetihler genişledikccedile buraya

Anadolursquodan getirilip yerleştirilen Tuumlrkmenlere verilen isimdir Daha sonra evlad-ı fatihanlardan

oluşan askeri bir teşkilat da kurulmuştur Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz M Tayyip Goumlkbilgin Rumelirsquode

Yuumlruumlkler Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan İşaret Yay İstanbul 2008

744 Mehmet İnbaşı ldquoYeni Belgelerin Işığında Rumeli Youmlruumlklerirdquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye

Yay Ankara 1999 ss 165 ndash 166

745 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No12 Ankara1993 ss 374 ndash 375

746 6 Numaralı Muumlhimme Defteri (9721564-1565) II Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No28 Ankara1995 s 108

Avret Hisarı 48 -

Usturumca 28 -

Temur Hisar 8 -

Filibe 10 -

Kızıl Ağaccedil 2 -

Yenice-i Zağra 1 -

Eskihisar-ı Zağra 6 -

Akccedilakızanlık 1 -

Haskoumly 1 -

Lofccedila 3 -

Yanbolu 1 -

Tatar Pazarı 7 -

Pravadi 3 -

Silistre 22 -

Tekfur Goumlluuml 2 -

Varna 4 -

Hırsova 2 -

Şumnu 2 -

Ccedilernova 4 -

Tırnova 3 -

Siroz - 1

Karadağ - 17

Cumrsquoa Pazarı - 10

Eğri Bucak - 14

- - 12

Pravişte - 10

Beğ Şehri - 48

Doğan - 24

TOPLAM 492 162

Kaynak İnbaşı s 165

XVIII yuumlzyılda Selanik 60000 ilacirc 70000 civarında bir nuumlfusa sahipti748

Yuumlzyıl iccedilinde kentin Hıristiyan nuumlfusu 10000 kişiye ulaştığı 1714 yılından 1880

yılına kadar geldiği 15000 kişi seviyesinde herhangi bir değişiklik olmadan

durumunu korudu749 Moutsopoulosrsquoun kaydettiği bu bilgi ile tezat bir goumlruumlş

sergileyen Stoianovich Selanikrsquoin Rum nuumlfusunun oumlzellikle XVIII yuumlzyılda

dinamik bir karaktere sahip olduğunu soumlylemektedir Onun bu goumlruumlşuumlnuuml doumlnemin

Venedik Konsuumlluumlnuumln verdiği sayısal veriler de desteklemektedir Venedik

konsuumlluumlnuumln Nisan 1741 tarihli verdiği bilgiye goumlre Selanik nuumlfusu 80000 kişidir

748 Svoronos Le Commerce p 7 Vacalopoulos Thessaloniki p98 Oumlndeş s 21

749 Moutsopoulos ss 28-29

Bunun 40000rsquoi Yahudi 25000rsquoi Rum ve 15000rsquoi Tuumlrk idi750 Yuumlzyılın ikinci yarısı

iccedilin Stoianovich Selanikrsquote Yahudilerin nuumlfusun 50rsquosinden 20rsquosine duumlştuumlğuumlnuuml

yeniccedilerilerin de yerleşmesiyle Muumlsluumlman nuumlfusun 30rsquodan 55rsquoe yuumlkseldiğini ve

ayrıca Rum-Ortodoks nuumlfusunda 20rsquoden 25rsquoe ccedilıktığını belirtmektedir751 Bunun

yanı sıra oumlzellikle 1790rsquodan sonra Ali Paşarsquonın baskısı ile artan goumlccediller kentin Rum-

Ortodoks nuumlfusunu da arttırdı752 Rum nuumlfusun artışı dışında altı ccedilizilmesi gerekli

husus kentte artan yeniccedileri nuumlfusudur XVIII yuumlzyılın sonlarında Selanikrsquote

yeniccedileriler ve onların ailelerinin sayısı 60000 toplam nuumlfus iccedilinde 28000 ile 30000

kişiydi753

Kent nuumlfusuna dair Eyal Giniorsquonun bu doumlnem iccedilin ayrıca dikkat ccedilektiği konu

Selanikrsquoin kuumlccediluumlmsenmeyecek Kıpti nuumlfusu ile liman kenti olarak Selanikrsquoe gelen

goumlccedilmen ve mevsimlik işccedililerdi 1706 tarihli bir fermana goumlre Selanik ve ccedilevresi

dacirchilinde 4000 Kıpti vergi muumlkellefi mevcut olup bunun 500rsquouuml Muumlsluumlman 424rsquouuml

Hıristiyan olmak uumlzere yaklaşık 1000 kadarı kent duvarları iccedilinde yaşamaktaydı754

Giniorsquonun bahsettiği goumlccedilmen ve mevsimlik işccedililer kent nuumlfusunun dinamik unsurları

olup yine Selanik sicillerde sayıları hakkında net bir bilgi olmasa da erkeklerin goumlccedil

etmesine alışkın olunan bir ortamda kadın goumlccedillerine maruz kalan bir kent oldu755

750 Mertzios Μνημεῖα p 304rsquoden Aktaran Vacalopoulos Macedonia p 310

752 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 359

753 Feacutelix-Beaujour Tableau du commerce de la Gregravece formeacute drsquoapregraves une anneacutee moyenne depuis

1787 iusaursquoen 1797I (Paris Impr De Crapelet year VIII) 52rsquoden Aktaran Traian Stoianovich ldquoLand

Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy 1600-1800rdquo The Journal of Economic History

Vol 13 No 41953 (Land Tenure) p 400 Veinstein Balkan Eyaletleri s 392 754 Eyal Ginio ldquoNeither Muslims nor Zimmis The Gypsies (Roma) in the Ottoman Staterdquo Romani

Studies 5 Vol14 No2 2004 (Neither) p122

755 Ginio Kadınlar s 194

33 EKONOMİK HAYAT

331 Selanik Limanırsquonın Doumlnemsel Dinamikleri

Osmanlı iktisadi anlayışının uumlccedil temel ilkesinden biri olan provizyonizm

(iaşecilik) her Osmanlı kentinin oumlncelikli hizmet etmesi gereken yuumlkuumlmluumlluumlğuuml idi

Oumlzellikle merkezin yani İstanbulrsquoun iaşesinin sağlanması birincil oumlncelikti İstanbulrsquoa

yakınlığı ve zengin art boumllgesinin imkacircnlarıyla Selanik de bu sorumluluğunu

layıkıyla yerine getirmeye ccedilalıştı

1559 yılında Selanik Beyrsquoine yazılan huumlkuumlmde İstanbulrsquoun zahiresi iccedilin

emirle gelen gemilerden başkasına mahsul verilmemesi buyrulmaktaydı756 Hatta

sadece İstanbulrsquoun iaşesi değil Edirne zahiresi iccedilin Sofya Filibe ve Tatarpazarırsquonda

uumlretilen yağ bal ve peynirin Selanik Yahudilerine satılmayıp Edirneli bakkallara

satılması emredildi757 Tabi Selanikrsquoin bu iaşe tedarikindeki roluuml sonraki yuumlzyıllarda

da devam etti

Merkezin Selanikrsquoten genellikle talepleri tuz buğday guumlmuumlş ve yuumlnluuml kumaş

oldu İstanbulrsquoa kendir halı ve tersaneye demir Selanikrsquoten gelmekteydi Yine

Selanikrsquote uumlretimi yapılan barut merkezin diğer taleplerinden biriydi758 1640 yılı

narh defterine goumlre toprak tencere ccedilukaccediluha aba keccedile ve peştamal İstanbulrsquoda

satılan Selanik mallarıydı759

Her şeyden oumlnce Selanik İstanbul iccedilin bir tahıl ambarı vazifesi goumlrmekteydi

Bu ihtiyaca youmlnelik olarak 1717 yılında İstanbulrsquoun Selanikrsquoten talepleri şunlardı

Selanik limanı depolarında bulunan 75000 kile (1816125 kg) arpa 32000 kile

(774880 kg) un 5000 kantar (282245 kg) peksimet 5900 kile (1428685 kg)

arpa ve buğday 400 kantar (225796 kg) kendir ve 8500 kıyye (10897 kg)

katran760 Aynı şekilde 1749 yılında Selanikrsquoten talep edilen miri buğdayın kış

gelmeden ulaştırılması istenmiş ancak Kasım ayı gelmesine rağmen hacirclacirc gelmemiş

756 3 Numaralı Muumlhimme Defteri s 194

757 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) II Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No37 Ankara 1999 s 29

758 Mazower s 69

759 Osmanlılarda Narh Muumlessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri (Haz Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu)

Enderun Kitabevi İstanbul1983 (Narh Defteri) s113163 178180 266

760 Yusuf Alperen Aydın Osmanlı Denizciliği (1700-1770) Yayınlanmamış Doktora Tezi İstanbul

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2007 s 353

olan buğdayın bir an oumlnce İstanbulrsquoa goumlnderilmesi emredildi761 İstanbulrsquoun istek

listesinde adı geccediltiği uumlzere kapıkulları ve donanmanın ihtiyacı olan peksimet

Selanik ve Karaferiyersquodeki beylik fırınlarda imal edilirdi 762

Selanik sadece İstanbul iccedilin değil Osmanlı topraklarında soumlz konusu olan

kıtlıklara da ccedilare olan bir adresti Oumlrneğin 1728 yılında Halep Selanikrsquoten yardım

isteyen kentlerden biridir Selanik Mutasarrıfı ve kadısına yazılan huumlkuumlmde Halep

ve etrafındaki kentlerde ccedilekirge ve yağmacı istilası nedeniyle kıtlık baş goumlsterdiği ve

ahalinin yiyecek ihtiyacının karşılanması bildirilmektedir Bunun iccedilin Selanik Golos

Ccedilayağzı ve civardaki iskelelerden 36000 kile buğdayın Akdenizrsquoe korsanlık iccedilin

goumlnderilen Suumlleyman Kaptanrsquoın karavelasına yuumlklenerek İskenderun iskelesine

nakledilmesi buyrulmaktadır763 Yine 1731 yılında Sakız Adasırsquonda 1747 yılında

Doğursquoda baş goumlsteren kıtlıklar iccedilin Selanikrsquoten bahsi geccedilen yerlere hububat sevk

edildi764

Tahıl dışında 1719 yılında İstanbulrsquoda kurulmasına karar verilen ccedilini

fabrikası 1725 yılı itibariyle faaliyete geccedilmiş ve bu ccedilini imalathanenin ihtiyacı olan

muumlrdesenk ve rastık taşı Selanikrsquoten sağlanmaktaydı Oumlrneğin bu iş iccedilin payitaht

1729 yılında on kantar kurşun ve on vakıyye rastık taşının ulaştırılmasını

buyurmaktaydı765 Hatta 1756 yılında İstanbulrsquoda meydana gelen deprem sonrası

eski ve yeni sarayların tamirinde kullanılmak uumlzere Selanikrsquoten kireccedil talebine

youmlnelik huumlkuumlmler yazıldı766 Nitekim İstanbulrsquoun yanı başındaki Selanik bu iaşe

ağında her hangi bir aksaklığa mahal vermeksizin sorumluluklarını yerine getirmeye

ccedilalışan bir kent oldu

Selanikrsquoin bulunduğu coğrafyada varlık goumlstermesinin tek nedeni merkeze

hizmet etmek değildi Bu zengin art boumllgenin ona sunduğu imkacircnlar ve duumlnya

761 Şenay Oumlzdemir ldquoOsmanlı Donanmasının Bir lsquoSeyir Defterirsquo ve XVIII Yuumlzyıl Osmanlı

Denizciliğine İlişkin Bazı Goumlzlemlerrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih

Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XXIV Sayı 37 2005 (Seyir Defteri) s 126

762 Sakaoğlu Osmanlı Kentleri s 37

763 BOA C BLD Dosya No 136 Goumlmlek No 6756 Tarih 22CA1141

764 Evangelia Balta ldquoThe Bread In Greek Lands During The Ottoman Rulerdquo Ankara Uumlniversitesi

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XVI Sayı 27 1992 s213

Ayrıca bkz dipnot 64

765 Uzunccedilarşılı Cilt IV 2 Kısım s 557 Ahmet Refik Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı

(1100-1200) Enderun Kitabevi İstanbul1988 (On İkinci Asırda) s 71 766 Refik On İkinci Asırda s 209

ticaretinin seyrindeki doumlnuumlşuumlmler bir liman kenti olarak ccedilok geccedilmeden oumlneminin fark

edilmesine yardımcı etkenler oldu Her ne kadar kentin ekonomik hayatına ket vuran

gelişmeler Selanikrsquoin ilerlemesinde istikrarsızlığa sebebiyet vermiş olsa da limanın

mevcut ticari potansiyeli her doumlnem dikkatleri uumlzerine ccedilekmeyi başardı

Osmanlı topraklarına sığınan Yahudilere ev sahipliği yapmış olan Selanikrsquoe

nuumlfusunun buumlyuumlk bir kısmını meydana getiren Yahudiler bu konuk severliğe kentin

kalkınmasına hizmet etmekle cevap verdi Oumlzellikle XVI yuumlzyıl hem Selanik hem

de sakinleri olan Yahudiler iccedilin altın bir ccedilağ oldu

Kanuni doumlnemi Yahudi goumlccedilmenler Selanik limanını Balkanların ekonomi

merkezi haline getirdi Bu Yahudi goumlccedilmenler kentin Adriyatik ve Ege Denizi Orta

Avrupa ile Akdeniz arasındaki kavşak konumundan yararlanan ve diğer Yahudi

topluluklarla ilişki ağını kullanan tuumlccarlardı Ayrıca bu tuumlccarların Makedonyarsquonın

ve Teselyarsquonın başlıca pazarları olan Kavala Uumlskuumlp Manastır Yanya Kastoria

Arta Larissa Tırhala ve uluslar arası ticaretin buumlyuumlk merkezlerinde temsilcileri olan

aracıları da vardı Bu doumlnem Selanik oumlzellikle Venedikrsquole ticari ilişki iccedilindeydi ve

Ragusa Cumhuriyeti Venedik ve Selanik arasındaki kara ticaretinin ara istasyonu

oldu767

Oumlte yandan fuarların Selanik ekonomisine sağladığı katkının da goumlz ardı

edilmemesi gerekmektedir XVII yuumlzyılla birlikte duumlnya ticaretindeki doumlnuumlşuumlm bir

takım değişiklikleri de beraberinde getirdi İccedil ve dış ticaret iccedilin artan talebin

karşılanması ticari oumlrguumltlenme biccedilimini yeniden şekillendirdi Oumlncelikle tarımsal

uumlretimin kırsaldan toplanarak Avrupa uumllkelerine ulaştırılması ve yine ithal edilen

malların da boumllgesel dağıtımını sağlamak gerekiyordu Boumlylelikle yerli aracıların bu

ihtiyaca cevap vermesi Balkanlarda deniz kıyısından elli ila iki yuumlz km iccedilerde iki

panayır zincirinin oluşmasına neden oldu 50000 kişinin katıldığı bu fuarların en

buumlyuumlğuuml Selanikrsquote yer almaktaydı ve artık koumlyluumller uumlruumlnlerini satmak iccedilin buraya

geliyorlardı768 Suraiya Faroqhi XVII yuumlzyılda Selanikrsquoin Karaferye (Veroia)

youmlresinde birccedilok fuar olduğu ve St Catherine Fuarrsquoı (Katarina) dışında tuz ocağı

yakınlarında (Ccedilitroz ya da Kitros olarak bilinen) bir fuar olduğunu

767 Veinstein Sekuumller s 54 768 Stoianovich The Conquering p 261 İlhan Tekeli ve Selim İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı

Koumlktenci Modernitenin Doğuşu İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul 2003 (Cumhuriyetrsquoin

Harcı) s 15

kaydetmektedir769 Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiler veren Svoronosrsquoun Doglia ve

Selimiye Fuarlarırsquonın iccedillerinde ayrıca oumlnemli olduğunu vurguladığı doumlnemin fuarları

şunlardı 770

Maschalour ya da Mascalor Fuarı XVII yuumlzyılda adı geccedilen bu fuarın

adına XVIII yuumlzyılda rastlanmaz Fuar Selanikrsquoe doumlrt guumlnluumlk uzaklıkta olup

Mayıs ayı ortasında duumlzenlenirdi

Lassona Fuarı Ağustos sonunda duumlzenlenirdi

Nevrokopi Fuarı Eyluumll ayında duumlzenlenen fuardan boumllgenin kuzeyindeki

uumllkelere mal goumlnderilmektedir

Uzuncaova Fuarı Selanikrsquoe 100 fersah uzaklıktadır

Doglio Fuarı Eyluumll ortasında kurulan fuar Selanikrsquoe iki uumlccedil guumlnluumlk

uzaklıktaydı

Serez Fuarı Ocak ayında kurulurdu

Zeitoun Fuarı Mart ayında kurulurdu

Selimiye Fuarı XVIII yuumlzyılın sonlarına doğru kurulan fuar Eyluumll ayında

duumlzenlenir ve Selanikrsquoten on iki guumln uzaklıktaydı Burada Selanik malları

Tuna uumllkelerine dağıtılırdı Servia Perlep Mauronori Estergon ve Avret-

Hisar Fuarları adı geccedilen diğer fuarlardı

Ancak XVII yuumlzyılın ikinci yarısı Selanik ekonomisinin dolayısıyla Selanik

Yahudilerinin zorlayıcı bir doumlneme girdiğinin işaretccedilisiydi 1650rsquolerden sonra

Makedonyarsquodaki Yahudi tuumlccarların oumlnemlerini yitirmelerine sebep olan iki gelişme

vardı Birincisi Batı ve Atlantik ccedilevresindeki ekonomik gelişmelerin Yahudi

sermayesi iccedilin sağladığı iş olanaklarının dış goumlccedile neden olmasıydı İkincisi Rum

tuumlccarların Yahudi tuumlccarlar karşısında kaydettiği gelişmeydi771 Oumlte yandan 1669

yılında Giritrsquoin duumlşmesiyle Venedik ticareti buumlyuumlk bir darbe alarak bu durum

ağırlıklı ticaretini Venedik ile yapan Selanikrsquoi sarsan diğer bir gelişme oldu 772

769 Suraiya Faroqhi Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı Doğu Batı Yay Ankara 2006 (Osmanlı

Şehirleri) ss 161 ndash 162

770 Svoronos Le Commerce pp 210 ndash 213 771 Tekeli ve İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı s18 Stoianovich The Conquering p 244 Shaw

Yahudiler ss 169 186 ndash 189

772 Leon Sciaky Elveda Selanik Varlık Yayİstanbul 2006 ss 129 ndash 130 Veinstein Sekuumller s

Bu sarsıntıların ardından XVIII yuumlzyıl Selanik dokuma sanayinin sonunu

getiren gelişmelere gebe olmasına karşın soumlz konusu doumlnem aynı oranda ruumlzgarın

Selanik youmlnuumlnde esmeye başladığı bir doumlnemdi Hem olumlu hem de olumsuz

etkilerin tek bir ccedilıkış noktası vardı Osmanlı ekonomisi iccedilin Batırsquonın taleplerini

karşılamak olumlu bir etki iken aynı zamanda olumsuz bir etkiye de sahipti Soumlz

konusu olumsuz etki Batı ticaretinin Osmanlı pazarına nuumlfuz etmiş olmasıydı Bruce

Mcgowanrsquoa goumlre İzmir ve Selanikrsquoin yuumlkselişinin nedeni denizaşırı talepleri

karşılayan Batı Anadolu ve Makedonyarsquonın tarımsal uumlretimiydi773 Oumlte yandan Batı

ticaretinin XVIII yuumlzyıl boyunca Selanikrsquoe nuumlfuz etmesi dokuma sektoumlruumlne darbe

vurdu ve pazarı istila eden uumlruumlnlerle oumlzellikle Provansrsquoın uumlnluuml ldquoccediluhalarırdquo ile rekabet

etmek muumlmkuumln olmadı774

Makedonya yuumlnuumlne olan talebin kent ekonomisini canlı tutan olumlu etkisine

bir de 1718 sonrasında Leipzig ve Viyana sayesinde yuumlkselişe geccedilen Alman

ticaretinin Selanik ticareti ile yollarının kesişmesi eklendi Osmanlı Sultanı

tarafından 1718 yılında Habsburg Hanedanırsquona ve 1774 yılında Ruslara verilen ticari

imtiyazlar kent iccedilin yeni fırsatlar doğurdu Nitekim 1748 yılında Leipzig

panayırında beş 1752rsquode on iki 1767rsquode otuz doumlrt ve 1774rsquode atmış dokuz Makedon

tuumlccar vardı775

332 Kent Ekonomisi

3321 Selanik Guumlmruumlğuuml

Padişah hassı olan kentin en oumlnemli gelir kaynağı Selanik ve Ccedilitroz

Tuzlalarırsquondan elde edilen tuzdu İkinci oumlnemli gelir kaynağı ticari vergilerdi Bac-ı

bazar ihtisab (ccedilarşı ve duumlkkacircnlardan alınan vergi) ve kapan resmi (halka accedilık

tartılardan alınan vergi) gibi 1567-1568 yılında Selanikrsquoin toplam geliri 5279752

akccedile idi776

773 Bruce Mcgowan Economic Life in Ottoman Europe Taxation trade and the struggle for

land 1600-1800 Cambridge University Press (tarihsiz) (Economic Life) p 27

774 Veinstein Sekuumller s 62

775 Mcgowan Economic Life p 134 Veinstein Sekuumller s 61

1716 yılında Selanik Guumlmruumlk Mukataasırsquonın yıllık vergiler toplamı 15000

kuruştu Aynı sene malikacircne sisteminin kaldırılması sonrasında yeniden iltizama

verilmek uumlzere Selanik guumlmruumlk mukataasına yıllık 2500 kuruş zam yapıldı Buna

goumlre Selanik Guumlmruumlğuumlrsquonuumln XVIII yuumlzyıldaki yıllık geliri ve muaccele bedeli

şoumlyledir 777

Tablo 49 XVIII Yuumlzyılda Selanik Guumlmruumlk Gelirleri

Yıl Yıllık Vergi Muaccele (krş)

1707 15000 krş 3500

1713 15000 krş -

1716 17500 krş -

1731 20500 krş 82100

1746 20500 krş 80000

1761 20736 krş -

Kaynak M Genccedil ss113 127 ndash 133

Daha ayrıntılı şekilde Selanik guumlmruumlk mukataasının XVIII yuumlzyılda

malikacircne sahibine sağladığı yıllık kacircr ve hazineye oumldenen yıllık vergileri hakkında

Mehmet Genccedilrsquoin kaydettiği bilgiler aşağıdaki tablodadır

777 M Genccedil ss113 127 ndash 133

Bu doumlnem Osmanlı kuruşu = 120 akccediledir

Tablo 50 XVIII Yuumlzyıl Selanik Malikacircne Gelirleri

Yıllar 1707 1722 1739 1746 1774

Muaccele (krş) 3500 7000 66000 80000 300000

Muaccelelerin kacircr haddi () 361 333 298 283 227

Malikacircne Sahibine Ait Yıllık Kacircr 12635 2331 19668 22640 68100

Hazineye Oumldenen Yıllık Vergi 16500 22500 22600 22600 49000

Malikacircne Sahibinin Yıllık Bruumlt

Hacircsılatı

17763 24831 42268 45240 117100

Endeks 715 100 1702 1822 4716

Kaynak M Genccedil s174

XVI yuumlzyılın ikinci yarısında Selanikrsquote 1902 Muumlsluumlman aile reisinden

265rsquoi zanaatkacircr 80rsquoi tuumlccar 30rsquou din adamı 26rsquosı devlet goumlrevlisi ve 3rsquouuml ccediliftccedili

olarak geccedilimini sağlamaktaydı778 Todorovrsquodan farklı olarak Delilbaşı mesleki

dağılımda ilk sırayı imamlık ikinci sırayı muumlezzinlik ve uumlccediluumlncuuml sırayı dokumacılığın

aldığını belirtmektedir Buna goumlre Muumlsluumlman nuumlfusun geccedilim kaynağı meslekler

şunlardı 779

Ahuri (Seyis) Attar Bakaracı (Sığır ccedilobanı) Bakkal Bezzaz (Kumaş taciri)

Bıccedilakccedilı Boyacı Bozacı Cabi (Dini vakıflardan vergi toplayan kişi) Cullah

(dokumacı) Ccedilerccedili Debbağ Eskici Gulam (koumlle) Habbaz (fırıncı) Hallac Hamami

Hammal Hatip Hayyat (terzi) Hazzaf (ccediloumlmlekccedili) Helvayi (helvacı) İmam İplikccedili

Kadı Kapucu Kasap Kacirctip Katib-i mahkeme Katib-i mukataa Kavaf

(ayakkabıcı) Kayyum (cami bakımından sorumlu kişi) Kazancı Kazzaz (ipekccedili)

Keccedileci Kethuumlda Kilari (kilerci) Kovancı Merd-i hisar (asker) Merd-i kale (kale

muhafızı) Muarrif (toumlren sorumlusu) Muumlfessir (tefsir sorumlusu) Muhassıl (vergi

tahsildarı) Muhzır (muumlbaşir) Muytab (ccediluvalcı) Muumlderris Muumlezzin Muumllazım

Nalband (demirci) Nalcı (nalbant) Neccar (marangoz) Papuccı (pabuccedilccedilu) Reis

Sail (dilenci) Sakka (saka) Sarrac (saraccedil) Şerbetccedili Sufi Subaşı Tacir Tellak Topi

(topccedilu) Uumlzuumlmcuuml Zabit Zerger (altın işleyip satan kişi)

778 Todorov p 100

Selanikrsquoin yerel Yahudi nuumlfusu sarraflardan (bankerler) celeplerden uumlzuumlm

bağlarından mandıralardan ve koumlle tacirlerinden vergi toplamakla uğraşmaktaydı

Oumlte yandan ileri gelen Muumlsluumlman memurlarını ya da yeniccedileri kumandanlarını finanse

eden Yahudiler kentin guumlmruumlk imtiyazı ve kent dışındaki tuzlaların imtiyaza

verilmesiyle de ilgiliydi780 Hamallık aktarlık tuhafiyecilik eskicilik gibi işler

Yahudilerin tekelinde olup semercilik tenekecilik demircilik boyacılık ccediluha

dokumacılığı başlıca uzmanlaştıkları mesleklerdi 781 Bununla birlikte 1753 yılında

Selanikrsquote toplam yirmi doumlrt esnaf birliği bulunmaktaydı782

Selanik zengin ve verimli arazileri ile tarımsal uumlretim ccedileşitliliğine sahip bir

kentti XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret etmiş olan Evliya Ccedilelebi Selanikrsquote

buğday bakla mercimek pirinccedil boumlruumllce soğan pırasa tere sarımsak lahana turp

şalgam ve havuccedil yetiştirildiğini ve ihtisab ağası ile bacdar defterine goumlre Selanik

civarında 46000 bağ bulunduğunu kaydetmektedir783

Ccedileşitli sebze ve hububatın uumlretildiği bostanları bahccedileleri ile iyi kalite meyve

uumlretilen oumlzellikle de kirazıyla uumlnluuml784 Selanikrsquote uumlretimi XVIII yuumlzyılda yaygın

hale gelen pamuk ayrıca bir oumlneme sahipti Pamuk kadar oumlnemli diğer bir uumlruumln

mısırdı XVII yuumlzyılın sonları ekimi başlayan pamuk Doğu Makedonya boumllgesinde

Serezrsquode başlayıp Selanik ve Teselyarsquoya yayıldı Bu doumlnem tek tip uumlruumln

yetiştirmenin kacircrlılığının farkına varan Osmanlı arazi sahipleri Serezrsquode pamuk

ekimine yoğunluk verdi Aynı durum İzmirrsquodeki arazi sahipleri iccedilinde soumlz konusu

oldu Nitekim Selanik-Makedonya boumllgesindeki pamuk uumlretimi 1740 ile 1790 yılları

arasında 22 milyon okkadan 7 milyon okkaya yuumlkseldi Oumlte yandan ilk kez

780 Mazower s69

781 Orhan Tuumlrker ldquoSelanik Musevilerirdquo Tarih ve Toplum Sayı 196 2000 s 40

782 Svoronos Le Commerce p 8 Akın s 71

784 Moschopoulos Ἡ Ἑλλὰς κατὰ τὸν Ἐβλιὰ Τσελεμπῆ ΕΕΒΣ 16 (1940) pp 333-338 360-362rsquoden

Aktaran Vacalopoulos Macedonia p 255

Hırvatistanrsquoda goumlruumllen mısır uumlretimi Balkanlardaki ekim alanıyla XVII ve XVIII

yuumlzyılda pamuktan daha yaygın hale geldi 785

Selanikrsquote uumlretimi yaygın olan diğer uumlruumln ise tuumltuumlnduumlr Bununla ilgili ayrıntılı

bilgiye 1693-1703 yılları arasında tuumltuumln ekim alanlarının tespitine youmlnelik yapılan

duumlzenli tahrirlerden ulaşılmaktadır 1697 yılında yapılan tuumltuumln guumlmruumlğuuml tahririne

goumlre Selanikrsquote toplam 57 tuumlccardan 54rsquouuml Muumlsluumlman iken 3 tuumlccar gayrimuumlslimdir

1773 yılı guumlmruumlk verilerine goumlre ise Selanikrsquote toplam 235 tuumltuumln tuumlccarı vardır

Bunlardan 190rsquoı Muumlsluumlman 45rsquoi gayrimuumlslim olup bu 45 gayrimuumlslim tuumlccarın

21rsquoini Yahudi tuumlccarlar oluşturmaktadır Nitekim 1697 ile 1771 yılları arasında

tuumlccar sayısında 335 bir artış soumlz konusudur 786

Tablo 51 Selanikrsquoteki Tuumltuumln Tuumlccarı Sayısı ve Tuumltuumln Miktarı (1697 ve 1771 Yılları)

Yıl Tuumlccar Tuumltuumln miktarı

1697 57 13822 kıyye

1771 235 3656070 kıyye

Kaynak Yılmaz ss 61 ndash 62

Osmanlı merkeziyetccedili yapısının Selanik uumlzerindeki uygulamaları kentin bir

liman kenti olarak ticaretten ziyade Bursa oumlrneğinde olduğu gibi dokuma enduumlstrisi

ile oumlne ccedilıktı Ağırlıklı bir Yahudi yerleşimi olması ve yeniccedileri kıyafetlerini dokuma

yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile Selanik merkezin kontroluumlnde dokuma imalatında ihtisaslaşan ve

enduumlstriyel oumlrguumltlenmesini buna goumlre inşa eden ya da ettirilen bir kentti

Dokuma enduumlstrisi haricinde kent madeni tuzlası sırmakeşhanesi ve

baruthanesi ile devlet ekonomisinin hizmetindeydi Selanikrsquoin en oumlnemli madeni

Sidrekapsi (Siderokapısı Demir Hisar) kasabasındaki guumlmuumlş madeniydi Sidrekapsi

madenleri Veziriazam Damat (Makbul) İbrahim Paşarsquonın Macaristanrsquodan getirttiği

Yahudi metaluumlrjistlerin Selanikrsquoe 90 kilometrelik yolu guumlnluumlk gidip gelen

785 Veinstein Balkan Eyaletleri s 406 Stoianovich Land Tenure p 404 Mcgowan Economic

Life p 42 Svoronos Le Commerce p 245

786 Yılmaz ss 61 ndash 62

kervanlarıyla en buumlyuumlk guumlmuumlş madenlerinden biri oldu787 XVII yuumlzyılın ortalarında

Sadrazamın kacirchyası Ebul Hayir İbrahim Ağa tarafından ccedilalıştırılan guumlmuumlş

madenlerinden yılda 1000 ila 1100 libre guumlmuumlş elde edilmekteydi788 Yine Selanik

iccedilin Kalemerya Tuzlası da oumlnemli gelir kaynaklarından biriydi789

Oumlte yandan Selanik Osmanlı topraklarında uumlretimi yerel olmayan

kuumlkuumlrduumlnde uumlretiminin yapıldığı kentlerden biridir İzmir ile ilgili kısımda geccediltiği

uumlzere Selanik Osmanlı kentlerinin ihtiyacı olan kuumlkuumlrduuml tedarik ettiği gibi sınırdaki

kalelere de bunun sevkiyatının yapıldığı bir yerdi Oumlrneğin 1654-1655 tarihli bir

emirle 3000 okka kuumlkuumlrt Selanikrsquoten Kanijersquoye nakledildi790

BOA Cevdet-i Darphane kataloğunda yer alan 1476 numaralı belgede

Devlet-i Aliyyersquoye beyan edilen yuumlz kırk doumlrt bin vukiyye cevherden 1704 yılına

dair ihrak olunan miktarın 48000 kıyye cevher olduğu yazılıdır Ayrıca soumlz konusu

defter bu yıla ait olmak uumlzere toplam sekiz ocaktan ccedilıkarılan miktarlar ve yapılan

masraflar hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir Buna goumlre sekiz madenin ikisinden

elde edilen ve diğer altısından elde edilen maden miktarı aşağıdaki gibidir

787 Mazower s68

788 Moschopoulos Ἡ Ἑλλὰς κατὰ τὸν Ἐβλιὰ Τσελεμπῆ ΕΕΒΣ 14 (1938) pp 498-500rsquoden Aktaran

Vacalopoulos Macedonia p 235

789 Goumlkbilgin s 344 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 356

790 Mark L Stein Guarding the Frontier Ottoman Border Forts and Garrisons in Europe IB

Tauris amp Company London 2007 p 56 Ayrıca bkz Mark L Stein Osmanlı Kaleleri Avruparsquoda

Hudut Boyları İş Bankası Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2007

Tablo 52 Sidrekapsirsquoden Ccedilıkarılan Altın Guumlmuumlş ve Bakır (1703-1704) 791

İki ocaktan hacircsıl olan

mahsulacirct

Kal halis sim 1650 dirhem

Zer-i halis 7 dirhem

Muumlrde Seng 225 Kantar ficirc esedi 9 24300 akccediledir

Altı ocaktan hacircsıl olan

mahsulacirct

Kal sim-i halis 42175 dirhem

Zer-i halis 32 dirhem 3 denk

Muumlrde Seng 385 kantar ficirc esedi 9 41580 akccediledir

Bakır 18 kantar ficirc esedi 4 8640 akccediledir

Zikrolunan sim uuml zer Devlet-i Aliyyersquoye irsal olunup vech-i meşrucirch uumlzere muumlrde seng ve

bakır bahalarından muumlctemi olan akccedilelerdir ki zikrolunur

78120-Yalnız yetmiş sekiz bin yuumlz yirmi akccediledir

İşlenen Madenlerin Harccedil ve Masrafları

Lemşadniccedililer tarafından

işlenen iki ocağın harccedil ve

masrafı

6500 baha-i koumlmuumlr ve odun

7640 uumlcret-i havuzcıyane ve koumlruumlkccediluumlyana

4085 uumlcret-i lemşadniccedilyan

1800 şafariye (şafarlar)

1320 ifraziye (ifrazcılar)

22245 - Yalnız yirmi iki bin iki yuumlz kırk beş akccediledir

işlenen altı ocağın harccedil ve

maktursquolarıdır

20340 altı ocağın ber-muceb-i defter-i sabık masrafıdır

13200 altı ocağın ber-vech-i maktu koumlmuumlrler bahasıdır

3400 ifraziye iccedilin verilmiştir

36940 -Yalnız otuz altı bin dokuz yuumlz kırk akccediledir

YEKUcircN

10200 Asitanersquoye menzil ile goumlnderilen iki nefer acircdemin menzil kiraları ve harccedillıklarıdır

69385-Yalnız altmış dokuz bin uumlccedil yuumlz seksen beş akccediledir

8735 akccedile

Meblağ-ı mezkucircr yalnız sekiz bin yedi yuumlz otuz beş akccedile iccedilin hal-i mevcud olan Muumlrde

Seng ve bakırdır

Muumlrde Seng 7 kantar Yalnız yedi kantardır

Ranta 25 kantar Yalnız iki buccediluk kantardır

Kaynak BOA CDRB Dosya No30 Goumlmlek No1476 Tarih 23B1115

791 Bundan bir yıl oumlncede

ldquoSelanik kazasında eskiden beri işleyen Sidrekapsi madeni ihmal yuumlzuumlnden kuyu ve lağımları ocakları

harab olmuş olup maden hizmetine tayin olan reaya yine maden hizmetine bağlanıp uumlccedil kuyu accedilılması

ve uumlccedil bina iccedilin gereğinin yapılması ve adı geccedilen madenin deniz kenarında olmasından dolayı korsan

ve eşkiyalara karşı madenin muhafaza hizmetine yevmiye onbeşer akccedile ile kırk nefer sekban tayin

olunması ferman olunmuşturrdquo (Sene 1114) BOA CDRB Dosya No30 Goumlmlek No1476 Tarih

23B1115

Defterdar Sarı Mehmed Paşa ss 734-735

1718 (1131) yılı itibariyle Sidrekapsi madeni işletim hakkını uumlccedil yıllığına alan

kişi Ccedilavuşzade Ali Ağa idi 1720 (1133) tarihli belgede geccediltiği uumlzere Sidrekapsi

madeni mukataasının yıllık otuz iki yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile malı vardı Madende uumlccedil

kuyu accedilılıp işletilen sekiz kuyunun temizliği iccedilin doumlrt yuumlk bin akccedile masraf ccedilıkarılıp

1718 yılı itibariyle Ali Ağarsquoya kiralanmıştı Ancak Ccedilavuşzade Ali Ağarsquonın iki yılda

elde ettiği cevher umduğundan az olup masrafını karşılamadığı ve zarara

soktuğundan Ali Ağa kalan bir yıl iccedilin ldquoMuumlceddeden kuyu hafr edemem acirchara

verilsuumlnrdquo ricasında bulunmuştur Bu rica uumlzerine bahsi geccedilen mukataanın yirmi sekiz

yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile mal-ı iltizamı ile bir yıllığına başkasına verilmesine karar

verildi Nitekim bu karar sonucunda madenin işletim hakkı buna talip olan Selanik

guumlmruumlk eminlerine verilmesi uygun goumlruumllduuml792

ldquoArz-ı bende-i bicirc-miktar budur ki

Selanik kurbunda vacircki ldquoSidre Kapsirdquo madeni nezaretinin yirmi sekiz

yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile malı olup otuz doumlrt senesi zaptı henuumlz kimseye deruhte

olunmadığı kalemden ihrac olunmuştur Marsquoden-i mezkucircr Selanik kurbunda

olup kenduumllere her vechile muumlnasip olmağla beş bin kuruş muaccele ile

kenduumllere malikacircne verilmek recasına Selanik guumlmruumlğuuml eminleri istidlsquoa ederler

Ficirc nefsirsquol-emr marsquoden-i mezkucircr malikacircne verildiği surette avn-i Hakk ile

nizamını bulacağı zacirchir olmağla otuz doumlrt senesinden malikacircne verilmek

kacircimesi verilmek bacircbında emr u ferman devletluuml saadetluuml sultanım

hazretlerinindirrdquo

Kent ekonomisine guumlmuumlş madenleri dışında katkı sağlayan bir diğer uumlretim

yeri sırmakeşhanelerdi Osmanlı youmlnetimi oumlzellikle İstanbul Bursa ve Selanik793

olmak uumlzere bu uumlccedil kent dışında sırmakeşhane accedilılmasını yasaklamıştı Hatta 1701

yılında bu yasağa rağmen Yahudi Yasef oğlu Mosı ve Firenk oğlu Pişva bu yasağı

ccediliğnedikleri iccedilin mahkemeye verilmiş yine de uslanmayıp adı geccedilen Yahudiler

gizliden simkeşlik yaptıkları iccedilin ibret olsun diye Selanikrsquoe suumlrguumln edilmişlerdi794

792 BOA CML Dosya No 761 Goumlmlek No 31010 Tarih 29Z1134

Simkeşhacircne Devlet emrindeki simkeş ve sırmakeşlerin yani guumlmuumlş ve sırma işleyenlerin topluca

ccedilalıştıkları yer Mehmet Ali Uumlnal Osmanlı Tarih Soumlzluumlğuuml Paradigma Yayıncılık İstanbul 2011 s

793Kuumltuumlkoğlu İktisadi Yapısı s 637

794 Refik On İkinci Asırda ss 34 ndash 35

33231 Selanik Baruthanesi

Selanik Baruthanesirsquonde Baruthane Emini kethuumldası ve kacirctipleri ile birlikte

300 nefer vardı Hatta Selanik Kalesi kısmında değinildiği uumlzere 1597 yılında

baruthaneye duumlşen yıldırım sonucu 1300 kantar barut patlamış ve harap olan kale

yeniden yapılmıştı795 Kayıtlarda geccedilen buna benzer bir başka olay 1712 tarihlidir

Baruthanede bulunan 9000 kantar (508041 kg) hazır barutun patlama ihtimali

burada goumlrevli olanları korkutarak goumlrev yerlerini terk etmelerine neden oldu Hatta

Baruthane Nazırı İbrahimrsquoin baruthane civarının da boşaltıldığını merkeze bildirmesi

uumlzerine Kapudacircne-i Huumlmacircyucircn İbrahim Kaptanrsquoa Akdeniz seferinden doumlnecek

kalyonlarla barutun bir kısmını İstanbulrsquoa getirmesi emredildi796

Daha ziyade yakın ccedilevresindeki kaleler ile donanmanın ihtiyaccedillarını

karşılamak iccedilin kullanılan Selanik Baruthanesirsquonin ihtiyacı olan guumlherccedilile Koumlpruumlluuml

İştip Koccedilana ve Serezrsquoden karşılanırdı797 Selanik Baruthanesirsquonde duumlşuumlk

maliyetlere karşın uumlretimde istenen kalite yakalanamadı Hatta 1720 yılında

Baruthane Nazırı İbrahimrsquoe barutun kalitesinin iyileştirilmesi ve İngiliz ayarında

uumlretim yapılmasına dair ferman goumlnderildi798

Uumlretim kalitesinde duumlşuumlşuumln en temel sebebi guumlherccedilile temininde yaşanan

sıkıntılardı 1696 yılında İstanbulrsquoa Selanik Baruthanesirsquonden Şahin Ağarsquonın

konuyla ilgili verdiği malumat oumlrneğinde olduğu gibi Şahin Ağarsquonın arzuhali

795 Bkz dipnot 649 Selaniki Mustafa Efendirsquonin eserinde ve Zafer Goumllenrsquoin ccedilalışmasında geccediltiği

uumlzere baruthane Selanik Kalesirsquondedir Bundan farklı olarak Gaacutebor Aacutegoston Selanikrsquote barut fabrikası

kurulma kararının 1663 Macaristan Seferleri sırasında alındığını belirtirken baruthanenin Soumlğuumltluuml

isimli nehre yakın bir kasabanın dışında olduğunu kaydetmektedir Buna ek olarak Aacutegoston

baruthanenin 1666-1667 yılında 12 milyon akccedile tutarında bir tamirat gideri olduğundan

bahsetmektedir Buraya kadar farklılık goumlsteren bilgilere karşın Zafer Goumllen ile Gaacutebor Aacutegostonrsquoun

Selanik Baruthanesi ve uumlretim hacmine youmlnelik verilerinde paralellik soumlz konusudur Aacutegoston Barut

Sanayi s 450 796 Y Aydın s 329

797 1688 yılında Dıraccedil Kalesirsquone 30 kantar Niş Kalesirsquone 20 kantar top barutu ile 10 kantar tuumlfek

barutu Eğriboz Kalesirsquone 500 kantar siyah barut goumlnderilmiş 1689 yılında ise Ohri Kalesirsquone 70

kantar top ve 30 kantar tuumlfek barutu Ohri Sancağırsquona bağlı İşim Kalesirsquone 10 kantar top 5 kantar

tuumlfek barutu ve Eğriboz Kalesirsquone 500 kantar barut goumlnderilmiştir Yine Macaristan Seferi sırasında

1685 yılında 1500 kantar 16931694 ve 16941695 yılları arasında iki ayrı parti halinde 1500rsquoer

kantar barut develerle Selanikrsquoten Belgratrsquoa nakledildi 1716 yılında da Mora Seferi iccedilin Selanikrsquoe

goumlnderilen kalyonlara 2000 kantar barut yuumlklenmesi buyrulmuştu Goumllen ss 11 ndash 12

Aacutegoston Barut Sanayi s 452 Y Aydın s 329 Bekir Goumlkbunar 105 Numaralı Muumlhimme Defteri

(Oumlzet-Transkripsiyon) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Sakarya Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Sakarya 1996 ss 354 ndash 356 Huumlkuumlm No 522523 798 Refik On İkinci Asırda ss 73 ndash 74

dışarıya guumlherccedilile satışı yuumlzuumlnden ferman olunan barutun uumlretim iccedilin gereken

guumlherccedililenin temin edilemediği ve bunun oumlnuumlne geccedililmesi hakkındadır Bunun

uumlzerine Selanik Muhafızı Vezir Halil Paşarsquoya ve Selanik kadısına yazılan huumlkuumlmde

Divan-ı Humacircyucircnrsquoa arz-ı hal sunup Selanik Sancağırsquonda Asitane-i Saadet

baruthanesine guumlherccedilile ocaklık tayin olunan kazalardan tahsile memur olan Selanik

baruthanesi nazırı Ahmedrsquoin guumlherccedililenin toplanıp dışarıya satılmasına neden

olduğu anlaşıldığından bu ve buna benzer girişimlere engel olunması ferman

olundu799

Ancak aynı sorunların devam ediyor olması yazılan huumlkuumlmlerin pek etkili

olmadığını goumlstermektedir Dolayısıyla yurtdışına guumlherccedilile satışı tuumlccarın eline

geccedilen guumlherccedililenin yuumlksek fiyatla satışına girişilmesi uumlstuumlne ccediliftlik sahiplerinin ve

diğer goumlrevlilerin guumlherccedilile ccedilıkarmakla goumlrevli amelelerden para talep etmelerinin

eklenmesi işi daha da zora sokan durumlardı Nitekim XVIII yuumlzyılda yıllık

ortalama 1500-2000 kantar (84600-112800 kg) barut uumlretimi yapan Selanik

Baruthanesirsquonde alınan oumlnlemlere karşın uumlretim kalitesinde iyileşme olmadı800

799 BOA AESMSTII Dosya No 13 Goumlmlek No1236 Tarih 19Za1108

800 Hatta 1781 yılında Baruthane Nazırı Osmanrsquoın bu durumu merkeze bildirmesi uumlzerine

merkezden guumlherccedilile amelelerine engel olanların cezalandırılacağına dair fermanlar goumlnderildi Tuumlm

bu oumlnlemleri izleyen gelişme ise Selanik Baruthanesirsquonin 1793 yılında kurulan Baruthaneler

Nazırlığırsquona bağlanması ve 1796 yılında da tamamen kapatılmasıydı Goumllen ss 12 ndash 14

Buna goumlre Gabor Aacutegoston ve Zafer Goumllenrsquoin arşiv belgelerine dayanan

verilerine ek olarak BOA Kamil Kepeci tasnifinin 6691 numaralı defterinde yer alan

1741-1762 yıllarına ait uumlretim miktarları ile birlikte Selanik Baruthanesirsquonin 1686-

1754 yıllarını kapsayan yıllık barut uumlretim miktarları aşağıdaki tabloya yansıyan

şekliyle şoumlyledir 801

801 Soumlz konusu defter Gelibolu ve Selanik Baruthanelerinin 1741-1762 (1154-1176) yıllarına ait

yıllık barut uumlretim miktarlarını goumlstermektedir Bu deftere goumlre bu doumlnem Selanik Baruthanesi Nazırı

Abdurrahman Ağarsquodır

Yine 1754-1795 yıllarına ait yıllık uumlretim miktarları ise aşağıdaki gibidir

Selanik Baruthanesirsquonde Barut Uumlretimi

Tarih Uumlretim (Kantar)

1754-1755 750

1755-1763 1500 (yıllık)

1763-1764 1500

1765-1766 1500

1768-1771 3000

1773-1774 2000

1780-1781 2000 (yıllık)

1781-1785 1500 (yıllık)

1793-1794 786 (yıllık)

1794-1795 1000

BOA KKd Dosya No 6691 Tarih 1176 s 2 Gabor Aacutegoston ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Harp

Enduumlstrisi ve Barut Teknolojisi (1450-1700)rdquo Osmanlı Cilt VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999

(Harp Enduumlstrisi) s626 Goumllen ss 14 ndash 15 Aacutegoston Barut Sanayi s 454

Tablo 53 Selanik Baruthanesirsquonde Barut Uumlretimi

1686-1688 4970

1695-1696 2520

1716-1720 11000 (toplam)

1720-1723 1500

1723-1725 2000

1725-1726 3000

1728-1729 2000

1729-1734 1500

1734-1735 2000

1740-1741 1000

1741-1742 1200

1742-1751 1800 (yıllık)

1751-1754 1500 (yıllık)

Kaynak BOA KKd Dosya No 6691 Tarih 1176 s 2 Gabor Aacutegoston ldquoOsmanlı

İmparatorluğursquonda Harp Enduumlstrisi ve Barut Teknolojisi (1450-1700)rdquo Osmanlı Cilt VI

Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Harp Enduumlstrisi) s626 Goumllen ss 14 ndash 15 Aacutegoston

Barut Sanayi s 454

33232 Dokuma Enduumlstrisi

Osmanlırsquoda ccediluhaccediluka dokumacılığı802 oumlzellikle Selanikrsquoteki Yahudiler

tarafından yapılmaktaydı Svoronos Yahudilerin ccediluha dokumayı Kastilyarsquoda

oumlğrendiklerini belirtmektedir803

II Beyazid doumlnemi Selanik Yahudilerine yeniccedileriler iccedilin ccediluha dokumaları

karşılığında Rumelirsquode miri fiyatla yuumln toplamaları izni verildi Ancak bu

yuumlkuumlmluumlluumlk o kadar basit olmayıp oumlncelikli şartı her yıl belli bir miktar ccediluhanın

teslim edilme zorunluluğu vardı XVI yuumlzyıl başı bu miktar 95000 zıra iken

802 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Kolccedilak

803 Svoronos Le Commerce p 187

yuumlzyılın sonunda 280000rsquoe ccedilıktı804 Burada dokunan ccediluhalar ldquobaranirdquo denilen

yağmurluk ve ldquomirahurirdquo denilen elbise dikiminde kullanılırdı 805 Ayrıca kalın

Selanik ccediluhasından dolama yapılarak saraydaki goumlrevlilere verilirdi806

İtalyan Seyyah Jacob Condorinirsquoye goumlre XVII yuumlzyılda Selanikrsquote yalnızca

iplik eğirme ve dokumacılıkla uğraşan 10000 civarında hane vardı807 40000

yeniccedileri iccedilin mavi ve yeşil ccediluha işleyen Selanik Yahudileri bundan başka tuumlrluuml tuumlrluuml

Selanik keccedilesi ve kenarları kırmızı ipekten mavi peştamallar işlerler halı

dokurlardı808 Oumlrneğin Selanik yan keccedilesinin fiyatı 1600 yılında zırası 100

akccedileyken 1640 yılında zırası 84 akccedileydi 1640 tarihli narh defterine goumlre Selanikrsquote

dokunan diğer uumlruumlnler ve fiyatları ise şoumlyleydi

804 Halil Sahillioğlu ldquoYeniccedileri Ccediluhası ve II Beyazidrsquoin Son Yıllarında Yeniccedileri Ccediluha Muhasebesirdquo

Guumlney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi Sayı 2-3 1974 (Yeniccedileri Ccediluhası) s 419

Osmanlı youmlnetiminin ccediluhaların dokunması konusunda ne denli hassas olduğuna dair ccedilarpıcı oumlrnek

1569 tarihli şu iki huumlkuumlmduumlr İlk huumlkuumlmde ldquoSelanikte baş goumlsteren tacircun dolayısıyla etraftaki koumlylere

ccedilıkan ve ccedilıkmak isteyen ccedilocuklarına karşılık olarak cemaat ileri gelenlerinin birbirlerine kefil olup

taahhuumltlerini yeniledikleri bildirilen Yahudilerin işlenmesini uumlstlendikleri miricirc ccedilukaları vaktinde

eksiksiz teslim etmelerinin teminirdquo buyrulmaktadır Yine ldquoSelanikte ortaya ccedilıkan tacircun nedeniyle miricirc

iccedilin ccediluka işleyen Yahudilerin duumlkkacircnlarını ve tezgahlarını terkedip etrafa dağıldıkları bu nedenle miricirc

ccedilukanın zamanında yetiştirilemeyeceği duyulduğundan etrafa dağılan Yahudilerin yerlerine

getirtilerek miricirc ccedilukayı zamanında işleyip teslim etmelerinin sağlanması aksi halde goumlrevlilerin

sorumlu tutulacağırdquo bildirilmiştir Dolayısıyla Osmanlı idaresi iccedilin ccediluhaların zamanında teslim

edilmesi vebadan daha da oumlnemli bir oumlnceliğe sahiptir 7 Numaralı Muumlhimme Defteri ss 228 324

805 Sahillioğlu Yeniccedileri Ccediluhası s 417

806 Goumlkbilgin s 344

807 M Molcho SINAI Vol 50 1962 p 463rsquoden Aktaran Hyman Cooper The Responsa Of

Rabbi Joseph İbn Leb Yayınlanmamış Doktora Tezi University of London London 1963 p 352

808 Ccedilelebi VIII Kitap s 75 Oumlndeş s 13 Vacalopoulos Thessaloniki p 86

Tablo 54 Selanik Dokumaları ve Fiyatları

Selanik Dokumaları Oumllccediluuml (zıra) Fiyat (akccedile)

Ccediluha eni 1 90

Hurda nakış keccedile seccadesi boyu 3 eni 2 320

İri nakışlı keccedile seccadesi boyu 25 eni 15 225

Orta keccedile acirclacirc 54

evsat 50

ednacirc 40

Yan keccedile eni 2 84

eni 15 acirclacirc 65

ednacirc 60

Peştamal 50 kalem 640 akccedile

Kaynak Kuumltuumlkoğlu Narh Defteri ss 4849113163178180

Dokuma işinden sorumlu olmalarının doğal sonucudur ki Yahudi tuumlccarlar

yeniccedileri ocağı ile yakın ilişki iccedilinde olup yeniccedilerilerde ocağın ihtiyaccedillarını

karşılamak iccedilin ocak bezirgacircnı adında bir goumlrevli ve oumlzel girişimci vardı Bu goumlrev

babadan oğla geccedilmekteydi ve bununla ilgili duumlzenleme İstanbul ve Selanikrsquoteki

birkaccedil Yahudi ailesinin tasarrufundaydı809

Selanikrsquoin Yahudi nuumlfusunun yuumlkuumlmluumlluumlğuumlndeki dokuma enduumlstrisi ile

Osmanlı idaresi yakından ilgilenerek gerek uumlretimin kalitesi gerekse devamlılığı

konusuna hassasiyetle yaklaştı XVII yuumlzyılda Selanik Yahudilerinin İstanbulrsquoa

eksiksiz teslim etmeleri gereken ccediluha miktarı 285000 zıradır 1626-1630 yıllarına ait

huumlkuumlmleri iccedileren 3457 Numaralı Maliye Ahkacircm Defterirsquonde İstanbulrsquoun ccediluhaların

teslimatının eksiksiz yapılmasına ne denli oumlnem verdiğini goumlsteren Selanik kadısına

yazılan pek ccedilok huumlkuumlm yer almaktadır810

809 Eva Groepler İslam ve Osmanlı Duumlnyasında Yahudiler Belge Yay İstanbul1999 s 36

810 Serdaroğlu ss 244248 ndash 49 Huumlkuumlm No 717285177178217

Resim 4 1683 Viyana Savaşırsquonda Sultan IV Mehmed ile Yeniccedileriler Yeniccedileriler ve

Uumlniformaları

Kaynak Avner Ben-Zaken ldquoBridging networks of trust practicing astronomy in late

sixteenth-century Salonika To the memory of Richard Popkinrdquo Jewish History

Vol23No4 Springer Science-Business Media BV 2009 p 15

Uumlretimin kalitesi iccedilin ccediluhacıların ccediluhaları ve pazar terzilerinin diktikleri

denetlenirdi İyi kalite uumlretimin belli kaideleri vardı Buna goumlre Ccediluha kaftan ve bez

kaftan bir boy iki etek olmalı ve astarları da ona goumlre dikilmeliydi Oumlrneğin

duumlğmeleri iyi dikmeyen belini tam yerinde ortalamayan terzi sopa cezasına

ccedilarptırılır ve sopa başına da bir akccedile para alınırdı Yine ccediluhalar eksik dikilip kalanı

başkasına satılsa ve alanda bilmeden almışsa buna herhangi bir ceza soumlz konusu

değildi Ancak aksi bir durumda alana da satana da sopa cezası ve para cezası vardı

ve ccediluhaları ıslatıp satmak yasaktı811

Osmanlı youmlnetiminin dokuma enduumlstrisine youmlnelik aldığı tedbirler ne kadar

sıkı ise aynı şekilde kendisine bu alanda hizmet eden Yahudi tebaasının can ve mal

guumlvenliğine youmlnelik tavrı da bir o kadar duyarlıydı 10 Ocak 1610 tarihinde

Selanikrsquote ccediluha imal eden Yahudilerin evlerinin basılıp oumllduumlruumllmeleri bazı

karışıklıklara neden olmuş ve olay uumlzerine Selanik kadısına yazılan padişah

huumlkmuumlnde ldquohilacircf-ı şerlsquo-i şerif telsquoaddi olunduğuna rızacirc-yı huumlmacircyunum yokturrdquo

denilerek gerekirse ccediluhacıların bulundukları mahallelerin korunması iccedilin adamlar

tayin edilmesi buyrulmuştu812 Bunun haricinde meydana gelen aksiliklerden birine

de 1596 yılında Selanikrsquoten hareket eden seksen beş denk yeniccedileri ccediluhası yuumlkluuml iki

geminin ruumlzgacircr muhalefeti ve korsan saldırısına maruz kalmasıdır813

Bu muumlnferit olaylar bir yana Selanik dokuma enduumlstrisini sekteye uğratan

gelişme hem iccedil hem de dış kaynaklı etkilerin bir sonucu meydana gelen kriz

ortamıdır XVI yuumlzyılın ikinci yarısı Yahudi dokumacılar Osmanlı pazarına girerek

yuumlksek fiyattan yuumln satın alan Avrupalılar ve Selanik ile ccedilevresini olumsuz etkileyen

vebanın yarattığı 1568-1569 yılındaki hammadde sıkıntısı yuumlzuumlnden zor bir doumlnem

geccedilirmişti 1581 yılında kurulan İngiliz Levant şirketi ile yuumln satışlarında fiyat kıran

İngiliz tuumlccarları da Selanikli dokumacıyı zorlayan hususlardan biri oldu814

Hammadde sıkıntısı nedeniyle merkezin talebi olan uumlretimi yetiştiremez hale gelen

dokumacılar ccedilare aramak uumlzere Selanikrsquoten ayrılma yoluna gitmişlerdir815 Oumlzellikle

Batı Anadolu kentlerine youmlnelen bu goumlccedil hareketinin etkileri XVII yuumlzyılda da

devam etti ve 1613 yılında Selanik Yahudi nuumlfusunda ciddi bir duumlşuumlş yaşandı

Cemaatin vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu vergiyi ccediluha olarak oumldemesinin uygun

goumlruumllmesinden sonra yeniccedileri sayılarındaki suumlrekli artış ve devletin iccediline duumlştuumlğuuml

811 Ayni Ali Efendi s 50

812 Rahmi Tekin Osmanlı Devletirsquonde Gayrimuumlslimlerin Guumlndelik Yaşamları (1520-1670

İstanbul Oumlrneği) Yayınlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Erzurum 2008 s 166

813 Selacircniki s 637

814 Faroqhi Krizler ve Değişim s 584 ndash 585

815 Feridun M Emecen ldquoSelanikrsquoten Manisarsquoya Yahudi Dokumacıların Goumlccediluumlyle İlgil Bazı Bilgilerrdquo

Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih

Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 s 107

mali bunalımlarla cemaatin devlete karşı olan bu sorumluluğu gittikccedile ağırlaşan bir

yuumlk haline geldi Hatta mevcut durumu arz etmek uumlzere Selanikrsquoten bir heyet

İstanbulrsquoa goumlnderildi Fakat bu heyete başkanlık eden Haham Yasef Kovo (ya da

Yuda Kovo) succedillu bulunarak idam edildi816

Dokuma sektoumlruumlndeki bu krizin atlatılamamasının birccedilok nedeni vardı

Hammadde fiyatlarının artışı vergiler Avruparsquonın uumlrettiği kaliteli kumaşlarla

rekabet edememek merkezin gerekli oumlnlemleri alamaması yerel idarecilerin keyfi

tutumları817 gibi Selanikrsquoten ayrılan dokumacıların bir kısmı Serez Manastır

Uumlskuumlprsquoe yerleşmişti Selanikrsquoten kaccedilan Yahudi dokumacıların geri doumlnmeleri iccedilin

ccedilevre kadılıklara yazılar yazıldı Bununla ilgili olarak 1640 yılında Selanik kadısı

Manastır kadısından tezgacirchları bırakıp gidenlerin yerine yenilerini goumlndermesini rica

etti Yine 1610 yılı muumlhimme kaydı İzmir ve Manisarsquoya yerleşen Yahudilerin

buralarda imalathane kurduklarından ve sonrasında Selanikrsquoe geri doumlnduumlklerinden

bahsetmektedir 1615 yılı muumlhimme kaydına goumlre de Manisarsquoya gelen Yahudiler

buradan ayrılmamıştı818 Yahudi dokumacıların iccedil goumlccediluuml sonucu uumlretimde meydana

gelen sıkıntılar merkezden goumlnderilen yazıların iccedileriğinden anlaşılmaktadır 1630

tarihli aşağıdaki yazı Selanikrsquoteki durumu oumlzetler niteliktedir

ldquoSelanikte Dergacirch-ı Muallacirc yeniccedilerileri ccedilukalarının işlenmesine geccedilen

sene nezaret eden Deveci Mehmedin goumlrevden alınıp daha kaliteli ccediluka işlenip

zamanında Anbar-ı Acircmireye goumlnderilmesi iccedilin yerine Dergacirch-ı Muallacirc

yayabaşılarından Muslihiddinin tayin edildiği derhal adı geccedilen yayabaşı

vasıtasıyla her bakımdan kaliteli ve standartlara uygun ccedilukanın gecikmeye

meydan verilmeden işlenebilmesi iccedilin gerekli tedbirlerin uygulamaya konulup

bu işle yuumlkuumlmluuml olmalarına rağmen Karaferye Siroz Manastır ve Uumlskuumlp

taraflarına kaccedilan Yahudilerin gerekirse zorla geri getirilerek ccediluka işletilmesi ve

ccediluka işlenmemesine sebep olan Yahudi madrabazlara da bu işe karışmamaları

hususunda tenbihte bulunulması bu işle goumlrevli olup da ihmal hilekacircrlık ve

yolsuzluğu goumlruumllenlerin cezalandırılacağırdquo 819

816 Yusuf Besalel Osmanlı ve Tuumlrk Yahudileri Goumlzlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ

İstanbul1999 s 37 Veinstein Sekuumller ss 58 ndash 59

817 Stoianovich The Conquering pp 246 ndash 254 M Genccedil Osmanlı Sanayisi s243 Faroqhi Kentler

ve Kentliler ss 157ndash161

818 Emecen ss 108 ndash 109 Rhoads Murphey ldquo17 Yuumlzyılda Via Egnatia Boyunca Goumlruumllen Ticaret

Oumlruumlntuumllerirdquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A

Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 s 196 bkz dipnot14

819 85 Numaralı Muumlhimme Defteri (1040-1041(1042)1630-1631(1632)) Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No60 Ankara 2002 s 179

1630rsquolarda yazılan diğer iki huumlkmuumln ilkinde ldquoSelanikte işlenmekte olan

yeniccedileri ccedilukalarının bir suumlredir kalitesiz imal edilmesinin ccediluka hizmetinin başında

bir muumlbaşir bulunmamasından kaynaklandığı anlaşıldığından ccediluka hizmetine

muumlbaşir olan kimsenin aynı zamanda muumlbaşirlik hizmetini de birlikte yuumlruumltmesi ve

işine kimsenin karıştırılmamasırdquo buyrulurken ikinci huumlkuumlm ccediluhaların ensiz

dokunmasından dolayı yeniccedilerilerin ccedilıkardığı huzursuzluk sonucu olayın nedeninin

araştırılıp konuyla ilgili gereğinin yapılmasını buyurmaktadır820

ldquoBirkaccedil senedir ccedilukaların ensiz dokunmasından dolayı

yeniccedilerilerin huzursuzluk ccedilıkarmaları uumlzerine yapılan araştırma

neticesinde ccedilukanın ensiz olmasının Selanikte soumlz konusu ccedilukaları işleyen

Yahudilerin hileye sapıp ip maliyetini duumlşuumlrmek iccedilin tezgahlarının

taraklarını seyrek olması gerekirken sık etmelerinden kaynaklandığı

anlaşıldığından soumlz konusu tarakların ccediluka hizmetini yuumlruumltmekle goumlrevli

Muslihiddin yayabaşı tarafından yeniden kontrol edilip normal hale

getirilmesi ayrıca işlenmesi gereken bir miktar sobraman ccedilukasının da

yeniccedileri ccedilukasıyla birlikte işlettirilip zamanında tesliminin sağlanmasırdquo

Yahudi dokumacıların uumlretimi sekteye uğratan iccedil goumlccediluuml ve 1650rsquolerde duumlşuumlşe

geccedilen Venedik ticaretinin etkileri birleşince Selanik ekonomisinin bundan

sarsılmaması muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir Fakat Venedikrsquoin yokluğunun yarattığı

boşluğu dolduran ve Selanik ekonomisini bir nebze olsun rahatlatan gelişme Fransız

tuumlccarlarının Languedocrsquoun imalatccedilılarının ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin Balkanlardan

yuumln ithal etmesi oldu821

Etkileri XVII yuumlzyılda hissedilen kriz ortamına rağmen Selanik dokuma

enduumlstrisi XVIII yuumlzyıla değin faaliyetine devam etti Hatta devlet eliyle tekstil

enduumlstrisini kalkındırmaya youmlnelik bir girişim hayata geccedilirilmeye ccedilalışıldı Sadrazam

Rami Mehmed Paşa İstanbul Edirne ve Selanikrsquote yeni tekstil fabrikalarının

kurulmasını ve ithal edilen ipeklilerin Bursarsquoda uumlretimini teşvik etmeyi

amaccedillamaktaydı Bu amaccedil doğrultusunda Sadrazam Rami Mehmed Paşa 1703

yılında Selanikrsquote ccediluha dokuyan Yahudiler ile Bursarsquoda kumaş imal eden ustalardan

bazılarını Edirnersquoye davet etti Sadrazam gelen ustaları teşvik etmek iccedilin şu

konuşmayı yaptı

820 85 Numaralı Muumlhimme Defteri ss 40 49 821 Faroqhi Krizler ve Değişim s 584

ldquoEcnebi memleketler yaptıkları ccediluha ve kumaşın levazımını Tuumlrkiyersquoden

aldıkları halde bizde niccedilin işlenip dokunmaz Bu buumlyuumlk bir kusurdur her ne

lazım ise tedarik edelim Fransa ve diğer yerlerden ccediluha almayalım buna bir

ccedilare bulun uumlstatlarınıza ikram olunurrdquo

Diyerek davet sonunda ustalara hiccedil kimse tarafından muumldahale

edilmemelerine dair fermanlar verdi822

Rami Mehmed Paşarsquonın amacını gerccedilekleştirmesi iccedilin ihtiyacı olan tek şey

hammadde ihracat yasağıydı Ancak 1703 İsyanı823 bu planın hayata geccedilirilmesine

mani oldu824 1708 yılında ise Selanikli ustaların kullanıldığı bir ccediluha imalathanesi

İstanbulrsquoda faaliyete geccedilirildi 1709 yılında tesisin idaresini alan gayrimuumlslim bir

Osmanlı tebaası Polonyarsquodan getirttiği makine ve ustalarla yeni bir imalata

girişmesine rağmen 1732 yılında tesisin faaliyetine son verildi825

Devletin korumacı elini suumlrekli uumlzerinde hisseden dokuma sektoumlruumlne youmlnelik

desteklerden bir diğeri hazine gelir kalemlerinden kaynak aktarımı yoluna

gidilmesiydi 1677-1680 (10881091) yıllarına ait cizye gelirlerinin yeniccedileri

ccediluhalarının dokunması iccedilin ocaklık olarak tayin edilmesi oumlrneğinde olduğu gibi

Tablo 55 Selanik Cizye Gelirleri (1677-1680)

Yıl Muumlltezim Hane Cizye Geliri (akccedile)

1677 Mustafa Efendi 3553 741200

1678 Mehmed Efendi 3553 741200

1679 Abduumllbaki Ağa 3553 741200

1680 - 3553 741200

822 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Osmanlı Tarihi Karlofccedila Antlaşmasından XVIII Yuumlzyılın

Sonlarına Kadar Cilt IV 1 Kısım TTK Ankara 2007 (Cilt IV 1 Kısım) s 20 Defterdar Sarı

Mehmed Paşa ss 775 ndash 776

823 1703 yılında Padişah II Mustafarsquonın bir kapıkulu-ulema ayaklanmasıyla tahttan indirilmesi ve

doumlnemin Şeyhuumllislamı Feyzullah Efendirsquonin bu ayaklanma esnasında oumllduumlruumllmesi olayı Osmanlı

tarihinde 1703 İsyanı ya da Edirne Vakası olarak anılmaktadır Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Metin Kunt

ldquoSiyasal Tarih (1600-1789) Tuumlrkiye Tarihi Osmanlı Devleti 1600-1908 Cilt III Cem Yayınevi

824 Stoianovich The Conquering p 258 bkz dipnot71 M Genccedil s 239

825 M Genccedil Osmanlı Sanayisi s 239ndash240

Yine XVIII yuumlzyılda yapağı satışına dair yazılan fermanlardan hammadde

ihtiyacı konusuna da hassasiyetle yaklaşıldığı anlaşılmaktadır 1740 tarihli fermanda

Selanik ccediluhalarının imalatı hakkında ccediluhalar tamamlanmadıkccedila yabancılara yapağı

verilmemesi ve yapağı almaya ccedilalışan yabancıların mahzenlerine kilit vurulması

buyrulmaktadır826

Ancak guumln geccediltikccedile oumlnemini kaybeden dokumacılık Osmanlı pazarını istila

eden yabancı uumlruumlnlerle oumlzellikle de Provans ldquoccediluhalarrdquoı ile rekabet edemedi Selanik

ekonomisinde oumlnemli bir yeri olan dokuma imalatı ve satışının XVIII yuumlzyıldaki

manzarasını Apostolos Vacalopoulos şoumlyle oumlzetlemektedir

ldquoDokumanın en buumlyuumlk payı Yunan ve Tuumlrk tuumlccarlar tarafından

alınarak ticari fuarlarda ccedilevre kent ve koumlyler aracılığıyla buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml

satın alınmaktadır Yunanlılar ve Tuumlrkler bunu Selanikrsquoteki Fransızlardan satın

almaktadır Boumlylece bunun ccedilok kuumlccediluumlk bir parccedilasından daha azı şehirde

kalmakta ve burada oturanların tuumlmuuml sefalet iccedilinde yaşamaktaydı Tuumlrkler

servetlerini gizlemekte dikkatli davranmakta ve onlar dokumaları kişisel

giyimde kullanmak iccedilin hiccedil satın almadıklarından herhangi biri bu sefaletin en

oumlnemli nedeninin Tuumlrkler olduğunu goumlrebilirdihellip Yunanlılar aslında bu alanda

belli bir rol oynamakta istekliydi ancak onların arasında da dokuma

harcamalarını karşılayabilecek derecede yeterli servet sahibi kişi yoktu

Yahudilere gelince onlar sefalet iccedilinde yaşamaktaydı Otoriteler onlara diğer

gruplardan daha fazla baskı uygulamakta ve onları kuumlccediluumlk goumlrmeye devam

ediyorduhellip Almanlar ve Tuumlrkler arasında savaş olduğu zamanlarda dokuma

satmak zorduhellip Kırsaldaki Yahudi ve Yunanlıların paralarını gizlemelerinin ve

dokuma almaya cesaret edememelerinin sebebi boumllgelerinden geccedilen Tuumlrk

askerlerinin yağmalarından korkmalarıydıhelliprdquo 827

Enduumlstrinin iccedilinde bulunduğu olumsuz şartlara 1730 tarihli Selanik

Yahudilerinin vergi oumldemelerinin bir kısmını ccediluha kalanını nakit oumldemelerine ilişkin

sadrazam kararının da eklenmesi tuzla biber oldu Nihayetinde XIX yuumlzyıl başında

devlete teslim edilen mal sayısı 300-400 parccedilaya kadar duumlştuuml828

826 1777 tarihli Galata Kadısırsquona yazılan bir diğer huumlkuumlm Selanikrsquoin ihtiyacı olan yapağı

karşılanmadan satışının yapılmamasına dairdir Refik On İkinci Asırda ss 149 ndash 150 Fahri Yasin

Şener 18 YYrsquoda İstanbulrsquoda Ticaret (İstanbul Ahkacircm Defterlerine Goumlre) Yayınlanmamış

Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2010 ss 145 ndash 146

Aynı şekilde 1765 tarihli ferman Selanik ve civarında mevcut olan yapağının vakıyyesi 12rsquoşer

akccedileden alınmak suretiyle beş bin kantar yapağının toplanması ve muumlhuumlrluuml mektubun Yeniccedileri Ağası

Oumlmer Ağarsquoya verilerek gereğinin yapılmasını buyurmaktadır Refik On İkinci Asırda s208 827 Vacalopoulos Thessaloniki p 97

333 Ticaret

Selanik hem ihracat hem de ithalat iccedilin Balkanların en oumlnemli liman

kentiydi Oumlrneğin 1726 yılında Kuduumlsrsquoe yolculuğu sırasında kenti ziyaret etmiş olan

Rus Rahip Vasilii G Barskiirsquonin Selanik ile ilgili goumlzlemleri limandaki ticari

hareketliliği goumlzler oumlnuumlne sermektedir

ldquoŞehrin şoumlhreti bence guumlzelliğinden ve kalelerinin kuvvetinden değil

gerek karadan ve gerekse denizden buumltuumln uumllkelere olan bağlantısından ileri

geliyor Bilhassa limanda Venedikli Fransız Mısırlı İngiliz Alman Sırp

Dalmaccedilyalı ve Romen tuumlccar gemileriyle karşılaştım Hatta Ukraynarsquodan gelen

her tuumlrluuml ve her ccedileşit tuumlccar mallarını Selanikrsquoe getirip ister perakende isterse

toptan satış yapıyor Ccedilevre youmlrelerden her nevi gıda maddesi bilhassa buğday

getiriliyor Sebzelerinin ve ekmeğinin ccedileşit ve lezzeti pek memnun edici

Limana gelen tuumlccar gemileri mal getirdikleri gibi bilhassa buğday

yuumlkluumlyorlarrdquo 829

Oumlzellikle ticari accedilıdan Serez Vardar ve Larissa birbirleriyle sıkı bir ilişki

iccedilinde olup Selanik bu ticari ağın merkeziydi Selanikrsquoin Kavala ile de yakın ticari

bağları vardı Nitekim Kavala limanı vasıtasıyla İstanbulrsquoun donanmaya tahsis ettiği

Pravistarsquoda (Pravichta) imal edilen mal ve muumlhimmat Selanikrsquoten geccedilmekteydi

Kentin başlıca ihraccedil uumlruumlnleri şunlardı Yuumln tuumltuumln pamuk ham ipek tahıl ve

balmumu830

Selanikrsquoe Ege adalarından zeytinyağı suumlnger sabun ve narenciye

İstanbulrsquodan ccedileşitli luumlks mallar gelir Giritrsquoe soda ve kereste İstanbulrsquoa tahıl tuumltuumln

ve ham ipek goumlnderilirdi Oumlzellikle Mısır ile canlı bir ticaret soumlz konusu olup

Mısırrsquodan yuumln tekstil kauccediluk tuumltsuuml amonyak kahve ve pirinccedil temin edilir ve

Suriyersquoye yuumlnluuml palto ve kırmız boumlceği goumlnderilirdi831

Selanikrsquoin ithal ettiği uumlruumlnler ise şunlardır Fransız imalatı kuumlkuumlrt şeker ccedilivit

kahve beyaz sabun Hollanda ve İngilterersquoden kumaş Messina ve Venedikrsquoten ipekli

kumaş Romarsquodan ccedileşitli kumaşlar Cenovarsquodan kacircğıt farklı yerlerden teneke

829 Oumlndeş ss 17 ndash 18 Vacalopoulos Macedonia pp 254 ndash 255 Lucien J Frary ldquoRussian Interests

in Nineteenth-century Thessalonikirdquo Mediterranean Historical Review Vol 23 No 1 June 2008

p16 830 Pamuk 1500-1914 s 164 Vacalopoulos Macedonia pp 300 ndash 301 Oumlndeş s 20 Vacalopoulos

Thessaloniki p 98

831 Vacalopoulos Macedonia pp 301- 302

işlenmiş bakır eşya kına hindistan cevizi karanfil karabiber tarccedilın zencefil

kurşun kalay lehim av saccedilması tel kablo ccedilelik ve yoma halat832

Kentte gelen ticari malların girişi batıdaki Vardar Kapısı ile guumlneydeki Yalu

Kapısından yapılırdı ve tuumlccarlar Selanikrsquoe indirdikleri mallarını Makedonya Guumlney

Bulgaristan ve Teselya yoluyla dağıtırlardı833 Selanikrsquoin ticari hayatı mezheplere

goumlre boumlluumlnmuumlştuuml Yahudiler ve Rumlar Batı Avrupa ticareti Muumlsluumlmanlar Mısır ve

Kızıl Deniz ticareti İranlı Ermeniler İran ticareti uumlzerinde soumlz sahibiydi834

Selanikrsquoin ağırlıklı ticaret yaptığı ve duumlnya ticaretinde başı ccedileken Venedikrsquoin

oumlnemini yitirmesiyle meydana gelen boşluk ccedilok geccedilmeden dolduruldu Artık Doğu

Akdeniz ticareti uumlzerinde soumlz sahibi uumllkeler Fransa İngiltere ve Hollanda idi

Dolayısıyla Selanikrsquote ilk accedilılan konsolosluk Fransız konsolosluğuydu 1685 yılında

accedilılan konsolosluğu 1718 yılında İngiliz konsolosluğunun accedilılışı izledi835 XVIII

yuumlzyılın ikinci yarısında kentte Fransa İngiltere Venedik Hollanda konsoloslukları

ile Almanya Danimarka İsveccedil Napoli ve Ragusarsquonın konsolos yardımcıları

bulunmaktaydı836 Rusların kentte konsolosluk accedilmaları ise Fransa ve İngilterersquoye

goumlre daha geccedil bir tarih olan 1785 yılındadır837 Ancak bundan ccedilok erken bir tarihte

Rusların boumllge uumlzerinde faaliyetlerine başladıkları goumlruumllmektedir İsmail Hakkı

Uzunccedilarşılı 1708 yılında Rusların ticaret yoluyla dini propaganda amaccedillı yuumlkluuml

miktarda istavrozu boumllgeye sokma girişiminde bulunduklarından bahseder838

832 Oumlndeş s 20 Vacalopoulos Thessaloniki p 97

833 Delilbaşı Via Egnatia s85 Faroqhi Osmanlı Şehirleri s157

834 Ginio Unutulmuş s 498

835 10 Nisan 1718 tarihli yazısında Konsuumll De Boismont Orleand Duumlkuumlrsquone Selanikrsquote İngiltere

Konsolosluğursquonun kurulduğu bilgisini vermektedir Svoronos Salonique p 23

836 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 356 Uzunccedilarşılı Cilt IV 2 Kısım s 582

837 Frary p 17

838 ldquoSelanik muhafızı Hasan Paşarsquoya huumlkuumlm ki Moskov canibinden ticaret tarikiyle Sofyarsquoya beş

altı kefere gelip ve Moskovrsquoların metaları ne olduğu ve ne tarafa gidecekleri sual olundukta Moskov

Ccediları tarafından sekiz yuumlz sanem (İstavroz) ile Aynarozrsquoa gideriz deyu cevap verip lakin Rus Ccediları

tarafından ellerinde olan kağıtlarda esname ve Aynarozrsquoa muumlteallik bir lafz olmayıp muumlcerred yol

kağıdı şeklinde adeta bezirganlara verile gelen pasaport kağıdı olup ve Moskovlar Aynaroz adasına

geccedilmek uumlzere Selanik canibine gittiklerin Rumeli beylerbeğisi Mustafa Paşa ilam etmekle

Moskovların ellerinde bulunan esnamlariyle bu tarafa ihzarları lazım gelmeğinhellip 1119 (1708) rdquo

Uzunccedilarşılı Cilt IV1 Kısım ss 70 ndash 71 bkz dipnot1

Bu doumlnem kentte on sekiz yabancı ticarethane olup bunların 11rsquoi Fransızlara

2rsquosi İngilizlere 1rsquoer tanesi Venedik ve Avusturyarsquoya 2rsquosi Alman ve 1rsquoi Fransa

himayesindeki Livornorsquolu Yahudilere aittir839 Buna goumlre yukarıda bahsi geccedilen

diğer uumllkelerin sahip oldukları ticarethane sayısı ile Fransızlara ait olan ticarethane

sayısı arasında ciddi bir fark soumlz konusudur Bu aradaki fark Selanik ticaret

hayatındaki Fransız hacirckimiyetini goumlzler oumlnuumlne sermektedir Bu hacirckimiyetin kanıtı

olan diğer bir husus limana gelen gemiler arasındaki sayısal dağılımdır Bu doumlnem

Selanik Limanırsquona 20rsquosi Fransa ile doğrudan ticaret yapan 100 Fransız gemisi

gelirken Raguzarsquodan on beş Venedikrsquoten beş ya da altı İngilterersquoden doumlrt İsveccedilrsquoten

doumlrt ve Hollandarsquodan doumlrt gemi gelirdi 840 Yine 1785 yılında İskenderiye limanı

youmlnuumlnde gidip-gelen toplam 1172 gemiden 91rsquoi İzmirrsquoden 82rsquosi İstanbulrsquodan ve

73rsquouuml Selanikrsquoten gelen gemilerdir Bu yetmiş uumlccedil geminin 39rsquou Avrupa 34rsquouuml Osmanlı

gemisi olup Selanik İskenderiye ile olan mevcut deniz ticaretinde 63rsquoluumlk bir paya

sahipti 841

33311 Fransızlar ve İngilizler

Fransızların Selanik limanına yerleşme fikri Fransarsquonın İngiltere ile savaş

halinde olduğu doumlneme denk duumlşer Soumlz konusu doumlnemin ticarette yarattığı

guumlvensizlik dolayısıyladır ki Marsilya Ticaret Odası başlarda bu konuda istekli

tuumlccar bulamıyordu Bu durumdan rahatsızlık duyan konsoloslar Fransarsquoya buradaki

ticaretin İzmirrsquoden daha kacircrlı olduğunu ve Fransız tuumlccarların eksikliğini dile

getirmekteydiler Nitekim 1698rsquoe kadar Selanikrsquote Fransız olan uumlccedil kişi vardı

Konsolos 1694rsquode gelen bir cerrah ve konsoloslukta yaşayan bir Fransız842

Selanikrsquote Fransız nuumlfusu Avruparsquoda Utrecht Antlaşması ile sağlanan barış

ortamı ve Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya-Rusya-Venedik arasında sağlanan

barış ortamından sonra arttı Konsoloslar goumlrevliler ve ccedilalışanları ile birlikte

Selanikrsquoteki Fransız milleti otuz yedi kişiden ve sekiz ticarethaneden oluşuyordu

839 Vacalopoulos Thessaloniki p 98 Oumlndeş s 21

840 Vacalopoulos Macedonia p 295

841 Daniel Panzac ldquoInternational and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire during the

18th Centuryrdquo International Journal of Middle East Studies Vol 24 No 2 1992 (Domestic

Maritime) p 197

842 Svoronos Le Commerce pp141 ndash 142

Ticari istikrar kentteki Fransız hane sayılarının artışına neden olur ve 1740rsquoda dokuz

1750rsquode altı 1771rsquode on bir ve 1784rsquote dokuz hane Selanikrsquoe yerleşti843

1685 yılı itibariyle Fransa buumlyuumlk kazanccedillar sağlama youmlnuumlnde beklentilerle

yerleşme kararı aldığı Selanik limanından umduğunu buladı Ancak bu durum

Fransızların kendi aralarındaki iccedil sorunlardan kaynaklanmaktaydı Fransız

tuumlccarlarının kendi aralarındaki rekabet ve itaatsizlikleri karşısında Selanik

konsoloslarının duruma muumldahalesi tuumlccarların tepkisine yol accedilarak youmlnetim ve

tuumlccarlar arasında ccedilekişmelerin yaşanmasına neden olmaktaydı Konsolosluk ve

Marsilya Ticaret Odası ticari oumlzguumlrluumlkleri kısıtlayıcı olarak algılanmakta ve Fransız

gemileri resmi liman Selanik olmasına rağmen Adalar Denizi ile Yunanistanrsquodaki

diğer yerlere kaccedilak ek yuumlklemeler yapmaktaydı844

Oumlte yandan Fransız tuumlccarlar ile Konsolos De Boismond ve yine otoriter bir

adam olan Konsolos Le Blanc de Favedic arasında 1725rsquoden 1730rsquoa değin suumlren

anlaşmazlıklar iki tarafı da meşgul etti845 Tuumlccarların Yahudi ve Rum olmak uumlzere

yabancıları hatta Hollandarsquoyı kayırmakla kendi uumllkesine hizmet etmemekle succedilladığı

Konsolosun bu succedillamalara tavrı tuumlccarları kendisine karşı komplo kurmakla

succedillamak ve sert oumlnlemler almak oldu Fransız Huumlkuumlmetirsquonin soruşturma yapmak

uumlzere Dez isimli bir avukat goumlndermek zorunda kalması olayın ciddiyetini goumlzler

oumlnuumlne sermektedir Olaylar konsolosun gidişi ile nihayete ermiştir Benzer şekilde

1760-1761 yılları arasında da Konsolos DrsquoEvant ile tuumlccarlar karşı karşıya geldi846

Bahsi geccedilen iccedil sorunlar yanında Fransız tuumlccarların şikacircyetccedili oldukları diğer

bir konu ticari rekabetti Oumlzellikle Livornorsquolu Yahudi tuumlccarlar ile suumlrekli rekabet

halindeki Fransızlar iccedilin bazen bu durum can sıkıcı bir hal almaktaydı847 Konsolos

De Boismondrsquoun raporu durumu accedilıklayıcı bir oumlrnektir Buna goumlre Yahudiler hasat

oumlncesi yuumln pamuk vs uumlruumlnleri kaccedilırıp Fransız tuumlccarları bu uumlruumlnleri yuumlksek fiyattan

almaya zorluyorlardı Yahudi tuumlccarların haksız rekabeti karşısında oumlnlem almak

844 P Masson Histoire du Commerce Franccedilais dans le Levant an XVIIeacute siecle Paris 1896

p436nrsquodan Aktaran Mcgowan Economic Life p31

845 Svoronos Salonique pp 28 ndash 40

846 Svoronos Le Commerce p165

847 Esther Benbassa ve Aron Rodrigue Tuumlrkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14-20 Yuumlzyıllar)

ccedilev Ayşe Atasoy İletişim Yay İstanbul 2003 s 149

zorunda kalan konsoloslar Yahudiler ile ticareti yasaklayan 2 Haziran 1714

kararnamesini yayınlamak zorunda kaldı 848

Bahsi geccediltiği uumlzere İngilizler kentte 1718 yılında yerleşmişti 1720 yılında

Selanikrsquote ticaret yapan iki İngiliz hane 1743 yılında ise konsolos ile beş tuumlccar

bulunmaktaydı849 Ancak Fransa ile İngiltere İngilizlerin kentte yerleşmelerinden

ccedilok daha oumlnce ticari yarışa girmişlerdi 1718 tarihinden ccedilok oumlnce Fransız Konsolosu

Arnaud tarafından duumlşuumllen 1703 tarihli not bunun kanıtıdır Konsolosun altını ccedilizdiği

husus Rum tuumlccarlar ile İngiliz tuumlccarlar arasındaki işbirliğinden ticaretlerinin

goumlreceği zarar ve Fransız uumlruumlnlerinin İngilizlerinkilerle aynı kaliteye ulaştırılmasının

gerekliliğiydi850 Aynı şekilde Konsolos De Boismondrsquoun 2 Eyluumll 1714 tarihli

raporu da aynı vurguyu yapmaktadırldquoFransız ccediluhaları halen İngiliz ccediluhalarına goumlre

daha buumlyuumlk bir pay kazanıyor Fransız imalathanelerin İngilizlerinkinden daha iyi

kalitede ccediluha uumlretmeleri gerekmektedirrdquo851 İngiltere Selanik ticaretinde Fransarsquoya

goumlre daha başarılı olmuş ve daha ccedilok kacircr etmişti Ccediluumlnkuuml Fransarsquoya goumlre daha iyi

oumlrguumltlenmiş olması İngilterersquonin daha az duumlzenleme yapması ve daha az suiistimalle

karşılaşması sonucunu doğurdu Boumlylelikle İngiliz tuumlccarlarına daha oumlzguumlr bir ortam

sağlanmış oldu852

33312 Selanikrsquoteki Diğer Milletler

XVIII yuumlzyıl itibariyle Osmanlı İmparatorluğursquondan Selanikrsquote konsolosluk

accedilma izni elde etmeye ccedilalışan Venediklilerin bu ccedilabası pek ccedilok kez başarısızlıkla

sonuccedillandı XVII yuumlzyılda Osmanlı topraklarındaki ticari hacirckimiyetini kaybeden

Venedik hem ticari kayıpları hem de uzun suumlren savaşların etkisiyle buumlyuumlk ticari

zarara uğramıştı 1718 Pasarofccedila Barışırsquona değin Osmanlı youmlnetimi Venedikrsquoe karşı

sert bir tutum iccedilinde oldu Osmanlı idaresi Venedik tebaasını uumllkeden suumlrmesine

rağmen Venedikliler Osmanlı ticaretine sızmak iccedilin her yolu denemekteydi Bu

doumlnem Venedik Selanikrsquoteki ticaretini Yahudi oumlzellikle Rum tuumlccarlar aracılığıyla

850 Vacalopoulos Thessaloniki ss 95 ndash 96 Oumlndeş s 19

ve Fransa himayesindeki gemileri ile yuumlruumltmekteydi Osmanlı youmlnetimi buna engel

olmak iccedilin 1716 yılında Venedik uumlruumlnlerinin tarafsız gemilerle ithalini yasakladı

İngiltere ile Fransarsquoyı karşı karşıya getiren Avusturya Veraset Savaşı Venedik iccedilin

yeni bir fırsat yaratmıştır Oumlte yandan Venedik Selanikrsquote konsolosluk kurma ile

ilgili emeline ise 1729 yılında Selanikrsquote vekil konsolosluğunu kurarak ulaştı 853

Hollanda Fransız Konsolosu idaresinde 1725rsquolerde Danimarka ve İsveccedil

1759 yılında Avusturya 1768 yılında Selanikrsquote vekil konsolosluklarını kurmuşlardı

Selanik kentinin ticari hayatında en son varlık goumlsteren milletler Almanlar ve

Avusturyalılar oldu Oumlzellikle Alman ticareti Pasarofccedila Antlaşmasından sonra buumlyuumlk

bir gelişme kaydederek 1719 yılında kurulan Doğu Şirketi ile birlikte Trieste ve

Selanik arası doğrudan ticaret başladı 854

33321 Yahudiler

Ticaret konusundaki uzmanlıklarıyla nam salan Yahudiler Selanik nuumlfusunun

ccediloğunluğunu oluşturdukları gibi kent ekonomisini youmlnlendirme konusunda da bu

yeteneklerini başarıyla sergilediler Avrupa dillerine bankacılık işlemlerine hacirckim

olmaları ve Avruparsquonın pek ccedilok ticari merkezindeki Yahudilerle ilişki halinde

olmaları ekonomiye youmln vermelerini kolaylaştıran etkenlerdi Oumlzellikle de ticari

hayattaki başarılarının devamlılığını ve verimliliğini sağlayan en oumlnemli şey işlerini

aile ortaklığı sistemi uumlzerine inşa etmeleriydi İstanbul ve Selanikrsquoteki Yahudiler

Trakyarsquodan Guumlneydoğu Avruparsquoya ve Tunarsquodan yukarıya doğru Macaristan

Avusturya ve Orta Avrupa iccedillerine ve en doğuda Polonya ve Rusyarsquoya kadar yaygın

ticaret ağları kurdular ve boumlylelikle ekonomide tekel olmayı başardılar855

Selanikrsquote Yahudilerin en faal yuumlruumlttuumlkleri işlerden biri bankacılıktı Borsa

alanındaki tecruumlbeleri oumlzellikle Amsterdam Borsasırsquondaki Yahudi hacirckimiyetinin

nedeni her şeyden haberdar olmalarıydı 1698 tarihli Fransız konsolosunun konuyla

853 Svoronos Le Commerce pp169 ndash 174 854 Svoronos Le Commerce pp179 ndash 181

855 Shaw Yahudiler ss 146 ndash 147

ilgili raporu hem Yahudilerin ticari başarılarını hem de onlar iccedilin Selanikrsquoin oumlnemini

oumlzetlemektedir

ldquoGuumlney ile birlikte doğu ve batı arasındaki ilişkinin Selanik camiası

vasıtasıyla kuruluyor olmasından dolayı Venedik Selanikrsquoin en oumlnemli bağlantı

noktası olduğu duumlşuumlnuumlr Duumlnyanın iki kısmındaki yani Venedikrsquoin sorumluluk

alanı ile Kuzey uumllkelerini idare eden Amsterdam iccedilin Selanik youmlnetim

merkezidir Bu ise ticaret hakkında duumlnya uumlzerindeki tuumlm bilgi ve haberleri

almak anlamına gelmektedir Dolayısıyla Cumartesi ve Pazar Hıristiyanlar dini

ibadetleriyle meşgulken Yahudiler cemaatleri iccedilinde her hafta sistemlerini inşa

etmektedirler Bu sistemde hafta boyunca alınmış kuumlccediluumlk ayrıntıları da iccedileren

bilgiler cemaat başları ve hahamlar tarafından dikkatle ayıklandıktan sonra

Pazar oumlğleden sonra Yahudi ajan ve simsarlarına aktarılırdı Bunlar buumlyuumlk

akıllarıyla aralarında oumlnceden kararlaştırılmış bir plandan sonra ertesi guumln

manipuumllasyona başlamak iccedilin hazırlardır Bu plan Pazartesi sabahı bireysel

yatkınlığa goumlre ya satış ya alış ya da değiş tokuşta paylaşılır Yahudiler daima

ticari malların buumlyuumlk bir kısmını stokta tuttukları iccedilin menkul kıymetlerin duumlşuumlş

veya yuumlkseliş ya da bazen ikisinden de yararlanmakta ve her zaman en uygun

anlara huumlkmedebilirlerdirdquo 856

1650 sonrası gelişmeleri Yahudi ticaret kesiminin oumlnemini yitirmesinin

nedeniydi Bahsi geccediltiği uumlzere Yahudilerin guumlccedil kaybında etkili olan iki gelişmeden

ilki duumlnya ticaretindeki youmln değişimi ve Giritrsquoi kaybeden Venedik ticari

gerileyişinin857 Yahudileri ticari alternatifler aramaya zorlaması ve bunun da dış

goumlccediluuml tetiklemiş olmasıydı İkincisi yuumlkselişe geccedilen Rum-Ortodoks tuumlccarlardı Rum-

Ortodoks tuumlccarların Yahudilere karşı tercih edilir hale gelmesinde iki neden

etkiliydi Bu doumlnem uumlretim faaliyetleri ağırlıklı kırsal alanlara kaymış ve bu yeni bir

ticari oumlrguumltlenmeyi zorunlu hale getirmişti Selanik başta olmak uumlzere buumlyuumlk kentlere

yerleşmiş olan Yahudi tuumlccarlar ticaretteki bu doumlnuumlşuumlm iccedilin yaygın bir konumda

değillerdi Oumlte yandan 1650 sonrası tercuumlmanlık kadrolarında oumlne ccedilıkmalarıyla

merkezle ilişkileri gelişen Rumlar ayrıca İngilizlerin de ticarette oumlncelikli

tercihleriydi ve buumltuumln bu etkenler onlara uumlstuumlnluumlk sağladı858

XVII ve XVIII yuumlzyılda Selanikrsquote Yahudi tuumlccarların hacirckimiyeti

zayıflarken oumlzellikle cemaat iccedilinde ağırlıklı kan kaybını İspanyol koumlkenli Yahudiler

yaşadı Ayakta kalanlar ise Fransız korumasından faydalanan Livornorsquodan gelen

856 Werner Sombart Jews an Modern Capitalism Batoche Books Kitchener 2001 pp 121 ndash 122

857 Risal p 98 Vacalopoulos Macedonia p 257 858 Tekeli ve İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı s 16

İtalyan koumlkenli ve Portekiz koumlkenli Yahudiler oldu859 Ancak ticari rekabet

suiistimaller bitmeyen istekler kimi zaman Fransarsquoyı Yahudilere karşı tavır almaya

sevk etti 1714 kararnamesi gibi860 diğer bir karar 1693 tarihliydi Fransa Hıristiyan

tuumlccarlarla rekabet halinde olduklarından Yahudilerin kollanmamasını emretti 1693

tarihli Elccedililik ve konsolosluklara goumlnderilen emir şoumlyledir

ldquoKralın isteği elinize ulaşan emirler gereğince Yahudilerin Fransarsquonın

himayesinden yoksun bırakmanızhellip Mallarının fiyatlarını ve oumldeyecekleri

guumlmruumlk vergilerinin tutarını arttırmalarına veya ticaretlerinden daha az kacircr

etmelerine neden olacak şekilde baskı kurmanız gerekmektedirrdquo 861

Her şeye rağmen 10 Mayıs 1744 tarihine dair Konsolos De Jonville şu notu

duumlşmektedir ldquoBu şehirdeki Fransız koruması altındaki Yahudi tuumlccarlar yabancı

uumllkelerden gelen malların ticaretinin neredeyse tamamını yapıyorlarrdquo Nitekim İtalya

ile tuumltuumln ticaretini neredeyse tek başlarına yapan Napoli Konsolosuyla ortak olan

Yahudilerdi862

33322 Rumlar

Bir buumltuumln halinde Balkan ticaretindeki oumlzelde de Selanik ticaretindeki

doumlnemsel dinamiklerin yarattığı koşulları iyi değerlendiren kesim Rum tuumlccarlar

oldu863 Bu uygun koşullara daha oumlnce temas edildiği uumlzere tekrarlamaya gerek

duymadan bu durumun sonuccedilları ile ilgili pek ccedilok ismin birleştiği ortak kanaat ise

Selanikrsquote ekonomik buumlyuumlmenin Rumlar sayesinde gerccedilekleştiği youmlnuumlndedir

Svoronos Selanikrsquoteki ekonomik buumlyuumlmenin ortaya ccedilıkan Rum burjuvazisi

ve Rum diasporası sayesinde geliştiğini vurgularken tuumlm bu doumlnuumlşuumlme ldquoBalkanları

fetheden Ortodoks tuumlccarlarrdquo tanımlamasıyla karşılık veren Stoianovich Selanikli

Rum tuumlccarları Balkanlarda faaliyet goumlsteren tuumlccar sınıfının bir parccedilası olarak ele

860 Bkz s245

861 Shaw Yahudiler s222

862 Svoronos Le Commerce p192 863 Tekeli ve İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı s 16 Veinstein Sekuumller s 61 Veinstein Balkan

Eyaletleri s 407 Frary p 17

almaktadır Oumlzellikle ccediliftlik sistemini864 kapitalist ekonominin oluşumuna engel

olarak goumlren Stoianovich evrensel ve rekabete dayalı milliyetccedili fikirleri boumllgeye

taşıyan tuumlccar kesimini değişimin odak noktası olarak değerlendirmektedir Selanik-

Uumlskuumlp-Belgrat-Viyana guumlzergacirchıyla hayat bulan bu tuumlccarlar Makedonya katırcıları

Sırp kereste tuumlccarları ve Rum tuumlccarlardı Aynı şekilde Castellanrsquoa goumlre de Osmanlı

Devleti XVIII yuumlzyıl sonunda yarı soumlmuumlrgeleşmiş bir niteliğe buumlruumlnmuumlş ve modern

anlamda kapitalizm Hıristiyan tuumlccarlar arasında başta Rumlar olmak uumlzere ortaya

ccedilıktı ve gelişti 865

XVII yuumlzyıl ile birlikte Balkan Yarımadasırsquondan Eflak ve Budinrsquoden

Avruparsquoya doğru Selanik Dıraccedil ve Ragusarsquoya hammadde taşıyanlar Rumlardı

Rumlar ve Tuumlrkler ayrıca İstanbulrsquoa ve adalara şarap tuumltuumln vb ihraccedil ediyorlar ve

pirinccedil şarap ve yağ ithal ediyorlardı866 Rum tuumlccarlar Balkan ticaretinde varlık

goumlstermeye başlayan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Rusya ile ticari

işbirliği yaparak boumllgedeki etkinliklerini daha da arttırdı Oumlzellikle Trieste

Limanırsquonın accedilılışının ardından Rumlar deniz yoluyla Belgrad-Zamun-Viyana-

Leipzig uumlzerinden yuumln pamuk ve pamuk ipliği ihraccedil ederken Leipzig ccediluhaları ve

Alman hırdavatı vb ithal ediyorlardı867 Yine kaptanlığını Rumların yaptığı Rus

bayraklı gemiler Selanikrsquoten İstanbulrsquoa koumlle tuumltuumln ve pamuk vb uumlruumlnleri taşırdı 868

864 Bunun nedeni Makedonyarsquodaki koumlyluumllerin kuumlccediluumlk muumllk sahiplerinin arazilerinde veya toprak

ağalarının buumlyuumlk muumllklerinde ccediliftccedili olarak ccedilalışmadıkccedila doğrudan tahıl ihraccedil etmelerinin yasaklanmış

olmasıydı Dolayısıyla bu sistemde koumlyluumller toprak ağalarının uumlruumlnlerini satmak zorunda kaldı Oumlte

yandan koumlyluumlleri tahıllarını duumlşuumlk fiyata satmaya zorlayan toprak ağalarının aldıkları bu tahılı yuumlksek

fiyatlara tekrar koumlyluumllere satmaya ccedilalışmaları koumlyluuml istismarı iccedilin uygun ortamı yarattı Soumlz konusu

ortamın nihayi sonuccedillarından biri de kapitalizmin gelişimi iccedilin gerekli olan sermaye birikiminin

oluşamaması oldu Bkz Vacalopoulos Macedonia p 290

865Svoronos Le Commerce Stoianovich The Conquering pp 234 ndash 313 Ginio Unutulmuş s 498

Castellan s 242 Stoianovich Land Tenure s411

866 Svoronos Le Commerce p 193 867 Svoronos Le Commerce pp 197 204

868 Vacalopoulos Thessaloniki p 95 Frary p 17

3333 İhracat ve İthalat

33331 İhracat

Selanikrsquoin iccedil ticareti Bosna Bulgaristan Sırbistan Tuna uumllkeleri ve Budinrsquoe

değin uzanmaktaydı Bahsi geccedilen boumllgelerle hareketli bir ticaret soumlz konusu olup

haftada bir kere 100 ila 120 hayvandan oluşan kervanlar Selanikrsquoten tuumlm bu boumllge

kentlerine yola ccedilıkardı Bunun yanında İzmir ve Ccedilanakkale kasaplık hayvan Sakız

ipekli kumaş Egersquodeki diğer adalar buğday İstanbul tuumltuumln buğday ve ham ipek

ihtiyacını Selanikrsquoten karşılamaktaydı869 Limanın ticari hareketliliğine olumlu

katkı sağlayan oumlnemli bir etkende Serez yanında Volos (Golos) Orfani ve

Kavalarsquonın Selanikrsquoe bağlı limanlar olmuş olmasıdır Kavala Mısırrsquodan İzmirrsquoden

Taşoz Adasırsquondan ve Ege Denizirsquonin diğer adalarından gelen uumlruumlnlerin antreposu

olup ayrıca İstanbulrsquoun askeri savunması iccedilin Pravichtarsquoda uumlretilen demir toplar da

Kavalarsquoya yuumlkleniyordu Yine Volo Mısırrsquodan İzmirrsquoden ve Kandiyersquoden gelen

malların son durağı olan oumlnemli bir limandı 870

Dış ticaret accedilısından Selanikrsquoin oumlncelikli ihraccedil ettiği uumlruumlnler tahıl tuumltuumln ve

pamuktu XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Makedonya ve Teselya tahılın 40rsquoını

pamuk ve tuumltuumlnuumln 50rsquoden fazlasını ihraccedil etmekteydi Ancak ihracattaki bu

gelişmeyi yuumlzyılın sonunda ucuz hammadde ihracına başlayacak olan Amerika

sekteye uğratacaktır871

1700-1789 yılları arasında Marsilyarsquoya yapılan yuumln ihracatında 1750-1754

yıllarındaki birinciliği hariccedil Selanik uumlccediluumlncuuml sırada yer alırken birinci sırada İstanbul

vardır Marsilyarsquoya ihraccedil edilen ham pamuk ile ilgili sıralamada ise İzmir ilk sırada

Selanik ise ikinci sırada yer almaktadır Burada dikkati ccedileken husus pamuk ve yuumln

uumlretim merkezlerinden biri olan kentin ihracatındaki duumlşuumlk seviyedir Bu genel

869 Svoronos Le Commerce pp 207 212

870 Svoronos Le Commerce p 208 Stoianovich Via Egnatia s 234 871Tekeli ve İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı s 15 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 357

Genel olarak Selanik iccedilin XVII ve XVIII yuumlzyıllar bunalımla muumlcadele doumlnemi olarak

nitelendirilmektedir Buna karşın XIX yuumlzyıl ile birlikte kentin buumlyuumlmeye başladığı ve refahın arttığı

oumlzellikle de Amerikan İccedil Savaşı esnasında pamuk talebindeki artışın Selanik ticaretinin gelişimine

yaptığı olumlu etkinin altı ccedilizilmektedir Bkz Brant William Downes Constructing The Modern

Ottoman Waterfront Salonica and Beirut in the Late Nineteenth Century Yayınlanmamış

Doktora Tezi Standford Uumlniversitesi 2007 p 129

olarak Selanikrsquoin ordunun ihtiyaccedillarını karşılamakla sorumlu bir kent olarak faaliyet

goumlstermiş olmasına bağlanmaktadır872

Tablo 56 Marsilyarsquoya Yuumln ve Pamuk İhracatı

İhraccedil Edilen 1701-1702 1750-1754 1786-1789

Koyun Yuumlnuuml 90 368 237

Ham Pamuk 30 908 2136

Kaynak P Masson Histoire du Commerce Franccedilais Dans le Levant au XVIIIe siecle Paris

1911 p441616rsquodan Aktaran Mcgowan Economic Life pp 40-43

Elena Frangakis Syrettlsquoin ccedilalışması bununla ilgili bilgiyi yuumlzdelik oranlar

şeklinde vermektedir Buna goumlre Selanik XVIII yuumlzyılın sonlarında Marsilyarsquoya

yapılan yıllık pamuk ihracatında İzmirrsquoden sonra ikinci sırada yer alırken pamuk

ipliği ihracatında pek bir varlık goumlsterememiştir873

872 P Masson Histoire du Commerce Franccedilais Dans le Levant au XVIIIe siecle Paris 1911

p441616rsquodan Aktaran Mcgowan Economic Life pp 40-43 Svoronos Le Commerce pp 247253 873 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 215 220

Osmanlı İmparatorluğursquonun Marsilyarsquoya İhraccedil Ettiği Yıllık Pamuk ve Pamuk İpliğinde

Selanikrsquoin Payı ()

İhraccedil Edilen 1782 1783 1784 1785

Pamuk 22 67 334 14

Pamuk İpliği - 01 004 2

Bunun yanında oumlnemli bir tuumltuumln ihracat merkezi olan Selanik tuumltuumln

ticaretinin yoğun bir şekilde yapıldığı İstanbulrsquodan sonraki ikinci oumlnemli merkezdi

1689 1776-1777 yıllarına ait Selanik guumlmruumlk tahrirlerinden tuumltuumln ihraccedil edilen

uumllkeler ve tuumltuumln miktarları (okka olarak) hakkında edinilen bilgiler şoumlyledir874

Tablo 57 Selanik Tuumltuumln İhracatı

Uumllkeler 1689 1776-1777

Mısır - 2125579

Fransa 12082 615871

Venedik 6159 167236

Dubrovnik - 413910

Napoli - 240134

Rusya - 88275

İsveccedil - -

Toplam 92477 3650905

Selanikrsquoin tuumltuumln ihracatı hakkında bilgi veren bir diğer kaynak Svoronosrsquoun

ccedilalışmasıdır Buna goumlre Selanikrsquoin 1722-1750 yıllarına ait tuumltuumln ihracatı aşağıdaki

tabloda yer almaktadır

874 Selanik tuumltuumln ihracatının 1777-1779 yıllarına ait durumu ise aşağıdaki gibidir

Selanik Tuumltuumln İhracatı

Uumllkeler 1777-1778 1778-1779

Mısır 1676720 1489766

Fransa 299459 1634

Venedik 408495 576072

Dubrovnik 325367 345915

Napoli - -

Rusya - -

İsveccedil 128754 43397

Toplam 2850484 2456784

Yılmaz ss 73 ndash 7691

Tablo 58 Selanikrsquoten Fransa ve Avrupa Uumllkelerine Tuumltuumln İhracatı (1722-1750) 875

Yıl Fransa Diğer Avrupa Uumllkeleri Toplam

Toplam Fiyat

(Piastres) Okka Piastres Okka Piastres

1722 358864 48936 358864 48936 717728 97872

1734 224910 28917 237160 30492 462070 59409

1735 94010 11087 320810 41247 414820 52334

1736 3080 396 1140020 146574 1143100 146970

1737 769000 98883 280000 36639 1049000 135522

1738 - - 400000 52245 400000 52245

1739 34000 4455 790000 102664 824000 107119

1750 102500 19687 700000 140000 802500 159687

Kaynak Svoronos Le Commerce p 262

875 1756-1786 yılları arasındaki doumlneme ait tuumltuumln ihracat değerleri ise şoumlyledir

Selanikrsquoten Fransa ve Avrupa Uumllkelerine Tuumltuumln İhracatı (1756-1786)

Toplam Fiyat

1756 142480 24934 1993200 348810 2135680 373744

1763 30496 7878 2156040 437600 2186536 445478

1764 - - 815900 292816 815900 292816

1765 13415 3577 611311 166327 624726 169904

1766 21558 5389 1384575 292244 1406133 297633

1768 22305 5762 742946 182606 765251 188368

1769 15191 3924 537706 139876 552897 143800

1770 - - 1535204 464516 1535204 464516

1771 - - 1652802 528672 1652802 528672

1776 - - 1048730 400855 1048730 400855

1777 - - 1064889 418236 1064889 418236

1778 - - 1295518 633270 1295518 633270

1779 - - 1054630 731134 1054630 731134

1780 - - 20476 10238 20476 10238

1786 - - 397186 201613 397186 201613

Svoronos Le Commerce p 262

Selanikrsquoin Marsilyarsquoya yaptığı toplam ihracat değerleri ise şoumlyledir 876

Tablo 59 Selanikrsquoin Marsilyarsquoya Toplam İhracatı 1700-1754 (livres tournois)

Yıllar İhracat

1700-1704 1933522 22

1705-1709 136309 2

1710-1714 193727 16

1715-1719 498074 34

1720-1724 282363 26

1725-1729 713106 48

1730-1734 4327804 36

1735-1739 5013392 36

1740-1744 413599 3

1745-1749 392195 3

1750-1754 13996284 63

Kaynak Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 256 ndash 260

876 Elena Frangakis Syrettlsquoin ccedilalışmasındaki bu verilerde 1786-1789 yılları arasındaki ihracat

toplamı sadece Selanikrsquoe ait olmayıp Selanikrsquoten yapılan ihracat miktarı iccedilinde Kavalarsquonın yaptığı

ihracat miktarı da dacirchildir

Selanikrsquoin Marsilyarsquoya Toplam İhracatı 1755-1789 (livre ve tournois)

Yıllar İhracat

1755-1759 600890 45

1760-1764 - -

1765-1769 - -

1770-1774 - -

1775-1779 - -

1786-1789 28731455 76

Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 256 ndash 260

Osmanlı limanlarının 1686 ile 1789 yılları arasında Marsilyarsquoya yaptığı

ihracatın yuumlzdeleri aşağıda verilmektedir Bu veriler ccedilerccedilevesinde Selanik kenti

ihracatın oumlncelikli galibi İzmirrsquoden sonra ikinci sırada yer alabilmeyi ancak 1765-

1777 ihracat seviyesi ile gerccedilekleştirebildi Fakat Selanik iccedilin Daniel Panzacrsquoın ileri

suumlrduumlğuuml bilgiler bunun tam aksini ortaya koyar niteliktedir Ona goumlre 1776-1778

yılları iccedilin Osmanlı Devleti ile Fransa arasındaki ticarette İstanbul toplam 441

İzmir toplam 499 ve Selanik toplam 594rsquoluumlk bir paya sahiptir 877

Tablo 60 Marsilyarsquoya Yapılan İhracat (1686-1789)

Yıllar İstanbul Selanik İzmir Mora Hanya Halep Kahire

1686-1700 1100 - 3000 - - 900 2900

1711-1715 800 175 1550 100 625 675 2550

1736-1740 600 275 1360 700 625 1150 1430

1750-1754 400 625 2270 800 200 935 1125

1765-1769 300 1300 3700 675 075 1000 1100

1773-1777 575 1450 3300 575 275 825 1175

1785-1789 675 750 3800 475 600 900 750

Kaynak R Paris Historie du Commerce de Marseilles V de 1660 aacute 1789 Le Levant

Paris 1957rsquoden Aktaran Mcgowan Economic Life pp 30 ndash 31

1762 tarihli Venedik konsolosluk raporunda bahsi geccedilen uumlruumlnler yanında

balmumu ipek şimşir devetuumlyuuml post ve yuumln Selanikrsquoin ihraccedil uumlruumlnleri listesinde yer

alırken aynı rapor ihracat hakkında ayrıntılı bilgiler sunmaktadır Buna goumlre

Selanikrsquoten yıllık ihracatı yapılan uumlruumlnler ve ihraccedil edildikleri uumllkeler şunlardır

877 Panzac Domestic Maritime pp 192 ndash 193

Tablo 61 Selanik İhraccedil Uumlruumlnleri ve Miktarları (1762)

Uumllkeler İhraccedil Uumlruumlnleri ve Miktarları

Fransa 5000 balya pamuk 5000 balya yuumln 400 balmumu ve

300 mamul mal

Livorno ve Cenova 12000 balya tuumltuumln 3000 balya pamuk 1000 balya

yuumln 400 balmumu400 balya tekstil 12000 okka

(15000 kg) ham ipek

Ancona ve Trieste 3000 balya tuumltuumln 1000 balya pamuk

Sicilya ve Napoli 6000 balya tuumltuumln ve kuumlccediluumlk bir miktar post

Venedik 6000 balya pamuk 5000 tuumltuumln 500 yuumln 200 tekstil

kuumlccediluumlk miktarda şimşir ve devetuumlyuuml

Kaynak Vacalopoulos Macedonia p 319

33332 İthalat

Kentin ihracatı kadar ithalatı da aynı derece de oumlnemlidir Mısırrsquodan gelen

kahve şeker pirinccedil keten tuumltsuuml kına amonyak sedef keten ccedilarşaf keten iplik ve

meyveye karşılık Selanik alışverişte Mısırrsquoa 600000 kuruş değerinde tuumltuumln 100000

kuruş değerinde demir ve bıccedilak 50000 kuruş değerinde kuumlrk ve 30000 kuruş

değerinde kereste goumlnderirdi Yine Fransarsquodan 200000 kuruş değerinde 400 balya

yuumlnluuml aynı değerde kalay biber kahve şeker bakkam ağacı talaşı kırmızı boumlceği

ccedilivit ve kacircğıt gelirdi Yukarıda bahsi geccedilen yuumlnluuml hariccedil aynı uumlruumlnler Livorno ve

Cenovarsquodan da ithal edilir ayrıca Venedikrsquoten 150000 kuruş değerinde zuumlccaciye

duvar suumlsleri kacircğıt gelmekteydi 878

878 Vacalopoulos Macedonia p 319 Ginio Unutulmuş s 499

Tablo 62 Selanikrsquoin Marsilyarsquodan Yaptığı Toplam İthalat 1749-1755 (livres tournois) 879

Yıllar İthalat

1749-1751 10028863 64

1752-1755 13382152 9

Aşağıdaki tabloda geccedilen rakamsal veriler ise genel hatlarıyla Selanikrsquoin

ticaret hacmini ortaya koymaktadır

Tablo 63 Selanik Limanının Ticaret Hacmi 880

Yıllar İthalat ve İhracat Toplam (Krş) Endeks

1700-1718 900000 818

1722-1737 1100000 100

1738-1743 1600000 1455

1744-1749 1450000 1318

879 Soumlz konusu ithalatın 1763-1789 yılları arasındaki durumu ise aşağıdaki şekildedir

Selanikrsquoin Marsilyarsquodan Yaptığı Toplam İthalat 1763-1789 (livre ve tournois)

Yıllar İthalat

1763-1765 10913933 57

1766-1769 14964225 77

1776-1779 22348325 132

1786-1789 1825993 102

Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 261 ndash 262 880 1750-1800 arasındaki doumlnemde ise bu ticaret hacminin durumu şoumlyledir

Selanik Limanının Ticaret Hacmi

1750-1770 3500000 3182

1771-1777 6000000 5455

1778-1787 7500000 6818

1786-1800 9500000 8636

Svoronos ile birebir olmamakla beraber Panzac Selanikrsquoin 1788 yılı ihracatını 6764000 ithalatını

ise 4573000 olarak vermektedir Bkz Panzac Domestic Maritime p 193

Her Osmanlı liman kentinde olduğu gibi Selanik Limanırsquonın da oumlncelikli

ticari sorunu kaccedilakccedilılıktı Kaccedilakccedilılık sorunu sadece bu doumlneme ait olmayıp Osmanlı

ekonomisinin oumlnuumlnuuml almaya ccedilalıştığı bir konu oldu Oumlrneğin Yanyarsquodaki Narda

(Arta) kadısı bizzat yaptığı şikacircyette şoumlyle demektedir ldquohiccedil bu yıl olduğu kadar

deryaya satış yapıldığı goumlruumllmemiştirdquo Nitekim Selanik Arta Kavala Rodosto

ihracatccedilı kaccedilakccedilılık merkezleri olup buna da deryaya tereke vermek denmekteydi 881

Selanikrsquote kacircfir gemilerine buğday vs zahire satışını yasaklayan emirlere

karşın882 1633 yılından beri yasadışı tahıl ihracatı yuumlksek bir seviyede olup burada

Livorno Ceneviz Fransa İspanya ve Portekizrsquoe kadar uzanan yasadışı tahıl ihracatı

yapılmaktaydı Hatta 1737rsquoye kadar limandaki yasadışı ticareti takip etmeleri iccedilin iki

ağa goumlrevlendirildi883 Yeniccedilerilerin oumlnderliğinde halkın ekmek kıtlığının nedeni

olarak goumlrduumlkleri Frenk mahallesindeki fırınları yakıp yıkmaları olayından

anlaşıldığı uumlzere 1753rsquolerde kentte tahıl ihraccedil yasağı halen devam etmektedir884

Selanik ticaretinde kaccedilakccedilılığı yaygın hale gelen diğer uumlruumln tuumltuumlnduumlr Oumlzellikle

Temmuz 1691 yılı itibariyle yuumlruumlrluumlğe giren nısıf resmi ile 50 oranında vergi

artışına maruz kalan tuumltuumlnuumln kaccedilakccedilılığı yaygınlaştı885

Kaccedilakccedilılığın kent ekonomisine yaptığı olumsuz etkiye dikkat ccedileken

değerlendirme Mehmet Genccedilrsquoe aittir Konuyla ilgili genel bir değerlendirme yapan

Genccedil Svoronosrsquoun 1720 ile 1770 arası ticaret hacminde 400rsquoluumlk artış tespit ettiği

Selanikrsquoin guumlmruumlk gelirlerinin ancak 05rsquolik bir artış goumlsterdiğinin altını

ccedilizmektedir Ona goumlre belgeler ile ekonominin reel kıymetleri arasındaki bu farkı

yaratan şu uumlccedil unsurun bilinmesindeki guumlccedilluumlkten kaynaklanmaktaydı

883 Vacalopoulos Macedonia pp 290 319 Svoronos Le Commerce p 18

884 Mazower s118

885 Yılmaz ss 150-151

Konsuumll De Boismontrsquoun 1716 tarihli yazışmasından Rumların ve Fransızların da tuumltuumln kaccedilakccedilılığı

yaptıkları anlaşılmaktadır Svoronos Salonique p 20

Vergilendirme masrafları

Kaccedilakccedilılık

İltizama verilen malikacircneden elde edilen kacircrın bir kısmı muumlltezime verilirdi

Dolayısıyla vergi gelirinin gerccedilek değeri iccedilin malikacircne sahibinin aldığı bruumlt

vergi hacircsılatına muumlltezimin kacircr miktarının eklenmemiş olması Aynı durum

sadece Selanik iccedilin değil İzmir iccedilinde geccedilerliydi 886

Liman kenti olan Selanikrsquoin ticaretine etki eden diğer bir tehlike denizden

gelmekteydi Denizden gelen tehlike korsan faaliyetleriydi ve deniz ticaretinin

guumlvenliğini tehdit eden bir unsurdu Akdenizrsquodeki kalyon kaptanlarına başbuğ tayin

edilmiş olan İbrahim Kaptana 1710 yılında yazılan huumlkme goumlre Akdeniz

kıyılarından Mısır geccedilidine Selanik ve Sakız ccedilevresi ile Sisam Boğazırsquondan

Ccedilanakkale Boğazırsquona kadarki boumllgeler korsan faaliyet alanlarıydı Bahsi geccedilen

huumlkuumlmde buradaki tuumlccar gemilerinin ve denizcilerin korunması istenmekteydi887

Yine 1716 yılında Selanik kıyıları yakınlarında dolaşan iki korsan savaş

gemisi verdikleri zarar dolayısıyla Selanik Sancak Beyrsquoi tarafından rapor edilmişse

de 25 Kasım 1718 gecesi Selanikrsquoin korsan saldırılarına maruz kaldığı bir başka

tarihti888 Korsan faaliyetleri ticarete verdikleri zarar yanında dava konusu olan

durumlara da sebebiyet vermekteydi Oumlrneğin 1725 yılında Rum Yanaki oğlu

Manuelrsquoin Selanik Beytuumllmal Eminirsquoni mahkemeye vermesi gibi Manuel korsan

saldırısı korkusundan muumlrettebatıyla birlikte aniden teknesini terk etmek zorunda

kalmıştı ve sahile vuran teknesine sahipsiz olduğundan Beytuumllmal Emini tarafından

el konulmuştu889

Oumlzellikle Selanikrsquote ticaret yapan milletlerden Fransızlar korsan saldırılarının

ticaretlerine verdiği rahatsızlıktan şikacircyetccedili olmaktaydı Bununla ilgili şikacircyetler

konsolosluk raporlarında da sıklıkla dile getirilen konulardandı890 Konsul De

Boismont 1712-1719 tarihli yazışmalarında Maltalı Korsanlardan891 Konsuumll

Thomas Franccedilois Merve de Jonville 1747 tarihli yazışmalarında Selanikrsquoteki

886 M Genccedil ss 155 ndash 162

887 Y Aydın s 347

888 Eyal Ginio ldquoPiracy and Redemption In The Aegean Sea During The First Half Of The Eighteenth

Centuryrdquo Turcica Vol 33 2001 (Piracy) p 136 Shaw Yahudiler s 179

889 Ginio Piracy p 135 890 Svoronos Le Commmerce pp125 ndash 135

Tunuslu korsanlar ve Napolirsquoli av teknelerinden şikacircyetlerini dile getirmekteydi

Kentin Dalmaccedilya ve Ragusarsquodan gelen gemilerin akınına uğraması ise 1756

yılındaki bir olaydı892

Kaccedilakccedilılık ve korsan saldırıları kentin ticari hayatının işleyişindeki duumlzeni

bozan iki temel sorundu Ancak kayıtlara geccedilen şikacircyetlerden anlaşıldığı kadarıyla

kent sakinlerinin aralarındaki borccedil-alacak davaları ve vergi tahsildarları ile halk

arasındaki anlaşmazlıklar en az bu iki sorun kadar oumlnemliydi

Oumlrneğin 1658rsquode Panayot isimli şahıstan alacağı olup bunu alamayan

Dimitri Arslan adlı şahıstan 1000 akccedile alacağını alamayan Ali Ağa ve 1659 yılında

Selanikli Mehmed Ağarsquoda 1000 akccedile alacağı olan Hacı Huumlseyin Selanik kadısına

başvuran kişilerdi893 1660 yılında kadıya şikacircyetccedili olunan bir diğer konu Acem ve

diğer tuumlccarların şimdiye dek bezestanda satılan malları bezestan dışında satmaları

olup gereğinin yapılması talep edilmekteydi894 1690 yılında sanatlarına muumldahale

eden Yahudilerden şikacircyetccedili olan zimmicirc abacı ve kebeci taifesi iccedilinde Selanik

kadısına yazılan huumlkuumlmde gereken oumlnlemi alması buyrulmaktadır895

Selanikrsquote tahsildarlar iccedilin de halk iccedilin de vergi konusu ortak şikacircyetccedili

olunan konulardan biriydi Vergi tahsildarları vergisini vermeyen kişilerden şikacircyetccedili

olurken kent sakinleri iccedilin hem vergiler hem de tahsildarlar şikacircyet konusu

olabilmekteydi

Oumlrneğin Kapıcıbaşı Yahya Ccedilavuş arzuhal goumlnderip Boyel ve Yamo adlı iki

Yahudirsquoden dokuz kese akccedile alacağı olduğunu bildirmiştir Bu arzuhale cevaben

1657 yılında goumlnderilen huumlkuumlmde oumldemeleri gereken vergiyi oumldemeyen ve zorluk

ccedilıkaran bu iki kişi hakkında gereğinin yapılması buyrulmaktaydı 896

892 Democratie Iliadou Inventaire Des Documents Des Archives De La Chambre De Commerce

De Marseille Lemme Salonique (XVII-XVIII Siegravecles) Institute For Balkan Studies Thessaloniki

1981 p 50 Shaw Yahudiler s 179

893 A Ccedilelebi ss 63 112 Huumlkuumlm No 27 166 Yıldız s 157

894 A Ccedilelebi ss 131 ndash 132 Huumlkuumlm No 213 895 Muzaffer Fehmi Şakar 11011102 (16901691) Tarihli 100 Numaralı Muumlhimme Defteri

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi

Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2007 s 111 Huumlkuumlm No 213

896 Yıldız ss 9 ndash 10

Selanikrsquote Hıristiyanların oumldemekle yuumlkuumlmluuml oldukları yıllık vergi miktarı

730 akccedileyken Muumlsluumlmanların oumldemeleri gereken yıllık vergi oranı 660 akccedile idi897

Bu yuumlksek vergi yuumlkuuml altında ezilen kent sakinleri iccedilin bundan kurtulmanın yolu

kimi zaman din değiştirmek kimi zamanda tahsildarlara direnmekti Oumlrneğin 1695

yılında tahsildar Ali Ağa kişi başı 660 akccedile vergi oumldemekle yuumlkuumlmluuml on beş

Muumlsluumlman Kıptirsquonin direnişi ile karşı karşıya kalmışsa da bu on beş kişinin itirazları

başarısızlıkla sonuccedillandı898 Tabi kimi zaman vergi tahsildarlarının halkı suiistimal

ettiği bazı durumlar da olurdu Oumlrneğin Bazargah (pazarcılar) cemaatinden Kıptiler

Selanik yakınlarında ordusu ile konaklayan Sultana yuumlksek vergiler toplamakla

succedilladıkları cizye tahsildarını şikacircyet ettikleri arzuhallerini sundular Olayın

araştırılmasının ardından 1715 tarihinde Selanik kadısına yazılan huumlkuumlmle yasadışı

vergi toplanmaması emri verildi899

897 Ginio Neither p130

34 SOSYAL HAYAT

Selanikrsquoin Bizans doumlneminden beri var olan fiziki konumunda pek bir

değişiklik olmaksızın mevcut yapı korunmuştu Ccediloğunlukla Muumlsluumlmanların yerleşim

alanı olan Kale ve civarı guumlzel sarayları geniş balkonlarla ccedilevrili bahccedileli evleriyle

kentin en guumlzel yeri olup ldquoupper cityrdquo olarak adlandırılmıştı Kentin aşağı

kısımlarında ise Hıristiyanlar ve Yahudiler ayrı ayrı semtlerde yaşarlardı Oumlzellikle

Vlatades Manastırı civarında ağırlıklı Hıristiyan mahalleleri yer almaktaydı900

Genellikle kentin en iyi mahalleleri Muumlsluumlmanların oturduğu yerlerdi Sonradan

Muumlsluumlman olan Evrenos Paşa ailesi oumlrneğinde olduğu gibi aralarında refah iccedilinde

yaşayan servet sahipleri olsa da gayrimuumlslimlerin ccediloğu liman ccedilevresindeki fakir

mahallelerde yaşamaktaydı 901

Selanikrsquoin Osmanlı fethi ve sonrasında tek katlı ve ccediloğunlukla kerpiccedil olan

evleri XVII yuumlzyılla birlikte iki ya da uumlccedil katlı geniş evlere doumlnuumlşmeye başladı

Zaten yasalar zimmicirc evlerinin Muumlsluumlmanlarınkinden daha alccedilak olmasını

oumlngoumlrmekteydi Oumlzellikle de kentte dış sofalı evler ccedilok yaygındı 902 Rus Rahip

Barskii İtalya ile kıyaslamak suretiyle kentin bu doumlnem ki goumlruumlntuumlsuuml hakkında şu

goumlzlemlerde bulunmaktadır

ldquoSelanik şehri deniz kıyısında goumlruumlnuumlşuuml ccedilok cazip ve surlarla

ccedilevrilidir Uzaktan bakıldığında şehrin yayılışı biraz Romarsquoyı andırıyor Evler

taştan ve hepsi kiremitle kaplı Fakat mimarisi eski ve guumlzel değil Şehirde

birkaccedil tane zengin saray goumlrduumlm fakat İtalyarsquodakine benzemiyor Hacirclbuki

İtalyarsquoda saraylar beş katlı ve hepsi birer sanat eseri kadar ilgi ccedilekici

Selanikrsquote goumlrduumlğuumlm saraylar azami uumlccedil kat uumlzerine yapılmış evler ise

genellikle iki katlıhelliprdquo 903

Kent sakinleri yaşam alanlarının birbirinden farklı olması gibi giyim-

kuşam konusunda da birbirlerinden ayrılmaktaydı Gerccedili bu durum Selanikrsquoe has bir

durum olmayıp Muumlsluumlman ve gayrimuumlslim tuumlm Osmanlı tebaasının uymakla

yuumlkuumlmluuml olduğu Osmanlı hukuku esaslarından biriydi 1580 tarihli ve Selanik

900 Vacalopoulos Macedonia pp 311 ndash 312 Vakadopulos Thessaloniki p74

901 Castellan s 138

902 Vakadopulos Thessaloniki p82 Akın ss 26 ve 90 903 Oumlndeş ss 17 ndash 18

kadısına da goumlnderilen huumlkuumlmde ldquoYahudi taifesi kırmızı şapka giyib ve ayaklarında

olan başmakları ve edikleri dahi siyah olub boğasından kabma giyib ve Nasacircracirc

taifesi dahi siyah şapka giydikleri ecilden zikrolunan taife duumllbend sarınmayub

uumlslucircb-ı sacircbık uumlzere kırmızı şapka giyuumlb başmakları ve edikleri dahi siyah olub ve

libasları boğası kabma olub ve Nasacircracirc taifesi dahi duumllbend sarınmayub siyah şapka

giymelerin emreduumlb buyurdum kirdquo ifadesiyle gayrimuumlslim nuumlfusun nasıl giyinmesi

gerektiği bildirilmekteydi Buna goumlre Yahudilerin kırmızı şapka ve siyah ayakkabı

Hıristiyanların da siyah şapka ve siyah ayakkabı giymeleri emredilirken ayrıca bu

tarihten sonra gayrimuumlslimlerin sarık sarmaları da yasaklandı904

1630 yılında Selanik kadısına goumlnderilen huumlkuumlm giyim-kuşam konusunda

daha fazla yaptırım iccedilermekteydi

ldquohellipkendilerine yasaklandığı halde ata binen samur kuumlrk kalpak frengi

kemhacirc atlas elbiseler giyen avratları dahi Muumlsluumlman tarzında ve uumlslubunda

gezinip parus ve ferace giymeyuumlb Kefere ve Yahudi taifesi ccedilarşuda atla ve

facirchir libasla gezdikleri ve Muumlsluumlmanlarla karşılaştıklarında kaldırımlardan

inmeyuumlb kendileri ve avratları ehl-i İslacircmrsquodan ziyade şevket sahibi şerilsquoat

namına tahkicircr olunmadıkları işitilmiştirrdquo 905

Buna goumlre kentteki Tuumlrk acircyanlar renkli astarlı ve koyu renk kuumlrkluuml

giysilerle ipek satenden bir palto giyerlerdi Orta sınıftakiler ise İngiliz pamuğundan

yapılan ve kumaşı Dramarsquoda dokunan paltolar giyerken kadınlar yuumlzlerini feraceyle

oumlrterlerdi Bir nevi sosyal statuumlnuumln goumlstergesi olan kılık kıyafetler bir yana kişinin

başındaki sarığın rengi bile hangi topluluğa mensup olduğunu goumlsterirdi Nitekim

Tuumlrklerin sarıkları beyaz Yahudilerin ki sarı ve Rumların ki mavi olurdu 906

Tuumlm Osmanlı kentlerinde olduğu gibi Selanikrsquoin youmlnetimi Tuumlrklerin

sorumluluğundaydı Genelde Tuumlrkler memur muumllk sahibi din adamı ve muumlderris

gibi mesleklerde oumlne ccedilıkmaktaydı Ayrıca aralarında miras ve arpalık yoluyla buumlyuumlk

servet sahibi olanlar ya da hallaccedil doumlşekccedili kalaycı pazvant (gece bekccedilisi) ve aşccedilı

gibi daha rahat işlerle hayatlarını idame ettirenler de vardı907 Tuumlrkler genellikle

işlerinden kalan zamanlarının ccediloğunu ibadet etmekle geccedilirirlerdi Bunun dışında

guumlndelik yaşamın vazgeccedililmezlerinden kahvehanelerde toplanmak bir alışkanlık

904 Tekin ss 73 ndash 74

905 85 Numaralı Muumlhimme Defteri ss 125 340344 906 Vacalopoulos Thessaloniki p 84 Oumlndeş s13

907 Risal p106

haline gelmişti Hatta dans eden koumlccedilekleri (erkek dansccedilı) izlemek kahvehanedekiler

iccedilin ayrıca bir eğlence olmaktaydı Ancak bu dansccedilıların eğlence amaccedillı dansları

kimi zaman yeniccedileriler arasında anlaşmazlıkların ccedilıkmasına neden olurdu Bu tuumlr

anlaşmazlıklar kamu duumlzeni iccedilin bir tehdit olarak algılanarak boumlyle olayların oumlnuumlnuuml

alma maksadıyla 1763 yılında Selanikrsquoteki doumlrt kahvehane kapatıldı 908

Oumlte yandan hızla yaygın hale gelen kahve tuumltuumln şarap ve afyon kullanımı

kimi ccedilevreler iccedilin keyif koltuğunun doumlrt yastığı iken kimi kesimlere goumlre şeytani

olan bu uumlruumlnler şehvet duumlşkuumlnluumlğuuml ccediladırının doumlrt kolonu şeytanın doumlrt bakanı

olmakla succedillanıyordu

Hatta bir doumlnem tuumltuumln909 ve kahve yasaklı uumlruumlnler sınıfında

değerlendirilmişse de hazineye yeni kaynaklar yaratmak zorunda kalan Osmanlı

idaresi 1696rsquoda tuumltuumln 1697 yılında da kahve kullanımını yeniden serbest bıraktı910

Oumlte yandan kentin guumlndelik yaşamından uzakta olan kadınlar tuumlm

zamanlarını ev işleriyle meşgul olarak geccedilirmekteydiler Bunun dışında ev iccedili

hizmetle yaşamlarını idame ettiren kadınlar da vardı Selanik sicillerinde ldquohadimardquo

ismiyle geccedilen bu kadınlar oumlzel hanelerde istihdam edilen genccedil ve bekacircr kadınlardı

Oumlzguumlrluumlk ve koumllelik arasındaki ince ccedilizgide yaşamlarını suumlrduumlren bu kadınların

istihdamı bir hayır işi olarak değerlendirilip uumlcret talepleri ya tehditle ya tacizle ya

da dayakla sonuccedillandığı oumlrneklerde vardı 911 Hatta Selanik sicillerindeki 1744

tarihli bir kayıt hizmetlilerin koumllelerden bile daha aşağı konumda muameleye tabi

tutulabildiğine oumlrnekti Bahsi geccedilen olay hizmetlilerin miras bırakılabilen bir eşya

haline geldiklerini goumlzler oumlnuumlne sermektedir 912

9091637 tarihli huumlkuumlm tuumltuumln iccedililmemesi alınıp satılmaması konusundaki yasaklara uymayanların

hakkından gelinmesini buyurmaktadır Bkz Fatma Kaytaz 88 Norsquolu Muumlhimme Defteri

(Transkripsiyon ve Oumlzet) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat

Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2006 s 113 Huumlkuumlm No 205

910 Risal p108 911 Ginio Kadınlar ss196 ndash 199

912 Ginio Kadınlar s200

3411 Selanik Yahudi Cemaati

Selanikrsquoteki Yahudi varlığı ccedilok eskilere dayandırılmaktadır Aziz Paulusrsquoun I

yuumlzyılda ldquoSelanikrsquoteki Helenleşmiş Yahudilererdquo ithafen yazdığı mektuplar Gezgin

Tudelalı Benjaminrsquoin 1170 yılında kentteki Yahudi cemaatinin 500 uumlyesi olduğunu

belirtmesi buna kanıt olmaktadır Yine 1290rsquoda II Charles tarafından İtalyarsquodan

Vicente Ferrarrsquoın anti-Semitik konuşmaları sonucu 1375rsquote Macaristanrsquodan ve

1391rsquode de İspanyarsquodan kovulan Yahudiler Selanikrsquoe yerleşmişti Nitekim sonraki

gelişmelerle Selanikrsquoteki yerel Yahudilere yani Romanyotlara uumllkelerinden kovulan

İtalyan ve Eşkenaz (Aşkenaz) Yahudilerde eklendi913

1492 yılında kente ilk gelenler oumlnceden Hıristiyanlığı kabul etmek zorunda

kalan ve bu yuumlzden ldquopişmanlık duyanlarrdquo olarak nitelendirilen bir grup

Mayorkalıydı Bu grubu 1493 yılı başında gelen Kastilyalılar ve Sicilyalılar eklendi

Koumlkeni Avusturya Transilvanya ve Macaristanrsquoa dayanan Aşkenaz Yahudilerin

gelişi ise Kanuni Sultan Suumlleymanrsquoın 1526rsquodaki Orta Avrupa Seferleri sonrasına

denk duumlşmektedir 914

Demografik yapısı bu denli hızlı değişen ve pek ccedilok farklı yerden gelen

Yahudi iccedilin Selanik artık yeni vatanları olmuştu Ancak bu hızlı değişim cemaat iccedili

sorunları da beraberinde getirmişti Talmudrsquou kabul etmeyen Karai mezhebine bağlı

Yahudilerle kentin diğer cemaat mensupları arasındaki anlaşmazlıklar Karai

Yahudilerinin İstanbulrsquoa goumlccedillerine neden oldu 915 Cemaati meşgul eden diğer bir

olay Portekiz koumlkenli Baruşrsquoun yarattığı huzursuzluklardı Baruş Muumlsluumlmanlar ile

cemaat arasında aracılık yapması iccedilin Muumlsluumlmanlar tarafından Yahudi kacirchyası olarak

goumlrevlendirilmiş olmasına karşın beslediği ccediletelerle kenti soymaya girişmişti Ayrıca

iki veba salgını ve bir eczacının ilaccedillar arasındaki bir sıccedilanı kovalarken devrilen

lamba sonucu ccedilıkan buumlyuumlk yangın 1545 yılında 5000rsquoden fazla evin ve on sekiz

sinagogun yanmasına neden olmuştu 916

913 Veinstein Sekuumller s 45 Shaw s 15 Tuumlrker s39

914 Veinstein Sekuumller ss 47-48 915 Eroğlu Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml ss 11-12 Eroğlu Yahudiler s 98

916 Veinstein Sekuumller s53

34111 Cemaatin Oluşumu ve İşleyişi

XVI yuumlzyılda Romanyot Sefarad (Sephardic ya da İspanyol) ve Aşkenaz

olmak uumlzere uumlccedil Yahudi topluluğunun başı ccedilektiği Selanikrsquote Yahudilerin bir ccedilatı

altında oumlrguumltlenmeleri goumlruumlş ayrılıkları dolayısıyla pek muumlmkuumln olamamıştı917 Bu

yuumlzden her cemaatin hahamı o cemaatin başkanı konumundaydı Ancak XVII

yuumlzyılla birlikte cemaat ileri gelenlerinin ccedilabalarıyla mevcut sorunları konuşmak

iccedilin bir araya gelinerek nihayetinde bir hahambaşılık kurulmasına karar verildi 918

Bununla ilgili ilk ortaya atılan fikir uumlccedil uumlyeli haham konseyi kurulmasıyken bunun

iccedilin yuumlzyılın ortalarında başlayan girişimler meyvelerini ancak 1680 yılında

vermiş919 ve hahambaşılık kurumu uumlccedil uumlyeli haham konseyiyle birlikte ortaya ccedilıktı

Bu aynı zamanda Sabetay Sevi tartışmalarının neden olduğu krize de bir yanıttı 920

Oumlzellikle Selanikrsquoteki merkezi oumlrguumltlenme 1520 yılında kurulan Talmud

Torahrsquoın ccedilatısı altında şekillendi Kentteki farklı kesimlerin temsilcilerinden oluşan

youmlnetim kurumu yoksul oumlğrencilerin eğitimi iccedilin peynir yağ gibi bazı maddelerden

oumlzel vergiler alma ya da para toplama hakkına sahipti Ayrıca kurumun oumlğrenciler

iccedilin dini kitap bastığı bir matbaası vardı Selanikrsquoteki Talmud Torah ccedilok oumlnemli

ruhani liderler yetiştirmiş ve eğitim kalitesiyle uumln yapmış bir okuldu Bu yuumlzden ccedilok

uzak yerlerden bile aileler ccedilocuklarını iyi bir eğitim almaları iccedilin buraya

goumlnderiyordu 921 Hatta Selanikrsquoteki Talmud Torah Amsterdam Talmud Torahrsquosı

iccedilin bir model olarak alınmıştı922

Selanikrsquoteki ccediloğu cemaatin ibadethaneleri haricinde kendilerine ait bir

hastanesi Talmud Torah yani ilkokulu mezarlığı mezbahası hayır kurumları

917 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Shaw Yahudiler ss 80-84

918 Eroğlu Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml s 11 Benbessa ve Rodrigue ss 106

919 Levy pp 721-722

920 A Rosanes Divrei Yemei Yisrael be-Togarmah (History of the Jews in the Ottoman Empire)

Vol1 Tel Aviv 1930 p 215rsquoden Aktaran Levy p 68 Shaw Yahudiler s 200 Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat esaslarına youmlnelik dini eğitim veren okullar Torah Tevrat Yahudi

yasasının ve eğitiminin tuumlmuuml

921 Benbessa ve Rodrigue s 113 Shaw Yahudiler s 90 Anastassiadou s 58

922 M Molcho SINAI Vol 501962 p 461rsquodan Aktaran Cooper p 101

cemaatin en bilgili uumlyeleri arasından seccedililen hacirckimlerin (dayan) oluşturduğu bir

mahkemesi (bet din beit din) vardı 923

Kentteki sinagog Talmud Torah Yeshivah (Yeşivot ya da Yeşiva) hastane

ve yetimhane gibi kurumlar cemaatin vakıf gelirleriyle finanse edildiği iccedilin cemaat

uumlyelerinden duumlzenli vergi alınırdı ldquoPeshardquo isimli bu vergi yıllık sermaye vergisi idi

Hatta bundan elde edilen gelirlerin bir kısmı cizye vergisini oumldeyemeyen Yahudilere

yardım amaccedillı bir kenara ayrılırdı924 Osmanlı Devletirsquonde Yahudi hanelerinden

alınan vergi kentten kente farklılık arz etmekteydi XVII yuumlzyılda İstanbulrsquoda 660

akccedileye kadar yuumlkselen vergi Selanikrsquote 180 akccedile idi925

Osmanlı Yahudi cemaatinin bir takım ihtiyaccedillara cevap verebilmek ya da

sorunları ccediloumlzmek adına bazı duumlzenlemeler yapma yoluna gittiği goumlruumllmektedir Bu

yapılan duumlzenlemelerin amacı cemaat uumlyelerinin sosyal hayatına ccedileki duumlzen

vermekti Yahudi kadınların giyim kuşamlarına youmlnelik getirilen kısıtlamalar buna

oumlrnektir Bu kısıtlamalar Yahudi kadınları Yahudi olmayanların goumlzuumlnden

korumayı amaccedillıyordu Bu yuumlzden Yahudi olmayanların kıskanccedillık ve nefretinden

sakınmanın yolu Yahudi kadınların aşırı suumls ile dikkat ccedilekmemeleriydi Yine

Selanik Hahamı Shmuel de Medina tarafından oumlzellikle Sefarad kadınlara faizciliğe

ortak olmamaları oumlğuumltlenmekteydi Ona goumlre Yahudi kadınların aile iccedilinde

saygıdeğer bir konumda kalabilmelerinin yolu faizciliğe ortak olmamaktı926

Bundan başka 1558 yılında Selanikrsquote yasallaşan herhangi bir Yahudi davacının

kendi mahkemeleri dışında Yahudi kardeşine dava accedilmaması yasağı hem cemaati

hem de uumlyelerini korumaya youmlnelik bir yasaktı Aynı şekilde Selanikrsquote yirmi yaş

uumlzeri kimse Selanik dışında imal edilmiş giysi ve uumlretimi giymemeliydi 927

923 M Akif Aydın ldquoOsmanlıda Hukukrdquo Osmanlı Devleti Tarihi (Ed Ekmeleddin İhsanoğlu) Cilt

II Feza Gazetecilik AŞ İstanbul 1999 ss 419-428 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Ercan Gayrimuumlslimler

ss 117-124 Oumlrs ss 295-352 M Akif Aydın ldquoOsmanlı Hukukurdquo Osmanlı Medeniyeti Siyaset

İktisat Sanat Klasik Yay İstanbul 2005 ss 171-224

Hahamlık akademisi Başları lsquorosh yeshivahrsquo tır

925 Haim Gerber XVI ve XVII Yuumlzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu Yahudileri Ekonomi ve

Toplum Zalman Shazar Center Kuduumls 1982 ss 44-45 (İbranice)rsquoden Aktaran Benbassa ve

Rodrigue s117 926 Ruth Lamdan ldquoCommunal Regulations as a Source for Jewish Womenrsquos Lives in the Ottoman

Empirerdquo The Muumlslim World Vol95 2005 pp 253 258

927 Cooper pp 116-117

34112 Guumlndelik Yaşamda Yahudiler

Kentin Yahudi sakinleri demircilik bakırcılık marangozluk tenekecilik

kasaplık ccediloumlmlekccedililik mermercilik tornacılık sepicilik arabacılık ipccedililik

kunduracılık terzilik kuyumculuk elmas tıraşlaması zeytinyağı ve sabun imalatı

yaparak hayatlarını idame ettirmekteydiler XVII yuumlzyılda Osmanlı Devletirsquoni

ziyaret eden Michel Febvre İstanbul İzmir Halep Selanik Kahire gibi buumlyuumlk

kentlerde yaşayan Yahudilerin sarraflık bankacılık tefecilik sırmacılık simsarlık

doktorluk eczacılık tercuumlmanlık gibi işleri tercih etmelerinin nedenini yorucu

olmayıp ccedilok para getiren işler olmasına ve bu mesleklerde insanları kandırmanın

daha kolay olmasına bağlamıştır 928 Selanik Yahudilerinin yaklaşık iki yuumlzyıl suumlren

Altın ccedilağı 1700rsquolerle birlikte yerini zorlu bir doumlneme bırakmış olsa da Yahudiler

Osmanlı sultanlarına diplomatik konularda yardımcı olmaya devam etti Oumlrneğin

Sadrazam Kara Mustafa Paşarsquonın hekimi Israel Konegliano 1699 Karlofccedila

Antlaşması suumlrecinde ve Moise ben Judah ise İsveccedil Kralı XII Charlesrsquoın İstanbulrsquoa

goumlnderdiği temsilciler ile yapılan goumlruumlşmede Sadrazam Koumlpruumlluuml Mehmed Paşa

tarafından goumlrevlendirilmiş kişilerdir929 Yahudi hekimler yanında Rumca ldquokirardquo

ismini alan Haremrsquoe mal ve hizmet veren Yahudi kadınlar aracılığıyla cemaatin

Osmanlı sarayı ile yakın ilişkileri bir suumlre daha devam etmiştir 930 Genellikle

uumlniversite eğitimi almış olan Selanikrsquoteki Yahudi hekimler hem İslam hem de

Roumlnesans tıbbı konusunda bilgi sahibiydiler931

Yine madencilik ve dokumacılık Yahudilerin tekelinde olan mesleklerdi

Dokumacılık ve kumaş boyacılığında rakipsiz hale gelen Yahudiler geceli guumlnduumlzluuml

evlerde sokaklarda tuumlm aile bireyleri birlikte ccedilalışırlar ve uumlretim yaparlardı932 Bu

yuumlzdendir ki kentin Yahudi mahalleri pislikten zehirli su birikintilerinden

kurtulmazdı Yahudilerin yaygın olarak yaşadıkları konut tarzı kortijo (cortijos) idi

Ortası avlulu bir ya da iki hatta uumlccedil katlı Kortijolar genellikle kiremit ccedilatılı

928 Eroğlu Yahudiler s 174 929 Shaw Yahudiler s 187

930 Groepler s 37

931 Varella s197

932 Shaw Yahudiler ss 144-146 Veinstein Sekuumller ss56 ndash 57

binalardı933 Kortijolarda yaşam bir avlunun etrafında oluşturulan odalarda

suumlrmekteydi Mutfak tuvalet ve banyo gibi yaşam alanlarının zemin katta yer aldığı

kortijolarda dışa kapalı iccedile doumlnuumlk toplu bir yaşam tarzı hacirckimdi934

Resim 5 Kortijoya Oumlrnek Bir Plan Şeması (zemin kat)

Kaynak Kiray s 167

Kendilerine has kıyafetleri olan Selanikli Yahudi kadınların ldquoKofyardquo denilen

başlıkları vardı Kumaştan yapılan bu başlıkların arkasında saccedil oumlrguumlsuumlnuuml sokacak

dikdoumlrtgen bir torba bulunur ve torbanın ucundan kadife kaplanmış deriden bir

doumlrtgen sarkardı Bu doumlrtgen nazardan korunmak iccedilin ağaccedil ve goumlz motiflerinde

işlenmiş incilerle suumlsluumlyduuml Yine kıyafetin ldquokamizardquo adlı goumlmleği ve ldquopeccediladurardquo

denilen doumlrtgen dekoltesi plastronla oumlrtuumllen kolsuz bir entarisi vardı Bunun uumlzerine

933 Shaw Yahudiler 89 Veinstein Sekuumller ss56 ndash 57

934 Kiray s 76

Yahudi kadınlar ldquosayordquo adlı oumlnuuml accedilık uumlst giysisi ile goumlğsuumln altında bağlanan

ldquodevantalrdquo (oumlnluumlk) ve ldquokapitanardquo adlı kuumlrk astarlı ceket giyerlerdi935

Yine Selanik ve civarında ldquokamiza largardquo denilen uzun hayat

bağışlayacağına inanılan uzun bir goumlmlek dikilirdi Kamiza larga erkek ccedilocuklara

suumlnnet duumlğuumlnuumlnde kız ccedilocuklara ise isim takma toumlrenlerinde giydirilirdi936

Selanik aynı zamanda tuumlm Yahudi toplumu iccedilin geccedilmişten buguumlne tarihi

anlamlar yuumlklenen kuumlltuumlrel bir merkezlerden biri oldu Şair Samuel Usque Selanikrsquoi

ldquoİsrail metropoluuml doğruluğun şehri sadık şehir bir zamanlardaki Kuduumlsrsquouumln olduğu

gibi Yahudi ulusunun anasırdquo olarak nitelendirirken sinagogları okulları ve yoğun

Yahudi nuumlfusu ile kent ldquokuumlccediluumlk Kuduumlsrdquo olarak goumlruumllmuumlştuumlr 937

Selanikrsquoteki bu kuumlltuumlrel gelişim ve zenginliğin oluşmasında matbaanın oumlnemli

bir payı olduğu accedilıktır Selanikrsquoe ilk matbaa 1512 yılında bir Portekizli tarafından

getirildi938 Sonra İtalyarsquodan gelip Selanikrsquoe yerleşen Israel Sonsinorsquonun torunu

Gershon ben Moshe oğlu Elizer ile birlikte burada 1530 yılında İbranice yayınlar

basan bir matbaa kurdular ve 1530 ile 1547 yılları arasında Sonsinoların Selanikrsquoteki

matbaasında kırka yakın İbranice kitap basıldı Yine 1709 yılında Abraham ben

David ve Yomtov Canpillas tarafından Selanikrsquote kurulan diğer bir matbaa oldu 939

Buna goumlre XVIII yuumlzyılda basılmış Yahudi kitaplarının sayısının kentlere goumlre

dağılımı şoumlyledir

935 Besalel s 156

936 Besalel s 163

937 Shaw Yahudiler ss 153-156 Risal p 97

938 Veinstein Sekuumller s 53Tuumlrker s 39

939 Shaw Yahudiler ss 167-168 229

Tablo 64 XVIII Yuumlzyılda Basılmış Yahudi Kitaplarının Sayısının Kentlere Goumlre Dağılımı

Kentler 1731-1750 1751-1770

İstanbul 62 34

Selanik 33 39

İzmir 14 13

Kahire 1 -

Toplam 110 86

Kaynak A Rosanes Korot ha-Yehudim be-Turkiyah ve-Artzot ha-Kedem (History of the

Jews in Turkey and the Lands of the East) Vol4 -5 Sofia1934-1937pp 355-364rsquoden

Aktaran Levy s 92

Selanikrsquoin en eski sinagogu Roma koumlkenli olan Etz-Ha-Haim (Yaşam Ağacı)

Sinagogu olup bunun dışında İtalya ve Orta Avruparsquodan gelen Yahudiler İtalya

(1450) ve Aşkenaz (1470) sinagoglarını kurdular Ancak kentteki sinagoglarının

ccediloğu 1492 yılındaki buumlyuumlk goumlccedil sonrası Yahudilerin ihtiyaccedillarını karşılamak

amacıyla XVI yuumlzyılda inşa edildi Bunlar Sefarad Kastilya Mayorka Katalan

Aragon Sisilya Otrando Pulia Kalabra Portukal Lisbon Evora Provincia

Kalabrya Neve Tsedek Kyana ve Şalom sinagoglarıydı Selanikrsquoteki sinagoglarla

ilgili olarak altı ccedilizilmesi gereken oumlnemli bir ayrıntı var ise o da bazı sinagoglarda

ihtiyacı olanların geccedilimlerini sağladıkları dokuma atoumllyelerinin bulunmasıdır 940

34113 Sabetay Sevi Olayı ve Cemaate Etkileri

Sabetay Sevirsquonin oumlluumlmuumlnuumln ardından Selanik Mesihlik hareketinin yeni uumlssuuml

durumuna geldi Bunun bir nedeni Sabetayrsquoın dul eşinin yani Ayşersquonin (Jochebed

Yohebed) Selanikrsquote olmasıydı Sabetay Sevirsquonin oumllmeden iki yıl oumlnce evlendiği

Ayşersquonin yanı sıra doumlnemin en itibarlı Hahamlardan olan babası Joseph Filosof

meşhur bilgin Salomon Florentin ve Barzilai da Selanikrsquoteydi Hatta Sabetay Sevi

taraftarlarının idaresini ele alan Ayşe kardeşi Jacop (Yakup) Qucridoyu Sabetay

940 Anastassiadou ss 45-52

Sevinin ruhunun iccedilinde yer aldığı mistik bir vazo olarak duumlşuumlnmekteydi941

Boumlylelikle Yakuprsquoa inananların oluşturduğu bir tarikat ortaya ccedilıktı 1683 yılında

Selanikrsquoteki Yahudiler arasında kitlesel din değiştirmeler goumlruumllduuml ve kısa bir suumlrede

uumlccedil yuumlz aile Muumlsluumlman oldu942 Sabetay Sevirsquonin Selanikrsquoteki muumlritleri ve onun

soyundan gelenler goumlruumlnuumlşte Muumlsluumlman ancak oumlzuumlnde Sabetay Sevirsquonin izinden

gitmeye devam ettiler ldquoDoumlnmerdquo943 ya da avdetiler olarak adlandırılan

Sabetaycılar944 hem ibadetlerini hem de faaliyetlerini gizliden yuumlruumltme yolunu

seccedilti945 Oumlzellikle Gazzersquoli Nathan tarafından Selanikrsquote kurulan okul Sabetay

Sevirsquonin oumlğretilerini yaymayı ve accedilıklamayı misyon edinmiş faaliyetleriyle dikkatleri

uumlzerine ccedilekmeyi başardı 946

Sabetay Sevi Olayırsquonın Yahudi cemaati uumlzerinde yarattığı etki cemaat iccedilinde

fikir ayrılıklarına ve boumlluumlnmelere neden olmasıydı Yakuprsquoun ardından

Sabetaycıların kendi aralarında da bir boumlluumlnmeye maruz kaldıkları anlaşılmaktadır

Bunun nedeni 1700rsquolerde bilgin doumlnmelerden birinin oğlu olan Osman Babarsquonın

(Baruehyu Russo Baruhya Ruso) Sabetay Sevinin cisimleşmiş şekli olduğunun ilan

edilmesiydi Hatta 1716 yılına doğru da Osman Babarsquonın Tanrının cisimleşmiş hali

olduğu sonucuna varıldı ve Avrupa Yahudiliğinin en buumlyuumlk merkezlerinde bu

doktrinini yaymak iccedilin Selanikten goumlrevliler gitti947

Sabetay Sevi Olayı cemaat uumlzerinde boumlluumlnmelere neden olduğu kadar

cemaatin gelirlerinin de duumlşuumlşuumlne neden olmuştu Zaten dokuma enduumlstrisindeki

mevcut bunalımla goumlccedil eden Yahudiler yuumlzuumlnden cemaatin gelirlerinde bir duumlşuumlş soumlz

konusuydu Buna bir de İslamiyetrsquoe geccedilen Yahudilerin eklenmesi demek cemaatin

941 Gershom G Scholem ldquoGizli Yahudi Cemaati Tuumlrkiye Doumlnmelerirdquo Ankara Uumlniversitesi

İlacirchiyat Fakuumlltesi Dergisi Sayı 30 Ankara 1988 s 225 Oumlrs s 368

942 Freely s 255

943 Ayrıca bkz Abdurrahman Kuumlccediluumlk Doumlnmeler ve Doumlnmelik Tarihi Oumltuumlken Neşriyat AŞ

İstanbul (tarihsiz)

944 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Abraham Galante Sabetay Sevi ve Sabetaycıların Gelenekleri Zvi-

Geyik Yay İstanbul 2006 Rıfat N Bali ldquoSabetaycılık Konusunda Bir Bibliyografya Denemesirdquo

httpwwwrifatbalicomimagesstoriesdokumanlarsabetay_sevi_bibliyografyapdf (10082012) ss

1 ndash 18

946 Shimon L Khayyat ldquoBenayahursquos ldquoSefunot the Sabbatian Movement in Greecerdquo The Jewish

Quarterly Review Vol71 No4 1981 p 253 Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Sefūnōt Sēfer Shānāh le-

hēker kehillōt Yiśrārsquoēl bam-Mizrāh Sefer XIV Jerusalem 1977 pp15+557

947 Scholem s 229

darboğaza girmesi ve cemaat iccedili kurumlarının işlevsiz hale gelmesi anlamına

gelmekteydi948

Sosyal hayatta Muumlsluumlman gibi davranan Sabetaycılar Ramazanrsquoda oruccedil tutar

Muumlsluumlman isimler kullanırlar ama evlerinde gizlice Yahudi ibadetlerini yerine

getirirlerdi İki din arasında kalan Sebataycılar Muumlsluumlmanlara goumlre sahte Muumlsluumlman

Yahudiler iccedilin inkacircrcı olarak goumlruumllmuumlştuuml ve bu yuumlzden ne Muumlsluumlmanlar ne de

Yahudiler tarafından kabul goumlrmuumlşlerdi949 Hatta rivayete goumlre Sabetaycılar

Selanikrsquoteki Osmanlı hacirckimiyetinin sona erdiği 1912 yılına kadar yedi kişilik bir

heyeti her sabah kentin girişine goumlndererek Sabetay Sevirsquonin gelmesini

beklemişlerdi950 Sefarad koumlkenli Fransız Sosyolog Edgar Morinrsquoe goumlre doumlnmelerle

birlikte Sefarad kuumlltuumlruuml ve Osmanlı İslam kuumlltuumlruuml arasında bir koumlpruuml kurularak bu

sayede yeni bir kuumlltuumlrel oluşum ortaya ccedilıkmıştır Nitekim XIX yuumlzyıl sonu ve XX

yuumlzyılın başlarında siyasi ve toplumsal değişimin hız kazanmasıyla birlikte

doumlnmeler Osmanlı yenilik hareketlerinde etkin bir rol alacaktı Ayrıca Morin iccedilin

ldquodoumlnmerdquo Osmanlı İslam toplumunun ilk duumlnyevileşmiş yuumlzuumlduumlr 951

3421 Doğal Afetler Yangınlar ve Salgınlar

Selanikrsquote can ve mal kaybına neden olan doğa olaylarının arasında

kasırgalar dolular şiddetli yağmurlar ve depremler yer almaktadır 1430 yılı buumlyuumlk

depreminin ardından 1573 1829 1858 1866 1871 1876 ve 1902 yılları kentte

meydana gelen diğer depremlerin tarihleridir Yine 1631 yılındaki garip kuumll

yağmuru 1657 ve 1755 yıllarının korkunccedil soğuğu kent sakinlerini endişe ve korkuya

sevk etmişti 952 Selanikrsquoe zarar veren yangınların tarihleri ise şoumlyledir 1510 1545

951Edgar Morin Vidal et Les Siens Seuil Paris 1989 pp34-35rsquoden Aktaran Cemil Oktay ldquoEdgar

Morinrsquoin Kalemiyle Selanikrdquo Tarık Zafer Tunayarsquoya Armağan İstanbul Barosu Yayını1992

ss497-498

952 Risal p 105

1569 1587 1610 1620 1625 1734 1769 1840 1849 1877 1890 1910 ve

1917953

Ancak kent yaşamını en ccedilok etkileyen ve buumlyuumlk nuumlfus kayıplarına sebep olan

sinsi bir şekilde kol gezen salgın hastalıklardı Bunlar arasında veba en yaygın oumlluumlm

nedeniydi Bir liman kenti olarak Selanik Asya ve Avrupa arasında yer alan ticari

guumlzergacirchlardan biri olduğu iccedilin tuumlm Akdenizrsquoe korku salan salgın hastalıkların

ziyaretine maruz kalırdı

Oumlzellikle 1712-1714rsquode meydana gelen veba salgınının Selanikrsquoi daha

savunmasız bir anda yakaladığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml 1712 kışı ile 1714

yazı arasındaki doumlnemde boumllgeye koumltuuml hasat kuraklık yuumlksek fiyatlar ve kıtlık

hacirckim oldu954 Hatta Selanik bu kıtlık zamanlarında Osmanlı Ordusunun ihtiyacı

iccedilin temin edilen erzaklara başvurmak zorunda kalırdı955

Kentin en oumlnemli sorunlarından biri olan ve ticari hayatı olumsuz etkileyen

salgınlar konsolos raporlarında sıklıkla bahsi geccedilen konulardan biridir Oumlrneğin

Fransız Konsuumll Franccedilois de Boismont 1713 yılında İzmir guumlzergacirchından gelen bir

salgının Selanik ccedilevresinde yarattığı yıkıcı etkiyi aktarmaktadır Bahsi geccedilen

salgında yuumlz beş Tuumlrk doksan iki Yahudi ve on bir Rum yaşamını yitirdi 956

Fransız konsolosluk raporları kentteki vebanın şiddetine ve genel korku haline dair

ccedilarpıcı ifadeler iccedilermektedir 1719 yılı 9 Ağustos tarihli rapordaki ldquoyaklaşık iki ayda

Selanikrsquote 2500 kayıp varhelliprdquo ifadesi vebanın şiddetini ortaya koyarken

ldquoSultanlardan birinin doğum yapmasından sonra şehirde prensesin doğumunu

kutlamak iccedilin duumlzenlenen şenlikler nedeniyle son guumlnlerde goumlruumllen kalabalık ve

yakın ilişkilerin genel bir vebaya neden olmasından endişe duyuldurdquo Yazılı 1759

953 Kentin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yok eden 1917 yangını 5 Ağustos guumlnuuml Mevlana mahallesinde

(Mevlevihane) kuumlccediluumlk bir evde başlayan yangın Frenk mahallesinin doğusundaki boumllgeyi yakıp

yıkmıştı Oumlzellikle evlerin iccedil iccedile ve sokakların dar olduğu Selanikrsquote ccedilıkan kuumlccediluumlk bir kıvılcım kuzey

ruumlzgacircrının etkisiyle tuumlm kenti saran buumlyuumlk bir yangına doumlnuumlşerek yuumlzlerce kişinin oumlluumlmuumlne neden

oldu Anastasiadis s 26 dipnot 34 Risal p 105 Moutsopoulos s40

954 Eleni Xoplaki Panagiotis Maheras ve Juerg Luterbacher ldquoVariability of Climate in Meridional

Balkans During The Periods 1675-1715 and 1780-1830 and Its İmpact on Human Liferdquo Climatic

Change Vol 48 2001 p 597 Svoronos Salonique pp 14-16

955 Iliadou p 26

956 Iliadou p 23

tarihli rapor ise vebanın kentte yarattığı korku halini oumlzetleyen ifadeler

iccedilermektedir957

Nitekim Selanikrsquote vebanın kol gezdiği yıllar şunlardır 1550 1553 1572

1581 1588 1609 1648 1679-1680 1687-1689 1697-1699 1708-1709 1712-1713

1718-1719 1724 1729-1730 1748 1755 1779

Oumlrneğin 1740 yılı salgınında 1337 Hıristiyan 2239 Tuumlrk ve 3935 Yahudi

1762 yılında ise 10-12 bin kişi yaşamını yitirdi Bu da toplam nuumlfusun yaklaşık

20rsquosi idi 958 Kent sakinleri iccedilin vebanın ne denli yıkıcı bir etkiye sahip olduğunu

1740 yılı salgını hakkındaki kayıtlar oumlzetler niteliktedir 1740-1741 yılına ait sicilin

altmış cildi ccediloğunluğu kalabalık Akccedila Mescid civarından olmak uumlzere neredeyse

tuumlm aile uumlyelerinin peş peşe oumllduumlğuumlnuuml goumlstermektedir959 Panzacrsquoa goumlre Selanikrsquote

meydana gelen veba salgınlarının bilanccedilocu şoumlyledir

1713 yılı 60000 kişilik nuumlfusta 8 bin

1724 yılı 60000 kişilik nuumlfusta 3-4 bin

1762 yılı 60000 kişilik nuumlfusta 10-12 bin960

Oumlte yandan her ne kadar XVIII yuumlzyıl sonunda oumlnemini yitirmiş olsa da

Beyaz Kulersquonin yakınında vebalılar iccedilin bir ev olduğu kaydedilmektedir961 Bununla

ilgili net bir bilgi olmasa da ya vebalı hastaları iyileştirme ya da karantina amaccedillı bir

yer olduğunu soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Daniel Panzacrsquoın ccedilalışmasında da boumlyle bir

bilgi yer almakta olup Panzac burasının Rumlara ait bir hastane olduğunu ve 1754rsquote

yapılan bir bağış sonrası Fransızlarında bu hastaneye kabul edildiğini

kaydetmektedir962

3422 Savaşlar ve İsyanlar

Selanikrsquoin Osmanlı idare merkezine olan yakınlığı daha doğrusu Osmanlı

ordusunun sefer guumlzergacirchı uumlzerinde yer alması oumlncelikle savaşlardan sonrasında da

savaş ortamının yarattığı başıbozukluktan etkilenmesine neden olmuştur

957 Panzac Veba ss 94 107

958 Vacalopoulos Thessaloniki p 106 Risal p 105 Oumlndeş s 23

959 Ginio Every Soul p 120

960 Panzac Veba s 183 961 Varella s197

962 Panzac Veba s 163

Giritrsquoin fethi sırasında donanmanın ve askerlerin Selanikrsquoe gelişi uzun bir

suumlre kent yaşamını felce uğratmıştır Nitekim yirmi beş yıl gibi uzun bir suumlre devam

eden bu savaş hali yuumlzuumlnden Osmanlı donanması ile ordusu Kandiye accedilıklarında

kalmıştır Venedik ile Osmanlı arasındaki bu ccediletin muumlcadele ortamında Selanik iki

ateş arasında kalacaktır 1656 ve 1688 yılları Selanikrsquoin Venedik tehlikesi ile yuumlz

yuumlze kaldığı tarihlerdir Oumlzellikle 1688 yılında uumlccedil ay suumlren Venedikli Amiral

Morosinirsquonin ablukası kent halkının suumlkucircneti ve Venedik donanmasında ortaya

ccedilıkan veba sayesinde başarısızlığa uğradı963 Yine 1692 yılında İnebahtı Limanırsquona

demirleyen Venedik donanması Selanik kıyılarına saldırılarda bulundu964

Ccedilanakkale Boğazırsquona demirleyen donanma burada beklemenin bir fayda

sağlamayacağını anlayınca Selanikrsquoe hareket etti ve kenti bombaladı Hem Venedik

saldırısını hem de kentin daha fazla zarar goumlrmesine mani olan gelişme ise talep

edilen haracın oumldenmesi oldu965

Boumlylelikle Venedik tehlikesi ve Osmanlı ordusunun suumlrekli ve uzun

ziyaretleri kent yaşamını kesintiye uğratan olumsuz gelişmelerdi IV Mehmedrsquoin

1669-1670rsquode yedi ay kentte kalışı oumlrneğinde olduğu gibi966 bu şekliyle Selanikrsquote

Venedik tehlikesinin ve Osmanlı askerinin başıbozukluğunun esaretinde bir kent

yaşamı huumlkuumlm suumlrduuml Yine 1695 yılındaki Mora Seferi esnasında ordunun hem

dinlenmek hem de zahire tedariki iccedilin kırk guumln Selanikrsquote konaklaması kararı

alınmıştır Osmanlı ordusu burada istirahata geccediltikten sonra Selanikrsquoe bağlı

Karaferye Temuumlrhisarı Yenice-i Vardar Vodena Ağustos kazaları ile Koumlstendilrsquoe

bağlı Megri Usturumca Praveşte kazalarından 63000 kile arpa 13500 kile un

7200 kantar saman ve 1600 araba odun satın alınmıştı 967

XVIII yuumlzyıla gelindiğinde kentin maruz kaldığı gelişmeler sırasıyla

şunlardı 1703 yılında II Mustafarsquoyı tahttan indiren yeniccedilerilerden cesaret alan

Selanikrsquoteki birlikler oumlzellikle Yahudi mahalleri olmak uumlzere mahallelerdeki evleri

963 Risal p 103

965 Pınar Hacılar Seyyahlar ss 34-35 966 Veinstein Sekuumller s 60 Risal p104

967 Tahir Sevinccedil ldquo17 Yuumlzyıl Sonlarında Başarısız Bir Sefer Girişimi 1695 Mora Seferirdquo History

Studies Cilt 2 3 2010 s 304

boşaltmışlardı968 Aynı yıl Kırım İsyanırsquonı bastırmak uumlzere İbrahimrsquoin komutasında

15000 Arnavut askeri Selanikrsquoten harekete geccedilti 969

1715 yılında ise Osmanlı youmlnetimi Venedik hacirckimiyetindeki Morarsquonın

fethine girişti Bunun iccedilin kent ve ccedilevresi askerlerin ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin

orduya tahsis edildi Shawrsquoa goumlre Selanikrsquoe 120000 kişilik bir ordu ve donanma

geldi ve bir ay suumlre ile burada konakladı Bundan sonrada pek bir şeyin değişmediği

Selanikrsquote buğday kıtlığı yuumlzuumlnden ccedilıkan 1720 yılı ayaklanmalarını970 1721 yılında

maaşları zamanında oumldenmeyen yeniccedilerilerin isyanı izledi 1727 yılında ise

Makedonyarsquonın doğusunda ccedilıkan Arnavut isyanını bastırmak iccedilin gelen askerlerin

yağma ve taşkını kent yaşamının bir parccedilası haline geldi 971 Kenti suumlrekli ziyaret

eden askerler bir yana Selanik iccedilin mevcut savaş ortamı aynı zamanda yerine

getirilmesi gereken yeni sorumluluklar anlamına gelmekteydi Kent 1702rsquode barut

1714rsquote peksimet ve un ve ertesi yıl Venediklilere karşı yapılan buumlyuumlk seferde

orduya 40 bin koyun ve 150 ton un ile ordunun yol guumlzergacirchındaki yol ve koumlpruumllerin

onarımı iccedilin de adam verdi Yine Selanikrsquoten 1734rsquote kurşun barut demir ilaccedillar ve

otuz top ve 1744 yılında ise yuumlk hayvanları talep edildi972

Hatta XVIII yuumlzyılın ilk yarısını Selanik iccedilin her accedilıdan genel bir kaos

doumlnemi olarak değerlendirmek muumlmkuumlnduumlr Oumlzellikle 1714 yılında Selanik hem

vebanın yıkıcı etkisiyle hem de Selanik Kadısı Mirzazade Salimrsquoin koumltuuml idaresi ve

yandaşlarının suiistimalleriyle karşı karşıya kalmıştı İftira fesat zuluumlm ve

ahlaksızlıklarıyla goumlrevini koumltuumlye kullanan Mirzazade Salim hakkında bitmek bilmez

şikacircyetler Osmanlı idaresinin muumldahalesini zorunlu hale getirmiştir973

969 Rifaat A Abou-el-Haj ldquoThe Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe 1699-1703rdquo

Journal of the American Oriental Society Vol 89 No 31969 p 474 dipnot 47

970 Svoronos Salonique p 25

971 Risal p 103 Shaw Yahudiler s 191 972 Svoronos Le commerce pp 44-45

973 Refik On İkinci Asırda ss 47-50

Osmanlı idaresinin muumldehalesini gerektiren benzer bir olay 1772 tarihlidir 1772 yılında Selanik

kadısına ve Selanik sancağı muumltesellimi Alirsquoye yazılan huumlkuumlmde Selanik acircyanından Guumlmruumlk Emini

Abdurrahman Kuumlccediluumlk ve Buumlyuumlk Ali beyler Ali Paşa-zade Cizyedar-zade Ali ile Şerif-zade Ahmed

kardeşi Mehmed Bey Şahbender oğlu Oumlmer arasındaki ccedilekişmelere mani olunması ve kendilerine

nasihat edilmesi istenmektedir Yuumlcel Oumlzkaya ldquoRumelirsquode Acircyanlık İle İlgili Bazı Bilgilerrdquo VIII

Tuumlrk Tarih Kongresi Ankara11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt II TTK

Ankara 1981 s1413

ldquoMirzazade Salimrsquoin Selanik kadılığı esnasındaki koumltuuml davranışlarına

dair Selanik Kadısı Mehmed Salim muumlbaşir Dayezade Mustafarsquoya huumlkuumlm

Bundan oumlnce Selanik Kadısı olan Mırza Mustafa Efendi oğlu adı geccedilen Mehmed

Salim beş aydan beri şehirde adı geccedilen kimselerle 35 kese miktarında akccedile alıp

nahiyelerde zabitleri ve reayayı her bakımdan rencide edip mahkemeyi

meyhaneye doumlnduumlruumlp gece gayrimuumlslim evlerine varıp gece yarısına değin

şarap iccedilip balyoz ve metropoliti ve birkaccedil gayrimuumlslimi toplayıp başka

gemilere buğday verip bol akccedile alıp ehli İslamrsquodan kimselere iftira atıp şehir

iccedilindeki gayrimuumlslim bağlarına ve mesirelere ccedilıkıp sapkınlar ve kacircfirlerle

şamata edip İngiliz ve Felemenk gemilerine varıp duumlmbelek ve zurna ile meclis

kurup doumlrt beş saat Frenklerle şarap iccedilip bundan sonra geccedil bir vakit kadınlar

hamamına varıp iccedilerdekileri ccedilıkarıp kendisi saz ve şarap ile yakışıksız hallerin

sınırı olmayıp şehirde kimsenin huzuru kalmayıp devleti aliyeden yardım

istenmektedir Durum Selanik muumltesellimi Hasan Baruthane Nazırı İbrahim

muumlhuumlrluuml mektuplarıyla onaylayıp onların dışında Selanikrsquote Yeniccedileri zabiti

olan Yusuf Mehmed Salim gece guumlnduumlz devam eden sarhoşlukla ccedilarşı bazar

iccedilinde eylediği fesadın haddi hesabı olmayıp gemilere gizliden buğday verip

neferatları sefinelerin uumlzerine salma emri vermektedir Mehmed Salimrsquoin bazı

kimselerden haksız yere para aldığı zimmetine geccedilirdiği para ortaya ccedilıkıp

muumlhuumlrluuml senetlerde akccedilelerin tuumlmuuml ferman ettiğim uumlzere taksit taksit oumldenmesini

bu konuda bilgisi olan Rumeli kadıaskeri Ahmedrsquoden yazı istenmektedir

Bundan boumlyle Selanik sakinlerinden hacirclacirc Sidrekapsi nazırı olan Kuumlccediluumlk Ahmed

Mehmed Salimrsquoe yakın ve gece guumlnduumlz şarap iccediluumlp ettiği fesatlıkta birlikte olup

adı geccedilen Mehmed Salimrsquoden ortaya ccedilıkan zulmuumln kuumlccediluumlk Ahmed marifetiyle

olduğu haber verilip tekrar ahaliden Kuumlccediluumlk Ahmedrsquoin fesat iccedilinde olduğu

haber verilip Ahmedrsquoin Limni Adasırsquona suumlrguumln edilmesi buyrulmaktadır

(Sene 1126)rdquo

1717 tarihli bir olay goumlruumllen dava sonucu ortaya ccedilıkan succedillular dolayısıyla

ilginccedil bir oumlrnek oluşturmaktadır Selanik pazarlarından birinde tuumlccarlık yapan

Dimitrirsquonin oumlluumlmuumlnden oumlnce karısı sorumlu tutulmuş ancak ccedilarşı esnafının tanıklığı

ile kadının guumlnahsız olduğu anlaşılmıştı Buna goumlre gerccedilek succedillular Ramazan ayı

iccedilinde Dimitrirsquonin duumlkkacircnına gelen ve kacircfir olduğu iccedilin onu oumlluumlmuumlne doumlven iki

yeniccedileriydi974 Daha da ccedilarpıcı olanı Selanikrsquoteki Raguza konsolos yardımcısının

1759 yılında bir yeniccedileri tarafından oumllduumlruumllmesidir 975

Yeniccedilerilerin neden oldukları huzursuzluk bir yana goumlccedilmenlerde kent

duumlzenini bozan unsurlar olarak goumlruumllmekteydi Selanik Limanırsquona iş bulmak

amacıyla gelen ve ccediloğunluğunu Arnavutların oluşturduğu bu goumlccedilmenler kamu

974 Eyal Ginio ldquoThe Administration of Criminal Justice in Ottoman Selacircnik (Salonica) During The

Eighteenth Centuryrdquo Turcica Vol30 1998 (Criminal Justice) ss 186-187

975 Svoronos Le Commerce ss 59-60 177-178

duumlzeni iccedilin bir tehdit olarak algılanarak koumlylerine doumlnmeleri youmlnuumlnde suumlrekli

ccedilıkarılan fermanlarla bu goumlccedilmenlerin oumlnuuml alınmaya ccedilalışılmıştı 976

En başta yeniccedilerilerin taşkınlıkları olmak uumlzere kentte guumlnden guumlne hacirckim

olan bu karmaşa hali konsolos yazışmalarında da altı ccedilizilen hususlardan biriydi

1743 yılında yeniccedileri saldırılarından duydukları rahatsızlığı dile getiren Venedik

Konsuumlluuml 1755 yılında ldquoBu şehrin idaresi guumlnden guumlne daha koumltuumlye gidiyorhellip

Burada bizi yeniccedilerilerin guumlcuumlnden korumak iccedilin adalet yok Tanrı bizi onların

tehditlerinden korusunrdquo diye yazmaktadır 977

Selanikrsquoteki guumlvenlik sorununun ne denli ciddi bir hal aldığı ve suiistimale

uğradığının kanıtı alınan oumlnlemlerdir Kent pazarındaki 1500 esnaf sipahilere aylık

bir vergi oumldemek zorundaydı Vergi gelirlerinin bir kısmı gece bekccedilisine (pacircsbacircn)

maaş olarak ve aydınlanma masrafı iccedilin harcanırdı Oumlte yandan depo sahiplerinden

oumlzel aidatlar toplanır ancak guumlvenlikleri sağlamak iccedilin en yuumlksek miktarı meyhane

sahipleri oumldemek zorundaydı Bunlara rağmen sipahiler gece boyunca pazarda

gezinenleri yakalayıp cezalar uygulayarak gelirlerini arttırma yoluna

gitmekteydiler 978

3423 Kentin Asayişi ve Adli Vakalar

Selanikrsquoin kamu duumlzenini bozan olayları iki başlık altında incelemek

gerekmektedir İlki kentin sosyo-ekonomik hayatını olumsuz etkileyen eşkıyalık

olayları ikincisi can ve mala kasteden adli vakalardır Selanik sakinlerinin huzurunu

bozan eşkıyalık faaliyetleri kent merkezinde kol gezdiği gibi bazen de kent dışında

bazı yerleri mesken tutarak seyir halindeki kent sakinlerinin yolunu kesmek suretiyle

cana ve mala kastedebilmekteydi

Bununla ilgili yapılan şikacircyetler uumlzerine yazılan huumlkuumlmler Selanikrsquote ve

ccedilevresinde tuumlreyen eşkıyaların faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir

Oumlrneğin XVII yuumlzyılın ilk yarısında Selanikteki bir eşkıya grubu mahkemeyi ve

976 Ginio Criminal Justice p 189

977 Mertzios Μνημεῖα p 321 372rsquoden Aktaran Vacalopoulos Macedonia p 306

XVIII yuumlzyılın Selanikrsquoini merkezi otoriteden yoksun bir kent olarak nitelendiren Mazower hatta

buna birazda goumlz yumulduğunu ima etmektedir Ona goumlre Selanik merkezin yuumln ve tahıl ihtiyacını

karşıladığı suumlrece merkezi otorite şiddete ve yerel guumlccedil odaklarına tahammuumll etmekteydi Mazower s

978 Ginio Criminal Justice pp188-189

guumlmruumlğuuml basmıştı Ayrıca bir Yahudirsquonin mal ve erzakını yağmalayan bu eşkıyalar

succedilu da bazı tuumlccarlar uumlzerine attılar Yine Halep sakinlerinden Receprsquoin babası

Selanikrsquoe giderken yol uumlzerindeki bir handa eşkıyalar tarafından oumllduumlruumllmuumlş ve

eşyaları alınmıştı Bu tuumlr eşkıyalık olaylarında yakalanan ve succedilu sabit olanlar iccedilin

buyrulan cezalardan biri Selanik Sancakbeyinin gemisinde kuumlreğe konulmaktı 979

Yine 1690 yılında Alasonya kadısına yazılan huumlkuumlmde Yenişehirrsquoden

Selanikrsquoe giden yol uumlzerinde peyda olan eşkıyaların koumlylerde yaptıkları eziyet ve

1718 yılında Astaniş adlı zimmicircnin Selanikrsquoten koyunlarıyla gelirken Diyek adlı

eşkıya ve otuz-kırk kadar adamıyla yolu kesilerek tuumlm para ve eşyasının gasp

edildiğine dair oumlrnekler eşkıyaların Selanik ccedilevresine de verdiği zararları oumlzetler

niteliktedir 980

Eşkıyalık dışında Selanikrsquote işlenen succedillar hırsızlık adam oumllduumlrme gibi

bireysel succedillardan ibaretti 1630 yılında Hurirsquonin kocası Yeniccedileri Bekirrsquoi para

karşılığı kendi evinde beş adamına boğdurtması981 1659 yılında Nikola adlı şahsın

55800 akccedilesinin ccedilalınması982 1772 yılında hareketlerini duumlzeltinceye kadar

Kavalarsquoya goumlnderilen Selanik sakinlerinden Osmanrsquoın huzuru bozan davranışları983

ve 1778 yılında fahişe Ayşersquonin kendisine musallat olan Abdullah Ccedilavuş tarafından

kazayla oumllduumlruumllmesi984 mahkemeye yansıyan muumlnferit olaylardan sadece bir kaccedilıdır

979 85 Numaralı Muumlhimme Defteri ss 73 283 Kaytaz s 128 Huumlkuumlm No 232 Murat Ateş 88

Numaralı Muumlhimme Defterirsquonin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi 1637-1638 (H 1046-1048)

Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Van 2008

ss 229-230 Huumlkuumlm No 232

Yine 90 numaralı Muumlhimme Defterine yansıyan ilginccedil bir olayda şu şekilde cereyan etmiştir 1646

yılında Ahmed adındaki muumlderris yazı ile başvurup daha oumlnce Selanik Sancağı beyi olan Mehmed

Paşarsquonın kız kardeşinin oğlu Mustafarsquonın yirmi otuz kadar eşkıya ile evini basıp kapısını

parccedilalayarak nikacirchlı karısını zorla ccedilekip aldığını boumlylece haksızlığa uğradığını bildirmiştir Ahmedrsquoin

şikacircyeti uumlzerine Selanik kadısı ve beyine goumlnderilen huumlkuumlmde konunun titizlikle incelenmesi ve şeriat

emrinin gereğine goumlre Mustafarsquonın hapse atılması buyrulmaktadır Muumlhimme Defteri 90 ss 2-3

980 Şakar s 97 Huumlkuumlm No 376 Leyla Toraman 128 Numaralı ve 1717-1718 Tarihli Muumlhimme

Defteri Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Elazığ

2005 s100 Huumlkuumlm No 53

981 85 Numaralı Muumlhimme Defteri s 187 982 A Ccedilelebi s 101 Huumlkuumlm No 139

983 Tuğba Kara 170 Norsquolu Muumlhimme Defteri (H1185-1188M1771-1774)rsquonin Transkribi ve

Değerlendirmesi Yayınlanmamış Yuumlksek Lisasn Tezi Ondokuz Mayıs Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Samsun 2007 s 92

984 Esra Baş Arşiv Belgelerinden Hareketle XVIII YY Osmanlı Toplum Hayatında Kadın

Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2006

Yine 1725 yılında Yaco Salomon Mercado Shabtai ve Shemaria adlı

Yahudiler koşarak mahkemeye girmişlerdir Adı geccedilen Yahudiler kazancı

duumlkkacircnları civarındaki evlerinin avlusunda bir Arnavut askerinin silahını

temizlediğini beyan ettiler Ancak onların beyanına goumlre silah birden patlamış ve

Kazancı Abduumllkadirrsquoin yaralanmasına neden oldu Abduumllkadirrsquoin yaralı halde

avlularında yattığını belirten Yahudiler gerekenin yapılması ve olayın

soruşturulmasını talep ettiler 985

Selanikrsquote mahkemeye yansıyan kimi olayların sonradan uzlaşma yoluyla

ccediloumlzuumlme kavuştuğu da olmuştur Oumlrneğin 1740 yılında birkaccedil mukataasının

peşinatlarını oumldemek maksadıyla seyahate ccedilıkan Abduumllbaki Ağa etrafındakilerle

birlikte ortadan kaybolmuştur Sonradan Selanik yakınlarında kaldıkları hanlarda

oumllduumlruumllduumlkleri ve tuumlm paralarının yağmalandığı ortaya ccedilıktı Olayın failleri

yakalanmasına rağmen paralar bulunamayınca Abduumllbakirsquonin mirasccedilıları o doumlnem

iccedilin oumlrneğine az rastlanabilecek bir adım atarak yakalanan doumlrt fail haricinde

Selanikrsquoteki tuumlm vekillere de dava accediltı Nitekim soumlz konusu davada hususi bir evde

bir araya getirilen davalı ve davacılar uzlaşma yoluna gitti 986

986 Ginio Criminal Justice s 206

SONUCcedil YERİNE İKİ LİMAN KENTİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

İzmir ve Selanik liman kentlerinin 1650-1750 yılları arası doumlnemsel

gelişimini karşılaştırmak amacıyla yola ccedilıkan bu doktora tezi iccedilin sonucun daha

başından belli olduğu fikri ileri suumlruumllebilir Ccediluumlnkuuml genel kabul goumlren İzmir ve

Selanik kentlerinin birbirine olan benzerlikleridir Hatta bu benzerliğin altını ccedilizen

soumlyleme goumlre Selanik adeta kuumlccediluumlk bir İzmirrsquodir Ancak bu salt fiziki bakış accedilısının

uumlruumlnuuml olan bir değerlendirme olduğundan oldukccedila yuumlzeyseldir Nitekim kenti kent

yapan unsurlar yalnızca bundan ibaret değildir

Coğrafi accedilıdan bakıldığında İzmir ve Selanikrsquoin en belirgin ortak oumlzelliği

ikisinin de liman kenti olmasıdır Daha da oumlnemlisi zengin art boumllgeleri iccedilin bir

merkez konumunda olan her iki kentin ulaşım accedilısından başlıca ticari guumlzergacirchların

kesiştiği bir noktada yer almalarıdır Bir Anadolu kenti olan İzmir ticari bir cazibe

merkezi olarak geccedilmişten gelen bir mirasa sahiptir Hem kara hem de deniz

ticaretinde oumlnemli uğrak merkezlerinden biri olup bulunduğu boumllgede alternatifsiz

hale gelen buumlyuumlk bir pazar konumundadır Yine bir Rumeli kenti olan Selanik de ana

ticaret yollarının kesiştiği bir noktada bulunmaktadır Oumlzellikle ticari amaccedilla inşa

edilen Roma doumlnemine ait Via Egnatia Selanikrsquoin oumlnemini arttıran bir işleve sahipti

Nitekim yuumlzyıllardır değişmeyen Balkan guumlzergacirchında Morova-Vardar Yolu

Belgratrsquoı Selanikrsquoe Morova-Mericcedil Yolu Tunarsquoyı Bizansrsquoa Via Egnatia Yolu ise

Dyrrachiumrsquou (Durazzo Draccedil) Selanikrsquoe bağlardı Bununla birlikte Selanik limanı

iccedilin bir koruma kalkanı olan Hortaccedil Dağları da kent iccedilin doğal bir savunma sistemi

vazifesi goumlrduuml

Tarihsel suumlreccedillerine bakıldığında kısa suumlreli hacirckimiyet doumlnemleri hariccedil

olmak uumlzere her iki kent de aynı doumlnem Osmanlı hacirckimiyetine girdi Tarih

sahnesindeki geccedilmişi ccedilok da gerilere gitmeyen Selanikrsquoin kuruluş tarihi İOuml 315rsquotir

Buna karşın hızlı bir gelişme kaydeden Selanik Bizansrsquoın İstanbulrsquodan sonraki ikinci

oumlnemli kenti oldu Osmanlı hacirckimiyeti sonrasında uygulanan iskacircn politikasıyla bir

Osmanlı kenti haline gelen Selanik Osmanlı youmlnetimi tarafından bir Yahudi yerleşim

alanı olarak değerlendirildi İzmir ise her ne kadar ikinci kez kuruluşu Buumlyuumlk

İskenderrsquoin kumandanı Lysimakhos doumlnemi gelişmelerinden biri olmuş olsa da İOuml

3000rsquoden beri var olan tarihsel bir mirasa sahipti Osmanlı fethi sonrasında uzun bir

suumlre kuumlccediluumlk bir kasaba goumlruumlnuumlmde varlığını suumlrduumlren İzmirrsquoin Selanikrsquoten farklı

olarak Osmanlı tarafından fark edilmesi iccedilin XVII yuumlzyılı beklemesi gerekecekti Bu

fark edilmenin altında yatan ekonomik nedenler sayesinde İzmir Osmanlı imar

faaliyetlerine sahne oldu

Fiziki accedilıdan ele alındığında İzmir kentinin fiziki yapısı ticari kimliğini

oumlne ccedilıkaran bir niteliktedir Bunun en guumlzel kanıtı İzmir hanlarıdır Klasik Osmanlı

kentinde ticari olduğu kadar aynı zamanda savunma işlevine sahip oldukları iccedilin

genelde hanların tek giriş kapısı olurdu Bunun istisnai oumlrneği olarak İzmir

hanlarının birden fazla giriş kapısı vardır Evliya Ccedilelebi İzmirrsquode seksen iki tane han

olduğunu belirtse de XVIII yuumlzyılda İzmirrsquode on dokuz tane han olduğu

kaydedilmektedir Buna karşın Selanikrsquote on altı tane han ve 4400 tane duumlkkacircn

vardır İzmirrsquode ise bu sayı 3060 duumlkkacircn olarak kaydedilmektedir

Bunun dışında her iki kentte ibadet yerleri medreseleri hamamları vakıfları

ve ccedileşmeleriyle klasik Osmanlı kentsel yapılarına sahiptir İzmir kentsel yerleşim

alanı olarak bir suumlre aşağı ve yukarı kale olmak uumlzere ikili bir yapı sergilemiş ancak

bu durum XVII yuumlzyılla birlikte ortadan kalkmıştı XVII yuumlzyılda on Muumlsluumlman

on Rum Yahudi ve iki Ermeni mahallesi olan İzmirrsquoin XVIII yuumlzyılda toplam on

beş mahallesi vardır Oumlnde gelen mahalleleri Cami-i Atik Kasap Hızır ve Hasan

Hocarsquodır Sayısal olarak İzmirrsquoden farklı olarak Selanikrsquote kırk sekiz Muumlsluumlman elli

altı Yahudi on altı Hırisitiyan mahallesi vardır Bu accedilıdan iki kent arasında buumlyuumlk bir

fark soumlz konusudur fakat buna goumlre Selanikrsquoin nuumlfusunun İzmirrsquoden fazla olması

gerekmektedir Ancak durum tam tersidir Dolayısıyla Selanikrsquote bu kadar ccedilok

mahalle olmasına rağmen mahallelerin nuumlfus accedilısından tenha olduğunu soumlylemek

muumlmkuumlnduumlr Yerleşim accedilısından İzmir ve Selanik benzer oumlzellikler sergilemektedir

Tuumlrkler kentin yukarı kesiminde yaşarken gayrimuumlslim nuumlfus her iki kentte de

aşağıda limana yakın boumllgelerde yaşardı Ancak Selanikrsquoin en guumlzel yapıları Tuumlrk

mahallelerinde İzmirrsquode ise aksine en guumlzel yapılar Frenk mahallesindeydi

İdari accedilıdan İzmir Cezayir Eyaleti huumlkmuumlndeki Sığla Sancağırsquona bağlı bir

kaza konumundadır İdari anlamda diğer Osmanlı kentleri gibi tımar sistemine dacirchil

edilmeyen İzmir Padişah hassı olarak bırakıldı Boumlylelikle İzmirrsquoin merkezi youmlnetim

ile ilişkilerinin daha esnek olması kentin nispeten oumlzerk bir konumda kalmasını

sağladı Oumlte yandan Selanik ise Rumeli Eyaleti sancaklarından biri olup tımar

sistemine dacirchildi Rumeli Eyaletirsquonde ana liman ve maden ocağı olan kentlerin

gelirleri sultan ve ailesinin hizmetine verilirdi Bahsi geccedilen kentler arasında yer alan

Selanik aynı zamanda XVIII yuumlzyılda arpalık statuumlsuumlyle idare edilen kentlerden

biriydi ve idarecileri saraya ve sadrazama yakın kimselerden seccedililirdi Dolayısıyla

idari accedilıdan İzmir Selanik ile kıyaslandığında merkez-taşra arası ilişkiler bağlamında

daha esnek bir konuma sahiptir

Demografik accedilıdan İzmir nuumlfusun ccediloğunluğunu Tuumlrklerin oluşturduğu bir

kenttir 1659 yılı nuumlfus dağılımına goumlre nuumlfusun 51rsquoi Tuumlrklerden 23rsquouuml

Rumlardan 21rsquoi Yahudilerden ve 5rsquoi Ermenilerden oluşmaktaydı XVIII

yuumlzyılda İzmir nuumlfusu 79400 kişidir Venedik Konsuumlluumlrsquonuumln 1741 yılına ilişkin

verdiği bilgiler ccedilerccedilevesinde ise Selanik nuumlfusu 80000 kişidir Bunun 40000rsquoi

Yahudi 25000rsquoi Rum ve 15000rsquoi Tuumlrkrsquotuumlr Bu bilgiye karşın genel kabul goumlren

goumlruumlş Selanikrsquoin XVIII yuumlzyılda 60000 ila 70000 civarında bir nuumlfusa sahip

olduğu youmlnuumlndedir Demografik accedilıdan kıyaslandığında İzmirrsquoin aksine Selanikrsquoin

nuumlfusu ağırlıklı Yahudilerden meydana gelmekteydi Selanikrsquoin ağırlıklı Yahudi

yerleşimi haline gelişi Yahudilerin bilinccedilli bir tercihi olmayıp Osmanlı iskacircn

politikasının bir uumlruumlnuumlduumlr Ancak bu iskacircn politikasının bir sonucudur ki oumlncelikle

1492 suumlrguumlnuuml ve onu izleyen suumlrguumlnler sonrası goumlccedillerle Selanik bir Yahudi kenti

haline geldi

Ekonomik alanda 1650-1750 arasındaki doumlnem her iki kent iccedilin farklı

dinamiklerin soumlz konusu olduğu bir doumlnem oldu İzmirrsquoin kendi kendine yetebilen ve

Selanikrsquoe goumlre merkezden daha bağımsız hareket edebilme imkacircnına sahip bir kent

oluşu dış etkenlerin de yardımıyla gelişimine olumlu katkı sağladı İngiliz Levant

Companyrsquonin kuruluşu eski oumlnemini kaybeden Halep ve diğer Osmanlı

kentlerindeki kaos ortamı Batı Avruparsquonın Batı Anadolu uumlruumlnlerine artan talebi

İngiltere ve Fransa arasındaki ticari rekabet ve Venedik tarafından Ccedilanakkale

Boğazırsquonın ablukaya alınması gibi bir dizi olay ve olgu İzmirrsquoin geri doumlnuumllmez

yuumlkselişine hizmet etti Fakat aynı doumlnem Selanikrsquoin altın ccedilağının sonu ve

istikrarsızlığın huumlkuumlm suumlreceği anların habercisi oldu Duumlnya ekonomisindeki

doumlnuumlşuumlm ve Giritrsquoin duumlşmesiyle sekteye uğrayan Venedik ticareti 1650 sonrası

Batırsquoya youmlnelen Yahudi sermayesi Yahudi nuumlfusun sırtında bir kambur halini alan

yeniccedileri ccediluhalarının dokunması ve Batı ile rekabet edemez hale gelen dokuma

sektoumlruumlnuumln iccediline duumlştuumlğuuml bunalım haliyle Selanik bu doumlnem goumlccedil veren bir kent

haline geldi Kent iccedilin tuumlm bu gidişat yuumlkuumlmluumlluumlklerin azalması değil gelirlerin

duumlşmesi anlamına gelmekteydi

Hem İzmir hem de Selanik mevcut potansiyelleri ile guumlccedilluuml kent

ekonomilerine sahipti İzmir tarımda zengin uumlruumln ccedileşitliliği ile art boumllgesi iccedilin buumlyuumlk

bir pazar konumundaydı ve en başta ipek pamuk yuumln ve tuumltuumln olmak uumlzere birccedilok

ihracat uumlruumlnuuml ile uluslararası bir liman konumundaydı Kentin iccedil ticaret ağı

İstanbulrsquodan Selanikrsquoe Ege adalarından İskenderiyersquoye Haleprsquoe Adana Konya ve

Antalyarsquoya daha doğuda ise Tokat Erzurum Diyarbakır ve Musulrsquoa kadar uzanırken

dış ticaret ağı da Batı Avruparsquoda İtalyan Limanları Livorno Cenova Messina

Trieste Ankona ve Venedik ile Marsilya Amsterdam ve Londrarsquoya değin

uzanmaktaydı 1620-1683 yılları arasında İngilterersquonin başı ccedilektiği İzmir ticareti

XVIII yuumlzyılda Fransarsquonın atağa geccedilmesiyle gelişmeye devam etti 1725 yılında

240000 kuruş olan İzmir guumlmruumlk gelirlerinin 1763 yılında 5978835 kuruşa ccedilıkması

bu gelişimin kanıtlarından biriydi

Bu doumlnem Fransarsquonın İzmirrsquode yirmi dokuz ticarethanesi vardı İzmirrsquodeki

Fransızların ticari uumlstuumlnluumlğuumlnuumln kanıtıdır ki XVIII yuumlzyılın ilk yarısında

Osmanlırsquonın Fransarsquoya ihracatının 20rsquosi ikinci yarısında ihracatın 34rsquouuml ve

ithalatın 30rsquou İzmirrsquodeki Fransızlar tarafından gerccedilekleştirilmekteydi Marsilyarsquoya

yıllık toplam ihracat accedilısından Osmanlı liman kentlerinden İstanbul İzmir

İskenderiye ve Selanikrsquoin yuumlzdelik paylarına dair aşağıdaki tablo İzmir ihracatının

yuumlkselişini ve Selanikrsquoin toplam ihracat iccedilindeki konumunu oumlzetler niteliktedir

Tablo 65 Marsilyarsquoya Toplam Osmanlı İhracatı 1700-1754 (livres tournois)

Yıllar İstanbul İzmir İskenderiye Selanik

1700-1704 9 228 23 22

1705-1709 106 168 256 2

1710-1714 85 171 21 16

1715-1719 8 145 19 34

1720-1724 115 126 16 26

1725-1729 66 112 116 48

1730-1734 63 135 17 36

1735-1739 61 131 141 36

1740-1744 5 177 134 3

1745-1749 9 233 14 3

1750-1754 4 23 114 63

Kaynak Bkz Tablo 21 ve Tablo 59

Oumlte yandan bir tahıl ambarı konumundaki Selanik merkezin hububat

ihtiyacını karşılaması yanında pamuk mısır ve tuumltuumln uumlretimiyle oumlne ccedilıkan bir kent

idi Kent başlıca pamuk uumlretim merkezlerinden biriydi ama ihracat konusunda aynı

durum soumlz konusu değildi Pamuk ihracatındaki duumlşuumlk seviyesi ile dikkati ccedileken

Selanikrsquoin bu durumu uumlretilen pamuğun oumlncelikli dokuma sektoumlruumlnuumln kullanımına

tahsis edilmesiyle ilişkili olarak değerlendirilmelidir Selanikrsquoin uumlretimini yaptığı

tuumltuumlnuumln ihracatında bile ancak XVIII yuumlzyılda varlık goumlsterebildiği hesaba katılırsa

bu doumlnem kent ticari başarı accedilısından İzmirrsquoin gerisinde yer almaktaydı Oumlrneğin

Selanik pamuk ihracatında İzmirrsquoden sonra ikinci sıradaydı

Nitekim başlıca ihraccedil uumlruumlnleri yuumln tuumltuumln pamuk ham ipek tahıl ve

balmumu olan Selanikrsquoin XVIII yuumlzyılda yıllık guumlmruumlk geliri 15000 kuruştu Yine

uumllkenin oumlnde gelen barut uumlretim merkezlerinden biri olan Selanik madenleri

tuzlaları sırmakeşhaneleri ve dokuma sektoumlruuml ile uumllke ekonomisine hizmet etti Hatta

ccediloğunluğunu Yahudi nuumlfusun meydana getirdiği Selanikrsquote devlet eliyle bir dokuma

enduumlstrisi inşa edilmeye ccedilalışılmışsa da bu girişim başarısızlıkla sonuccedillandı Bu

şekliyle Selanikrsquoin Bursarsquonın kaderini paylaştığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Soumlz

konusu doumlnem itibariyle bu aynı zamanda Osmanlı iktisadi zihniyetinin iccediline

duumlştuumlğuuml ccedilelişki halini oumlzetler Ccediluumlnkuuml Osmanlı youmlnetimi ekonomide kapitalist etkilere

accedilık ancak bu etkilere ayak uydurma ya da ekonomisini buna goumlre yeniden inşa

konusunda direnccedil goumlsteren bir politika sergiledi Bu yuumlzden Selanik eski duumlzeni

muhafaza etme noktasında Osmanlı kontroluumlnde fakat dokuma sektoumlruumlnde pazarını

istila eden ucuz ve kaliteli Avrupa uumlruumlnlerine karşı rekabette kimsesiz ve eli kolu

bağlı bir konumdadır Buna karşın İzmir Avrupalı ve Osmanlı tuumlccarları ile yerel

idarecilerin işbirliği ile merkezle olan ilişkilerde daha bağımsız ve yeni kapitalist

sistemin nabzına uygun olarak ticari bir kent oldu Şoumlyle ki yeniccedileri ccediluhalarını

dokumak iccedilin seferber olan ve bu yuumlkuumln altında ezilen Selanikrsquoin Yahudi nuumlfusu son

ccedilareyi kenti terk etmekte bulurken İzmirrsquodeki Avrupalı tuumlccarlar 1688 depremi gibi

buumlyuumlk bir felaketin ardından bile kenti terk etme fikrinden ziyade yeniden inşasına

karar vermişlerdir

Ekonomik alanda kıyasıya rekabet halinde olduğu İngilterersquoyi İzmir ticareti

uumlzerinde kurduğu hacirckimiyet ile gerisinde bırakan Fransarsquonın Selanikrsquoteki varlığı

İzmirrsquoe goumlre daha geccedil bir tarih olan 1685 yılı itibariyledir Ancak bahsi geccedilen tarih

Fransa iccedilin değil Selanik iccedilin geccedil bir tarihtir Ccediluumlnkuuml 1685 yılı Selanikrsquote ilk accedilılan

konsolosluk olan Fransız konsolosluğunun kuruluş tarihidir Selanikrsquote bu doumlnem

toplam on sekiz tane ticarethane olup bunların on bir tanesi Fransız ticarethanesiydi

Buna rağmen Fransa Selanik ticaretinde umduğunu bulamadı Fransarsquonın Selanikrsquote

boumlyle bir sonuccedil ile karşılaşmasının en oumlnemli nedeni kentteki Fransız yetkililer ve

tuumlccarlar arasında yaşanan iccedil sorunlardı

Daha ilginci Fransarsquonın aksine Selanik ticaretinden daha ccedilok kacircr eden

İngiltere oldu İngilterersquonin buradaki başarısının sırrı İzmirrsquode yaptığından farklı

olarak daha esnek bir ticari oumlrguumltlenme yapısı sergilemiş olmasıydı Oumlte yandan

İzmir ve Selanik iccedilin soumlz konusu doumlnem demografik yapının ekonomiye olan

etkisinin de değişime uğradığı bir anı işaret etmektedir Osmanlı yerel tuumlccarları

arasında uzun suumlredir ekonomiye hacirckim olan Yahudilerin azalan oumlnemi karşısında

doumlnemsel şartlar artık yuumlkselişe geccedilen Rum tuumlccarlar lehine gelişme kaydetmektedir

Nitekim bu accedilıdan nuumlfusun ccediloğunluğunu Tuumlrklerden sonra Rumların oluşturduğu

İzmir yanında ağırlıklı nuumlfusu Yahudilerden oluşan Selanikrsquoin doumlnemin koşullarına

ayak uydurması o kadar kolay değildi

Sosyal yapılarına bakıldığında her iki liman kenti de kozmopolit yapıları

ile oumlne ccedilıkan kentlerdir Kentin en guumlzel yapılarının yer aldığı ve Avrupai yaşam

tarzı ile dikkatleri uumlzerine ccedileken Frenk Mahallesi bir yana Rum Ermeni ve Yahudi

mahalleleri ile İzmir kuumlltuumlrel bir zenginliğe sahipti Bu kuumlltuumlrel ccedileşitlilik iccedilinde

İzmirrsquode hem dini accedilıdan hem de eğitim accedilısından en iyi teşkilatlanmayı Katolikler

kurmuştu XVII yuumlzyılda şekillenen Yahudi cemaati ise iccedil limana yakın Havra

Sokağı Agora Tilkilik civarında ve genellikle Muumlsluumlmanlarla birlikte yaşamaktaydı

Nuumlfusun cemaatlere goumlre dağılımı accedilısından İzmir ile kıyaslandığında ağırlıklı

ccediloğunluğu oluşturmalarına karşın Selanikrsquoin Yahudi nuumlfusunun bir cemaat ccedilatısı

altında bir araya gelebilmesi ise ancak XVII yuumlzyılın sonlarında muumlmkuumln oldu

Yahudi mahalleleri ağırlıklı olarak kentin ova kesiminde olup genellikle Yahudiler

liman ccedilevresinde ve liman dacirchilindeki İskele Kapısı semtinde yaşardı

Oumlzellikle İzmir ve Selanik bu doumlnem tuumlm duumlnyadaki Yahudileri etkisi altına

alan Sabetay Sevi olayına yakından tanıklık eden iki kent oldu İzmir Sevirsquonin

doğduğu ve eğitimine başladığı yer olmasına rağmen Mesihlik iddiasının cemaat

iccedilinde yarattığı boumlluumlnmelere maruz kalan kent Selanik oldu Selanikrsquote Sabetay

Sevirsquonin ardından pek ccedilok Yahudirsquonin topluluk halinde din değiştirmesi olayları

sonucu doumlnme tabiri ile ifade edilen bir grup ortaya ccedilıktı İzmirrsquode doumlnme olaylarına

daha az rastlanması dolayısıyladır ki İzmir Yahudi cemaatinin bu olaya daha

mesafeli bir yaklaşım sergilediğini soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Bunun dışında meydana

gelen olaylar her iki kentin sosyo-ekonomik yaşamına ait ortak sorunlardı Liman

kenti olmaları dolayısıyla sıklıkla korsan saldırılarına maruz kalan İzmir ve Selanik

benzer şekilde salgınların oumlzellikle vebanın kol gezdiği guumlzergacirch kapsamındaydı

Yine yangınlar depremler ayaklanmalar eşkıyalık vs her iki kentin sosyal yaşamını

sekteye uğratan benzer olaylar oldu Sosyal yaşam accedilısından her iki kent adına asıl

kıyaslama unsuru olması gereken husus bu olayların kent yaşamını ne denli etki

altına alabildiğine ilişkin olmalıdır Oumlzellikle XVIII yuumlzyılın ilk yarısı suumlrekli bir

kaos ortamının hakim olduğu Selanikrsquoe kıyasla İzmir hem ticaret hem de tuumlccarlar

iccedilin gerekli olan kamu duumlzenine sahipti Dolayısıyla ticari sermayenin yani kapitalist

ekonominin ihtiyacı olan can ve mal guumlvenliğine ekonomik istikrar ve merkezle

daha esnek ilişkilere sahip olması İzmirrsquoin bir ccedilekim merkezi olmasını kolaylaştırdı

Buna karşın Selanikrsquoin kaderinde İstanbulrsquoun uygulamaları ve kararlarına uyum

sağlamak ve merkeze sadık kalmak belirleyici unsurlardır Oumlncelikle Selanik

Osmanlı youmlnetim merkezine daha yakın olması ve Osmanlı ordusunun sefer

guumlzergacirchı dacirchilinde yer alması dolayısıyla youmlnetimin etki ve kontroluumlne daha accedilık bir

kent oldu Selanikrsquoin sefer guumlzergacirchında oluşu bir yana ordunun uzun suumlreli

konaklamaları ve yeniccedileri birliklerinin başıbozuk halleri kent asayişini tehlikeye

sokan olaylara sebebiyet vermekteydi Oumlte yandan merkezin ve yerel youmlnetimin

asayiş sorununa kayıtsızlığı bu kargaşa haline meşruiyet kazandıran bir etki yarattı

Sonuccedil olarak İzmir kapitalizmin gelişimine daha uygun bir zeminde daha

bireysel daha bağımsız ve daha ticari bir kimlik kazanma yolunda gelişme

kaydederken Selanik Bizans doumlneminde olduğu gibi İstanbulrsquoun bir uydusu olarak

daha itaatkacircr daha geleneksel ve İzmirrsquoe goumlre daha pre-kapitalist bir ilerleme

kaydetmek zorunda kaldı Ancak kentin bu koumltuuml gidişatı sonraki doumlneme ait

verilerden anlaşılacağı uumlzere yuumlkselişe geccediltiği XVIII yuumlzyıl sonu itibariyle nihayete

ermektedir Boumlylelikle bir oumlnceki yuumlzyılın etkilerini uumlzerinden atan Selanik ilerleme

youmlnuumlnde yakaladığı bu ivme sayesinde XIX yuumlzyılın oumlne ccedilıkan merkezlerinden biri

KAYNAKCcedilA

Arşiv Belgeleri

-Başbakanlık Osmanlı Arşivi

AE SMST II 1236 2070 4102 520

KKd 6691

CDRB 1476

CML 31010 3221 25340 8211 4802 7627 31649 26852 23776

ML VRD TMT d 11487

İE ADL 32

AE SAMD III 15114 11792 665 1271 14846

AE SMHD I 2870 2870 18016

İE EV 7613 248 1936 1152 1471 395 1912 1297 1307 2356 2798 659

3882 7613 1124 1206 6458 3969 4026 3865 7462 7771 3347 2316 5741

CEV 22294 24314 6981 6562 3673 28215 3952

CZB 2149 977 3374

CAS 51060 25199

C BLD 6756 250

CHR 3501 2631 8705

İE HR 1595

DBŞM MHF 74 39

CİKTS 922

İE TCT 1197

CMF 1337 7244 4592 1568

AESAMD II 803

-Yayınlanmış Arşiv Belgeleri

6 Numaralı Muumlhimme Defteri (972 1564-1565) I Başbakanlık Devlet Arşivleri

Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No28 Ankara 1995

6 Numaralı Muumlhimme Defteri (972 1564-1565) II Başbakanlık Devlet Arşivleri

Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No28 Ankara1995

Goumlkkubbe Altında Birlikte Yaşamak Belgelerin Diliyle Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Yayın No77 Ankara 2006

85 Numaralı Muumlhimme Defteri (1040-1041(1042)1630-1631(1632)) Başbakanlık

Devlet Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No60

Ankara 2002

3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-968 1558-1560) Başbakanlık Devlet Arşivleri

7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) II Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No37 Ankara

Kitaplar

Ahmet Refik Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100) Enderun

Kitabevi İstanbul 1988

Ahmet Refik Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200) Enderun

Kitabevi İstanbul1988

Akbulut Yılmaz Bingoumll Tarihi Kuumlltuumlr Bakanlığı 1993

Akın Nur Balkanlarda Osmanlı Doumlnemi Konutları Literatuumlr Yay İstanbul

Aksoy Yaşar Bir Kent Bir İnsan İzmirin Son Yuumlzyılı S Ferit Eczacıbaşının

Yaşamı ve Anıları Eczacıbaşı Vakfı Yay İstanbul1986

Aktepe Muumlnir İzmir Yazıları Camiler Hanlar Medreseler Sebiller İzmir BB

Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003

Akurgal Ekrem Anadolu Uygarlıkları Net Turistik Yayınlar AŞ İstanbul 2000

Anastasiadis Agis I Thessaloniki Old Town Melissa Publishing House

Atina1990

Anastassiadou Meropi Tanzimat Ccedilağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-

1912) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2010

Arel Ayda Bir Şehr-i Ruşenacircbacircd Kacircr-ı Anka Bir Bender (Tanzimat Oumlncesi

İzmir Sanatında Yeni Youmlnelimler) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2002

Arıkan Zeki XV Ve XVI Yuumlzyıllarda Hamit Sancağı Ege Uumlniversitesi Edebiyat

Fakuumlltesi Yay İzmir 1988

Arslan Ali Avruparsquodan Tuumlrkiyersquoye İkinci Yahudi Goumlccediluuml Truva Yay İstanbul

Atay Ccedilınar ldquoKapanan Kapılarrdquo İzmir Hanları İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir

Atay Ccedilınar Tarih İccedilinde İzmir Yaşar Eğitim ve Kuumlltuumlr Vakfı Yayını3 Tifset

Basım ve Yayın Sanayii AŞ İzmir 1978

Ayni Ali Efendi Kanunname-i Al-i Osman Osmanlı Devleti Arazi Kanunları

ccedilev Hadiye Tuncer Tarım Bakanlığı Yay (tarihsiz)

Baechler Jean Kapitalizmin Koumlkenleri ccedilev Mehmet Ali Kılıccedilbay İmge Kitabevi

Ankara1994

Bağış Ali İhsan Osmanlı Ticaretinde Gayrimuumlslimler Kapituumllasyonlar-Avrupa

Tuumlccarları-Beratlı Tuumlccarlar-Hayriye Tuumlccarları (1750-1839) Turhan Kitabevi

Ankara1983

Barkan Oumlmer Luumltfi ve Enver Mericcedilli Huumldavendigar Livası Tahrir Defterleri

Cilt I Ankara1988

Barkey Karen Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi ccedilev

Bauden Frederic İzmir Gezisi Antoine Gallandın Bir Elyazması (1678) ccedilev

Erol Uumlyepazarcı İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2003

Baxevanis John The Port of Thessaloniki Institute for Balkan Studies

Thessaloniki 1963

Baykara Tuncer İzmir Şehri ve Tarihi Akademi Kitabevi İzmir 2001

Bayrak M Orhan Resimli İstanbul Tarihi İnkılacircp İstanbul 2003

Beaud Michel Kapitalizmin Tarihi Dost Kitabevi Ankara2003

Benbassa Esther ve Aron Rodrigue Tuumlrkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14-20

Yuumlzyıllar) ccedilev Ayşe Atasoy İletişim Yay İstanbul 2003

Benevolo Leonardo Avrupa Tarihinde Kentler ccedilev Nur Nirven Afa Yayıncılık

İstanbul 1995

Besalel Yusuf Osmanlı ve Tuumlrk Yahudileri Goumlzlem Gazetecilik Basın ve Yayın

AŞ İstanbul1999

Beyru Rauf 19 Yuumlzyılda İzmir Kenti Literatuumlr Yay İstanbul 2011

Bilgin İhsan ve İdil Erkol (Der) Liman Kentleri Amsterdam Barcelona

Hamburg Metropol ve Mimarlık III İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul

Black Jeremy Studying History (2nd ed) Palgrave PublishersNew

York2000httpsiteebrarycomlibdeulibraryDocid=2003014ampppg=119

(12102006)

Boogert Maurit H Van den Capitulations and the Ottoman Legal System

Qadis Consuls and Beraths in the 18th Century Brill Academic Publishers

Leiden 2005

Bora Siren İzmir Yahudileri Tarihi 1908-1923 Goumlzlem Yayıncılık Gazetecilik

AŞ İstanbul 1995

Braudel Fernand Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII Yuumlzyıllar

Guumlndelik Hayatın Yapıları İmge Kitabevi Ankara 2004

Cadoux Cecil John İlkccedilağrsquoda İzmir Kentin En Eski Ccedilağlardan İS 324rsquoe Kadar

Tarihi ccedilev Bilge Umar İletişim Yay İstanbul 2003

Castellan Georges Balkanların Tarihi 14-20 Yuumlzyıl Milliyet Yay

İstanbul1995

Childe Gordon Tarihte Neler Oldu Alan Yayıncılık İstanbul 1995

Chishull Edmund D Tuumlrkiye Gezisi ve İngilterersquoye Doumlnuumlş 12 Eyluumll 1698-10

Şubat 1702 Bağlam Yay İstanbul 1993

Cowan Jane K (Ed) Macedonia The Politics of Identity and Difference Pluto

Press London 2000

Ccedilam Nusret Yunanistanrsquodaki Tuumlrk Eserleri TTK Ankara 2000

Ccediletin Osman Sicillere Goumlre Bursarsquoda İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuccedilları

(1472-1909) TTK Ankara 1999

Ccediliftccedili Fazıl Kastamonu Camileri-Tuumlrbeleri ve Diğer Tarihi Eserleri Tuumlrk

Diyanet Vakfı Kastamonu Şubesi Ankara 1995

Dalsar Fahri Tuumlrk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursarsquoda İpekccedililik Sermet

Matbaası1960

Danacıoğlu Esra Geccedilmişin İzleri Yanıbaşımızdaki Tarih İccedilin Bir Klavuz Tarih

Vakfı Yurt Yay İstanbul2007

Defterdar Sarı Mehmed Paşa Zuumlbde-i Vekayiacirct Tahlil ve Metin (1066-11161656-

1704) (Haz Abduumllkadir Oumlzcan) TTK Ankara1995

Delilbaşı Melek Johannis Anagnostis ldquoSelanik (Thessaloniki)rsquoin Son Zaptı

Hakkında Bir Tarihrdquo (Sultan II Murad Doumlnemine Ait Bir Bizans Kaynağı)

TTK Ankara 1989

Demircioğlu Halil Roma Tarihi Cumhuriyet I Kısım Menşersquolerden Akdeniz

Havzasında Hacirckimiyet Kurulmasına Kadar TTK Ankara 1987

Dobb Maurice KH Takahaşi Paul Sweezy Christopher Hill R Hilton

Feodalizmden Kapitalizme Geccediliş ccedilev Ccediletin Yetkin Kaynak Yay İstanbul 2000

Dobb Maurice Kapitalizmin Gelişimi Uumlzerine İncelemeler Belge Yay İstanbul

Doğer Ersin İzmirrsquoin Smyrnarsquosı Paleolitik Ccedilağrsquodan Tuumlrk Fethine Kadar

İletişim Yay İstanbul 2006

Doğru Halime XVIII Yuumlzyıla Kadar Osmanlı Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik

Goumlruumlntuumlsuuml Anadolu Uumlniversitesi Yay No 872 Eskişehir 1995

Dubois Jill Xenia Skoura ve Olga Gatsaniti Cultures of the World Greece

Marshall Cavendish Benchmark New York2003

Eldem Edhem Daniel Goffman ve Bruce Masters Doğu ile Batı Arasında Osmanlı

Kenti Halep İzmir ve İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2003

Emecen Feridun XVI Asırda Manisa Kazası TTK Ankara 1989

Ercan Yavuz Osmanlı Youmlnetiminde Gayrimuumlslimler Kuruluştan Tanzimatrsquoa

Kadar Sosyal Ekonomik ve Hukuki Durumları Turhan Kitabevi Ankara 2001

Eren Muharrem Mutasarrıf Oumlmer Ali Bey Zagnos Kuumlltuumlr ve Eğitim Vakfı

İstanbul 1993

Ergenccedil Oumlzer XVI Yuumlzyılda Ankara ve Konya Osmanlı Klasik Doumlnemi Kent

Tarihccedililiğine Katkı Ankara Enstituumlsuuml Vakfı Yay Ankara 1995

Ergenccedil Oumlzer XVI Yuumlzyılın Sonlarında Bursa TTK Ankara 2006

Eroğlu Ahmet Hikmet Osmanlı Devletirsquonde Yahudiler (XIX Yuumlzyılın Sonuna

Kadar) Andaccedil Yay Ankara 2003

Ersoy Bozkurt İzmir Hanları Atatuumlrk Kuumlltuumlr Dil ve Tarih Yuumlksek Kurumu

Atatuumlrk Kuumlltuumlr Merkezi Yayını S49 Ankara 1991

Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi (Haz Yuumlcel Dağlı Seyit Ali Kahraman ve Robert

Dankoff) IX Kitap YKY İstanbul 2005

Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi (Haz Seyit Ali Kahraman Yuumlcel Dağlı ve Robert

Dankoff) VIII Kitap YKY İstanbul 2003

Faroqhi Suraiya Men of Modest Substance House Owners and House Property

in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri Cambridge University Press

Cambridge1987

Faroqhi Suraiya Orta Halli Osmanlılar ccedilev Hamit Ccedilalışkan Tuumlrkiye İş Bankası

Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2009

Faroqhi Suraiya Osmanlı Duumlnyasında Uumlretmek Pazarlamak Yaşamak YKY

İstanbul 2008

Faroqhi Suraiya Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı Doğu Batı Yay Ankara

Faroqhi Suraiya Osmanlırsquoda Kentler ve Kentliler Tarih Vakfı Yurt Yay

İstanbul 2004

Febvre Lucien Uygarlık Kapitalizm ve Kapitalistler ccedilev Mehmet Ali Kılıccedilbay

İmge Kitabevi Yay Ankara 1995

Freely John Kayıp Mesih Sabetay Sevirsquonin İzini Suumlrerken Remzi Kitabevi

İstanbul 2003

Freely John Saltanat Şehri İstanbul İletişim Yay İstanbul 2003

Galante Abraham Sabetay Sevi ve Sabetaycıların Gelenekleri Zvi-Geyik Yay

İstanbul 2006

Genccedil Mehmet Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Ekonomi Oumltuumlken Neşriyat

AŞ İstanbul 2007

Georgelin Herveacute Smyrnarsquonın Sonu İzmirrsquode Kozmopolitizmden Milliyetccedililiğe

Birzamanlar Yayıncılık İstanbul 2008

Goffman Daniel İzmir ve Levanten Duumlnya 1550-1650 Tarih Vakfı Yurt Yay

İstanbul 1995

Goffman Daniel Osmanlı Duumlnyası ve Avrupa1300-1700 Kitap Yayınevi

İstanbul 2004

Goffman Daniel Osmanlı İmparatorluğursquonda İngilizler 1642-1660 Sabancı

Goumlkbilgin M Tayyip Rumelirsquode Yuumlruumlkler Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan İşaret

Yay İstanbul 2008

Goumllen Zafer Osmanlı Devletirsquonde Baruthane-i Amire (XVIII Yuumlzyıl) Atatuumlrk

Kuumlltuumlr Dil ve Tarih Yuumlksek Kurumu Tuumlrk Tarih Kurumu Yay Ankara 2006

Goumlyuumlnccedil Nejat XVI Yuumlzyılda Mardin Sancağı İstanbul 1969

Groepler Eva İslam ve Osmanlı Duumlnyasında Yahudiler Belge Yay

İstanbul1999

Guumlltekin Hakkı İzmir Tarihi İzmir 1952

Guumlzeloğlu Selccediluk Tanrı Haldirsquonin Başkenti Van ve Ccedilevresine Tarihi ve

Arkeolojik Bir Bakış Biber Tanıtım 1996

Hezarfen Ahmet Rumeli ve Anadolu Acircyan ve Eşkıyası Osmanlı Arşiv Belgeleri

Kaynak Yay İstanbul 2002

Hill Christopher 1640 İngiliz Devrimi Kaynak Yay İstanbul 2005

Hobden Stephen İnternational Relations ampHistorical SociologyBreaking down

Boundaries Routledge Florance 1998

Holton RJ Kentler Kapitalizm ve Uygarlık İmge Kitabevi Ankara1999

Huberman Leo Feodal Toplumdan Yirminci Yuumlzyıla İletişim Yay İstanbul

Iliadou Democratie Inventaire Des Documents Des Archives De La Chambre De

Commerce De Marseille Lemme Salonique (XVII-XVIII Siegravecles) Institute For

Balkan Studies Thessaloniki 1981

İlter Fuumlgen Bir Anadolu Kenti İskilip TTK Ankara1992

İnalcık Halil Doğu Batı Makaleler I Doğu Batı Yay Ankara 2006

İnalcık Halil Hicri 815 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid Ankara1988

İnan Huricihan İslamoğlu Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Koumlyluuml ccedilev

Sabri Tekay İstanbul1991

İslamoğlu Huri Neden Avrupa Tarihi İletişim Yay İstanbul1997

Johnson Paul Yahudi Tarihi Pozitif Yay İstanbul (tarihsiz)

Jorga Nicolae Osmanlı İmparatorluğu Tarihi Cilt IYeditepe Yayınevi İstanbul

Kaplanoğlu Raif Bursa Yer Adları Ansiklopedisi Bursa Ticaret Borsası Kuumlltuumlr

Yay İstanbul 1996

Karakoyunlu Sadri Bayburt Tarihi Ankara 1990

Kaya Mustafa Geccedilmişten Guumlnuumlmuumlze Uumlrguumlp Ankara 1994

Kayın Emel İzmir Oteller Tarihi İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000

Keleş Ruşen Kentleşme Politikası İmge Kitabevi Ankara 2004

Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu

Yıldırım) Toplu Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık

İstanbul 1994

Kent Araştırmaları Bibliyografyası (Haz Bahar Aksel ve Filiz Oumlğretmen) Tarih

Vakfı Yurt Yay İstanbul 2001

Khoury Dina Rizky Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu

Musul (1540-1834) ccedilev Uumllkuumln Tansel İstanbul 2003

Kılıccedil Orhan 18 Yuumlzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletirsquonin İdari Taksimatı-

Eyalet ve Sancak Tevcihatı Ceren Matbaacılık Elazığ 1997

Kılıccedilbay Mehmet Ali Şehirler ve Kentler İmge Kitabevi Ankara 2000

Kıray Muumlbeccel B Oumlrguumltleşemeyen Kent İzmir Bağlam Yay Ankara 1998

Konukccedilu Enver Selccediluklulardan Cumhuriyetrsquoe Erzurum Erzurum Ticaret ve

Sanayi Odası Yardımlaşma Araştırma ve Geliştirme Vakfı Ankara 1992

Korkut Cevat Belgelerle İzmir Rıhtım İmtiyazı Dağaşan Ofset İzmir1992

Kos Karoly İstanbul Şehir Tarihi ve Mimarisi TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

Ankara1995

Koumlmuumlrciyan Eremya Ccedilelebi İstanbul Tarihi 17 Asırda İstanbul Eren Yayıncılık

İstanbul 1988

Kuban Doğan İstanbul Bir Kent Tarihi Tarih Vakfı Yay İstanbul 1996

Kuban Doğan İstanbul Bir Kent Tarihi Bizantion Konstantinopolis İstanbul

Tarih Vakfı Yurt Yayİstanbul 2004

Kuhrt Ameacutelie Eski Ccedilağrsquoda Yakındoğu (MOuml3000-330) Cilt I ccedilev Dilek Şendil

Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2010

Kuumlccediluumlk Abdurrahman Doumlnmeler ve Doumlnmelik Tarihi Oumltuumlken Neşriyat AŞ

Kuumltuumlkoğlu Muumlbahat XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadi

Yapısı İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2000

Kuumltuumlkoğlu Muumlbahat İzmir Tarihinden Kesitler İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir

Kuumltuumlkoğlu Muumlbahat Osmanlı-İngiliz İktisadi Muumlnasebetleri (1580-1838) Tuumlrk

Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml Ankara 1974

Kyvig David E ve Myron A Marty Yanıbaşımızdaki Tarih Tarih Vakfı Yurt

Yay İstanbul 2011

Lemerle Paul Bizans Tarihi İletişim Yay İstanbul 2006

Levy Avigdor (Ed) The Jews of The Ottoman Empire The Darwin Press New

Jersey 1994

Lewis Bernard Ccedilatışan Kuumlltuumlrler Keşifler Ccedilağında Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar

Yahudiler Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul 2008

Lewis Bernard İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı Varlık Yay İstanbul 1975

Lowry Heath W Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Tuumlrkleşmesi (1461-1583)

Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınevi İstanbul 2010

Mantran Robert İstanbul Tarihi İletişim Yay İstanbul 2001

Mantran Robert 17 Yuumlzyılın İkinci Yarısında İstanbul Kurumsal İktisadi

Toplumsal Tarih Denemesi Cilt I TTK Ankara1990

Toplumsal Tarih Denemesi Cilt II TTK Ankara 1990

Martal Abdullah Belgelerle Osmanlı Doumlneminde İzmir Yazıt Yayıncılık İzmir

Marx Karl ve Friedrich Engels Komuumlnist Parti Manifestosu Evrensel Basım

Yayın İstanbul 1998

Mazower Mark Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar ve

Yahudiler (1430-1950) YKY İstanbul 2007

McEvedy Colin Modernccedilağ Tarih Atlası 1483rsquoden 1815rsquoe Avrupa ccedilev Ayşen

Anadol Sabancı Uumlniversitesi Yay İstanbul 2005

Mcgowan Bruce Economic Life in Ottoman Europe Taxation trade and the

struggle for land 1600-1800 Cambridge University Press (tarihsiz)

Minkov Anton Conversion to Islam in the Balkans Kisve Bahasi Petitions and

Ottoman Social Life 1670-1730 Brill Leiden 2004

Miroğlu İsmet Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566) TTK Ankara

Montet E A Lods A S Rappoport ve R Garaudy Tarihte ve Guumlnuumlmuumlzde

Siyonizm ve Yahudilik Oumlrguumln Yayınevi İstanbul 2006

Mooers Colin Burjuva Avruparsquonın Kuruluşu Dost Kitabevi Ankara 1997

Moore Jr Barrington Diktatoumlrluumlğuumln ve Demokrasinin Toplumsal

Koumlkenleri Ccedilağdaş Duumlnyanın Yaratılmasında Soylunun ve Koumlyluumlnuumln

Roluuml ccedilev Şirin Tekeli ve Alacirceddin Şenel İmge Kitabevi Ankara2003

Mumford Lewis Tarih Boyunca Kent Ayrıntı Yayınevi İstanbul 2007

Mustafa Nuri Paşa Netayic Uumll-Vukuat Kurumları ve Oumlrguumltleriyle Osmanlı

Tarihi (Sad Neşet Ccedilağatay) Cilt I-II TTK Ankara 1979

Muumlhimme Defteri 90 (Haz Nezihi Aykut İdris Bostan ve Feridun Emecen vd)

TDAV İstanbul 1993

Muumlller Angelico Maria İzmir 1726 (Seyahatname) Tepekule Kitaplığı Yay

İzmir1999

Nahum Henri İzmir Yahudileri 19-20 Yuumlzyıl İletişim Yayınevi İstanbul

(tarihsiz)

Nazif Suumlleyman İstanbul Tarihi Matbaa-i Amire İstanbul 1917

Oikonomos Konstantinos ve Bonaventure F Slaars Destanlar Ccedilağından 19

Yuumlzyıla İzmir ccedilev Bilge Umar İletişim Yay İstanbul 2001

Orhonlu Cengiz Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Uumlzerine

Araştırmalar (Der Salih Oumlzbaran) Ege Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Yay No

31 İzmir 1984

Ortaylı İlber İstanbulrsquodan Sayfalar Hil Yay İstanbul 1984

Osmanlılarda Narh Muumlessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri (Haz Muumlbahat

Kuumltuumlkoğlu) Enderun Kitabevi İstanbul1983

Oumlndeş Osman Asırlar Boyunca Selanik Hayat Matbaası1972

Oumlrs Hayrullah Musa ve Yahudilik Remzi Kitabevi İstanbul 2000

Oumlzbaran Salih Tarih Tarihccedili ve Toplum Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 2005

Oumlzdemir Rıfat XIX Yuumlzyılın İkinci Yarısında Ankara Fiziki Demografik

İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1785-1840) Ankara 1998

Oumlzdemir Rıfat XIX Yuumlzyılın İlk Yarısında Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

Ankara 1986

Oumlzkaya Yuumlcel 18 Yuumlzyılda Osmanlı Toplumu YKY İstanbul 2008

Oumlztuumlrk Serhat Selanik Can Yay İstanbul 2012

Pamuk Şevket 100 Soruda Osmanlı Tuumlrkiye İktisadi Tarihi 1500-1914 Gerccedilek

Yayınevi İstanbul 1988

Pamuk Şevket Osmanlı-Tuumlrkiye İktisadi Tarihi 1500-1914 İletişim Yay

İstanbul 2007

Panzac Daniel Osmanlı İmparatorluğursquonda Veba 1700-1850 Tarih Vakfı Yurt

Yay İstanbul1997

Peccedilevi İbrahim Efendi Peccedilevi Tarihi II (Haz Bekir Sıtkı Baykal) Kuumlltuumlr ve

Turizm Bakanlığı Yay Ankara 1982

Pınar İlhan Hacılar Seyyahlar Misyonerler ve İzmir (Yabancıların Goumlzuumlyle

Osmanlı Doumlneminde İzmir 1608-1918) İzmir BB Kuumlltuumlr Yay İzmir 2001

Pirenne Henri Ortaccedilağ Kentleri ccedilev ŞKaradeniz İletişim Yay İstanbul 2009

Raymond Andre Osmanlı Doumlneminde Arap KentleriTarih Vakfı Yurt Yay

İstanbul 2000

Reyhan Cenk Osmanlırsquoda Kapitalizmin Koumlkenleri Tarih Vakfı Yurt Yay

İstanbul 2008

Risal P La Ville Convoiteacutee Salonique Les Eacuteditions Isis İstanbul 2001

Sakaoğlu Necdet 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Coğrafyası (1907-1908) Deniz

Sakaoğlu Necdet 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Kentleri Deniz Kuumlltuumlr Yay

İstanbul 2010

Satış Baki Guumlnuumlmuumlze Akhisar Akhisar Sağlık Eğitim Kuumlltuumlr Vakfı 1994

Scheper Charles Antoine Galland İstanbulrsquoa Ait Guumlnluumlk Hatıralar TTK

Ankara 1987

Sciaky Leon Elveda Selanik Varlık Yay İstanbul 2006

Selacircniki Mustafa Efendi Tarih-i Selacircniki (1003-10081595-1600) (Haz Mehmet

İpşirli) Cilt II TTK Ankara 1999

Serccedile Erkan İzmirde Kitapccedilılık 1839-1928 İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2002

Serccedile Erkan Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe İzmirrsquode Belediye (1868-1945) Dokuz

Eyluumll Uumlniversitesi Yay İzmir 1998

Serjeant R B (Haz) İslam Şehri İz Yayıncılık İstanbul1997

Sezen Tahir Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla) Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Yayını No21 Ankara 2006

Shaw Stanford J Osmanlı İmparatorluğursquonda ve Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonde

Yahudiler Kapı Yay İstanbul 2008

Singer Amy Kadılar Kullar Kuduumlsluuml Koumlyluumller ccedilev Sema Bulutsuz İstanbul

Skocpol Theda Devletler ve Toplumsal Devrimler Fransa Rusya ve Ccedilinrsquoin

Karşılaştırmalı Bir Ccediloumlzuumlmlemesi İmge Kitabevi Ankara 2004

Sofyalı Ali Ccedilavuş Kanunnamesi (Haz Midhat Sertoğlu) Osmanlı

İmparatorluğursquonda Toprak Tasarruf Sistemirsquonin Hukuki ve Mali Muumleyyede ve

Muumlkellefiyetleri Marmara Uumlniversitesi Yay İstanbul 1992

Sombart Werner Jews an Modern Capitalism Batoche Books Kitchener 2001

Stavroulakis Nicholas P Salonika Jews and Dervishes Talos Press Athens 1993

Stein Mark L Guarding the Frontier Ottoman Border Forts and Garrisons in

Europe IB Tauris amp Company London 2007

Stein Mark L Osmanlı Kaleleri Avruparsquoda Hudut Boyları İş Bankası Kuumlltuumlr

Yay İstanbul 2007

Strabon Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika Kitap XII-XIII-XIV) ccedilev

Adnan Pekman Arkeoloji ve Sanat Yay İstanbul2005

Suumlmer Faruk Tirebolu Tarihi Tirebolu Kuumlltuumlr ve Yardımlaşma Derneği

İstanbul1992

Svoronos N Le Commerce de Salonique Au XVIII Siegravecle Presses Universitaires

De France Paris 1956

Svoronos N Salonique amp Cavalla (1686-1792) Librairie DrsquoAmerique Et DrsquoOrient

Adrien-Maisonneuve 11 Paris 1951

Syrett Elena Frangakis 18 Yuumlzyılda İzmirrsquode Ticaret (1700-1820) ccedilev Ccediliğdem

Diken İzmir Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yay İzmir 2006

Syrett Elena Frangakis The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century

(1700-1820) Athens 1992

Şemsettin Sami Kamusursquol-Arsquolam Cilt IV Mihran Matbaası İstanbul1311

Şenocak Buumllent Levantrsquoın Yıldızı İzmir Levantenler Rumlar Ermeniler ve

Yahudiler Şenocak Kuumlltuumlr Yayını İzmir 2003

Şimşek Rasim Trabzon Belediye Tarihi Trabzon Belediyesi Kuumlltuumlr Yay

Trabzon1993

Tabakoğlu Ahmet Gerileme Doumlnemine Girerken Osmanlı Maliyesi Dergah

Yay İstanbul 1985

Tankut Goumlnuumll Bir Başkentin İmarı Ankara (1929-1939) ODTUuml Ankara 1990

Taş Huumllya Ankararsquonın Buumltuumlncuumll Tarihine Katkı XVII Yuumlzyılda Ankara TTK

Ankara 2006

Tavernier Jean Baptiste Tavernier Seyahatnamesi (Ed Stefanos Yerasimos)

Kitap Yayınevi İstanbul 2006

Tekeli İlhan ve Selim İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı Koumlktenci Modernitenin

Doğuşu İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul 2003

Theacutevenot Jean Theacutevenot Seyahatnamesi (Ed Stefanos Yerasimos) Kitap

Todorov Nicolaj La Ville Balkanique Aux XV-XIX Sıegravecles Bucarest 1980

Tosh John Tarihin Peşinde Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1997

Tournefort Joseph de Tournefort Seyahatnamesi (Ed Stefanos Yerasimos) Kitap

Trak Selccediluk İktisat Tarihi Dizer Konca Matbaası İstanbul 1973

Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı Buumlyuumlk Osmanlı Tarihi Cilt I TTK Ankara (tarihsiz)

Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı Osmanlı Tarihi Karlofccedila Antlaşmasından XVIII

Yuumlzyılın Sonlarına Kadar Cilt IV 1 Kısım TTK Ankara 2007

Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı Osmanlı Tarihi XVIII Yuumlzyıl Cilt IV 2 Kısım TTK

Ankara 2003

Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı Osmanlı Tarihi Cilt III 2 Kısım TTK Ankara1988

Uumllker Necmi XVII Ve XVIII Yuumlzyıllarda İzmir Şehri Tarihi I Ticaret Tarihi

Araştırmaları Akademi Kitabevi İzmir1994

Uumlnal Mehmet Ali Osmanlı Tarih Soumlzluumlğuuml Paradigma Yayıncılık İstanbul 2011

Uumlrer Harun İzmir Hamamları TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 2002

Vacalopoulos Apostolos E A History Of Thessaloniki ccedilev TF Carney Institute

For Balkan Studies Thessaloniki 1963

Vacalopoulos Apostolos Ε History of Macedonia 1354-1833 ccedilev Peter Megan

Institute for Balkan Studies Thessaloniki 1973

Veinstein Gilles (Haz) Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın

Uyanışı İletişim Yay İstanbul 1999

Wallerstein İmmanuel Modern Duumlnya Sistemi Cilt I Bakış Yay İstanbul 2004

Weber Max Protestan Ahlacirck ve Kapitalizmin Ruhu (Tam Metin) ccedilev Emir

Aktan Alter Yayıncılık Ankara 2011

Weber Max Şehir Modern Kentin Oluşumu Bakış Yay İstanbul 2000

Yerasimos Stefanos Azgelişmişlik Suumlrecinde Tuumlrkiye 1 Bizanstan Tanzimata

Goumlzlem Yay İstanbul 1977

Yetkin Sabri ve Erkan Serccedile Kuruluştan Guumlnuumlmuumlze İzmir Ticaret Borsası

Tarihi İletişimevi İzmir1998

Yılmaz Fikret ve Sabri Yetkin İzmir Kent Tarihi İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir

Yılmazccedilelik İbrahim XIX Yuumlzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Ankara1995

Zachariadou Elizabeth A(Ed) Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia

(1380-1699) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999

Zersquoevi Dror Kuduumls 17 Yuumlzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi

ccedilev Serpil Ccedilağlayan İstanbul 2000

Makaleler

Abou-el-Haj Rifaat A ldquoThe Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe

1699-1703rdquo Journal of the American Oriental Society Vol 89 No 31969 pp

467 ndash 475

Aacutegoston Gaacutebor ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Barut Sanayi XVII Ve XVIII

Yuumlzyıllarda Selanik Gelibolu ve İzmir Baruthanelerirdquo ProfDr Muumlbahat S

Kuumltuumlkoğlursquona Armağan (Ed Zeynep Tarım Ertuğ) İstanbul Uumlniversitesi Yayın

No 4636 İstanbul 2006 ss 449 ndash 465

Aacutegoston Gabor ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Harp Enduumlstrisi ve Barut Teknolojisi

(1450-1700)rdquo Osmanlı Cilt VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 ss 621 ndash 632

Ak Mahmut ldquoBir Osmanlı Seyyahının Rumeli İzlenimlerirdquo Balkanlarda İslam

Medeniyeti II Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (4-7 Aralık 2003) Tiran

Arnavutluk IRCICA İstanbul 2006 ss 163 ndash 175

Aka İsmail ldquoTimur Devri Anadolusurdquo Osmanlı Cilt I Yeni Tuumlrkiye Yay

Ankara1999 ss 229 ndash 234

Akşin Sina ldquoKent Tarihinde Yaklaşımrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi

5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih

Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 ss 8 ndash 11

Aktepe M Muumlnir ldquo1727-1728 İzmir İsyanına Dair Bazı Vesikalarrdquo Tarih Dergisi

Cilt VIII Sayı 11-12 1956 ss 71 ndash 98

Aktepe M Muumlnir ldquoİzmir Hanları ve Ccedilarşıları Hakkında Oumln Bilgirdquo İstanbul

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi Sayı 25 Edebiyat Fakuumlltesi

Matbaası İstanbul1971 ss 105 ndash 154

Aktepe M Muumlnir ldquoİzmir Şehri Osmanlı Devri Medreseleri Hakkında Oumln Bilgirdquo

İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi Sayı 26 Edebiyat

Fakuumlltesi Matbaası İstanbul 1972 ss 97 ndash 118

Aktepe M Muumlnir ldquoOsmanlı Devri İzmir Camirsquoleri Hakkında Oumln Bilgirdquo Tarih

Enstituumlsuuml Dergisi Sayı 3 Edebiyat Fakuumlltesi Matbaası İstanbul1973 ss 177 ndash

Aktuumlre Sevgi ldquoTarih İccedilinde Anadolu Kenti Mekacircnsal Yapı Ccediloumlzuumlmlemelerine İlişkin

Bazı Goumlzlem ve Oumlnerilerrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart

1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresi Tarih Vakfı Ortak

Yayını Numune Matbaacılık İstanbul1994 ss 46 ndash 51

Arıkan Zeki ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)rdquo

Prof Dr Bekir Kuumltuumlkoğlursquona Armağan Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi İstanbul

1991 ss 279 ndash 306

Arıkan Zeki ldquoXV-XVI Yuumlzyıllarda İzmirrdquo Uumlccedil İzmir YKY İstanbul 1992 ss

59ndash70

Arıkan Zeki ldquoXVIII-XIX Yuumlzyıllarda İzmirrdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir

Uluslararası Sempozyum (9-10 Ekim 2000) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2001

ss 50 ndash 60

Arıkan Zeki ldquoMidilli - İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticaretirdquo Ankara Uumlniversitesi

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi

CiltXXVSayı40 httpdergilerankaraedutrdergiler1836304pdf (09082010)

ss 1 ndash 28

Aslan Erdal ldquoYerel Tarihrsquoin Tanımı Gelişimi ve Değerirdquo Tarih Yazımında Yeni

Yaklaşımlar Kuumlreselleşme ve Yerelleşme (HazZeynel Abidin Kızılyaprak) Tarih

Vakfı Yay İstanbul 2000 ss 195 ndash 204

Aydın M Akif ldquoOsmanlı Hukukurdquo Osmanlı Medeniyeti Siyaset İktisat Sanat

Klasik Yay İstanbul 2005 ss 171 ndash 224

Aydın M Akif ldquoOsmanlıda Hukukrdquo Osmanlı Devleti Tarihi (Ed Ekmeleddin

İhsanoğlu) Cilt II Feza Gazetecilik AŞ İstanbul 1999 ss 419 ndash 428

Bakırtzıs Charalambos ldquoThe Urban Continuity and Size of Late Byzantine

Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 35 ndash 64

Bali Rıfat N ldquoSabetaycılık Konusunda Bir Bibliyografya Denemesirdquo

httpwwwrifatbalicomimagesstoriesdokumanlarsabetay_sevi_bibliyografyapdf

(10082012) ss 1 ndash 18

Balta Evangelia ldquoThe Bread In Greek Lands During The Ottoman Rulerdquo Ankara

Uumlniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt

XVI Sayı 27 1992 ss 199 ndash 226

Barker John W ldquoLate Byzantine Thessalonike A Second Cityrsquos Challenges and

Responsesrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Barnai Jacob ldquoOrganization and Leadership in the Jewish Community of Izmir in

the Seventeenth Centuryrdquo The Jews of The Ottoman Empire (EdAvigdor Levy)

The Darwin Press New Jersey1994 pp 275 ndash 284

Barnai Jacob ldquoThe Development of Community Organizational Structures The Case

of Izmirrdquo Jews Turks Ottomans A Shared History Fifteenth Through The

Twentieth Century (Ed Avigdor Levy) Syracuse University Press New York

2002 pp 35 ndash 51

Begel Egon Ernest ldquoKentlerin Doğuşurdquo Cogito (Kent ve Kuumlltuumlruuml) Sayı 8 YKY

Bent J Theodore ldquoThe English in the Levantrdquo The English Historical Review

Vol 5 No 201890 pp 654 ndash 664

Ben-Zaken Avner ldquoBridging networks of trust practicing astronomy in late

Vol23No4 Springer Science-Business Media BV 2009 pp1 ndash 19

Berry Brian JL ldquoUrbanizationrdquo Urban Ecology Springer 2008 pp 25 ndash 48

Bilgin İhsan ldquoNeden ve Hangi Duumlnya Kentleri Soluşlar SerpilişlerLiman

Kentleri Amsterdam Barselona Hamburgrdquo Liman Kentleri Amsterdam

Barcelona Hamburg Metropol ve Mimarlık III (Derİhsan Bilgin ve İdil Erkol)

İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul 2012 ss7 ndash 27

Bloch Marc ldquoAvrupalı Toplumlarının Karşılaştırmalı Tarihi İccedilinrdquo Tarih ve Tarihccedili

Alan Yay İstanbul 1985

Bulut Mehmet ldquoXVII Yuumlzyılda Osmanlılar ve MerkantilistlerrdquoEkonomik

Yaklaşım Sayı 39 2000 ss 23 ndash 35

Bulut Mehmet ldquoXVII Yuumlzyılın İlk Yarısında Hollandalı Tuumlccarların Osmanlı

Boumllgelerindeki Faaliyetlerirdquo Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999

ss 210 ndash 220

Burton Ernest De Witt ldquoNotes on Thessalonicardquo The Biblical World Vol VIII

No11896 pp10 ndash 19

Ćurčıć Slobodan ldquoThe Role of Late Byzantine Thessalonike in Church Architecture

in the Balkansrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003pp 65 ndash 84

Ccedilelik Buumllent ldquoXVIII Yuumlzyıl İzmir Ticareti Hakkında Duumlşuumlnceler ve Vezir

Hanlarırdquo httpdergilerankaraedutrdergiler1828186pdf (10082012) ss 219 ndash

Ccedilırakman Aslı ldquoAvrupa Fikrinden Avrupa Merkezciliğerdquo Doğu-Batı (Avrupa)

Sayı 14 2001 ss 28 ndash 46

Ccedilırakman Aslı ldquoHıristiyanlıktan Uygarlığa Değişen Avrupa İmgelerirdquo Toplumsal

Tarih Sayı 112 2003 ss 34 ndash 39

Darkot Besim ldquoİzmirrdquo İA Cilt VII Milli Eğitim Basımevi İstanbul1968 ss

1239 ndash 1251

Davies W D ldquoFrom Schweitzer to Scholem Reflections on Sabbatai Svirdquo Journal

of Biblical Literature Vol 95 No 4 1976 pp 529 ndash 558

Delilbaşı Melek ldquo16 Yuumlzyılda Via Egnatia ve Selanikrdquo Sol Kol Osmanlı

Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih

Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 ss 73 ndash 91

Delilbaşı Melek ldquoSultan II Muradrsquoın Fethinden Sonra (29 Mart 1430) Selanikrsquote

İzlediği Politika ve Bir Hamam Kitabesirdquo Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt

XIV25 1982 ss 361 ndash 364

Emecen Feridun M ldquoSelanikrsquoten Manisarsquoya Yahudi Dokumacıların Goumlccediluumlyle İlgili

Bazı Bilgilerrdquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed

Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 ss 105 ndash 121

Ercan Yavuz ldquoOsmanlı Devletirsquonde Muumlsluumlman Olmayan Topluluklar (Millet

Sistemi)rdquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 ss 197 ndash 207

Eren Aslan ldquoOsmanlı Ekonomisinde Kurumsal Gelişmelerrdquo Osmanlı Cilt III

Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 ss 236 ndash 249

Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Şehirlerindeki Youmlnetim Kurumlarının Niteliği Uumlzerinde

Bazı Duumlşuumlncelerrdquo VIII Tuumlrk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976

Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt II TTK Ankara 1981 ss 1265 ndash 1274

Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Şehrinde Esnaf Oumlrguumltlerinin Fizik Yapıya Etkilerirdquo

Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslararası

Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (11-13 Temmuz 1977

Ankara) Meteksan Ankara 1980 ss103 ndash 109

Ergenccedil Oumlzer ldquoŞehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Duumlşuumlncelerrdquo Belleten

Cilt LII Sayı 203 TTK Ankara1988 ss 667 ndash 683

Ergenccedil Oumlzer ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı

Bilgilerrdquo Belleten Cilt LII Sayı 203 TTK Ankara 1988 ss 501 ndash 533

Erguumll Emre ldquoKlasik Osmanlırsquonın Yok Kenti İzmirrdquo İzmir Kent Kuumlltuumlruuml Dergisi

İzmir BB Kuumlltuumlr Yay Sayı 2 İzmir 2000 ss 111 ndash 118

Eroğlu Ahmet Hikmet ldquoOsmanlı Hoşgoumlruumlsuuml ve Selanikrsquote Yahudi Yerleşimirdquo

Rumeli Kuumlltuumlruuml Rumeli Tuumlrkleri Kuumlltuumlr ve Dayanışma Vakfı Yayını Sayı17

2007 ss 6 ndash 15

Fabris Maria Pia Pedani ldquoXV-XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Venedik İlişkilerirdquo

Osmanlı Cilt I Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 ss 259 ndash 265

Faroqhi Suraiya ldquoKrizler ve Değişim 1590-1699rdquo Osmanlı İmparatorluğursquonun

Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt II Eren Yay İstanbul 2004 ss 543 ndash 757

Faroqhi Suraiya ldquoİktisat Tarihi (17 ve 18 Yuumlzyıllar)rdquo Tuumlrkiye Tarihi Osmanlı

Devleti 1600-1908 Cilt III Cem Yayınevi İstanbul 2000 ss 191 ndash 216

Faroqhi Suraiya ldquoOn sekizinci Yuumlzyıl Osmanlı Kentleri Bilinenler ve

Bilinmeyenlerrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz

Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını

Numune Matbaacılık İstanbul 1994 ss 52 ndash 68

Frangakis Elena ldquoThe Ottoman Port of İzmir in The Eighteenth and Early

Nineteenth Centuries 1695-1820rdquo ROMM Vol39 No1 1985 pp 149 ndash 162

Frangakis-Syrett Elena ldquo18 Yuumlzyıldan 20 Yuumlzyılın Başlarına Kadar İzmir

Ekonomisine Bir Bakışrdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir Uluslararası Sempozyum (9-

10 Ekim 2000) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2001 ss71 ndash 89

Frary Lucien J ldquoRussian Interests in Nineteenth-century Thessalonikirdquo

Mediterranean Historical Review Vol 23 No 1 June 2008 pp15ndash33

Gerber Haim ldquoJews and Money-Lending in the Ottoman Empirerdquo The Jewish

Quarterly Review New Series Vol 72 No 2 1981 pp 100 ndash 118

Ginio Eyal ldquoEvery Soul Shall Taste Death Dealing with Death and the Afterlife in

Eighteenth-Century Ottoman Salonicardquo Studia Islamica No 93 2001 pp 113 ndash

Ginio Eyal ldquoKadınlar Yoksulluk ve 18 Yuumlzyıl Selanikrsquoinde Hayatta Kalma

Stratejileri Toplum ve Bilim Sayı 89 2001 ss 190 ndash 204

Ginio Eyal ldquoNeither Muslims nor Zimmis The Gypsies (Roma) in the Ottoman

Staterdquo Romani Studies 5 Vol14 No2 2004 pp 117 ndash 144

Ginio Eyal ldquoPiracy and Redemption In The Aegean Sea During The First Half Of

The Eighteenth Centuryrdquo Turcica Vol 33 2001 pp 135 ndash 147

Ginio Eyal ldquoThe Administration of Criminal Justice in Ottoman Selacircnik (Salonica)

During The Eighteenth Centuryrdquo Turcica Vol30 1998 pp 185 ndash 209

Ginio Eyal ldquoThe Shaping of a Sacred Space The Tekke of Zuumlhuri Şeyh Ahmet

Efendi in Eighteenth-century Salonicardquo The Medieval History Journal Vol9

No2 2006 pp 271 ndash 296

Ginio Eyal ldquoUnutulmuş Bir Osmanlı Balkan Eliti Mısırrsquodaki Muumlsluumlman

Tuumlccarlarrdquo Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 ss 498 ndash 503

Giros Christophe ldquoPresence Athonite a Thessalonique XIIIe-XVe Sieclesrdquo

Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike) Vol57

2003 pp 265 ndash 278

Goffman Daniel ldquo17 Yuumlzyıl Oumlncesi İzmirrdquo Uumlccedil İzmir YKY İstanbul 1992 ss

71ndash83

Gounaris Basil C ldquoSelanikrdquo Doğu Akdenizrsquode Liman Kentleri (Ed Ccedilağlar

Keyder Y Eyuumlp Oumlzveren ve Donald Quatert) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul1994

ss 103 ndash 120

Goumlkaccediltı Mehmet Ali ldquoBalkanlarda Mevleviliğin Gelişimi ve Selanik

Mevlevihanesirdquo Tarih ve Toplum Sayı 201 2000 ss 46 ndash 55

Goumlkbilgin Tayyip ldquoSelanikrdquo İA Cilt X Milli Eğitim Basımevi İstanbul1966 ss

337 ndash 349

Guumlnay Vehbi ldquoBatı Anadolursquoda Acircyacircnlık Muumlcadeleleri ve Bergama Voyvodası

Sağancılı Velirdquo Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt XXI Sayı 2 2006 ss 93 ndash 118

Hastaoglou-Martinidis Vilma ldquoPreservation of Urban Heritage and Tourism in

Thessalonikirdquo Preserving Places Mass Tourism and Quality of Life Workshop

at METU Cultural and Convention Centre 05-06 12 2008 pp 1 ndash 12

Hatt Paul K ve Albert J Reiss ldquoKentsel Yerleşimlerin Tarihirdquo 20 Yuumlzyıl Kenti

(Der ve ccedilev Buumllent Duru ve Ayten Alkan) İmge Kitabevi Ankara 2002 ss 27 ndash

Heywood Colin ldquoTwo Firmans of Mustafa II on the Reorganisation of The Ottoman

Courier System (11081696) (Documents from the Thessaloniki Cadı Sicills)rdquo Acta

Orientalia Academiae Scientiarum Hung Vol 54 (4) 2001 pp 485 ndash 496

Hinds Allen B (Ed) ldquoVenice August 1649rdquo Calendar of State Papers Relating

to English Affairs in the Archives of Venice 1647-1652 Vol28 1927

httpwwwbritish-historyacukreportaspxcompid=89683ampstrquery=smyrna

(25102011)

İnalcık Halil ldquoCapital Formation in the Ottoman Empirerdquo The Journal of

Economic History Vol 29 No 1 The Tasks of Economic History1969 pp 97 ndash

İnalcık Halil ldquoİmtiyacirczacirctrdquo İA Cilt XXII Tuumlrk Diyanet Vakfı İstanbul 2000 ss

245ndash252

İnalcık Halil ldquoOsmanlı Tarihine Toplu Bir Bakışrdquo Osmanlı Cilt I Yeni Tuumlrkiye

Yay Ankara 1999 ss 37ndash117

İnalcık Halil ldquoOsmanlı Pamuk Pazarı Hindistan ve İngiltere Pazar Rekabetinde

Emek Maliyetinin Roluumlrdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Eren

Yayıncılık İstanbul 1996 ss 259 ndash 317

İnalcık Halil ldquoBursa XV Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalarrdquo Belleten

Cilt XXIV Sayı 93 1960 ss 45ndash102

İnbaşı Mehmet ldquoYeni Belgelerin Işığında Rumeli Youmlruumlklerirdquo Osmanlı Cilt IV

Jacoby David ldquoForeigners and the Urban Economy in Thessalonike ca1150-

ca1450rdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine

Thessalonike) Vol 57 2003 pp 85ndash132

Jennings RonaldldquoLoans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial

Records The Sharia Court of Anatolian Kayserirdquo JESHO Vol XVI 1973 pp

168ndash216

Kafesoğlu İbrahim ldquoSelccediluklu Ccedilağındaki İzmir Tuumlrk Beyinin Adı Ccedilaka mı Ccedilağa

mı Ccedilakan mırdquo Tarih Dergisi Sayı 34 1984 ss 55 ndash 60

Karaman Deniz ldquoŞerrsquoiye Sicillerine Goumlre XVIII Yuumlzyılda Ankara Damga

Mukataasırdquo Bilig Sayı 32 2005 ss 179 ndash 222

Keene Derek ldquoCities and Empiresrdquo Journal Of Urban History Vol 32 No1

2005 pp 8 ndash 21

Keleş Ruşen ldquoKent ve Kuumlltuumlr Uumlzerinerdquo Muumllkiye Cilt XXIX S246 2005 ss 9 ndash

Keyder Ccedilağlar Y Eyuumlp Oumlzveren ve Donald Quatert ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda

Liman Kentleri Bazı Kuramsal ve Tarihsel Perspektiflerrdquo Doğu Akdenizrsquode

Liman Kentleri Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1994 ss 121 ndash 157

Keyder Ccedilağlar ldquoKent Tarihi Nasıl Doumlnemlenmelirdquo Kent Tarihccedililiği Kent

Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu

Konut İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 ss

12ndash15

Khan Arshı ldquoOsmanlı İmparatorluğu Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlğuumln Doğulu Mimarırdquo Osmanlı

Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 ss 229 ndash 235

Khayyat Shimon L ldquoBenayahursquos ldquoSefunot the Sabbatian Movement in Greecerdquo

The Jewish Quarterly Review Vol71 No4 1981 pp 253 ndash 256

Kılıccedil Orhan ldquoXVIII Yuumlzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletirsquonin Eyalet ve Sancak

Teşkilatlanmasırdquo Osmanlı Cilt VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 ss 89 ndash 110

Kılıccedilbay Mehmet Ali ldquoGloballeşmenin Programı Batılılaşmardquo Ekonomik

Yaklaşım Cilt IV Sayı 9 1993

Kılıccedilbay Mehmet Ali ldquoRoumlnesans ve Doğurdquo Ekonomik Yaklaşım Cilt II Sayı 4

1981 ss 211 ndash 226

Kuban Doğan ldquoKent Tarihi Yazmak Uumlzerinerdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri

Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut

İdaresiTarih Vakfı Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul1994 ss 39 ndash 45

Kunt Metin ldquoSiyasal Tarih (1600-1789)rdquo Tuumlrkiye Tarihi Osmanlı Devleti 1600-

1908 Cilt III Cem Yayınevi İstanbul2000ss 19 ndash 73

Kuyulu İnci ldquoİzmirrsquode Osmanlı Doumlnemi Yapılarırdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi

Ankara 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt IIIII Kısım TTK

Ankara 2002 ss 1 ndash 26

Kuumlccediluumlk Cevdet ldquoOsmanlı Devletirsquonde lsquoMillet Sistemirsquordquo Osmanlı Cilt IV Yeni

Tuumlrkiye Yay Ankara1999 ss 208 ndash 216

Kuumlccediluumlkkalay A Mesud ldquoImports to Smyrna between 1794 and 1802 New Statistics

from the Ottoman Sourcesrdquo Journal of the Economic and Social History of the

Orient Vol 51 2008 pp 487 ndash 512

Kuumltuumlkoğlu Muumlbahat ldquoİzmirrdquo İA Cilt XXIII Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayını

Kuumltuumlkoğlu Muumlbahat ldquoOsmanlı İktisadi Yapısırdquo Osmanlı Devleti Tarihi Cilt II

Feza Gazetecilik AŞ İstanbul 1999 ss 513 ndash 650

Laiou Angeliki E ldquoEconomic Concerns and Attitudes of the Intellectuals of

Lamdan Ruth ldquoCommunal Regulations as a Source for Jewish Womenrsquos Lives in

the Ottoman Empirerdquo The Muumlslim World Vol95 2005 pp 249 ndash 263

Lowry Heath W ldquoWhen Did the Sephardim Arrive in Salonica The Testimony of

the Ottoman Tax-Registers 1478-1613rdquo The Jews of The Ottoman Empire

(EdAvigdor Levy) The Darwin Press New Jersey1994 pp 203 ndash 213

Mantran Robert ldquoXVII Yuumlzyılda Osmanlı Devleti İstikrar mı Gerileme mirdquo

Osmanlı İmparatorluğu I Osmanlı Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın

Sonuna ccedilev Server Tanilli Cem Yayınevi İstanbul1995 ss 277 ndash 321

Mantran Robert ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Ticaretin Değişmesirdquo

Ege Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih İncelemeleri Dergisi Sayı 3 1987 ss

159 ndash 175

Mantran Robert ldquoXVII Yuumlzyılın İkinci Yarısında Doğu Akdenizrsquode Ticaret Deniz

Korsanlığı ve Gemiler Kafilelerirdquo Belleten Cilt LII Sayı 203 TTK Ankara 1988

ss 685 ndash 695

Martal Abdullah ldquo16 Yuumlzyıldan 20 Yuumlzyıla Ticaret ve Sanayinin Gelişimirdquo Uumlccedil

İzmir YKY İstanbul 1992 ss 265 ndash 271

Mc Cluskey Philip ldquoCommerce Before Crusade France The Ottoman Empire and

The Barbary Pirates (1661-1669)rdquo French History Vol23 2009 pp 1 ndash 21

McGowan Bruce ldquoAcircyanlar Ccedilağı 1699-1812rdquo Osmanlı İmparatorluğunun

Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt II Eren Yayıncılık İstanbul 2004 ss 761 ndash 884

McKeon Michael ldquoSabbatai Sevi in Englandrdquo AJS Review Vol 2 1977 pp 131 ndash

Miller William ldquoSalonikardquo The English Historical Review Vol 32 No 126

1917 pp 161 ndash 174

Morrisson Ceacutecile ldquoThe Emperor the Saint and the City Coinage and Money in

Thessalonike from the Thirteenth to the Fifteenth Centuryrdquo Dumbarton Oaks

Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot)

No 57Washington 2003 pp173 ndash 203

Moutsopoulos N C ldquoİki Yuumlzyıl Arasında Kalan Bir Kentrdquo Selanik 1850-1918

ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın Uyanışı (Haz Gilles Veinstein) İletişim

Yay İstanbul 2001 ss 24 ndash 41

Murphey Rhoads ldquo17 Yuumlzyılda Via Egnatia Boyunca Goumlruumllen Ticaret Oumlruumlntuumllerirdquo

Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A

Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 ss 191 ndash 214

Necipoğlu Nevra ldquoThe Aristocracy in Late Byzantine Thessalonike A Case Study

of the Cityrsquos Archontes (Late 14th and Early 15th Centuries)rdquo Dumbarton Oaks

No 57Washington 2003 pp 133 ndash 151

Neumann Christoph K ldquo18 Yuumlzyıl Osmanlı Taşra Kentlerini Kent Yapan Unsurlar

Hakkında Bazı Spekuumllasyonlarrdquo Kent Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6

Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu Yıldırım) Toplu Konut İdaresiTarih Vakfı

Ortak Yayını Numune Matbaacılık İstanbul 1994 ss 86 ndash 93

Oban (Ccedilakıcıoğlu) Raziye ldquoLevanten Kavramı ve Levantenler Uumlzerine Bir

İncelemerdquo Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 22 2007 ss 337 ndash 356

Oktay Cemil ldquoEdgar Morinrsquoin Kalemiyle Selanikrdquo Tarık Zafer Tunayarsquoya

Armağan İstanbul Barosu Yayını 1992 ss 495 ndash 499

Ortaylı İlber ldquo16 Yuumlzyılda Rodosto (Via Egnatiarsquonın Marmararsquodaki Uzantısı)rdquo Sol

Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A

Oumlzcan Ruhi ldquoOsmanlı Devletirsquonde XVII Yuumlzyılda Yapılan Sikke Tashihlerirdquo

Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 17 Konya 2005 ss 237 ndash 266

Oumlzdemir Buumllent ldquoSelanikrsquoin 1840rsquolı Yıllardaki Nuumlfus Yapısı Uumlzerine Bir Denemerdquo

Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 ss 572 ndash 577

Oumlzdemir Şenay ldquoOsmanlı Donanmasının Bir lsquoSeyir Defterirsquo ve XVIII Yuumlzyıl

Osmanlı Denizciliğine İlişkin Bazı Goumlzlemlerrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-

Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt

XXIV Sayı 37 2005 ss113 ndash 163

Oumlzdemir Şenay ldquoOsmanlı Sularında Yabancı Devletlerin Korsanlığı Karşısında

Osmanlı Devletirsquonin Tarafsızlık Konumurdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-

Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XXIII Sayı

36 2004 ss189 ndash 203

Oumlzel N Bilge ldquoAndreacute Raymond Arap Şehir Tarihinde Bir Doumlnuumlm

NoktasırdquoTALİD Cilt III Sayı6 2005 ss 571 ndash 587

Oumlzel Oktay ve Goumlkhan Ccediletinsaya ldquoTuumlrkiyersquode Osmanlı Tarihccedililiğinin Son Ccedileyrek

Yuumlzyılı Bir Bilacircnccedilo Denemesirdquo httpwwwbilkentedutr~oozelosmanlidoc

(4112006)

Oumlzgen Ferhat Başkan ldquoOsmanlı Devletinin Diğer Devletlerle İktisadi

İlişkilerirdquoYeni Tuumlrkiye Dergisi Sayı 32 2000 ss 101 ndash 111

Oumlzkaya Yuumlcel ldquoRumelirsquode Acircyanlık İle İlgili Bazı Bilgilerrdquo VIII Tuumlrk Tarih

Kongresi Ankara11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler Cilt II TTK

Ankara 1981 ss1407 ndash 1416

Pamuk Şevket ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Fiyat Devrimirsquone Yeniden Bakışrdquo

Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 ss 193 ndash 201

Panzac Daniel ldquoInternational and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire

during the 18th Centuryrdquo International Journal of Middle East Studies Vol 24

No 2 1992 pp 189 ndash 206

Panzac Daniel ldquoXVIII Yuumlzyılda Osmanlı İmparatorluğursquonda Deniz Ticaretirdquo ccedilev

Serap Yılmaz EUuml Edebiyat Fakuumlltesi Tarih İncelemeleri Dergisi Sayı 4 1989

ss 179 ndash 192

Panzac Daniel ldquoBuumlyuumlk Bir Osmanlı Limanının Zenginliği ve Etkinliği XVIII

Yuumlzyılın Birinci Yarısında İzmirrdquo ccedilev Serap Yılmaz İzmir Ticaret Odası Sayı 4

Pardo Sara ldquoİzmir Kuumlltuumlruumlnuumln Bir Parccedilası Olarak İzmirli Musevilerrdquo İzmirli

Olmak Sempozyumu İzmir 22-24102009 ss 290 ndash 295

Pınar İlhan ldquoİzmirrsquode Kurulan İlk Protestan Kilisesi Ya da Papaz Luumldekersquonin İzmir

Notlarırdquo Toplumsal Tarih Cilt III Sayı 14 1995 ss 41 ndash 46

Pyenson Lewis ldquoComparative History Sciencerdquo httpwwwshpltdcoukpyenson-

comparative-historypdf (6102009) pp 1 ndash 33

Sahillioğlu Halil ldquo1683-1740 Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu Hazine Gelir ve

Giderirdquo VIII Tuumlrk Tarih Kongresi Ankara11-15 Ekim 1976 Kongreye

Sunulan Bildiriler Cilt II TTK Ankara 1981 ss 1389 ndash 1406

Sahillioğlu Halil ldquoYeniccedileri Ccediluhası ve II Beyazidrsquoin Son Yıllarında Yeniccedileri Ccediluha

Muhasebesirdquo Guumlney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi Sayı 2-3 1974 ss

415ndash466

Sahillioğlu Halil ldquoXVIII Yuumlzyıl Ortalarında Sanayi Boumllgelerimiz ve Ticari

İmkanlarırdquo Belgelerle Tuumlrk Tarihi Dergisi Sayı 11 Menteşe Yay İstanbul1968

ss 61 ndash 66

Schmidt Jan ldquoJohannes Heyman (1667-1737) His Manuscript Collection and the

Dutch Community of Izmirrdquo Frontiers of Ottoman Studies Vol2 GBR IB

Tauris amp Company London 2005 pp 74 ndash 89

Scholem Gershom G ldquoGizli Yahudi Cemaati Tuumlrkiye Doumlnmelerirdquo Ankara

Uumlniversitesi İlacirchiyat Fakuumlltesi Dergisi Ankara 1988

httpdergilerankaraedutrdergiler377749885pdf (10082012) ss 217 ndash 244

Selen Sadi ldquoTarihte Şark ve Garp Mefhumlarırdquo Belleten Cilt VII Sayı 27

Sevinccedil Tahir ldquo17 Yuumlzyıl Sonlarında Başarısız Bir Sefer Girişimi 1695 Mora

Seferirdquo History Studies Cilt 2 3 2010 ss 291 ndash 312

Shaw Stanford ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Yahudi Milletirdquo Osmanlı Cilt IV

Shaw William A (Ed) ldquoTreasury Books and Papers April 1737rdquo Calendar of

Treasury Books and Papers 1735-1738 Vol31900

(2610 2011) pp 306 ndash 313

Sjoberg Gideon ldquoSanayi Oumlncesi Kentirdquo 20 Yuumlzyıl Kenti (Der ve ccedilev Buumllent

Duru ve Ayten Alkan) İmge Kitabevi Ankara 2002 ss 37 ndash 54

Skocpol Theda ve Margaret Somers ldquoThe Use Of Comparative History in

Macrosocial İnquiryrdquo Comparative Studies in Society and History Vol 22 No 2

1980 httpwwwjstororgstable178404 (6102009) pp 174 ndash 197

Smith Michael E ldquoCentenary Paper V Gordon Childe and The Urban Revolution a

historical perspective on a revolution in urban studiesrdquo Town Planning Review 80

(1) 2009 httpwwwpublicasuedu~mesmith91-CompleteSetMES-09-Childe-

TPRpdf (11112009) pp 3ndash29

Stein Nancy ldquoIn Quest of the Presence of the Absence The Case of Salonikardquo The

International Journal Of The Humanities Vol5 No8 2007 pp 127 ndash 131

Stoianovich Traian ldquoLand Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy

1600-1800rdquo The Journal of Economic History Vol 13 No 41953 pp 398 ndash 411

Stoianovich Traian ldquoOsmanlı Hakimiyetinde Via Egnatiardquo Sol Kol Osmanlı

Stoianovich Traian ldquoThe Conquering Balkan Orthodox Merchantrdquo The Journal of

Economic History Vol 20 No 2 1960 pp 234 ndash 313

Şimşir Nahide ldquoKoumlpruumlluuml Fazıl Ahmed Paşarsquonın İzmirrsquodeki Vakıflarına Ait Hicri

1141 Tarihli Bir Muhasebe Bilanccedilosurdquo Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt XII Ege

Uumlniversitesi Basımevi İzmir 1997 ss 155 ndash 159

Tabak Faruk ldquoImperial Rivalry and Port-cities A View from Aboverdquo

Mediterranean Historical Review Vol 24 No 2 2009 pp 79ndash94

Tekeli İlhan ve Selim İlkin ldquoİttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selanikrsquoin

Toplumsal Yapısının Belirleyiciliğirdquo Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi

(1071-1920) Birinci Uluslararası Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi

Tebliğleri (11-13 Temmuz 1977 Ankara) Meteksan Ankara 1980 ss 351 ndash 382

Tekeli İlhan ldquoOumltekileştirme ve Oumltekileştirme Ekseninde Tarihte Avrupa-Tuumlrkiye

İlişkilerirdquoToplumsal Tarih Sayı 100 2002 ss 2 ndash 3

Tekeli İlhan ldquoTuumlrkiyersquode Kent Tarihi Yazımı Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo Tarihyazımı

Uumlzerine Duumlşuumlnmek Dost Kitapevi Ankara1998

Theologou Kostas ve Panayotis G Michaelides ldquoThe role of Jews in the late

Ottoman and early Greek Salonicardquo Journal of Balkan and Near Eastern Studies

Vol12 No3 2010 pp 307 ndash 320

Tinnefeld Franz ldquoIntellectuals in Late Byzantine Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks

No 57Washington 2003 ss 153 ndash 172

Toprak Zafer ldquoDuumlnle Buguumlnuuml Oumlrtuumlştuumlren Tarihccedililik Kent Tarihccedililiğirdquo Kent

Tarihccedililiği Kent Tarihleri Atoumllyesi 5-6 Mart 1994 (Haz Ferzan Bayramoğlu

Toprak Zafer ldquoİktisat Tarihirdquo Tuumlrkiye Tarihi Cilt III Cem Yayınevi İstanbul

2000 ss 219 ndash 271

Tuumlrker Orhan ldquoSelanik Musevilerirdquo Tarih ve Toplum Sayı 196 2000 ss 39 ndash 42

Uğur Hatice ldquoNikolai Todorov ve Balkan Şehri KitabırdquoTALİD Cilt III Sayı6

2005 ss 601 ndash 606

Uumllker Necmi ldquo17 ve 18 Yuumlzyıllar İpek Ticaretinde İzmirrsquoin Roluuml ve Oumlnemirdquo Prof

Dr Bekir Kuumltuumlkoğlursquona Armağan Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi İstanbul 1991

ss 327 ndash 341

Uumllker Necmi ldquoSarıbey Oğlursquonun İzmirrsquoe Yuumlruumlyuumlşuuml ve Avrupalı TuumlccarlarrdquoTarih

İncelemeleri Dergisi Sayı 4 1989 ss 43 ndash 51

Uumllker Necmi ldquoXVII Yuumlzyılın İkinci Yarısında İzmirrsquodeki İngiliz Tuumlccarına Dair

Ticari Problemlerle İlgili Belgelerrdquo Belgeler Cilt XIV Sayı 18 TTK Ankara

1992 ss 261 ndash 319

Uumlnver Suumlheyl ve Ayla Demiroğlu ldquoAltı Asırlık Selanik Şehri Tarihine Yeni

Katkılarrdquo IX Tuumlrk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyluumll 1981) Cilt III TTK

Uumlnver AS ldquoSelanikrsquote Yuumlz Eserimiz Hakkındardquo Guumlney-Doğu Avrupa

Araştırmaları Dergisi Sayı 1 1972 ss 257 ndash 260

Varella Evangelia A ldquoBizans ve Osmanlı Doumlneminde Selanikrsquote Sağlık ve İlaccedilrdquo

Osmanlı Bilimi Araştırmaları Cilt VI Sayı 2 2005 ss 196 ndash 198

Veinstein Gilles ldquoBalkan Eyaletleri 1606-1774rdquo Osmanlı İmparatorluğu I

Osmanlı Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın Sonuna ccedilev Server Tanilli

Cem Yayınevi İstanbul 1995 ss 349 ndash 413

Veinstein Gilles ldquoSekuumller Bir Paradoksrdquo Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo

ve Balkanlarrsquoın Uyanışı ccedilev Cuumlneyt Akalın İletişim Yay İstanbul 2001 ss 45 ndash

Wallerstein Immanuel ve Faruk Tabak ldquoOsmanlı İmparatorluğu Akdeniz ve

Avrupa Duumlnya Ekonomisi (1560-1800)rdquo Yeni Tuumlrkiye Cilt XXXII 2000 ss

139ndash146

Wood A C ldquoThe English Embassy at Constantinople 1660-1762rdquo The English

Historical Review Vol 40 No 160 1925 pp 533 ndash 561

Xoplaki Eleni Panagiotis Maheras ve Juerg Luterbacher ldquoVariability of Climate in

Meridional Balkans During The Periods 1675-1715 and 1780-1830 and Its İmpact on

Human Liferdquo Climatic Change Vol 48 2001 pp 581ndash615

Yavuz Nuri ldquoBirinci Balkan Harbi ve Selanikrsquoin Kaybırdquo Akademik Bakış Cilt I

Sayı 2 2008 ss 139 ndash 154

Yerasimos Stefan ldquoTanzimatrsquoın Kent Reformları Uumlzerinerdquo Modernleşme

Suumlrecinde Osmanlı Kentleri (Ed Gregoire Franccedilois Georgeon ve Paul Dumont)

Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 ss 1 ndash 18

Yetkin Sabri ldquoİzmir İktisadının Tarihsel Doumlnuumlşuumlmlerirdquo 21 Yuumlzyıl Eşiğinde İzmir

Uluslararası Sempozyumu (9-10 Ekim 2000) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir

2001 ss 183 ndash 197

Yılmaz Serap ldquoİzmirli Levantenler (17-20 YY) rdquo Avrupalı mı Levanten mi

(Haz Arus Yumul ve Fahri Dikkaya) Bağlam Yay İstanbul 2006 ss 119 ndash 140

Yılmaz Serap ldquoXVII-XIX Yuumlzyıllarda İzmirrsquode Fransızlarrdquo

httpwebdeuedutrataturkilkeleripdfdergisayi3c1_s3_serap_yilmazpdf

(12062009)

Youmlruumlk Doğan ldquoXVI Yuumlzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğursquonda Yaşayan

Gayrimuumlslimlerin Nuumlfusurdquo S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı17

Konya 2007 ss 625 ndash 652

Tezler

Alan Ercan 95 Numaralı Muumlhimme Defteri (Tahlil Transkripsiyon ve Oumlzet)

(Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları

Enstituumlsuuml İstanbul 2008

Arabacıoğlu Feride Pınar Sur-Kent İlişkisinin Ccedilevre Duumlzenleme Kriterleri

Accedilısından Değerlendirilmesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Yıldız Teknik

Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml İstanbul 2007

Ateş Murat 88 Numaralı Muumlhimme Defterirsquonin Transkripsiyon ve

Değerlendirilmesi 1637-1638 (H 1046-1048) (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans

Tezi) Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Van 2008

Aydın Yusuf Alperen Osmanlı Denizciliği (1700-1770) (Yayınlanmamış Doktora

Tezi) İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2007

Baş Esra Arşiv Belgelerinden Hareketle XVIII YY Osmanlı Toplum

Hayatında Kadın (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Marmara Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2006

Bora Siren 20 YY Basınında İzmirrsquode Yahudiler 1908-1923 (Yayınlanmış

Doktora Tezi) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Atatuumlrk İlkeleri ve İnkılacircp Tarihi Enstituumlsuuml

İzmir1993

Cooper Hyman The Responsa Of Rabbi Joseph İbn Leb (Yayınlanmamış

Doktora Tezi) University of London London 1963

Ccedilelebi Azize Gelir 93 Numaralı Muumlhimme Defteri (1069-10711658-1660)

(Tahlil-Transkripsiyon ve Oumlzet) (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Marmara

Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2008

Doğruer Erdem Merkantilizm Farklı Merkantilist Anlayış ve Uygulamaları

Etkileyen Unsurların Uumllkeler Bazında Analizi (Fransa Jean Baptiste Colbert ve

İngiltere Sir Josiah Childrsquoın Goumlruumlşleri Temelinde Bir Karşılaştırma)

(Yayınlanmamış Doktora Tezi) Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

Downes Brant William Constructing The Modern Ottoman Waterfront

Salonica and Beirut in the Late Nineteenth Century (Yayınlanmamış Doktora

Tezi) Standford Uumlniversitesi 2007

Fraenkel Eran Skopje From The Serbian to Ottoman Empires Conditions for

The Appearance of a Balkan Muslim City (Yayınlanmamış Doktora Tezi)

University of Pennsylvania 1986

Genccedil Yusuf İhsan 113 Numaralı ve H1113-1115M1701-1703 Tarihli

Muumlhimme Defteri (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Başbakanlık Osmanlı

Arşivi İstanbul 1987

Goumlkbunar Bekir 105 Numaralı Muumlhimme Defteri (Oumlzet-Transkripsiyon)

(Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Sakarya Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Sakarya 1996

Kara Tuğba 170 Norsquolu Muumlhimme Defteri (H1185-1188M1771-1774)rsquonin

Transkribi ve Değerlendirmesi (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Ondokuz

Mayıs Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Samsun 2007

Kaygalak Sevilay Kapitalistleşme Suumlrecinde Bir Osmanlı Anadolu Kenti

Bursa 1840-1914 (Yayınlanmış Doktora Tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Ankara 2006

Kaytaz Fatma 88 Norsquolu Muumlhimme Defteri (Transkripsiyon ve Oumlzet)

Kiray Mine Tanaccedil Osmanlı Kentlerinde Sefarad Kuumlltuumlruumlnuumln Doumlnuumlşuumlmuumlnuumln

Mimariye Yansımaları ldquoİzmir Oumlrneğirdquo (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Dokuz

Eyluumll Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml İzmir 2004

Kolccedilak Oumlzguumlr Osmanlılarda Bir Kuumlccediluumlk Sanayi Oumlrneği Selanik Ccediluha

Dokumacılığı (1500-1650) (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) İstanbul

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2005

Kurt Sadık İzmirrsquode Kamu Hizmeti Goumlren Kuruluşlar 1850-1950

(Yayınlanmamış Doktora Tezi) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Atatuumlrk İlkeleri ve İnkılacircp

Tarihi Enstituumlsuuml İzmir 1996

Pala Ayhan XV ve XVI Yuumlzyıllarda Selanik Şehri (Yayınlanmamış Doktora

Tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara1991

Sedes Fatma İslami İbadet Yapılarının Osmanlı Doumlnemi Kentsel Mekacircnı

İccedilindeki Konumu İzmir Oumlrneği ve Guumlnuumlmuumlz Yapısına Yansımalar

(Yayınlanmamış Doktora Tezi) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml

İzmir1991

Serdaroğlu Murat 3457 Numaralı Maliye Ahkacircm Defterine Goumlre Osmanlılarda

Sosyal ve Ekonomik Hayat (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Sakarya

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sakarya 2009

Şakar Muzaffer Fehmi 11011102 (16901691) Tarihli 100 Numaralı Muumlhimme

Defteri Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans

Tezi) Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2007

Şener Fahri Yasin 18 YYrsquoda İstanbulrsquoda Ticaret (İstanbul Ahkacircm Defterlerine

Goumlre) (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Şimşir Nahide İzmirrsquoin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1730-1792)

(Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ege Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İzmir

Tabak Serap İzmir Şehrinde Muumllki İdare ve İdareciler (1867-1950)

Tekin Rahmi Osmanlı Devletirsquonde Gayrimuumlslimlerin Guumlndelik Yaşamları

(1520-1670 İstanbul Oumlrneği) (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Atatuumlrk Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Erzurum 2008

Toraman Leyla 128 Numaralı ve 1717-1718 Tarihli Muumlhimme Defteri

(Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi) Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Elazığ 2005

Uzun Efkan XVII Yuumlzyıl Anadolu İsyanlarının Şehirlere Yayılması Sosyal ve

Ekonomik Hayata Etkisi (1630-1655) (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara 2008

Uumllker Necmi The Rise of Izmir 1688-1740 (Yayınlanmamış Doktora Tezi) The

Universitiy of Michigan 1974

Yenen Zekiye Vakıf Kurumu İmaret Sistemi Bağlamında Osmanlı Doumlnemi

Tuumlrk Kentlerinin Kuruluş ve Gelişimi (Yayınlanmamış Doktora Tezi) İstanbul

Teknik Uumlniversitesi İstanbul 1987

Yeni Harun Demography and Settlement in Paşa Sancağı Sol-Kol Region

According to Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri Dated 1530 (Yayınlanmamış

Yuumlksek Lisans Tezi) Bilkent Uumlniversitesi Ankara 2006

Yıldırmak Guumllay Webb XVIII Yuumlzyılda Tiftik İpliğinin Osmanlı-İngiliz

Ticaretindeki Yeri (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal

Bilimler Enstituumlsuuml Ankara 2006

Yıldız Murat 92 Numaralı ve 1657-1658 Tarihli Muumlhimme Defteri

(Değerlendirme-Transkripsiyon-Dizin) (Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi)

Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Elazığ 2005

Yılmaz Fehmi Osmanlı İmparatorluğursquonda Tuumltuumln Sosyal Siyasi ve Ekonomik

Tahlili (1600-1883) (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat

Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2005

Yuumlksel Hasan Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Roluuml Uumlzerine

Bir Araştırma (1585-1683) (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara1990

Ansiklopediler

Ana Britanica Cilt XIX Ana Yayıncılık AŞ İstanbul 1990

Duumlnden Buguumlne İstanbul Ansiklopedisi Tarih Vakfı Yay İstanbul1993

Yurt Ansiklopedisi Anadolu Yay İstanbul 1981

İnternet Kaynakları

httpcultureroutesinturkeycomcvia-egnatia (18092012)

httphistoric-citieshujiacilturkeyizmirmapsborg_1760s_pl_67html

(20082011)

httphistoric-citieshujiacilturkeyizmirmapsroux_1764_pl_105html

(20082011)

httpwwwmlahanasdeGreeceCitiesSalonikiGalerius01html (18092012)

httpwwwmacedoniantruthorgforumshowthreadphpt=5295 (18092012)

İnternet Siteleri

httpdergilerankaraedutr

httpwebdeuedutrataturkilkeleri

httpwwwbilkentedutr

httpwwwbritish-historyacuk

httpcultureroutesinturkeycom

httpsiteebrarycom

httphistoric-citieshujiacil

httpwwwjstororg

httpmacedoniantruthorg

httpmlahanasde

httpwwwpublicasuedu

httpwwwrifatbalicom

httpwwwshpltdcouk

(Belge Oumlrnekleri)

BOA CAS Dosya No 598 Goumlmlek No 25199 18Ş1104

ek s 1

Tercuumlmesi

Yazılması

İzmir Kadısına ve Gerek Emniyet-i Muumllkiyeye

Sefer-i Huumlmayun-ı zafer-i makrun iccedilin Asitane-i Saadet Baruthanesinde tabhı ferman

olan barut-ı siyaha ziyade guumlherccedilile tedariki elzem ve muumlhim olup Makam-ı Asitane-i

Saadetrsquoten Baruthane-i Amire Nezareti marifeti ile mubayaa olunmak ferman olmuş idi

Lakin Asitane-i Saadetrsquoe gelip fuumlruhat olmayacak guumlherccedilile ekser İzmirrsquoe gidip arsquodayı ve

yine fuumlruhat olduğu iccedilin huumlmayun olduğundan maada İstanbulrsquoda bulunmayıp sefer-i

Huumlmayun iccedilin Baruthane-i Amiremin tabhı ferman olan barut-ı siyahiyi tahayyuumlruumlne bais

olunacağı Aydın karayoluyla İzmirrsquoe varan guumlherccedilile ahz-i fuumlruhati ettirmeyip mezide-i

mubayaa bervech-i musaraat Asitane-i Saadetrsquoe irsal ve ferman olunduğu uumlzere mubayaa ve

teslim barutu makam-ı arz ettirmekte ihtimam-ı tam ve umur-ı seferiyenin bir saati

mukaddem tekmiline ikdam edilmesine ferman olunmuştur

18 Şaban sene 104

ek s 2

BOA KKd 6691 Tarih 1176

ek s 3

Tercuumlmesi

Der-kacircrhacircne-i Baruthane-i Selanik Beracircy-ı () baruthane bi-marifet-i Abdurrahman Ağa el-vacircki an 1154 ilacirc sene 1164

Der sene 1154

Barut-ı siyah

Kantar 1000

(bacirc-mukabele deyn-i

atik bi-ahdi ())

Der sene 1155

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1156

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1157

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1158

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1159

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1160

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1161

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1162

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1163

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1164

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Yekucircn minhacirc barut-ı siyah Minhacirc teslim () Ali Bey nacirczır-ı lacirchık Kantar 19200

Barut-ı siyah kantar 5520 el-bacircki barut-ı siyah kantar 13680

ek s 4

Ber-mucircceb-i icmal-i muhasebe-i Ali Bey () Paşa dacircde

Der sene 1165

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1166

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1167

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Yekucircn minhacirc barut-ı siyah

Kantar 4500

------

Makbuz an-cacircnib-i Abdurrahman Ağa nacirczır-ı sacircbık

Minhacircrsquol-masarıfacirct ber-muceb-i kuyud-ı muhasebe-i evvel

Barut-ı siyah () Barut-ı siyah

Kantar 3000 Kantar 589

7609 Bahasına kaimesi verilip hesabı rursquoyet olunmuştur

------

Teslim () nacirczır-ı lahık

Ber-mucircceb-i icmacircl-i muhasebe-i Şehabeddin Oumlmer Ağa

Der sene 1168

Barut- siyah

Kantar 750

Der sene 1169

Barut- siyah

Kantar 1500

Yekucircn minhacirc barut-ı

siyah kantar

------

Makbuz an-cacircnib-i nacirczır-ı

sacircbık

Minhacircrsquol-masarıfacirct ber-mucircceb-i kuyucircd-ı muhasebe-i evvel

Barut- siyah

Kantar 2300

------

Teslim () es-Seyyid Abdurrahman Ağa nacirczır-ı lacirchık El-bacircki() Barut-ı siyah

kantar 351 Bahası teslim-i hazine olunup hesabı rursquoyet olunmuştur

ek s 5

Ber-mucircceb-i icmacircl-i muhasebe-i Abdurrahman Ağa Der sene 1170

Barut- siyah

Kantar 1500

Der sene 1171

Barut- siyah

Kantar 1500

Barut-ı siyah

Kantar 1421

+ 01795

16005 (Hacircsıl-ı barut an-masarıfacirct-ı nacirczır)

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 86075

------

0000 (Yetmiş iki senesi hesabına irad kaydolunup hesabı rursquoyet olunmuştur)

Der sene 1172

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

101075 (an-bakıyye-i hesab-ı muumlmacircileyh ficirc 1170 ve 1171)

Barut-ı siyah

Kantar 3500

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 6391

-65005

0000(Yetmiş uumlccedil senesi hesabına irad kayd olunup hesabı rursquoyet olunmuştur)

ek s 6

Ber-mucircceb-i icmacircl-i muhasebe-i Abdurrahman Ağa

Der sene 1173

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1174

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1175

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1176

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Yekucircn barut-ı siyah

Kantar 6000

12500 (An-bakıyye-i hesab-ı muumlmacircileyh ficirc 1172)

Barut kantar 5933 el-bacircki der-zimmet-i nazır-ı muumlmacircileyh an-bahacirc-i barut hellip sacircire

An-() 88982

-10891

------

78091 Havale şuumld mevacirccib-i yeniccedileriyacircn-ı kala-i Kefe

Sinicircn-i mezkucircrun hesabı rursquoyet olundukta ol-mikdar kuruş zimmeti zuhur eduumlp () vechile

eda eylemek uumlzere mukayyeddir

BOA CML Dosya No 656 Goumlmlek No 26852 29B1177

Tercuumlmesi

Bin yuumlz yetmiş yedi senesi Muharremi gurresinden sene-i merkucircme Receb-i şericircfinin

yirminci guumlnuumlne gelince altı ay on dokuz guumlnde sacircbıkan Guumlmrik emicircni Seyyid Ahmed

Efendirsquonin muumlddet-i merkucircmede hacircsılacirctı İstanbul ve tevacircbilsquoi guumlmruumlklerinin hacircsılacirctıdır

Kuruş

4638805

Guumlmruumlk-i merkucircme muumllhakacirctından bir sene-i kacircmilede hellipiltizacircm olunan mukacirctalsquoanın altı

aylık bedel-i iltizacircmıdır

Mahrucircsa

Kuruş

1225865 ] muumlddet-i emicircn-i sacircbık

- 61293 ]

Guumlmruumlk-i merkucircm muumllhakacirctından olup emicircn-i mucircmacirc-ileyhin tarafından ber-vech-i emacircnet

talsquoyicircn olunan malsquoa vezacircif irsacircl eyledikleri Edirne Tekfurdağı ve tevacircbilsquo-i guumlmruumlklerinin

hacircsılacirctıdır

Kuruş

3428217

Sene-i mezbucircre Muharremi gurrresinden Cemacircziyelevvel gacircyetine gelince İzmir ve tevacircbilsquoi

guumlmruumlklerinin beş aylık hacircsılacirctıdır

Kuruş

40927550

Yekucircn

Kuruş

2003835]

02500 ] helliphellipguumlmruumlğuumlnuumln macirclikacircne mutasarrıfına virilen facircizdir

5978835

Sene-i mezbucircre Muharremi gurresinden İstanbul ve İzmir ve tevacircbilsquoi guumlmruumlklerinin

malından sacircbıkan guumlmruumlk emicircni Seyyid Ahmed Efendirsquonin muumlddet-i zıyacirchı () olna altı ay

on dokuz guumlnde guumlmruumlk erbacircb-ı vezacircife ve guumlmruumlk harem-i huumlmacircyucircn arzıccediluumln mevacirccibine

ve havacircs-ıhellipve havacirclacircta bacirc-temessuumlk rucircz-akccedile-i () huumlmacircyucircndan hellipve bacirc-tahvicirclacirct edacirc

eylediği mesacircrifat

Kuruş

48533520

02915540 mesacircrif-i guumlmruumlk

147489 --00 harc-ı aklacircm ve avacircyidacirct ve mulsquotacircde-i kadicircme idhacircl-i ber-mucircceb-i

Karamacircn-ı acirclicirc ()

----4619795

Menzil

Kuruş

5978835 ebracircd

4619795 mutasarrıf

135904

29025 Sinob ve tevacircbilsquoi guumlmruumlklerinin bedel-i iltizacircmından kesri

106879

ek s 9

BOA CHR Dosya No175 Goumlmlek No 8705

ek s10

Tercuumlmesi

Aksacirc kuzacirctirsquol-muumlsluumlmicircn evlacirc vuumllacirctirsquol-muumlvahhidicircn malsquodenirsquol-fazli versquol-yakicircn racircfilsquo-i

ilsquolacircmirsquoş-şeriati versquod-din vacircris-i ulucircmirsquol-enbiyacirci versquol-muumlrselicircn el-muhtass bi-mezicircdi

inacircyetirsquol-melikirsquol-mulsquoicircn Mevlana İzmir kadısı zicircde fezacirciluumlhuuml tevkicirclsquo-i reficirc-i huumlmacircyucircn vacircsıl

olıcak malsquolum ola ki kıdvetuuml ulemacircirsquol-milletirsquol-mesihiyye Franccedile padişahının Asitacircne-i

Saacircdette mukicircm olan elccedilisi Markiz Devilnof hatemet avacirckibuumlhuuml birsquol-hayr suumldde-i saadetime

arzuhal goumlnderuumlp Franccedile padişahının bayrağı altında Memacirclik-i Mahrusam benderlerine

ticaret ile gelip giden Efrenccedil tuumlccarı getuumlrduumlkleri ve alup goumltuumlrduumlkleri emtia ve eşyalarından

Franccedileluumller misilluuml yuumlzde uumlccedil guumlmruumlk verduumlkten sonra ziyade muumltalebesiyle rencide ve

remide olunmayalar deyuuml ahitnacircme-i huumlmayunda mestucircr ve mukayyed olup muumlteaddit

evacircmir-i aliyye şeref-suducircr olmuş iken İzmir guumlmruumlk emini olanlar şurucirct-ı merkucircmeye riayet

etmeyuumlp İzmirrsquode mukicircm Efrenccedil taifesinden Portekiz tuumlccarı Yahudilerinin Franccedile padişahı

bayrağı ile vilayetlerinden şeriklerinin goumlnderdikleri ve İzmir iskelesinden Franccedile diyarına

goumlnderdikleri emtia ve eşyalarından hilacircf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ve mugacircyir-i evacircmir-i aliyye

yuumlzde uumlccedilten ziyade guumlmruumlk mutalebesiyle rencide ve remide olundukların bildiruumlp ahitnacircme-

i huumlmayun mucirccebince amel olunmak bacircbında huumlkm-i huumlmayunum reca etmeğin divan-ı

huumlmayunda mahfuz olan ahitnacircme-i huumlmayuna muumlracaat olundukta acircsitane-i Saacircdette elccedilileri

ve konsolosları ve kethuumldaları olmayan Portukal ve Ccedileccedilile() ve Katalan ve Messina ve

Ancona ve sair harbicirc taifesinden sFranccedile padişahı bayrağı altında kadimden geldikleri uumlzere

ihtiyarları ile gelenler kenduuml hallerinde olup sulh u salaha mugacircyir vaz u hareket

kenduumllerden sacircdır olmadıkccedila sair Fransızlar gibi guumlmruumlklerin veruumlp kimesne dahl eylemeye

deyuuml Franccedileluumlye ilsquotacirc olunan ahitnacircme-i huumlmayunda mestur ve mukayyed bulunmağın Frnaccedile

bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr Portekiz tuumlccarı Yahudileri ve Portekizrsquode olan

şeriklerinin metaı olduğu vacircki ise hilaf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ziyade guumlmruumlk muumltalebesiyle

taaddi olunmamak bacircbında fermacircn-ı acirclicirc-şacircnım sacircdır olmuştur buyurdum ki huumlkm-i şerifim

vusucircl buldukta bu bacircbda sacircdır olan fermacircn-ı celiluumlrsquol-kadrim mucirccebince amel dahi vech-i

meşrucirch uumlzere Franccedile bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr Portekiz tuumlccarı Yahudileri ve

Portekizrsquode olan şeriklerinin metaı olduğu vacircki ise hilacircf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ziyade

guumlmruumlk muumltalebesiyle taaddi olunmayup min-balsquod ahitnacircme-i huumlmayuna ve emr-i şerifime

mugacircyir taalluumll ve taaddi ettirmeyesin şoumlyle bilesin alacircmet-i şerife itimat kılasın Tahricircran ficirc

evacircil-i şehr-i Ramazanirsquol-muumlbarek sene semacircn ve erbaicircn ve mie ve elf (Hicricirc Ramazan

Be-mahrusa-i Kostantiniyye

ek s 11

BOA CML Dosya No 761 Goumlmlek No 31010 Tarih 29Z1134

ek s 12

Tercuumlmesi

Mukacirctaa-i Nezaret-i Maacircdin Selanik an evvel-i Mart sene 1133 der-uhde-i Ali

Ficirc sene

3203600

0400000

---------- tebdil bacirc-telhis ve fermacircn-ı acircli

2803600

An-macircl-i

Bedel-i mezkucircr malsquoden-i mezbucircre

Macircl-i

(Rakamlar)

Macircl-i kacircbız-ı malsquoden

1289755

Selanik kurbuumlnde vacircki Sidre kuyusu madeni mukacirctaasının senede otuz iki () akccedile

malı olup birkaccedil sene nacirc-fuumlruht kalup emanet verilmekle kuyularda cevher kalmayup alacirc-

hacirclihicirc terk olundukta tedenni bulduğu zahir olduğundan muumlceddeden uumlccedil kuyu hafr ve

kadimden tathir olan kuyular ile sekiz kuyu işleduumlp kuyuların hafr ve tathirine gidecek

masrafı mukabili doumlrt yuumlk bin akccedilesi tenzil olunup yuumlz otuz bir senesinden uumlccedil sene bir tahvil

ile merkucircm Ccedilavuşzade Ali Ağarsquoya deruhte ve berat veriluumlp merkucircm dahi cevher zuhuru

uumlmidiyle muumlceddeden kuyuları hafr ve ziyade akccedile sarf eduumlp iki senede zuhur eden cevher

ekall-i kalicircl olduğundan ziyade zararı olup ldquoMuumlceddeden kuyu hafr edemem acirchara

verilsuumlnrdquo deyuuml istidlsquoacirc-yı merhamet eylemeğin mukacirctaa-i mezbucircr yuumlz otuz bir senesinden uumlccedil

sene bir tahvil ile veriluumlp iki senesini zapt ve tahvili mucirccebince bir sene dahi kalup acirchara

verilmesine imkacircn olmakla muumlceddeden kuyu hafr eylemeyuumlp kuyumdan olan kuyuları

işleduumlp cevher ihraccedil ve mal-ı iltizamı olan yirmi sekiz yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedilesi iccediluumln eda

ve hesabın goumlrmek uumlzere yuumlz otuz uumlccedil senesi merkucircm Ali Ağarsquoya deruhte ve şurucirct-ı mezkucircre

ile beratı verildiği defterde mestucircr ve mukayyeddir

Telhis mucirccebince şurucirctuyla malikacircne berat verilmek buyruldu

Arz-ı bende-i bicirc-miktar budur ki

Selanik kurbuumlnde vacircki ldquoSidre Kapsirdquo madeni nezaretinin yirmi sekiz yuumlk uumlccedil bin altı

yuumlz akccedile malı olup otuz doumlrt senesi zaptı henuumlz kimseye deruhte olunmadığı kalemden ihrac

olunmuştur Malsquoden-i mezkucircr Selanik kurbuumlnde olup kenduumllere her vechile muumlnasip olmağla

beş bin kuruş muaccele ile kenduumllere malikacircne verilmek recasına Selanik guumlmruumlğuuml eminleri

istidlsquoa ederler Ficirc nefsirsquol-emr malsquoden-i mezkucircr malikacircne verildiği surette avn-i Hakk ile

nizamını bulacağı zacirchir olmağla otuz doumlrt senesinden malikacircne verilmek kacircimesi verilmek

bacircbında emr u ferman devletluuml saadetluuml sultanım hazretlerinindir İmza

ek s 13

BOA EV HMHd Dosya No 177 Tarih 22B1076

ek s 14

ek s 15

ek s 16

ek s 17

ek s 18

Tercuumlmesi

Tacircbi-i muhassıllık-ı Selanik

An-ziyacircde-i

Hazicircne-i kuumlbracirc-yı evkacircf merhucircm Aden Orloy Beg der-Selanik ficirc Receb sene 1088 be-cihet-i

muumlhimmacirct-ı ocaklık-ı ccediluka-i yeniccedileriyacircn-ı dergacirch-ı acircli der-uhde-i Mustafa Efendi() dacircde

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

muumlhimmacirct-ı ocaklık-ı ccediluka-i yeniccedileriyacircn-ı dergacirch-ı acircli der-uhde-i Mehmed Efendi() hellip

dacircde

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

muumlhimmacirct-ı ocaklık-ı ccediluka-i yeniccedileriyacircn-ı dergacirch-ı acircli der-uhde-i Abduumllbaki Ağa muhassıl-

ı() Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

muumlhimmacirct-ı ocaklık-ı ccediluka-i yeniccedileriyacircn-ı dergacirch-ı acircli der-uhde-i hellip dacircde muhassıl-ı()

Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

Defter-i mezbucircr dergacirch-ı acirclicirc yeniccedileriler ccedilukalarına ocaklık olup bin doksan iki senesi

mahmucircl olmak uumlzere tezkire-i hellip başka yerlere veriluumlp ocaklık da reflsquo olunmuştur

Kalem-i Haracircc

ek s 19

Muhassıllık-ı Selanik

An-vacirccib-i

Sene 1088 der-uhde-i Mustafa Ağa an C() 48

hellip Akccedile

32847 11447388

Zahr-ı fermacircnda kalemiyyesi mulsquotacircd uumlzere alınmıştır deyuuml sahh olunmuştur

An-vacirccib-i

Sene 1089 der-uhde-i Mehmed Efendi hellip() dacircde

hellip Akccedile

32847 11447388

Zahr-ı fermacircnda mulsquotacircd uumlzere kalemiyyesi alınmıştır deyuuml sahh olunmuştur

An-vacirccib-i

Sene 1090 der-uhde-i Mehmed Abduumllbaki Ağa an C() 72

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

Zahr-ı fermacircnda mulsquotacircd uumlzere kalemiyyesi alınmıştır deyuuml sahh olunmuştur Bunun hellip

ziyacircde olduğu Haseki Sultan karyeleri gelmiştir

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 5 11516031

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

1151603

+ -----------

12667634

Zahr-ı fermacircnda mulsquotacircd uumlzere kalemiyyesi alınmıştır deyuuml sahh olunmuştur Temmuz ayı()

kalemiyyesi alınmıştır Osman Efendi de malsquolucircmdur Fermacircn saacircdetluuml sultacircnım

hazretlerinindir

ek s 20

NUuml Tez Kapak

NUuml iccedilindekiler

NUuml TEZ

NUuml-EKLER-

YEMİN METNİ

Doktora Tezi olarak sunduğum ldquoİzmir ve Selanik Liman Kentlerinin Gelişim

Suumlreccedillerinin Karşılaştırmalı Analizi (1650-1750)rdquo adlı ccedilalışmanın tarafımdan

akademik kurallara ve etik değerlere uygun olarak yazıldığını ve yararlandığım

eserlerin kaynakccedilada goumlsterilenlerden oluştuğunu bunlara atıf yapılarak

yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım

07122012

Neslihan UumlNAL

OumlZET

Doktora Tezi

Neslihan UumlNAL

kıyaslanmaktadır

ABSTRACT

Doctoral Thesis

Neslihan UumlNAL

carried out

(1650-1750)

İCcedilİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI ii

YEMİN METNİ iii

OumlZET iv

ABSTRACT vi

KISALTMALAR xiii

EKLER LİSTESİ xx

GİRİŞ 1

111 Kent Olgusu 20

1211 Adam Smith 25

1212 Karl Marx 25

1214 Max Weber 27

İZMİR KENTİ

2121 İzmir Adı 68

221 İdari Yapı 98

233 Ticaret 116

23331 İthalat 129

23332 İhracat 133

24 SOSYAL HAYAT 152

SELANİK KENTİ

333 Ticaret 241

33321 Yahudiler 246

33322 Rumlar 248

33331 İhracat 250

33332 İthalat 256

34 SOSYAL HAYAT 262

SONUCcedil 282

KAYNAKCcedilA 290

KISALTMALAR

Bkz Bakınız

CEV Cevdet-i Evkaf

CMF Cevdet-i Maarif

CML Cevdet-i Maliye

Der Derleyen

H Hicri

Haz Hazırlayan

Merkezi

Krş Kuruş

M Miladi

La Mediterranee

Sad Sadeleştiren

S Sayfa

SS Sayfa sayısı

Vol Volume

Yay Yayınları

Vb Ve benzeri

Vs Vesaire

TABLOLAR LİSTESİ

1688-1740 s99

(1706-1707) s131

(1700-1754) s138

Sahipleri (1694-1768) s197

(1697 ve 1771 Yılları) s225

(1722-1750) s253

RESİMLER LİSTESİ

EKLER LİSTESİ

GİRİŞ

2007 s211

yoğunlaştı

şekillendi

oldu12

oumlrneklerdir31

37 Taş ss 5ndash6

oumlneme sahiptir

(Levanten Duumlnya)

getirmektedir 47

yapan bir eserdir

dokuları 57

Kentin Coğrafyası

Siyasi Durum

66 Black p105

aynen yayınlamak

111 Kent Olgusu

81Holton s13

goumlstermektedir

Yay Ankara 1995 s79

97Holton s20

102Kaygalak s44

1211 Adam Smith

1212 Karl Marx

103Holton s 53

ifade etmektedir

oumlzelliklerdendi

(11112009) pp 3 ndash 6

gelişmelerdi

1214 Max Weber

gerekmekteydi109

Bir kale

Bir pazar

youmlnetilme

İstanbul 1995

yokluğudur112

1215 Gideon Sjoberg

3 Sanayi kenti

112Baechler s102

sahiptirler

gerektirmez

Orta sınıf yoktur

115Febvre s75

117Baechler s107

goumlrevi yaptı119

119 Dobb s70

İstanbul 2000 s21

122 Baechler s20

125 Baechler s21

127 Dobb s17

gerekirrdquo

izlemiştir130

128 Dobb s381

129 Dobb s455

şoumlyledir

133Holton s118

135Holton s 119

Marsilya

550000

Londra

Dublin

Edinburg

Norwich

Bristol

Amsterdam

Leiden

Rotterdam

Haarlem

550000

210000

İstanbul

Kahire

İzmir

Edirne

Bağdat

Buumlkreş

Belgrat

Selanik

700000

175000

135000

Napoli

Palermo

Milano

Madrid

Sevile

Bruumlksel

Antwerp

Meksiko City

Potosi

Puebla

207000

124000

113000

105000

Almanya Portekiz

188000

Avusturya Rusya

Viyana

105000

Moskova 114000

Ccedilin Japon

Hangchow

Kanton

Soochow

Nankin

Wuchang

Kingtehchen

Niaghsia

650000

303000

200000

167000

140000

110000

100000

Yedo (Tokyo)

Kanazawa

688000

380000

350000

Pyongyang

158000

Ahmedabad

Aurangabad

Srinagar

380000

200000

150000

125000

100000

Benares

Pers Tayland

İsfahan

Tebriz

Kazvin

350000

Ayuthaya 150000

Londra

Dublin

Glasgow

Edinburg

Glasgow

Liverpool

Birmingham

861000

165000

Lucknow

Murshidabad

Benares

Hyderabad

Kalkuumlta

Bombay

Surat (Guumlcerat)

Madras

240000

190000

179000

175000

170000

162000

140000

120000

110000

106000

Hollanda Rusya

Amsterdam

Roterdam

195000

Moskova

St Petersburg

248000

220000

Lizbon

237000

Viyana

Venedik

231000

146000

136Berry p28

139Berry p30

İstanbul

İzmir

Edirne

570000

125000

Nagoya

Kanazawa

685000

383000

377000

Fransa İspanya

Bordeaux

Marsilya

Nantes

547000

111000

Madrid

Barselona

Sevilla

182000

113000

Manila

128000

Napoli

Palermo

Milano

430000

142000

135000

122000

Berlin

Hamburg

Varşova

172000

117000

Pyongyang

194000

Kanton

Hangchow

Soochow

Kingtehchen

Wuchang

Tientsin

Foshan

Chengdu

Langchow

Changsha

Ningpo

Kaifeng

Hsuchow

1100000

800000

387000

243000

224000

164000

160000

130000

124000

Ujjain

Ahmedabad

Baroda (Vadodara)

Jodhpur

Bharatpur

Nagpur

140000

100000

143Selen s544

Rus kentleri

bir yol ağı 153

1994s 101

165 Doğru s 226

BAKIŞ

(1500-1914) s138

engellediler 182

179 Beaud s33

181 Beaud s42

1985 ss207 ndash 208

goumlruumllmektedir

195 Pamuk 1500-1914 ss142 ndash 143

değildir

85000203

goumlruumllmektedir

Tablosu 1683-1738 (H 1094-1150)

1683 392847320 324566230 358506410

1684 518681680 525165640 532268600

1685 569689620 503414473 393929710

1686 462550455 468816574 441694756

1687 256019979 290613078 243276836

1688 685181191 533496225 744425605

1689 432774959 338808866 558482754

1690 489219715 482280387 418728498

1691 498672835 581820488 256620099

1692 511849260 423199440 536279688

1693 520895870 514363081 650531231

1694 371853503 359464730 622182030

1695 413646603 348994230 744404125

1696 616362557 707912299 835673193

1697 682764980 662459720 -

1698 567924220 633764150 884071590

1699 514384380 519156010 767284800

1700 490530850 353397370 727907990

1701 499385440 675298503 785444430

1702 472718830 467172850 848565830

1703 485106110 562998500 541594760

1704 927574890 931486940 874335940

1705 600312080 594605490 642635430

1706 512974310 522217110 593431730

1707 620542660 496365410 472662960

1708 577035670 423181370 447226460

1709 671736380 409085740 483913790

(-) Veri yok

1710 515760830 438721190 572444590

1711 429656440 496261200 695822810

1712 481733400 893908640 726440990

1713 818604310 797437480 793450020

1714 723595780 715156400 557295740

1715 1064320300 819059880 765355540

1716 865742040 645327699 758136487

1717 1072828800 1211826500 1061333100

1718 694111390 953113800 1333470400

1719 895867920 776929120 1198374400

1720 764445610 912999840 929408950

1721 726128510 - 683884440

1722 674628990 531088700 -

1723 768279430 533975760 -

1724 749300050 567026030 613311561

1725 632783090 700868100 881260820

1726 689821690 812345630 860645380

1727 816034640 873233650 737326450

1728 748790710 983746870 827316610

1729 666707790 599596620 654668470

1730 981311980 939203700 791278510

1731 847476080 648645850 797808790

1732 2490181700 2848674200 781499490

1733 1657388600 1688587100 785908400

1734 1298814997 1592204890 1155207600

1735 1371404600 1377107900 1095312900

1736 1090677100 1164289700 1150840300

1737 1072590200 1027885600 1043880100

1738 1084306200 1115432100 1171589900

1739 1370356125 813873650 892986290

Yıllar Gelir Gider

170102

170405

171011

176162

985272800

1045113500

1084097150

1285719000

1374128150

1451428850

1448838250

1480966650

1009482400

1084789250

833904100

927800000

1425547000

1406478850

1580825000

1869333650

alınmaktaydı219

225 Doğru s 228

226 Doğru s 151

Liman 1604-1605 1605-1606 1606-1607

İzmir 981854 1171958 1332733

Urla 112523 105500 103423

Kuşadası 33402 55458 48012

Balat 6000 5200 6000

Foccedila 135434 155378 158434

Sant 12500 17500 17500

Mirdoğan 4000 4000 4000

İpsala 35000 30000 60000

Musabey 102 102 102

Koyun 1200 1200 1200

Toplam 2424615 2442601 2344698

gerekmektedir229

ndash 63

İZMİR KENTİ

21 FİZİKİ YAPI

211 Coğrafi Konum

2121 İzmir Adı

İzmir 2002 s 21

(20082011)

yapılmıştı279

Resim 1 Sancak Kale

ndash 24

Kaynak Baykara s145

almaktaydı294

Keten Hanı

Camii307

yoluna gidildi

2002 ss1 ndash 26

Adı Mevki

Abdi Ağa Camii

Ali Yazıcı Camii

yuumlzyıl)

Hacı Mustafa Camii

Hacı Yusuf Camii

Hasan Hoca Camii

Mustafa)

Odunpazarı Camii

Yalı Camii (1754)

Medreseler

Mektepler

Vakfı 323

Kaynak Kiray s 162

şunlardır329

29Ş1158

221 İdari Yapı

1688-1702 1717-1730 1731-1740

1-Merkez (Gelibolu)

2-Rodos

3-Değirmenlik ve

Mesenturi

4-Sığla

5-Andıra

6-Senturin

7-Nakşa Berre

8-Limni

9-Kavala

10-Midilluuml

11-Sakız

12-Eğriboz

13-Mezistre

14-İnebahtı

15-İskenderiyye

16-Dimyad

1-Merkez

2-Kavala

3-Ağriboz

4-İnebahtı

5-Sığla

6-Kocaeli

7-Karlıeli

1-Merkez (Gelibolu)

2- Değirmenlik ve

Mesenturi

3- Sığla

4- Karlıili

5- Senturin

6- Nakşa Berre

7- Kavala

8- Eğriboz

9- İnebahtı

10-Mora

11-Mezistre

12-Kocaili

değildir347

Faikpaşa 45 70

Toplam 206 307

Ermeni 352

1631 667 166 89 79 -

1675 545 182 - 273 -

1699 582 333 16 61 08

1702 552 368 07 66 07

1720 769 124 92 15 -

1731 667 160 93 88 -

1739 850 80 20 50 -

D Arvieux 1653 60000 - 7000 - - 90000

Tavernier 1656 60000 15000 7000 8000 - 90000

Spon 1675 30000 10000 - - - 55000

Lebruyn 1678 - - - - - 80000

Careri 1693 - - - - - 50000

Montraye 1699 14000 8000 1500 400 200 24000

Maccas Leon 1700 - - - - - 30000

Tournefort 1701 15000 10000 1800 200 200 27000

Lucas 1714 60000 20000 - 8000 - 100000

De Saumery 1723 - - - - - 300000

Ch Saintmaure 1725 50000 8000 4500 - - 60000

Tollot 1731 50000 12000 7000 7000 - 76000

Thompson 1733 15000 10000 2000 600 400 28000

Pococke 1737 80000 10000 6000 2000 - 100000

Riedesel 1768 - - - - - 120000

Ch Couffier 1776 65000 21000 10000 6000 200 102000

Sestini 1778 97000 30000 12000 8000 3000 150000

Miranda 1786 - - - - - 150000

Dallaway 1794 - - - - - 100000

1729 1588 13551

1730 1703 -

1731 1631 11206

1732 15825 -

1733 1588 -

1736 1517 11371

1740 1588 13551

1741 1588 13551

1742 1588 -

1743 1453 -

1759 1588 -

1761 1588 -

1769 14775 10180

1775 14775 10180

1778 1476 10180

1794 1408 -

23 EKONOMİK HAYAT

başlandı 375

ss 271ndash272

232 Kent Ekonomisi

1716 27210

1717 271723

1718 2141139

1719 474868

1720 2901255

1721 9589674

1722 13869732

1723 3816689

şoumlyledir

1743 743317 162947

1744 780616 238310

1745 757185 229662

1746 731473 170035

1747 735351 179734

1748 726498 180795

1749 769878 197245

1750 791323 174887

1751 822347 178586

1752 881262 196653

1753 862343 210246

1754 576404 139642

1645 Sabunhane 3

1671 Debbağhane 7

1678 Mumhane 2

16851686 ve 1686 1687 3144 1572

1694-1695 22485 2075

169495 169697 ve 169798 5422 1807

1698-1699 2081 2081

233 Ticaret

201890 p 661

313 Pınar s 69

konumda bıraktı

1703 8 1 6

1730 8 6 7

1754 5 3 6

1757 4 5 10

1774 4 7 7

1789 6 6 9

2005p88

bir sonucudur 419

1700-1704 7879476 9 2013677 228 20274482 23

1705-1709 709189 106 1125263 168 1719940 256

1710-1714 1025027 85 2074014 171 2516105 21

1715-1719 1144768 8 2104835 145 2725122 19

1720-1724 1236850 115 1356293 126 1735940 16

1725-1729 967277 66 1637593 112 1709248 116

1730-1734 765904 63 1633544 135 20484174 17

1735-1739 831139 61 17791972 131 1919216 141

1740-1744 719146 5 24782294 177 18744764 134

1745-1749 11104694 9 2877267 233 1747065 14

1750-1754 8425554 4 5088879 23 25322592 114

1755-1759 4192172 32 50122094 379 13122974 10

1760-1764 991504 62 5892534 369 10748205 67

1765-1769 794789 3 9764243 37 28271472 11

1770-1774 18656302 78 74543295 315 - -

1775-1779 10122192 47 8500862 39 20577545 94

1786-1789 25539655 7 14433890 383 2843851 75

1700-1702 791785 dolar 3509757 dolar

1718-1720 1158922 dolar 6615899 dolar

1736-1738 679342 dolar 4555548 dolar

1749-1751 3195408 205 23594493 151 3673111 232

1752-1755 3324321 216 1572595 102 4479308 29

zarar etmişti 425

gibidir

1763-1765 3650941 192 2245752 118 56317303 30

1766-1769 3517418 181 18803445 97 6292676 324

1776-1779 33693472 198 14118972 83 58012052 342

1786-1788 4644486 26 1444122 8 5504273 31

Yuumlzyıldan s 74

taşımaktadır 427

Fransa 143

İngiltere 6

Hollanda 17

Venedik 4

Toskana 18

Dubrovnik 37

İsveccedil 14

Toplam 239

Ticareti) s184

Fransa 6

Britanya 5

Hollanda 9

Venedik 1

Prusya 1

Avusturya 1

Danimarka 1

İsveccedil 8

Sicilya 4

Toplam 36

23331 İthalat

ulaşabildi 449

Yıl Miktar

1666-1671 82032

1672-1677 120451

1678-1683 117914

1684-1690 105256

1695-1702 131870

1705-1712 122253

1712-1717 80268

kgdır454

F 3 T 29 K 1862

F6 T 145 Zenbil 27 K 9883

F 5 T 30 K 2280

Ferde 3 T 39 K 2764

T 40 K 2784

F 5 T 87 K 5300

F 56 T 73 K 11289

F 12 T 34 K 3376

F 5 T 63 K 4535

F 9 T 45 K 4341

Yekucircn

(Yuumlzde olarak)

1721 575 - 9 194 71

1734 55 2 23 314 14

1749 375 24 43 453 42

1750 484 7 8 18 11

1751 42 104 94 84 154

1752 452 95 91 152 31

1753 543 125 102 13 5

1754 431 84 83 17 7

1755 494 84 3 133 8

1756 425 55 41 25 6

1759 622 35 11 20 52

1760 73 5 3 12 2

1761 76 21 21 72 2

1762 70 52 24 144 12

1763 62 9 8 18 77

1764 32 10 19 145 9

1765 412 101 35 10 2

1766 433 173 34 173 61

1767 39 113 82 13 10

1768 422 185 6 103 12

1769 39 221 36 45 8

1770 335 19 4 12 72

23332 İhracat

1700 98118 55 171706

1701 268182 62 545303

1702 32922 55 57613

1703 84834 415 134320

1704 76482 420 114723

1705 44150 45 62545

1706 80505 4 107340

1707 91590 45 101419

1708 43700 45 61908

1709 73752 410 110628

1710 11355 410 17032

1711 31115 5 51851

1712 103738 510 190186

1713 100597 5 167661

1714 158182 6 316364

1715 14058 55 24569

1716 141136 3 141136

1717 - - -

1718 18684 8 49824

1719 - - -

1720 - - -

1721 702 15 3510

1722 - - -

1723 - - -

1724 16363 9 49089

1725 9314 8 24837

1726 17725 610 38404

1727 20495 7 47821

1728 13167 6 26334

1729 16274 6 32548

1730 700 7 1633

1731 - - -

1732 - - -

1733 14205 710 35512

1734 - - -

1735 - - -

1736 - - -

1737 - - -

1738 27109 8 72290

1739 29815 8 77106

1740 29446 8 78552

1698 115147 690720 1719 109941 747592

1699 243710 1475288 1720 399688 2717872

1700 245948 1672440 1721 - -

1701 308099 2095072 1722 374401 2545920

1702 239047 1625520 1723 346120 2353616

1703 64533 438824 1724 245411 1668792

1704 375980 2556424 1725 251136 1707728

1705 93432 131496 1726 240567 1635856

1706 252016 1713704 1727 - -

1707 9261 62976 1728 260243 1769656

1708 265768 1807224 1729 177577 1207520

1709 443270 3017632 1730 229420 1468288

1710 369 2504 1731 240231 1537344

1711 451100 3067480 1732 34081 231744

1712 - - 1733 262540 1785272

1713 473156 3217456 1734 274720 1868096

1714 174866 1189088 1735 106401 723528

1715 274231 1864768 1736 277976 1550232

1716 104697 711936 1737 87774 596856

1717 342825 2331208 1738 186634 1485112

1718 333985 2271096 1739 170391 1158656

1740 - -

1700-1702 7333 98333

1750-1754 540333 79333

İzmir s522

edildi465

1786-1789 2307666 650333

Sayı 32 2005 s199

1700 24 29 11 16 143 14

1701 165 58 1 104 8 1

1702 121 52 1 62 13 3

1703 261 41 45 7 8 2

1704 334 212 10 82 281 23

1705 153 173 7 154 13 7

1706 133 214 61 14 16 7

1707 4 312 12 94 21 42

1708 5 243 - 4 244 1

1709 93 43 - 3 19 3

1710 122 10 1 2 244 3

1711 39 171 1 04 193 2

1712 362 22 4 01 15 2

1713 182 284 6 24 20 31

1714 10 - 12 32 125 -

1715 62 8 101 43 302 4

1716 - 54 7 01 19 51

1717 26 172 03 02 221 23

1718 214 19 9 4 224 14

1719 201 20 211 2 17 1

1720 - - 41 03 - -

1721 4 05 10 04 1 1

1722 473 14 1 12 241 43

1723 30 71 1 02 194 5

1724 313 63 7 04 143 64

1725 21 4 172 34 231 5

1726 221 12 10 6 151 2

1727 34 6 133 14 92 23

1728 261 6 171 4 13 6

1729 271 - 21 44 144 -

1730 34 1 21 03 353 73

1731 271 41 19 3 75 2

1732 365 - 271 45 14 3

1733 311 6 15 32 163 23

1734 15 3 23 - 11 1

1735 40 13 175 04 225 03

1736 413 24 25 1 7 1

1737 - - - - - -

1738 17 12 355 6 123 14

1739 343 152 175 1 12 1

1740 46 12 7 03 114 25

1741 332 16 8 51 8 15

1742 45 15 11 1 11 2

1743 32 41 23 13 18 23

1744 - 52 - - 5 01

1745 304 04 52 02 32 02

1746 35 16 403 11 9 05

1747 281 2 302 05 285 05

1748 19 21 32 - 32 04

1749 29 103 151 1 22 1

1750 244 6 39 61 16 1

şoumlyledir

1751 301 1 28 7 21 1

1752 193 6 41 1 212 02

1753 28 135 23 05 25 02

1754 28 22 294 82 21 02

1755 234 05 285 112 25 02

1756 18 34 42 78 335 04

1757 355 2 38 15 12 05

1758 432 25 225 14 205 02

1759 432 5 18 8 11 1

1760 373 9 19 11 175 02

1761 12 10 42 23 5 004

1762 84 9 385 19 62 02

1763 16 43 43 164 12 02

1764 17 45 474 13 101 05

1765 5 6 47 21 2 -

1766 113 81 364 25 11 001

1767 12 3 421 314 94 01

1768 232 63 28 212 11 01

1769 265 111 214 181 17 02

1770 21 34 291 20 15 04

1771 126 6 312 271 11 02

1772 17 5 21 162 115 03

1773 15 8 15 222 7 01

1774 13 63 305 21 51 04

1775 10 5 49 16 8 005

1776 13 14 442 14 115 004

1777 92 4 561 135 10 02

1778 9 3 40 22 123 1

1779 8 3 464 25 101 05

1780 12 102 413 144 151 02

1781 91 4 513 16 10 02

1782 55 7 57 103 145 -

1783 12 12 414 12 155 02

1784 10 43 503 12 151 04

1785 12 02 50 143 8 1

1786 17 42 43 13 12 03

1787 7 1 551 10 134 03

1788 6 102 48 132 9 04

1789 9 4 453 20 14 03

2008 s 227

niteliktedir

başladı488

Huumlkuumlm No 73

Huumlkuumlm No 181

24 SOSYAL HAYAT

gruplardı504

Ankara1999 s 210

Tarih 08Ra1169

Review Vol 40 No 160 1925 p 540

bulunmaktaydı526

olaylardı

tarihlidir 549

yandırdquo 551

arasındaydı553

olundu564

568 Tavernier s 118

oumllduumlrduuml570

gelişmeler oldu

SELANİK KENTİ

31FİZİKİ YAPI

311 Coğrafi Konum

olurrdquo 590

getirmektedir597

soumlylemektedir598

607 Castellan s 17

anılmaktadır

611 Baxevanis p 3

1986 p 125

etti617

616 Burton p 10

619 Lemerle s 111

2003pp 205 ndash 223

heyete

629 Risal p 91

Yahudiler 930 3174

630 Risal p 92

994-9981586-1590 10011592 ve 1002-10031593-1594 yıllarında

635 Oumlndeş s10

636 Risal p 94

(Via Egnatia) s235

vardırrdquo 648

İstanbul 2007 s 41

646 Ak s 167

657 Oumlndeş s 13

667 Ak s 167

1440 ndash 1443

Kısım) s 548

1706 (1118)

Tarih Vakıflar

kuruştur

Camileri Loncalar

Selanikli

Yoksullar

Kutsal Kentlerdeki

Yoksullar

28 30 8 19 4

Vakıf

Goumlrevlileri

Goumlrevliler

Kurucuların

Soyundan

Olanlar

97 76 10 10 7 5 5

(Korfu) 700

Musa Baba Aya Sofya

Hamza Beg Balat

Tarakcı Timurtaş

Astarcı Sulu Paşa

Thessaloniki p 83

321 İdari Yapı

oturmaktadır718

1677 Mustafa Ağa 32847 11447388

1678 Mehmed Efendi 32847 11447388

1680 Mehmed Efendi 33025 11516031

1681 Mehmed Efendi 330255 11516031

4 Yanya 13 Prizren

721 Castellan s 135

vilayet oldu725

gibidir726

Taksimatı s 94

725 Akın s 70

11142 2

Yekucircn

Cebeli Nefer 27

İstanbul 9517 582 5162 316 1647 102

Edirne 3338 821 522 128 201 51

Selanik 1229 252 989 205 2645 543

Saraybosna 1024 100 - - - -

Larissa 693 902 75 98 - -

Serez 671 613 357 328 65 59

Manastır 640 750 171 202 34 48

Uumlskuumlp 630 748 200 237 12 15

Sofya 471 664 238 336 - -

Atina 11 05 2286 995 - -

Niğbolu 468 377 775 623 - -

Tırhala 301 363 343 415 181 222

yangınlardı734

Castellan s 137

Yahudiler 2945 2274 16999

TOPLAM 4711 79 3507 27141

Toplam 1693 549 324

Cemaatler 1478 1530 1613

Muumlsluumlman

T 773 T 1090

73 M M 118 M 152

Hıristiyan

T 1275 T 1047 T 561

M 48 M 136 M 982

Yahudi

2645 H 5924

2933 H

6398 M 2270

Toplam

2137 H

4465 H

4584 H

100 121 M 254 M 3404 M

şunlardır 740

Toplam 2918 2220

Manastır 7 -

Pirlepe 13 -

Florina 36 -

Şerfice 33 -

Fenar 23 -

Badracık 5 -

Ccedilatalca 60 -

Yenişehir 113 -

Kelemeriye 35 6

Pırnar Dağı 8 -

Yenice-i Vardar 2 -

Avret Hisarı 48 -

Usturumca 28 -

Temur Hisar 8 -

Filibe 10 -

Yenice-i Zağra 1 -

Haskoumly 1 -

Lofccedila 3 -

Yanbolu 1 -

Tatar Pazarı 7 -

Pravadi 3 -

Silistre 22 -

Varna 4 -

Hırsova 2 -

Şumnu 2 -

Ccedilernova 4 -

Tırnova 3 -

Siroz - 1

Karadağ - 17

Eğri Bucak - 14

- - 12

Pravişte - 10

Beğ Şehri - 48

Doğan - 24

TOPLAM 492 162

kişiydi753

33 EKONOMİK HAYAT

da devam etti

758 Mazower s 69

edildi764

oldu767

Harcı) s 15

şunlardı 770

uzaklıktaydı

tuumlccar vardı775

332 Kent Ekonomisi

akccedile idi776

şoumlyledir 777

1707 15000 krş 3500

1713 15000 krş -

1716 17500 krş -

1731 20500 krş 82100

1746 20500 krş 80000

1761 20736 krş -

Yıllar 1707 1722 1739 1746 1774

Muaccele (krş) 3500 7000 66000 80000 300000

Hacircsılatı

17763 24831 42268 45240 117100

Endeks 715 100 1702 1822 4716

şunlardı 779

778 Todorov p 100

780 Mazower s69

1697 57 13822 kıyye

1771 235 3656070 kıyye

787 Mazower s68

mahsulacirct

masrafı

maktursquolarıdır

YEKUcircN

8735 akccedile

Seng ve bakırdır

23B1115

olundu799

1754-1755 750

1755-1763 1500 (yıllık)

1763-1764 1500

1765-1766 1500

1768-1771 3000

1773-1774 2000

1780-1781 2000 (yıllık)

1781-1785 1500 (yıllık)

1793-1794 786 (yıllık)

1794-1795 1000

1686-1688 4970

1695-1696 2520

1716-1720 11000 (toplam)

1720-1723 1500

1723-1725 2000

1725-1726 3000

1728-1729 2000

1729-1734 1500

1734-1735 2000

1740-1741 1000

1741-1742 1200

1742-1751 1800 (yıllık)

1751-1754 1500 (yıllık)

Barut Sanayi s 454

Ccediluha eni 1 90

evsat 50

ednacirc 40

ednacirc 60

Uumlniformaları

Erzurum 2008 s 166

konuşmayı yaptı

1680 - 3553 741200

buyrulmaktadır826

333 Ticaret

balmumu830

Thessaloniki p 98

837 Frary p 17

sahipti 841

Maritime) p 197

33321 Yahudiler

oumlzetlemektedir

Yahudilerdi862

33322 Rumlar

860 Bkz s245

33331 İhracat

Ham Pamuk 30 908 2136

Pamuk 22 67 334 14

Mısır - 2125579

Fransa 12082 615871

Venedik 6159 167236

Dubrovnik - 413910

Napoli - 240134

Rusya - 88275

İsveccedil - -

Toplam 92477 3650905

Uumllkeler 1777-1778 1778-1779

Mısır 1676720 1489766

Fransa 299459 1634

Venedik 408495 576072

Dubrovnik 325367 345915

Napoli - -

Rusya - -

Toplam 2850484 2456784

Toplam Fiyat

1722 358864 48936 358864 48936 717728 97872

1734 224910 28917 237160 30492 462070 59409

1735 94010 11087 320810 41247 414820 52334

1736 3080 396 1140020 146574 1143100 146970

1737 769000 98883 280000 36639 1049000 135522

1738 - - 400000 52245 400000 52245

1739 34000 4455 790000 102664 824000 107119

1750 102500 19687 700000 140000 802500 159687

Toplam Fiyat

1756 142480 24934 1993200 348810 2135680 373744

1763 30496 7878 2156040 437600 2186536 445478

1764 - - 815900 292816 815900 292816

1765 13415 3577 611311 166327 624726 169904

1766 21558 5389 1384575 292244 1406133 297633

1768 22305 5762 742946 182606 765251 188368

1769 15191 3924 537706 139876 552897 143800

1770 - - 1535204 464516 1535204 464516

1771 - - 1652802 528672 1652802 528672

1776 - - 1048730 400855 1048730 400855

1777 - - 1064889 418236 1064889 418236

1778 - - 1295518 633270 1295518 633270

1779 - - 1054630 731134 1054630 731134

1780 - - 20476 10238 20476 10238

1786 - - 397186 201613 397186 201613

Yıllar İhracat

1700-1704 1933522 22

1705-1709 136309 2

1710-1714 193727 16

1715-1719 498074 34

1720-1724 282363 26

1725-1729 713106 48

1730-1734 4327804 36

1735-1739 5013392 36

1740-1744 413599 3

1745-1749 392195 3

1750-1754 13996284 63

Yıllar İhracat

1755-1759 600890 45

1760-1764 - -

1765-1769 - -

1770-1774 - -

1775-1779 - -

1786-1789 28731455 76

1686-1700 1100 - 3000 - - 900 2900

1711-1715 800 175 1550 100 625 675 2550

1736-1740 600 275 1360 700 625 1150 1430

1750-1754 400 625 2270 800 200 935 1125

1765-1769 300 1300 3700 675 075 1000 1100

1773-1777 575 1450 3300 575 275 825 1175

1785-1789 675 750 3800 475 600 900 750

300 mamul mal

(15000 kg) ham ipek

33332 İthalat

Yıllar İthalat

1749-1751 10028863 64

1752-1755 13382152 9

1700-1718 900000 818

1722-1737 1100000 100

1738-1743 1600000 1455

1744-1749 1450000 1318

Yıllar İthalat

1763-1765 10913933 57

1766-1769 14964225 77

1776-1779 22348325 132

1786-1789 1825993 102

1750-1770 3500000 3182

1771-1777 6000000 5455

1778-1787 7500000 6818

1786-1800 9500000 8636

884 Mazower s118

885 Yılmaz ss 150-151

el konulmuştu889

887 Y Aydın s 347

olabilmekteydi

34 SOSYAL HAYAT

901 Castellan s 138

907 Risal p106

919 Levy pp 721-722

927 Cooper pp 116-117

930 Groepler s 37

931 Varella s197

Kaynak Kiray s 167

934 Kiray s 76

935 Besalel s 156

936 Besalel s 163

Kentler 1731-1750 1751-1770

İstanbul 62 34

Selanik 33 39

İzmir 14 13

Kahire 1 -

Toplam 110 86

Aktaran Levy s 92

942 Freely s 255

1 ndash 18

947 Scholem s 229

gelmekteydi948

ss497-498

952 Risal p 105

1569 1587 1610 1620 1625 1734 1769 1840 1849 1877 1890 1910 ve

1917953

955 Iliadou p 26

956 Iliadou p 23

1581 1588 1609 1648 1679-1680 1687-1689 1697-1699 1708-1709 1712-1713

1718-1719 1724 1729-1730 1748 1755 1779

kaydetmektedir962

963 Risal p 103

Ankara 1981 s1413

(Sene 1126)rdquo

gitmekteydiler 978

niteliktedir 980

haline geldi

1700-1704 9 228 23 22

1705-1709 106 168 256 2

1710-1714 85 171 21 16

1715-1719 8 145 19 34

1720-1724 115 126 16 26

1725-1729 66 112 116 48

1730-1734 63 135 17 36

1735-1739 61 131 141 36

1740-1744 5 177 134 3

1745-1749 9 233 14 3

1750-1754 4 23 114 63

karar vermişlerdir

KAYNAKCcedilA

Arşiv Belgeleri

AE SMST II 1236 2070 4102 520

KKd 6691

CDRB 1476

CML 31010 3221 25340 8211 4802 7627 31649 26852 23776

ML VRD TMT d 11487

İE ADL 32

AE SAMD III 15114 11792 665 1271 14846

AE SMHD I 2870 2870 18016

İE EV 7613 248 1936 1152 1471 395 1912 1297 1307 2356 2798 659

3882 7613 1124 1206 6458 3969 4026 3865 7462 7771 3347 2316 5741

CEV 22294 24314 6981 6562 3673 28215 3952

CZB 2149 977 3374

CAS 51060 25199

C BLD 6756 250

CHR 3501 2631 8705

İE HR 1595

DBŞM MHF 74 39

CİKTS 922

İE TCT 1197

CMF 1337 7244 4592 1568

AESAMD II 803

Ankara 2002

Kitaplar

Atina1990

Ankara1994

Ankara1983

Cilt I Ankara1988

Thessaloniki 1963

İstanbul 1995

AŞ İstanbul1999

(12102006)

Leiden 2005

AŞ İstanbul 1995

İstanbul1995

Press London 2000

(1472-1909) TTK Ankara 1999

Matbaası1960

TTK Ankara 1989

İstanbul 1993

Cambridge1987

İstanbul 2008

İstanbul 2004

İstanbul 2003

İstanbul 2006

AŞ İstanbul 2007

İstanbul 1995

İstanbul 2004

Yay İstanbul 2008

İstanbul1999

Yay İstanbul 1996

İstanbul 1994

Ankara1995

İstanbul 1988

Yay İstanbul 2011

Jersey 1994

TDAV İstanbul 1993

İzmir1999

(tarihsiz)

31 İzmir 1984

Ankara 1986

İstanbul 2007

Yay İstanbul1997

İstanbul 2000

İstanbul 2008

İstanbul 2010

Ankara 1987

Yay İstanbul 2007

İstanbul1992

(1700-1820) Athens 1992

Trabzon1993

Yay İstanbul 1985

Ankara 2006

Ankara 2003

Makaleler

467 ndash 475

1991 ss 279 ndash 306

59ndash70

ss 50 ndash 60

ss 1 ndash 28

(10082012) ss 1 ndash 18

2002 pp 35 ndash 51

Vol 5 No 201890 pp 654 ndash 664

ss 210 ndash 220

1239 ndash 1251

XIV25 1982 ss 361 ndash 364

2007 ss 6 ndash 15

No2 2006 pp 271 ndash 296

2003 pp 265 ndash 278

71ndash83

ss 103 ndash 120

337 ndash 349

(25102011)

245ndash252

168ndash216

2005 pp 8 ndash 21

12ndash15

1981 ss 211 ndash 226

159 ndash 175

ss 685 ndash 695

1917 pp 161 ndash 174

36 2004 ss189 ndash 203

(4112006)

No 2 1992 pp 189 ndash 206

ss 179 ndash 192

415ndash466

ss 61 ndash 66

(2610 2011) pp 306 ndash 313

Vol12 No3 2010 pp 307 ndash 320

2000 ss 219 ndash 271

2005 ss 601 ndash 606

ss 327 ndash 341

1992 ss 261 ndash 319

139ndash146

Sayı 2 2008 ss 139 ndash 154

2001 ss 183 ndash 197

(12062009)

Tezler

İzmir1993

İzmir1991

Elazığ 2005

Ansiklopediler

(20082011)

İnternet Siteleri

httpwwwbilkentedutr

httpsiteebrarycom

httpwwwjstororg

httpmlahanasde

httpwwwpublicasuedu

httpwwwrifatbalicom

httpwwwshpltdcouk

ek s 1

Tercuumlmesi

Yazılması

18 Şaban sene 104

ek s 2

ek s 3

Tercuumlmesi

Der sene 1154

Barut-ı siyah

Kantar 1000

atik bi-ahdi ())

Der sene 1155

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1156

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1157

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1158

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1159

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1160

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1161

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1162

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1163

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1164

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

ek s 4

Der sene 1165

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1166

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1167

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Kantar 4500

------

Der sene 1168

Barut- siyah

Kantar 750

Der sene 1169

Barut- siyah

Kantar 1500

siyah kantar

------

sacircbık

Barut- siyah

Kantar 2300

------

ek s 5

Barut- siyah

Kantar 1500

Der sene 1171

Barut- siyah

Kantar 1500

Barut-ı siyah

Kantar 1421

+ 01795

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 86075

------

Der sene 1172

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

Barut-ı siyah

Kantar 3500

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 6391

-65005

ek s 6

Der sene 1173

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1174

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1175

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1176

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Kantar 6000

An-() 88982

-10891

------

Tercuumlmesi

Kuruş

4638805

Mahrucircsa

Kuruş

- 61293 ]

Kuruş

3428217

Kuruş

40927550

Yekucircn

Kuruş

2003835]

5978835

Kuruş

48533520

----4619795

Menzil

Kuruş

5978835 ebracircd

4619795 mutasarrıf

135904

106879

ek s 9

ek s10

Tercuumlmesi

ek s 11

ek s 12

Tercuumlmesi

Ficirc sene

3203600

0400000

2803600

An-macircl-i

Macircl-i

(Rakamlar)

1289755

ek s 13

ek s 14

ek s 15

ek s 16

ek s 17

ek s 18

Tercuumlmesi

An-ziyacircde-i

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

dacircde

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

ı() Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

Kalem-i Haracircc

ek s 19

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 5 11516031

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

1151603

+ -----------

12667634

hazretlerinindir

ek s 20

NUuml Tez Kapak

NUuml TEZ

NUuml-EKLER-

OumlZET

Doktora Tezi

Neslihan UumlNAL

kıyaslanmaktadır

ABSTRACT

Doctoral Thesis

Neslihan UumlNAL

carried out

(1650-1750)

İCcedilİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI ii

YEMİN METNİ iii

OumlZET iv

ABSTRACT vi

KISALTMALAR xiii

EKLER LİSTESİ xx

GİRİŞ 1

111 Kent Olgusu 20

1211 Adam Smith 25

1212 Karl Marx 25

1214 Max Weber 27

İZMİR KENTİ

2121 İzmir Adı 68

221 İdari Yapı 98

233 Ticaret 116

23331 İthalat 129

23332 İhracat 133

24 SOSYAL HAYAT 152

SELANİK KENTİ

333 Ticaret 241

33321 Yahudiler 246

33322 Rumlar 248

33331 İhracat 250

33332 İthalat 256

34 SOSYAL HAYAT 262

SONUCcedil 282

KAYNAKCcedilA 290

KISALTMALAR

Bkz Bakınız

CEV Cevdet-i Evkaf

CMF Cevdet-i Maarif

CML Cevdet-i Maliye

Der Derleyen

H Hicri

Haz Hazırlayan

Merkezi

Krş Kuruş

M Miladi

La Mediterranee

Sad Sadeleştiren

S Sayfa

SS Sayfa sayısı

Vol Volume

Yay Yayınları

Vb Ve benzeri

Vs Vesaire

TABLOLAR LİSTESİ

1688-1740 s99

(1706-1707) s131

(1700-1754) s138

Sahipleri (1694-1768) s197

(1697 ve 1771 Yılları) s225

(1722-1750) s253

RESİMLER LİSTESİ

EKLER LİSTESİ

GİRİŞ

2007 s211

yoğunlaştı

şekillendi

oldu12

oumlrneklerdir31

37 Taş ss 5ndash6

oumlneme sahiptir

(Levanten Duumlnya)

getirmektedir 47

yapan bir eserdir

dokuları 57

Kentin Coğrafyası

Siyasi Durum

66 Black p105

aynen yayınlamak

111 Kent Olgusu

81Holton s13

goumlstermektedir

Yay Ankara 1995 s79

97Holton s20

102Kaygalak s44

1211 Adam Smith

1212 Karl Marx

103Holton s 53

ifade etmektedir

oumlzelliklerdendi

(11112009) pp 3 ndash 6

gelişmelerdi

1214 Max Weber

gerekmekteydi109

Bir kale

Bir pazar

youmlnetilme

İstanbul 1995

yokluğudur112

1215 Gideon Sjoberg

3 Sanayi kenti

112Baechler s102

sahiptirler

gerektirmez

Orta sınıf yoktur

115Febvre s75

117Baechler s107

goumlrevi yaptı119

119 Dobb s70

İstanbul 2000 s21

122 Baechler s20

125 Baechler s21

127 Dobb s17

gerekirrdquo

izlemiştir130

128 Dobb s381

129 Dobb s455

şoumlyledir

133Holton s118

135Holton s 119

Marsilya

550000

Londra

Dublin

Edinburg

Norwich

Bristol

Amsterdam

Leiden

Rotterdam

Haarlem

550000

210000

İstanbul

Kahire

İzmir

Edirne

Bağdat

Buumlkreş

Belgrat

Selanik

700000

175000

135000

Napoli

Palermo

Milano

Madrid

Sevile

Bruumlksel

Antwerp

Meksiko City

Potosi

Puebla

207000

124000

113000

105000

Almanya Portekiz

188000

Avusturya Rusya

Viyana

105000

Moskova 114000

Ccedilin Japon

Hangchow

Kanton

Soochow

Nankin

Wuchang

Kingtehchen

Niaghsia

650000

303000

200000

167000

140000

110000

100000

Yedo (Tokyo)

Kanazawa

688000

380000

350000

Pyongyang

158000

Ahmedabad

Aurangabad

Srinagar

380000

200000

150000

125000

100000

Benares

Pers Tayland

İsfahan

Tebriz

Kazvin

350000

Ayuthaya 150000

Londra

Dublin

Glasgow

Edinburg

Glasgow

Liverpool

Birmingham

861000

165000

Lucknow

Murshidabad

Benares

Hyderabad

Kalkuumlta

Bombay

Surat (Guumlcerat)

Madras

240000

190000

179000

175000

170000

162000

140000

120000

110000

106000

Hollanda Rusya

Amsterdam

Roterdam

195000

Moskova

St Petersburg

248000

220000

Lizbon

237000

Viyana

Venedik

231000

146000

136Berry p28

139Berry p30

İstanbul

İzmir

Edirne

570000

125000

Nagoya

Kanazawa

685000

383000

377000

Fransa İspanya

Bordeaux

Marsilya

Nantes

547000

111000

Madrid

Barselona

Sevilla

182000

113000

Manila

128000

Napoli

Palermo

Milano

430000

142000

135000

122000

Berlin

Hamburg

Varşova

172000

117000

Pyongyang

194000

Kanton

Hangchow

Soochow

Kingtehchen

Wuchang

Tientsin

Foshan

Chengdu

Langchow

Changsha

Ningpo

Kaifeng

Hsuchow

1100000

800000

387000

243000

224000

164000

160000

130000

124000

Ujjain

Ahmedabad

Baroda (Vadodara)

Jodhpur

Bharatpur

Nagpur

140000

100000

143Selen s544

Rus kentleri

bir yol ağı 153

1994s 101

165 Doğru s 226

BAKIŞ

(1500-1914) s138

engellediler 182

179 Beaud s33

181 Beaud s42

1985 ss207 ndash 208

goumlruumllmektedir

195 Pamuk 1500-1914 ss142 ndash 143

değildir

85000203

goumlruumllmektedir

Tablosu 1683-1738 (H 1094-1150)

1683 392847320 324566230 358506410

1684 518681680 525165640 532268600

1685 569689620 503414473 393929710

1686 462550455 468816574 441694756

1687 256019979 290613078 243276836

1688 685181191 533496225 744425605

1689 432774959 338808866 558482754

1690 489219715 482280387 418728498

1691 498672835 581820488 256620099

1692 511849260 423199440 536279688

1693 520895870 514363081 650531231

1694 371853503 359464730 622182030

1695 413646603 348994230 744404125

1696 616362557 707912299 835673193

1697 682764980 662459720 -

1698 567924220 633764150 884071590

1699 514384380 519156010 767284800

1700 490530850 353397370 727907990

1701 499385440 675298503 785444430

1702 472718830 467172850 848565830

1703 485106110 562998500 541594760

1704 927574890 931486940 874335940

1705 600312080 594605490 642635430

1706 512974310 522217110 593431730

1707 620542660 496365410 472662960

1708 577035670 423181370 447226460

1709 671736380 409085740 483913790

(-) Veri yok

1710 515760830 438721190 572444590

1711 429656440 496261200 695822810

1712 481733400 893908640 726440990

1713 818604310 797437480 793450020

1714 723595780 715156400 557295740

1715 1064320300 819059880 765355540

1716 865742040 645327699 758136487

1717 1072828800 1211826500 1061333100

1718 694111390 953113800 1333470400

1719 895867920 776929120 1198374400

1720 764445610 912999840 929408950

1721 726128510 - 683884440

1722 674628990 531088700 -

1723 768279430 533975760 -

1724 749300050 567026030 613311561

1725 632783090 700868100 881260820

1726 689821690 812345630 860645380

1727 816034640 873233650 737326450

1728 748790710 983746870 827316610

1729 666707790 599596620 654668470

1730 981311980 939203700 791278510

1731 847476080 648645850 797808790

1732 2490181700 2848674200 781499490

1733 1657388600 1688587100 785908400

1734 1298814997 1592204890 1155207600

1735 1371404600 1377107900 1095312900

1736 1090677100 1164289700 1150840300

1737 1072590200 1027885600 1043880100

1738 1084306200 1115432100 1171589900

1739 1370356125 813873650 892986290

Yıllar Gelir Gider

170102

170405

171011

176162

985272800

1045113500

1084097150

1285719000

1374128150

1451428850

1448838250

1480966650

1009482400

1084789250

833904100

927800000

1425547000

1406478850

1580825000

1869333650

alınmaktaydı219

225 Doğru s 228

226 Doğru s 151

Liman 1604-1605 1605-1606 1606-1607

İzmir 981854 1171958 1332733

Urla 112523 105500 103423

Kuşadası 33402 55458 48012

Balat 6000 5200 6000

Foccedila 135434 155378 158434

Sant 12500 17500 17500

Mirdoğan 4000 4000 4000

İpsala 35000 30000 60000

Musabey 102 102 102

Koyun 1200 1200 1200

Toplam 2424615 2442601 2344698

gerekmektedir229

ndash 63

İZMİR KENTİ

21 FİZİKİ YAPI

211 Coğrafi Konum

2121 İzmir Adı

İzmir 2002 s 21

(20082011)

yapılmıştı279

Resim 1 Sancak Kale

ndash 24

Kaynak Baykara s145

almaktaydı294

Keten Hanı

Camii307

yoluna gidildi

2002 ss1 ndash 26

Adı Mevki

Abdi Ağa Camii

Ali Yazıcı Camii

yuumlzyıl)

Hacı Mustafa Camii

Hacı Yusuf Camii

Hasan Hoca Camii

Mustafa)

Odunpazarı Camii

Yalı Camii (1754)

Medreseler

Mektepler

Vakfı 323

Kaynak Kiray s 162

şunlardır329

29Ş1158

221 İdari Yapı

1688-1702 1717-1730 1731-1740

1-Merkez (Gelibolu)

2-Rodos

3-Değirmenlik ve

Mesenturi

4-Sığla

5-Andıra

6-Senturin

7-Nakşa Berre

8-Limni

9-Kavala

10-Midilluuml

11-Sakız

12-Eğriboz

13-Mezistre

14-İnebahtı

15-İskenderiyye

16-Dimyad

1-Merkez

2-Kavala

3-Ağriboz

4-İnebahtı

5-Sığla

6-Kocaeli

7-Karlıeli

1-Merkez (Gelibolu)

2- Değirmenlik ve

Mesenturi

3- Sığla

4- Karlıili

5- Senturin

6- Nakşa Berre

7- Kavala

8- Eğriboz

9- İnebahtı

10-Mora

11-Mezistre

12-Kocaili

değildir347

Faikpaşa 45 70

Toplam 206 307

Ermeni 352

1631 667 166 89 79 -

1675 545 182 - 273 -

1699 582 333 16 61 08

1702 552 368 07 66 07

1720 769 124 92 15 -

1731 667 160 93 88 -

1739 850 80 20 50 -

D Arvieux 1653 60000 - 7000 - - 90000

Tavernier 1656 60000 15000 7000 8000 - 90000

Spon 1675 30000 10000 - - - 55000

Lebruyn 1678 - - - - - 80000

Careri 1693 - - - - - 50000

Montraye 1699 14000 8000 1500 400 200 24000

Maccas Leon 1700 - - - - - 30000

Tournefort 1701 15000 10000 1800 200 200 27000

Lucas 1714 60000 20000 - 8000 - 100000

De Saumery 1723 - - - - - 300000

Ch Saintmaure 1725 50000 8000 4500 - - 60000

Tollot 1731 50000 12000 7000 7000 - 76000

Thompson 1733 15000 10000 2000 600 400 28000

Pococke 1737 80000 10000 6000 2000 - 100000

Riedesel 1768 - - - - - 120000

Ch Couffier 1776 65000 21000 10000 6000 200 102000

Sestini 1778 97000 30000 12000 8000 3000 150000

Miranda 1786 - - - - - 150000

Dallaway 1794 - - - - - 100000

1729 1588 13551

1730 1703 -

1731 1631 11206

1732 15825 -

1733 1588 -

1736 1517 11371

1740 1588 13551

1741 1588 13551

1742 1588 -

1743 1453 -

1759 1588 -

1761 1588 -

1769 14775 10180

1775 14775 10180

1778 1476 10180

1794 1408 -

23 EKONOMİK HAYAT

başlandı 375

ss 271ndash272

232 Kent Ekonomisi

1716 27210

1717 271723

1718 2141139

1719 474868

1720 2901255

1721 9589674

1722 13869732

1723 3816689

şoumlyledir

1743 743317 162947

1744 780616 238310

1745 757185 229662

1746 731473 170035

1747 735351 179734

1748 726498 180795

1749 769878 197245

1750 791323 174887

1751 822347 178586

1752 881262 196653

1753 862343 210246

1754 576404 139642

1645 Sabunhane 3

1671 Debbağhane 7

1678 Mumhane 2

16851686 ve 1686 1687 3144 1572

1694-1695 22485 2075

169495 169697 ve 169798 5422 1807

1698-1699 2081 2081

233 Ticaret

201890 p 661

313 Pınar s 69

konumda bıraktı

1703 8 1 6

1730 8 6 7

1754 5 3 6

1757 4 5 10

1774 4 7 7

1789 6 6 9

2005p88

bir sonucudur 419

1700-1704 7879476 9 2013677 228 20274482 23

1705-1709 709189 106 1125263 168 1719940 256

1710-1714 1025027 85 2074014 171 2516105 21

1715-1719 1144768 8 2104835 145 2725122 19

1720-1724 1236850 115 1356293 126 1735940 16

1725-1729 967277 66 1637593 112 1709248 116

1730-1734 765904 63 1633544 135 20484174 17

1735-1739 831139 61 17791972 131 1919216 141

1740-1744 719146 5 24782294 177 18744764 134

1745-1749 11104694 9 2877267 233 1747065 14

1750-1754 8425554 4 5088879 23 25322592 114

1755-1759 4192172 32 50122094 379 13122974 10

1760-1764 991504 62 5892534 369 10748205 67

1765-1769 794789 3 9764243 37 28271472 11

1770-1774 18656302 78 74543295 315 - -

1775-1779 10122192 47 8500862 39 20577545 94

1786-1789 25539655 7 14433890 383 2843851 75

1700-1702 791785 dolar 3509757 dolar

1718-1720 1158922 dolar 6615899 dolar

1736-1738 679342 dolar 4555548 dolar

1749-1751 3195408 205 23594493 151 3673111 232

1752-1755 3324321 216 1572595 102 4479308 29

zarar etmişti 425

gibidir

1763-1765 3650941 192 2245752 118 56317303 30

1766-1769 3517418 181 18803445 97 6292676 324

1776-1779 33693472 198 14118972 83 58012052 342

1786-1788 4644486 26 1444122 8 5504273 31

Yuumlzyıldan s 74

taşımaktadır 427

Fransa 143

İngiltere 6

Hollanda 17

Venedik 4

Toskana 18

Dubrovnik 37

İsveccedil 14

Toplam 239

Ticareti) s184

Fransa 6

Britanya 5

Hollanda 9

Venedik 1

Prusya 1

Avusturya 1

Danimarka 1

İsveccedil 8

Sicilya 4

Toplam 36

23331 İthalat

ulaşabildi 449

Yıl Miktar

1666-1671 82032

1672-1677 120451

1678-1683 117914

1684-1690 105256

1695-1702 131870

1705-1712 122253

1712-1717 80268

kgdır454

F 3 T 29 K 1862

F6 T 145 Zenbil 27 K 9883

F 5 T 30 K 2280

Ferde 3 T 39 K 2764

T 40 K 2784

F 5 T 87 K 5300

F 56 T 73 K 11289

F 12 T 34 K 3376

F 5 T 63 K 4535

F 9 T 45 K 4341

Yekucircn

(Yuumlzde olarak)

1721 575 - 9 194 71

1734 55 2 23 314 14

1749 375 24 43 453 42

1750 484 7 8 18 11

1751 42 104 94 84 154

1752 452 95 91 152 31

1753 543 125 102 13 5

1754 431 84 83 17 7

1755 494 84 3 133 8

1756 425 55 41 25 6

1759 622 35 11 20 52

1760 73 5 3 12 2

1761 76 21 21 72 2

1762 70 52 24 144 12

1763 62 9 8 18 77

1764 32 10 19 145 9

1765 412 101 35 10 2

1766 433 173 34 173 61

1767 39 113 82 13 10

1768 422 185 6 103 12

1769 39 221 36 45 8

1770 335 19 4 12 72

23332 İhracat

1700 98118 55 171706

1701 268182 62 545303

1702 32922 55 57613

1703 84834 415 134320

1704 76482 420 114723

1705 44150 45 62545

1706 80505 4 107340

1707 91590 45 101419

1708 43700 45 61908

1709 73752 410 110628

1710 11355 410 17032

1711 31115 5 51851

1712 103738 510 190186

1713 100597 5 167661

1714 158182 6 316364

1715 14058 55 24569

1716 141136 3 141136

1717 - - -

1718 18684 8 49824

1719 - - -

1720 - - -

1721 702 15 3510

1722 - - -

1723 - - -

1724 16363 9 49089

1725 9314 8 24837

1726 17725 610 38404

1727 20495 7 47821

1728 13167 6 26334

1729 16274 6 32548

1730 700 7 1633

1731 - - -

1732 - - -

1733 14205 710 35512

1734 - - -

1735 - - -

1736 - - -

1737 - - -

1738 27109 8 72290

1739 29815 8 77106

1740 29446 8 78552

1698 115147 690720 1719 109941 747592

1699 243710 1475288 1720 399688 2717872

1700 245948 1672440 1721 - -

1701 308099 2095072 1722 374401 2545920

1702 239047 1625520 1723 346120 2353616

1703 64533 438824 1724 245411 1668792

1704 375980 2556424 1725 251136 1707728

1705 93432 131496 1726 240567 1635856

1706 252016 1713704 1727 - -

1707 9261 62976 1728 260243 1769656

1708 265768 1807224 1729 177577 1207520

1709 443270 3017632 1730 229420 1468288

1710 369 2504 1731 240231 1537344

1711 451100 3067480 1732 34081 231744

1712 - - 1733 262540 1785272

1713 473156 3217456 1734 274720 1868096

1714 174866 1189088 1735 106401 723528

1715 274231 1864768 1736 277976 1550232

1716 104697 711936 1737 87774 596856

1717 342825 2331208 1738 186634 1485112

1718 333985 2271096 1739 170391 1158656

1740 - -

1700-1702 7333 98333

1750-1754 540333 79333

İzmir s522

edildi465

1786-1789 2307666 650333

Sayı 32 2005 s199

1700 24 29 11 16 143 14

1701 165 58 1 104 8 1

1702 121 52 1 62 13 3

1703 261 41 45 7 8 2

1704 334 212 10 82 281 23

1705 153 173 7 154 13 7

1706 133 214 61 14 16 7

1707 4 312 12 94 21 42

1708 5 243 - 4 244 1

1709 93 43 - 3 19 3

1710 122 10 1 2 244 3

1711 39 171 1 04 193 2

1712 362 22 4 01 15 2

1713 182 284 6 24 20 31

1714 10 - 12 32 125 -

1715 62 8 101 43 302 4

1716 - 54 7 01 19 51

1717 26 172 03 02 221 23

1718 214 19 9 4 224 14

1719 201 20 211 2 17 1

1720 - - 41 03 - -

1721 4 05 10 04 1 1

1722 473 14 1 12 241 43

1723 30 71 1 02 194 5

1724 313 63 7 04 143 64

1725 21 4 172 34 231 5

1726 221 12 10 6 151 2

1727 34 6 133 14 92 23

1728 261 6 171 4 13 6

1729 271 - 21 44 144 -

1730 34 1 21 03 353 73

1731 271 41 19 3 75 2

1732 365 - 271 45 14 3

1733 311 6 15 32 163 23

1734 15 3 23 - 11 1

1735 40 13 175 04 225 03

1736 413 24 25 1 7 1

1737 - - - - - -

1738 17 12 355 6 123 14

1739 343 152 175 1 12 1

1740 46 12 7 03 114 25

1741 332 16 8 51 8 15

1742 45 15 11 1 11 2

1743 32 41 23 13 18 23

1744 - 52 - - 5 01

1745 304 04 52 02 32 02

1746 35 16 403 11 9 05

1747 281 2 302 05 285 05

1748 19 21 32 - 32 04

1749 29 103 151 1 22 1

1750 244 6 39 61 16 1

şoumlyledir

1751 301 1 28 7 21 1

1752 193 6 41 1 212 02

1753 28 135 23 05 25 02

1754 28 22 294 82 21 02

1755 234 05 285 112 25 02

1756 18 34 42 78 335 04

1757 355 2 38 15 12 05

1758 432 25 225 14 205 02

1759 432 5 18 8 11 1

1760 373 9 19 11 175 02

1761 12 10 42 23 5 004

1762 84 9 385 19 62 02

1763 16 43 43 164 12 02

1764 17 45 474 13 101 05

1765 5 6 47 21 2 -

1766 113 81 364 25 11 001

1767 12 3 421 314 94 01

1768 232 63 28 212 11 01

1769 265 111 214 181 17 02

1770 21 34 291 20 15 04

1771 126 6 312 271 11 02

1772 17 5 21 162 115 03

1773 15 8 15 222 7 01

1774 13 63 305 21 51 04

1775 10 5 49 16 8 005

1776 13 14 442 14 115 004

1777 92 4 561 135 10 02

1778 9 3 40 22 123 1

1779 8 3 464 25 101 05

1780 12 102 413 144 151 02

1781 91 4 513 16 10 02

1782 55 7 57 103 145 -

1783 12 12 414 12 155 02

1784 10 43 503 12 151 04

1785 12 02 50 143 8 1

1786 17 42 43 13 12 03

1787 7 1 551 10 134 03

1788 6 102 48 132 9 04

1789 9 4 453 20 14 03

2008 s 227

niteliktedir

başladı488

Huumlkuumlm No 73

Huumlkuumlm No 181

24 SOSYAL HAYAT

gruplardı504

Ankara1999 s 210

Tarih 08Ra1169

Review Vol 40 No 160 1925 p 540

bulunmaktaydı526

olaylardı

tarihlidir 549

yandırdquo 551

arasındaydı553

olundu564

568 Tavernier s 118

oumllduumlrduuml570

gelişmeler oldu

SELANİK KENTİ

31FİZİKİ YAPI

311 Coğrafi Konum

olurrdquo 590

getirmektedir597

soumlylemektedir598

607 Castellan s 17

anılmaktadır

611 Baxevanis p 3

1986 p 125

etti617

616 Burton p 10

619 Lemerle s 111

2003pp 205 ndash 223

heyete

629 Risal p 91

Yahudiler 930 3174

630 Risal p 92

994-9981586-1590 10011592 ve 1002-10031593-1594 yıllarında

635 Oumlndeş s10

636 Risal p 94

(Via Egnatia) s235

vardırrdquo 648

İstanbul 2007 s 41

646 Ak s 167

657 Oumlndeş s 13

667 Ak s 167

1440 ndash 1443

Kısım) s 548

1706 (1118)

Tarih Vakıflar

kuruştur

Camileri Loncalar

Selanikli

Yoksullar

Kutsal Kentlerdeki

Yoksullar

28 30 8 19 4

Vakıf

Goumlrevlileri

Goumlrevliler

Kurucuların

Soyundan

Olanlar

97 76 10 10 7 5 5

(Korfu) 700

Musa Baba Aya Sofya

Hamza Beg Balat

Tarakcı Timurtaş

Astarcı Sulu Paşa

Thessaloniki p 83

321 İdari Yapı

oturmaktadır718

1677 Mustafa Ağa 32847 11447388

1678 Mehmed Efendi 32847 11447388

1680 Mehmed Efendi 33025 11516031

1681 Mehmed Efendi 330255 11516031

4 Yanya 13 Prizren

721 Castellan s 135

vilayet oldu725

gibidir726

Taksimatı s 94

725 Akın s 70

11142 2

Yekucircn

Cebeli Nefer 27

İstanbul 9517 582 5162 316 1647 102

Edirne 3338 821 522 128 201 51

Selanik 1229 252 989 205 2645 543

Saraybosna 1024 100 - - - -

Larissa 693 902 75 98 - -

Serez 671 613 357 328 65 59

Manastır 640 750 171 202 34 48

Uumlskuumlp 630 748 200 237 12 15

Sofya 471 664 238 336 - -

Atina 11 05 2286 995 - -

Niğbolu 468 377 775 623 - -

Tırhala 301 363 343 415 181 222

yangınlardı734

Castellan s 137

Yahudiler 2945 2274 16999

TOPLAM 4711 79 3507 27141

Toplam 1693 549 324

Cemaatler 1478 1530 1613

Muumlsluumlman

T 773 T 1090

73 M M 118 M 152

Hıristiyan

T 1275 T 1047 T 561

M 48 M 136 M 982

Yahudi

2645 H 5924

2933 H

6398 M 2270

Toplam

2137 H

4465 H

4584 H

100 121 M 254 M 3404 M

şunlardır 740

Toplam 2918 2220

Manastır 7 -

Pirlepe 13 -

Florina 36 -

Şerfice 33 -

Fenar 23 -

Badracık 5 -

Ccedilatalca 60 -

Yenişehir 113 -

Kelemeriye 35 6

Pırnar Dağı 8 -

Yenice-i Vardar 2 -

Avret Hisarı 48 -

Usturumca 28 -

Temur Hisar 8 -

Filibe 10 -

Yenice-i Zağra 1 -

Haskoumly 1 -

Lofccedila 3 -

Yanbolu 1 -

Tatar Pazarı 7 -

Pravadi 3 -

Silistre 22 -

Varna 4 -

Hırsova 2 -

Şumnu 2 -

Ccedilernova 4 -

Tırnova 3 -

Siroz - 1

Karadağ - 17

Eğri Bucak - 14

- - 12

Pravişte - 10

Beğ Şehri - 48

Doğan - 24

TOPLAM 492 162

kişiydi753

33 EKONOMİK HAYAT

da devam etti

758 Mazower s 69

edildi764

oldu767

Harcı) s 15

şunlardı 770

uzaklıktaydı

tuumlccar vardı775

332 Kent Ekonomisi

akccedile idi776

şoumlyledir 777

1707 15000 krş 3500

1713 15000 krş -

1716 17500 krş -

1731 20500 krş 82100

1746 20500 krş 80000

1761 20736 krş -

Yıllar 1707 1722 1739 1746 1774

Muaccele (krş) 3500 7000 66000 80000 300000

Hacircsılatı

17763 24831 42268 45240 117100

Endeks 715 100 1702 1822 4716

şunlardı 779

778 Todorov p 100

780 Mazower s69

1697 57 13822 kıyye

1771 235 3656070 kıyye

787 Mazower s68

mahsulacirct

masrafı

maktursquolarıdır

YEKUcircN

8735 akccedile

Seng ve bakırdır

23B1115

olundu799

1754-1755 750

1755-1763 1500 (yıllık)

1763-1764 1500

1765-1766 1500

1768-1771 3000

1773-1774 2000

1780-1781 2000 (yıllık)

1781-1785 1500 (yıllık)

1793-1794 786 (yıllık)

1794-1795 1000

1686-1688 4970

1695-1696 2520

1716-1720 11000 (toplam)

1720-1723 1500

1723-1725 2000

1725-1726 3000

1728-1729 2000

1729-1734 1500

1734-1735 2000

1740-1741 1000

1741-1742 1200

1742-1751 1800 (yıllık)

1751-1754 1500 (yıllık)

Barut Sanayi s 454

Ccediluha eni 1 90

evsat 50

ednacirc 40

ednacirc 60

Uumlniformaları

Erzurum 2008 s 166

konuşmayı yaptı

1680 - 3553 741200

buyrulmaktadır826

333 Ticaret

balmumu830

Thessaloniki p 98

837 Frary p 17

sahipti 841

Maritime) p 197

33321 Yahudiler

oumlzetlemektedir

Yahudilerdi862

33322 Rumlar

860 Bkz s245

33331 İhracat

Ham Pamuk 30 908 2136

Pamuk 22 67 334 14

Mısır - 2125579

Fransa 12082 615871

Venedik 6159 167236

Dubrovnik - 413910

Napoli - 240134

Rusya - 88275

İsveccedil - -

Toplam 92477 3650905

Uumllkeler 1777-1778 1778-1779

Mısır 1676720 1489766

Fransa 299459 1634

Venedik 408495 576072

Dubrovnik 325367 345915

Napoli - -

Rusya - -

Toplam 2850484 2456784

Toplam Fiyat

1722 358864 48936 358864 48936 717728 97872

1734 224910 28917 237160 30492 462070 59409

1735 94010 11087 320810 41247 414820 52334

1736 3080 396 1140020 146574 1143100 146970

1737 769000 98883 280000 36639 1049000 135522

1738 - - 400000 52245 400000 52245

1739 34000 4455 790000 102664 824000 107119

1750 102500 19687 700000 140000 802500 159687

Toplam Fiyat

1756 142480 24934 1993200 348810 2135680 373744

1763 30496 7878 2156040 437600 2186536 445478

1764 - - 815900 292816 815900 292816

1765 13415 3577 611311 166327 624726 169904

1766 21558 5389 1384575 292244 1406133 297633

1768 22305 5762 742946 182606 765251 188368

1769 15191 3924 537706 139876 552897 143800

1770 - - 1535204 464516 1535204 464516

1771 - - 1652802 528672 1652802 528672

1776 - - 1048730 400855 1048730 400855

1777 - - 1064889 418236 1064889 418236

1778 - - 1295518 633270 1295518 633270

1779 - - 1054630 731134 1054630 731134

1780 - - 20476 10238 20476 10238

1786 - - 397186 201613 397186 201613

Yıllar İhracat

1700-1704 1933522 22

1705-1709 136309 2

1710-1714 193727 16

1715-1719 498074 34

1720-1724 282363 26

1725-1729 713106 48

1730-1734 4327804 36

1735-1739 5013392 36

1740-1744 413599 3

1745-1749 392195 3

1750-1754 13996284 63

Yıllar İhracat

1755-1759 600890 45

1760-1764 - -

1765-1769 - -

1770-1774 - -

1775-1779 - -

1786-1789 28731455 76

1686-1700 1100 - 3000 - - 900 2900

1711-1715 800 175 1550 100 625 675 2550

1736-1740 600 275 1360 700 625 1150 1430

1750-1754 400 625 2270 800 200 935 1125

1765-1769 300 1300 3700 675 075 1000 1100

1773-1777 575 1450 3300 575 275 825 1175

1785-1789 675 750 3800 475 600 900 750

300 mamul mal

(15000 kg) ham ipek

33332 İthalat

Yıllar İthalat

1749-1751 10028863 64

1752-1755 13382152 9

1700-1718 900000 818

1722-1737 1100000 100

1738-1743 1600000 1455

1744-1749 1450000 1318

Yıllar İthalat

1763-1765 10913933 57

1766-1769 14964225 77

1776-1779 22348325 132

1786-1789 1825993 102

1750-1770 3500000 3182

1771-1777 6000000 5455

1778-1787 7500000 6818

1786-1800 9500000 8636

884 Mazower s118

885 Yılmaz ss 150-151

el konulmuştu889

887 Y Aydın s 347

olabilmekteydi

34 SOSYAL HAYAT

901 Castellan s 138

907 Risal p106

919 Levy pp 721-722

927 Cooper pp 116-117

930 Groepler s 37

931 Varella s197

Kaynak Kiray s 167

934 Kiray s 76

935 Besalel s 156

936 Besalel s 163

Kentler 1731-1750 1751-1770

İstanbul 62 34

Selanik 33 39

İzmir 14 13

Kahire 1 -

Toplam 110 86

Aktaran Levy s 92

942 Freely s 255

1 ndash 18

947 Scholem s 229

gelmekteydi948

ss497-498

952 Risal p 105

1569 1587 1610 1620 1625 1734 1769 1840 1849 1877 1890 1910 ve

1917953

955 Iliadou p 26

956 Iliadou p 23

1581 1588 1609 1648 1679-1680 1687-1689 1697-1699 1708-1709 1712-1713

1718-1719 1724 1729-1730 1748 1755 1779

kaydetmektedir962

963 Risal p 103

Ankara 1981 s1413

(Sene 1126)rdquo

gitmekteydiler 978

niteliktedir 980

haline geldi

1700-1704 9 228 23 22

1705-1709 106 168 256 2

1710-1714 85 171 21 16

1715-1719 8 145 19 34

1720-1724 115 126 16 26

1725-1729 66 112 116 48

1730-1734 63 135 17 36

1735-1739 61 131 141 36

1740-1744 5 177 134 3

1745-1749 9 233 14 3

1750-1754 4 23 114 63

karar vermişlerdir

KAYNAKCcedilA

Arşiv Belgeleri

AE SMST II 1236 2070 4102 520

KKd 6691

CDRB 1476

CML 31010 3221 25340 8211 4802 7627 31649 26852 23776

ML VRD TMT d 11487

İE ADL 32

AE SAMD III 15114 11792 665 1271 14846

AE SMHD I 2870 2870 18016

İE EV 7613 248 1936 1152 1471 395 1912 1297 1307 2356 2798 659

3882 7613 1124 1206 6458 3969 4026 3865 7462 7771 3347 2316 5741

CEV 22294 24314 6981 6562 3673 28215 3952

CZB 2149 977 3374

CAS 51060 25199

C BLD 6756 250

CHR 3501 2631 8705

İE HR 1595

DBŞM MHF 74 39

CİKTS 922

İE TCT 1197

CMF 1337 7244 4592 1568

AESAMD II 803

Ankara 2002

Kitaplar

Atina1990

Ankara1994

Ankara1983

Cilt I Ankara1988

Thessaloniki 1963

İstanbul 1995

AŞ İstanbul1999

(12102006)

Leiden 2005

AŞ İstanbul 1995

İstanbul1995

Press London 2000

(1472-1909) TTK Ankara 1999

Matbaası1960

TTK Ankara 1989

İstanbul 1993

Cambridge1987

İstanbul 2008

İstanbul 2004

İstanbul 2003

İstanbul 2006

AŞ İstanbul 2007

İstanbul 1995

İstanbul 2004

Yay İstanbul 2008

İstanbul1999

Yay İstanbul 1996

İstanbul 1994

Ankara1995

İstanbul 1988

Yay İstanbul 2011

Jersey 1994

TDAV İstanbul 1993

İzmir1999

(tarihsiz)

31 İzmir 1984

Ankara 1986

İstanbul 2007

Yay İstanbul1997

İstanbul 2000

İstanbul 2008

İstanbul 2010

Ankara 1987

Yay İstanbul 2007

İstanbul1992

(1700-1820) Athens 1992

Trabzon1993

Yay İstanbul 1985

Ankara 2006

Ankara 2003

Makaleler

467 ndash 475

1991 ss 279 ndash 306

59ndash70

ss 50 ndash 60

ss 1 ndash 28

(10082012) ss 1 ndash 18

2002 pp 35 ndash 51

Vol 5 No 201890 pp 654 ndash 664

ss 210 ndash 220

1239 ndash 1251

XIV25 1982 ss 361 ndash 364

2007 ss 6 ndash 15

No2 2006 pp 271 ndash 296

2003 pp 265 ndash 278

71ndash83

ss 103 ndash 120

337 ndash 349

(25102011)

245ndash252

168ndash216

2005 pp 8 ndash 21

12ndash15

1981 ss 211 ndash 226

159 ndash 175

ss 685 ndash 695

1917 pp 161 ndash 174

36 2004 ss189 ndash 203

(4112006)

No 2 1992 pp 189 ndash 206

ss 179 ndash 192

415ndash466

ss 61 ndash 66

(2610 2011) pp 306 ndash 313

Vol12 No3 2010 pp 307 ndash 320

2000 ss 219 ndash 271

2005 ss 601 ndash 606

ss 327 ndash 341

1992 ss 261 ndash 319

139ndash146

Sayı 2 2008 ss 139 ndash 154

2001 ss 183 ndash 197

(12062009)

Tezler

İzmir1993

İzmir1991

Elazığ 2005

Ansiklopediler

(20082011)

İnternet Siteleri

httpwwwbilkentedutr

httpsiteebrarycom

httpwwwjstororg

httpmlahanasde

httpwwwpublicasuedu

httpwwwrifatbalicom

httpwwwshpltdcouk

ek s 1

Tercuumlmesi

Yazılması

18 Şaban sene 104

ek s 2

ek s 3

Tercuumlmesi

Der sene 1154

Barut-ı siyah

Kantar 1000

atik bi-ahdi ())

Der sene 1155

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1156

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1157

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1158

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1159

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1160

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1161

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1162

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1163

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

Der sene 1164

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

(Bi-ahd-i

muumlmacircileyh)

ek s 4

Der sene 1165

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1166

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1167

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Kantar 4500

------

Der sene 1168

Barut- siyah

Kantar 750

Der sene 1169

Barut- siyah

Kantar 1500

siyah kantar

------

sacircbık

Barut- siyah

Kantar 2300

------

ek s 5

Barut- siyah

Kantar 1500

Der sene 1171

Barut- siyah

Kantar 1500

Barut-ı siyah

Kantar 1421

+ 01795

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 86075

------

Der sene 1172

Barut-ı siyah

Kantar 1500

------

Barut-ı siyah

Kantar 3500

El-bacircki

Barut-ı siyah

Kantar 6391

-65005

ek s 6

Der sene 1173

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1174

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1175

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Der sene 1176

Barut-ı siyah

Kantar 1500

Kantar 6000

An-() 88982

-10891

------

Tercuumlmesi

Kuruş

4638805

Mahrucircsa

Kuruş

- 61293 ]

Kuruş

3428217

Kuruş

40927550

Yekucircn

Kuruş

2003835]

5978835

Kuruş

48533520

----4619795

Menzil

Kuruş

5978835 ebracircd

4619795 mutasarrıf

135904

106879

ek s 9

ek s10

Tercuumlmesi

ek s 11

ek s 12

Tercuumlmesi

Ficirc sene

3203600

0400000

2803600

An-macircl-i

Macircl-i

(Rakamlar)

1289755

ek s 13

ek s 14

ek s 15

ek s 16

ek s 17

ek s 18

Tercuumlmesi

An-ziyacircde-i

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

dacircde

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

ı() Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

An-ziyacircde-i

Selanik

hellip Akccedile

3553 741 200

Kalem-i Haracircc

ek s 19

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

32847 11447388

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 5 11516031

An-vacirccib-i

hellip Akccedile

33025 11516031

1151603

+ -----------

12667634

hazretlerinindir

ek s 20

NUuml Tez Kapak

NUuml TEZ

NUuml-EKLER-