Zorgvoorzingeving

Literatuuronderzoeknaardetaakvandehuisartsophetgebiedvan

zingeving

A.NipiusS2677628FaculteitGodgeleerdheidenReligiewetenschappenMastergeestelijkverzorging,februari2017

2

Zorgvoorzingeving

Literatuuronderzoeknaardetaakvandehuisartsophetgebiedvan

zingeving

Naam: A.NipiusStudentnummer: s2677628E-mail: a.nipius@student.rug.nlUniversiteit: RijksuniversiteitGroningenFaculteit: GodgeleerdheidenReligiewetenschappenOpleiding: MasterGeestelijkeVerzorgingEerstebegeleider: Dr.A.Visser-NieraethTweedebegeleider: Dr.J.K.MuthertInleverdatum: 23februari2017

Illustratievoorzijdeuit:A.Kuin.Competentiesvoorhetbiedenvanspirituelezorgaanpatiëntenindepalliatievefaseenhunnaasten.

3

VoorwoordVooruligtdescriptieZorgvoorzingevingoverofenhoedehuisartsaandacht

kanhebbenvoorzingevinginzijn(ofhaar)spreekkamer.Aanleidingommeindit

onderwerptegaanverdiepenwarenmijneerderewerkervaringenmetdepilot

‘Welzijnoprecept’bijdehuisarts,eenmethodiekontwikkelddoorhetTrimbos

Instituuteninformatieoverpilotswaareengeestelijkverzorgernaastdehuisarts

werkt.Omerachtertekomenwatderolvandegeestelijkverzorgerkanzijnleek

hetmerelevantomallereerstinkaarttebrengenwatderolvandehuisartsisop

hetgebiedvanzingeving.Eenonderwerpdatmesteedsisblijvenboeienendat,

alseenspannendverhaal,nogmoetwachtenopde‘goede’?afloop.Ookomdat

dewereldvandezorgsteedsverandert.Ikbenbenieuwdnaarderesultatenvan

verderonderzoekindepraktijkenooknaardetoekomstigepositievande

geestelijkverzorgerindeeerstelijnszorg.

Ikhebveelgeleerdopdewegnaarditeindproductendaarplezieraanbeleefd.

IkwilopdeeersteplaatsAnjaVisserhartelijkbedankenvoorhaarbegeleiding.

Voormijwarenhaarrust,blijvendoptimisme,heldereenkritischeblikheelerg

totsteun.IkvondhetookprettigHannekeMuthertalstweedebegeleiderte

mogenhebben,zijkentdeextramuralezorg,haarvragenlietenmebeter

nadenkenoverhetonderwerp.

Hetwaseenbijzondereperiode,dievanhetscriptieschrijven.Watwegvande

wereld,veelthuis,ineenbubbel,maarookdetijdhebbenommeechtte

verdiepen.Lievevriendinnen,familieenstudiegenoten,bedanktvoorjullie

meelevenenwaardering,enLuciennevoorhetlezenvandescriptieinde

beginfase.René,jehebtaardigwatmeegekregenvandeschrijfstressenhet

onderwerp,ikzaldekomendetijdweervakergaankoken!

4

Samenvatting

Hoofdvraagvandescriptiewaswelkeroldehuisartskanhebbenophetgebied

vanaandachtvoorzingevingsvragenenspirituelevragen.Ditmethet

achterliggenddoeleenbijdrageteleverenaanverhelderingvanderolvande

huisartsophetgebiedvanzingeving.

Maatschappelijkeontwikkelingen,zoalsdetoenamevanhetaantaloude

ouderenenchronischzieken,veranderingindefinancieringvande

gezondheidszorgeneenandereopvattingvangezondheidmaaktendatde

huisartsmeertemakenkreegmetzingevingsproblemeninzijnspreekkamer.

Aandachtvoorzingevingleidttothetverminderenvandepressieve

klachten,eenverhoogd-spiritueel-welzijnenkwaliteitvanleven,minder

zorgconsumptie,beterkunnenomgaanmetdeeffectenvantraumaenbeter

omgaanmetdeziekte.

Dehuisartsmoetiniedergevalbeschikkenoverbasiskennisen

vaardighedenophetgebiedvanzingeving.Debasiskennisbestaatuitkennisvan

zingevingsprocessen,situatiesdiezingevingsvragenoproepenenhetkunnen

herkennenvanzingevingstaal.Debasisvaardighedenbestaanuiteenopen,

presenteenempathischehouding.Deartsmoetookinstaatzijn

zingevingsproblematiek,ofeencrisisinzingevingtesignalerenendoorte

verwijzen.

Devraagisbeantwoordmetbehulpvanliteratuuronderzoek.Via

SmartcatenGoogleScholarisgezochtopdetermen‘huisarts’en‘zingeving’of

‘huisarts’en‘spiritualiteit’.ViadedatabasevanPubMedop‘spirituality’en

‘generalpracticioner’.Daarnaasthebikgebruiktgemaaktvandeliteratuurlijsten

uitdein2016verschenenbundel‘ZingevinginZorg’,recentverschenenscripties

uitdeonderzoeksprogramma’svandeUniversiteitvoorHumanistiekende

faculteitGodsdienstwetenschappenvanUniversiteitUtrechtoverde

samenwerkingvangeestelijkverzorgersenhuisartsen.

Dekernwaardenvandehuisartsgeveneenbelangrijkeaanwijzingvoor

watderolvandehuisartsmoetzijn.Dekernwaarde‘persoonsgericht’

onderbouwtdatdehuisartsaandachtmoethebbenvoorhoedepatiëntomgaat

5

metdegevolgenvanziekte.Ookeentweedekernwaarde:hetuitgaanvaneen

holistische,integraleblikopdepatiënt,leidttothetgevenvanaandachtaan

zingevingenspiritualiteit.Deeerstecompetentievandehuisartsluidtbovendien

datdezedelevensbeschouwelijkeachtergrondbetrektbijdeinterpretatievan

deklacht.Ditombijdebehandelingrekeningtekunnenhoudenmetde

beschikbarekrachtbronnen,deklachtbetertekunnenbegrijpenenomdathet

nietbetrekkenkanleidentotverergeringvandeklachtoftotandereklachten.

Vooralindepalliatievezorgiserspecifiekaandachtvoorspiritualiteit.

HetABC-modeluitdepalliatievezorgiseenmodeldatgebruiktkanwordenvoor

anderesituatiesdietotzingevingsproblematiekleiden.

Erzijnookbelemmeringenvooraandachtvoorzingeving.Hetopoplossen

gerichtemodelinconsultvoering,debeperktetijdperconsulteneengebrekaan

vaardighedenmakendathuisartsenweinigaandachtlijkentegevenaan

zingeving.

Ikbeveelaanompraktijkonderzoektedoen,omconsultenvanhuisarts

enpraktijkondersteunersteobserverenomtezienofdezevia

literatuuronderzoekgevondenantwoordenalofnietbevestigdkunnenworden.

Daarnaastzouonderzoeknaardeinhoudvandeopleidingophetgebiedvan

zingevinginputkunnengevenvoorgoedescholing.Lastbutnotleastbeveelik

aandegeestelijkverzorgereenplaatstegevenindeondersteuningvan

huisartsenbijditonderwerp.

6

Inhoudsopgave

1 Inleiding............................................................................................................9

1.1 Denoodzaakvooraandachtvoorzingevingindehuisartspraktijk...........9

1.2 Watwordtverstaanonderzingeving?......................................................9

1.3 Maatschappelijkeontwikkelingen...........................................................13

1.4 Verschuivingenvantweedenaareerstelijn............................................15

1.5 Veranderdemaniervandenkenovergezondheid..................................15

1.6 Vraagstelling............................................................................................18

1.7 Leeswijzer................................................................................................19

1.8 Onderzoeksmethode...............................................................................19

2 Zingevingsvragenindehuisartspraktijk.........................................................21

2.1 Zingevingbijdepatiëntvandehuisarts..................................................21

2.2 Watlevertaandachtvoorzingevingop?.................................................23

2.3 Zingeving:taakvandehuisarts...............................................................27

2.3.1 Watvindenpatiënten?.....................................................................28

2.3.2 Kernwaardenhuisartsgeneeskunde.................................................29

2.3.3 Levensbeschouwelijkecompetentievandehuisarts.......................31

2.3.4 Zingevinginrichtlijnenenstandpunten...........................................32

2.3.5 Geldendzorgmodel..........................................................................33

2.3.6 Conceptpositievegezondheid.........................................................34

2.3.7 Zingevinginvakbladen.....................................................................34

2.3.8 Zingevingbinnendeopleiding.........................................................35

3 Aandachtvoorzingeving,welkemanierpastbijdehuisarts?.......................37

3.1 Palliatievezorg........................................................................................37

3.1.1 SpirituelezorgindepalliatievezorgvolgenshetABC-model..........38

3.2 Vormenvanzorgvoorzingeving.............................................................42

3.2.1 Aandacht-Luisteren........................................................................42

3.2.2 Aandacht-Verkennen......................................................................45

3.2.3 Aandacht-Signaleren......................................................................47

3.2.4 Begeleiden-Inkaartbrengen..........................................................48

3.3 Overwelkecompetentiesmoetdehuisartsbeschikken?.......................50

7

3.3.1 Zelfinzicht:bewustzijnvandeeigenspiritualiteitenaandachtvoor

zelfzorg.........................................................................................................53

3.3.2 Grondhouding..................................................................................54

3.3.3 Signaleren.........................................................................................55

3.3.4 Afstemmenenverwijzen..................................................................56

3.3.5 Zorgbieden......................................................................................56

4 Belemmerendeenbevorderendefactorenvoorspirituelezorg...................59

4.1 Eigenhoudingtenopzichtevanspiritualiteit/zingeving.........................59

4.2 Gebrekaankennisenvaardigheden.......................................................62

4.3 Onderdeelvanderolvandehuisarts?...................................................66

4.4 Tijd...........................................................................................................66

4.5 Opoplossengerichtehouding................................................................67

4.6 Watvindenpatiënten?............................................................................68

4.7 Opvattingenovergezondheidengezondheids-/zorgmodel...................69

4.8 Financiering.............................................................................................72

4.9 Organisatiehuisartsenzorg.....................................................................72

4.10 Conclusie:Watishaalbaar?..................................................................73

5 Conclusiesenaanbevelingen........................................................................77

5.1 Beperkingenvanhetonderzoek.............................................................79

5.2 Aanbevelingen.........................................................................................80

Bibliografie...........................................................................................................82

BijlageOverzichtslijstcompetentiespalliatievespirituelezorg...........................92

Figuren

1. SpinnenwebHuber.www.ipositivehealth.com 172. Depositievanspiritualiteit.http://www.oncoline.nl/spirituele-zorg 44

Tabellen

1. VormenvanspirituelezorgInRichtlijnspirituelezorginpalliatievezorg(IKNL,2010). 39

2. Vergelijkingtussenauteursovercompetenties.Vetgedruktovereenkomstentussendedriebronnen. 53

8

9

1 Inleiding

1.1 Denoodzaakvooraandachtvoorzingevingindehuisartspraktijk

Totvoorkortwasaandachtvoorzingevingprimairdetaakvangeestelijk

verzorgersdieintweedelijnszorginstellingenwerktenenhieldenandere

zorgverlenerszichhierveelminderprominentmeebezig.Delaatstejarenvindt

erechtereenverschuivingplaats.Erontstaanvakersituatieswaariner

problemen/worstelingenzijnmethetprocesvanzingeving.Doortransformaties

indeorganisatieenfinancieringvandezorgkomtditvakervoorbinnende

eerstelijn.1Maatschappelijkkrijgthetbegripzingevinginrelatietotgezondheid

eenbelangrijkerplaats.Alsgevolgvandezeontwikkelingenwordenookandere

zorgverlenersgeachtoogtehebbenvoorproblemenrondzingevingenwerken

geestelijkverzorgersvakerbinneneenextramuraleeneerstelijnssetting.2

Detoenamevanzingevingsproblematiekbinnendeeerstelijnszorgisook

waartenemenbinnendepatiëntenpopulatievandehuisarts.Onderwerpvan

dezescriptieisteonderzoekenwelkeroldehuisartskanhebbenophetgebied

vanaandachtenzorgvoorzingevingsvragen.3Ikbeschrijfeerstwatverstaan

wordtonderzingevingenzingevingsproblemenvoordatikingaopeenaantal

maatschappelijkeontwikkelingendieleidentotsituatieswaarinhetomgaanmet

zingevingsproblemenzichmeerdanvoorheenvoordoet.

1.2 Watwordtverstaanonderzingeving?

Omdathetbegripzingevingzocentraalstaatindeonderzoeksvraagvraagthet

omnaderedefiniëring.Goedomschrijvenvanzingevingisookvanbelangomdat

erveelaanverwantebegrippenbestaan,zoals‘levensvragen’en‘existentiële

1Eerstelijnszorgiszonderverwijzingtoegankelijk,tweedelijnszorgiszorgdienaverwijzingkanwordengeconsulteerd,https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/eerstelijnszorg.2W.Reijmerink,’Inleidingenverantwoording,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink,(2016),11enE.Prinse,B.Cox,’Presentdankzijvrijwilligers.Ouderenzorgenextramuralegeestelijkeverzorging,’TGV17(2014),50.3Waar‘hij’of‘zijn’staat,kanook‘zij’of‘haar’gelezenworden.

10

vragen’.Ookhetbegripspiritualiteitkomtindeliteratuurenspraakgebruikover

zingevingregelmatigvoor.Ikgeefhiereenuiteenzettingvandedefinitiesende

toepassingvandebegrippenindezescriptie.

AlstheoretischkadervoorditonderzoekisdeinvullingdieVanderLans

aanzingevinggeeftbehulpzaam.4VanderLansbeschrijftdathetervarenvanzin

isopgebouwduit1)eenvitaallust-ofgeluksgevoel,2)eengevoelvan

doelgerichtheiden3)hetgevenvanbetekenisalsresultaatvanherkennenen

begrijpen.Inhetalledaagsetaalgebruikkomtzinbijvoorbeeldvoorals:‘ikhebzin

indiegroente…eenavondjeuit’,enanderenastrevenswaardigebehoeftendie

eenbepaaldelustvervullen.Maarookalseendoelnietvervuldkanwordenin:

‘Heeftditnogwelzin?’Dezezinvraagwordtgesteldalsereencontrastistussen

dewerkelijkheidenhetideaaldatmenvoorogenheeft,ofwelalshetdoelniet

bereiktkanwordenenevaluatievandesituatienegatiefuitpakt.

Omzintekunnenbelevenmoeteenconfrontatiemeteennieuwesituatie,

volgensVanderLans,tweeprocesseningangzetten:oriënterenenevalueren.

Deoriënterendetaakheeftbetrekkingophetherkennen,hetcognitiefkunnen

plaatsenvandenieuwontstanesituatie.Pasthetinhetwereldbeelddatikheb?

Pastdenieuwesituatie,informatiebijmijnbeeldvandewerkelijkheid?Alshet

antwoorddaaropbevestigendisgeeftditeengevoelvancontroleen

vertrouwdheid,ditpastbijhetderdedeelvandebeschrijvingvanzinervaring.

Deevaluerendetaaksteltdevraag:‘Kanikhetaan?Pastditbijmij?’

Vragendieverwijzennaarhetzelfbeeld,denatestrevenwaardenendedoelen

diewestelleninonsleven.Alsietspastbijdezelevensdoelenervarenwehetals

waardevol,alszinvol,ditverwijstnaarhettweededeelvanzinervaring:

doelgerichtheid.Alsweietsdemoeitewaardvindenkunnenweonsdaarbij

betrokkenvoelen,onservoorinzetten.

Determ‘zingeving’heeftbetrekkingophetactiefdoorlopenvandebeide

processenvanoriëntatieenevaluatie.Alsdezegoedverlopenisersprakevan

hetervarenvanzinvolheid,welbevindenenbetrokkenheid.Ditgeluksgevoel

komtteruginheteerstedeelvandedefinitie.

4J.vanderLans,‘Zingevingenzingevingsfunctiesvanreligiebijstress,’in:J.vanderLans,Religieervaren(Tilburg2006),77.

11

Hetkanookzozijndatdezetakennietgoedverlopenenzingevinginde

nieuwesituatieproblematischwordt.Maarookalsdedrieelementenvan

zinervaringonvoldoendeaanwezigzijnontstaanergevoelensvanzinloosheid.Zo

kanbijiemanddieeenchronischelongaandoeningheeftontwikkeld,zijn

mobiliteitzodanigafnemendathijnietmeerkandoenwathijnastreeft.Dit

veroorzaaktstressenzetaantothetzoekennaareenalternatief.Mengaat

opnieuwnadenkenoverlevensdoel,centralewaardenenidentiteit.

Levensbeschouwingkanfungerenalseenkrachtbronbijheroriëntatie.Deze

heroriëntatieenevaluatiekunnendanleidentoteennieuwperspectief,een

nieuwezinbeleving,maarooktoteencrisisindezingeving.Alsiemandzich

bijvoorbeeldnietkanneerleggenbijhetfeitdathijeenlevensbedreigendeziekte

heeftenzichblijftvasthoudenaanhetgezondezelfbeeld.Eendergelijkecrisis

kanzichpsychischensomatischuiten.5

Meestaliszinbelevingimplicietenspeeltopdezetweeniveaus:een

alledaagseneenexistentieelniveau.Hetonderscheidzitindematevanbewuste

reflectie.Eenzinvraagophetexistentiëleniveauwordtpasgesteld,alszich

stagnatievoordoetinhetalledaagseprocesvanzingeving,danisdoordenking

nodig.6Diedoordenkingvindtplaatsinconfrontatiemeteen-ernstige-ziekte.

Eentermdieikindatverbandnogwiltoelichtenisdievandeexistentiële

vragen:Watzijndatvoorvragen?Indekwaliteitsstandaardvoordegeestelijk

verzorgerverwijstexistentieelnaar:‘deervaringvanhetbestaanalszodanig,in

zijnalledaagsheidenmetzijnervaringenvanverschrikkingenverwonderingen

allesdaartussen’.7Hetbestaanalszodanigomvatdegebeurtenissenineen

mensenleventussenenmetdeervaringenvangeboorteendood.Existentiële

vragenzijndan:waaromoverkomtmijdit?Hoemoetikverderleven?Ditzijn

ookoriënterendeenevaluerendevragendieingrenssituatieswordengestelden

waarbijeenlevensbeschouwingsteunkanbieden.8

Ziektevormteensituatiewaarinzingevingkanstagneren,ditis

afhankelijkvandematewaarindeziektezelfbeeld,levensdoelenwaarden

5J.vanderLans,84.6Ibidem,80.7Beroepsstandaardgeestelijkverzorger,9.8J.vanderLans,83.

12

aantast.Alsdezingevingsprocessenoriënterenenevaluerennietslagen,

ontstaaterzingevingsproblematiek.Erkanzelfseenidentiteitscrisisontstaan,die

-alsdezelangervoortduurt-ineendepressiekanuitmonden.

Eenbegripdatdikwijlsmetzingevingverbondenwordtisspiritualiteit.

Spiritualiteitwordtbinnendecontextvandegezondheidszorgopverschillende

manierengedefinieerd.Binnendepalliatievezorgheeftspiritualiteitexpliciet

eenplaats.9Indepalliatievezorgluidtdedefinitie:‘Spiritualiteitishet

levensbeschouwelijkfunctionerenvandemens,waartoeookdevragenvan

zinervaringenzingevinggerekendworden’.10Determ‘spirituality’komtin

Amerikaanseonderzoeksliteratuurvaakvoor.Dedefinitieovereengekomenop

eenConsensusConferentiemetdeelnemersuitallesectorenvande

Amerikaansegezondheidszorgluidt:

‘Spiritualityistheaspectofhumanitythatreferstothewayindividualsseekand

expressmeaningandpurposeandthewaytheyexperiencetheirconnectedness

tothemoment,toself,toothersandtothesignificantorsacred.’11

Inbeidedefinitiesvanspiritualiteitkomendetermenzinervaringen

zingevingvoor.IndeAmerikaansedefinitiewordthetelementvan

doelgerichtheidexplicietgenoemd.Dezegeeftookeenplaatsaanhetervaren

vanverbindingmetanderenenhettranscendente.IndeNederlandsedefinitie

wordtdetermverbindingnietgebruiktendeverbindingmethettranscendente

uitgedruktinhetneutralerklinkende‘levensbeschouwelijkfunctioneren‘.

Verbondenheidkaneenbronvanzingevingzijn.Hetervarenvan

verbondenheidalsonderdeelvanspiritualiteitspeelteenbelangrijkerolinde

zorg.Verbondenheidkanzichvoordoeninderelatiepatiënt-zorgverlener,maar

depatiëntkanookverbondenheidbelevenmetanderen,hetziekezelfenmet

krachtbronnenalsdenatuur,kunstoflevensbeschouwing.

CarloLegetgeeftineennascholingoverspiritualiteitinde

huisartsenpraktijkaandatdeladingdaarvanookgedektkanwordendoorde

9C.Leget,‘Hedendaagseuitingenvanzingeving,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),26.10Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg.IKNL(2010)www.pallialine.nl/spirituele-zorg,4.11C.Puchalskie.a.,‘Improvingthequalityofspiritualcareasadimensionofpalliativecare:thereportoftheconsensusconference,’Journalofpalliativemedicine12(2009),887.

13

termenzingeving,existentiëlevragen,levensvragen,bestaansvragen,oervragen

entragevragen.12Ditkomtnietovereenmetdedefinitiesdieikgebruikvoor

beidebegrippen,maargeeftietsaanoverdebegripsverwarringdieheerstover

determinologie.

Voordezescriptieneemikdedefinitievanzingevingalsuitgangspunten

gebruikikdetermspiritualiteituitdedefinitievandeConsensusConferentieals

ikAngelsaksischeliteratuurgebruik.Dedefinitievanspiritualiteitzoalsgebruikt

inderichtlijnspirituelezorggebruikikvooralinhoofdstukdrieovervormenvan

aandachtvoorzingeving.Indetekstlichtik,wanneerditverwarringkan

opleveren,toeomwelketermhetgaat.

1.3 Maatschappelijkeontwikkelingen

Eenzichtbareontwikkelingisdegrotedemografischeverschuivingdoorde

toenamevanhetaantalouderen,alsgevolgvanverbeterdegezondheiden

medischemogelijkheden.Degemiddeldemenswordtsteedsouderenheeft

daardoormeerdanvoorheentemakenmetverlieservaringen.Nietalleende

partnerenleeftijdsgenotensterven,een95-jarigekanookmeemakendathaar

kinderenoverlijden.

Hetadagium“ouderdomkomtmetgebreken”blijftondanksde

toegenomenmedischemogelijkhedengeldig.Vanaf75jaarneemtde

gezondheidskwaliteitexponentieelaf.Degemiddeldeleeftijdsverwachting

neemtechtertoe.Ditbetekentdatdeouderemenslangerleeftmetchronische

aandoeningen,zoalspijnklachtenenbewegingsbeperkingen.

Eentoenamevanhetaantalouderenbetekenteveneenseentoename

vanmensenmetkankerenanderelevensbedreigendeaandoeningen.Soms

leidendezeaandoeningentotgenezingenvergendaneenintensievebegeleiding

doordeduurenintensiteitvandebehandeling,ookophetgebiedvanzingeving.

12C.Leget,TrainingSpiritualiteitvoorhuisartsen,Accredidact

14

Levensbedreigendeaandoeningenleidentothetinzettenvanpalliatievezorg,

waarvanaandachtvoordespiritueledimensiedeeluitmaakt.13

Verliesvangezondheidheefteenscalaaanandereverliezentotgevolg.

Oudeouderenhebbentemakenmetzichopstapelendeverlieservaringenen

kunnendaarominsociaalisolementterechtkomen.Ziektekanbeperkingen

opleverenendaarmeeverliesvanautonomie.14Zowelmeerdere

verlieservaringenalschronischziekzijn,kunnenproblemenmetzingeving

veroorzaken.Eenchronischeziektekanhetzelfbeeldingrijpendveranderenen

alsiemandscentralewaardehetsamenlevenmetnaastenis,danzorgtverlies

vangeliefdeanderenvooreenworstelingmetzingeving.Beperkingenin

mobiliteitleidenvaaktoteenkleinersociaalnetwerkenisolement.15

Ookomgekeerdkunnengevoelensvaneenzaamheidtot

gezondheidsproblemenleiden.FilosoofAnjaMachielseheeftalsexpertise

eenzaamheidenisolementbijouderen.16Zijsteltdateenzaamheidsproblematiek

meestaloverzingevinggaat.Ouderenstellenzichdevraaghoezijmetfysieke

beperkingeneneenkleinnetwerkeenzinvollevenkunnenleiden.Zijkomenmet

hungezondheidsklachtenendaaraangerelateerdeeenzaamheidbijdehuisarts.

Onderhuisartseniseentendenswaarneembaareenzaamheidalseenstoorniste

zienendezemetmedicatietebestrijden,terwijleengesprekoverrouwen

verlies,enhoetekomentothernieuwdezingevingmeergoedkandoen.17

Zorgvragerszienzicheveneensgeconfronteerdmetdenieuwevragendie

toegenomenmedischemogelijkhedenoproepen.18Medisch-technologische

ontwikkelingenzoalsophetgebiedvanbevolkingsonderzoek,preventief

zelfonderzoekenprenatalediagnostiekconfronterendemensineenvroeger

stadiumvanhetlevenmetlevensvragen,bijvoorbeeldrondvoort-ofstopzetten

vanbehandeling.

13J.Schuurmans,C.Veldhoven,‘Hetbelangvandegeestelijkverzorgerofzingevingsconsulentindeeerstelijn,’TGV14(2011),46.14Ibidem15Ibidem16http://www.uvh.nl/actueel/oktober-2015/bijzonder-hoogleraar-anja-machielse-aandacht-voor-sociale-verbanden-is-cruciaal-voor-goed-ouderenbeleid17E.Nyst,‘Dokter,ikbenzoeenzaam,’MedischContact27-28(2016),51.18W.Reijmerink,’Inleidingenverantwoording,’11.

15

1.4 Verschuivingenvantweedenaareerstelijn

Detoenemendeaanwezigheidvanproblemenmetzingevingbinnendeeerstelijn

heeftooktemakenmetdeverschuivingvandezorgvandetweedelijnnaarde

eerstelijn.Zingevingisbelangrijkinwatvoorheendetweedelijnwas,omdat

daarmensenmeternstigergezondheidsproblemenbehandeldworden.Deernst

vandeproblematiekheeftgevolgenvoordematewaarinmensenworstelenmet

zingeving.Eendeelvandetweedelijnszorgkanopgepaktwordenindeeerstelijn.

Dezesubstitutieoperatieisingegevendoordehogekostenvanbehandelinginde

tweedelijn.Dezorgdiemeerindeeerstelijnkanplaatsvindenisbijvoorbeeld

ondersteuningbijchronischeziekten.19Ditbetekentgoedkoperezorgmaarook

eenzwaarderebelastingvandehuisarts.20

Eentweedevormvanverschuivingvanzorgvantweedenaareerstelijn

diemoetleidentotkostenbesparingisambulantisering.Patiëntendieeerderin

eeninstellingwerdenopgenomen,wordenthuisbehandeldenvallendaardoor

onderdeverantwoordelijkheidvandehuisarts.Denkaanchronisch-

psychiatrischepatiënten.Voorpatiëntendieverpleegdenverzorgdwordenin

een24-uursinstelling,isdeorganisatieverplichtgeestelijkverzorgingaante

bieden.Degeestelijkverzorgerwordtindethuissituatienietstandaard

gefinancierd.Laterveersignaleertdatdehuidigegeneratie80+’ersnergens

terechtkanmetzingevingsvragen.21Dehuisartsiséénvandezorgverlenersdie

zorgindethuissituatielevert.

1.5 Veranderdemaniervandenkenovergezondheid

Naastdezemaatschappelijkeenmedischeontwikkelingendiedehuisartsmeer

danvoorheenconfronterenmetvragenophetgebiedvanzingeving,iserook

19Ruimtevoorsubstitutie,verschuivingenvantweedelijns-naareerstelijnszorg,Nivel(Utrecht2013)16.20https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2015/08/31/kamerbrief-over-substitutie-van-zorg-van-de-tweede-naar-de-eerste-lijn21M.Laterveer,‘Detoekomstvandegezondheidszorgis:waarde-vollezorg,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),57.

16

eenveranderdemaniervandenkenovergezondheid,waarinzingevingeen

belangrijkelementis.MachteldHuberformuleerdehaarconceptvan‘positieve

gezondheid’als‘hetvermogenomjeaantepassenenjeeigenregietevoerenin

hetlichtvandesociale,fysiekeenemotioneleuitdagingenvanhetleven’.22Dit

conceptwerddoordeskundigengeformuleerdopeeninternationaleexpert

conferentie.23DitalsreactieopdedefinitievandeWHO(WorldHealth

Organization)dieteambitieusentestatischwerdbevonden.24Hierbijstreeft

mennaartotalegezondheid,terwijlhetindenieuwedefinitievooralgaatomhet

aanpassingsvermogendatlevenmetgezondheidsbeperkingenmogelijkmaakt.

HaarconceptpasbijdedefinitievanzingevingzoalsgeformuleerddoorVander

Lans.Oriënterenenevaluerenzijnactieveprocessenwaarmeeiemandzich

aanpastaandenieuwesituatie.

Alsantwoordopdevraagwaaraanmensengezondheidaflezenenomhet

conceptmeetbaartemaken,steldezijzesdimensiesvast,waarvande

spirituele/existentiëledimensieeréénis.25Zijinventariseerdeonder140

stakeholders(zorgverleners-artsen,verpleegkundigen,fysiotherapeuten,

chronischepatiënten,beleidsmakers,verzekeraars,volksgezondheid

professionals,burgersenonderzoekersmetverschillendeachtergronden)welke

indicatorenietszeggenovergezondheid.Ineenkwantitatievesurveyonder1938

vertegenwoordigersvandezelfdestakeholdersgroepenwerdgevraagdof

respondentenheteenswarenmetdezeindicatoren.Opbasisvanbestaande

classificatieswerdendedimensiesbenoemd,inconsensusbijeenkomstenwerd

menheteensoverdecategorieën.Totslotsteldezijdevraagofde

gezondheidsindicatorenhetnieuwgezondheidsconceptrepresenteerden.

Despirituele/existentiëledimensiebestaatuitdeindicatoren:zingeving,

hetnastrevenvandoelenenidealen,toekomstperspectiefhebbenenkunnen

accepteren.Zoisaandachtvoorzingevingonderdeelvanhet 22M.Huber,B.Garssen,‘Relatiestussenzingeving,gezondheidenwelbevinden,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),17.23 M.Hubere.a.,‘Towardsa‘patient-centered’operationalisationofthenewdynamicconceptofhealth:amixedmethodsstudy,’BMJOpen,2. 24https://nl.wikipedia.org/wiki/Gezondheid‘gezondheidiseentoestandvanvolledigfysiek,geestelijkensociaalwelbevindenennietlouterhetontbrekenvanziekteofgebrek’.25M.Hubere.a.,‘Towardsa‘patient-centered’operationalisationofthenewdynamicconcept,’10.

17

gezondheidsconceptvandehuidigezorgverlener,waaronderdehuisarts.26De

zorgverlenersdieHuberinhaaronderzoekraadpleegdewarenartsen,

verpleegkundigenenfysiotherapeuten.

Vandedoorhaargenoemdedimensiesblekenpatiëntenallezeseven

belangrijktevindenenartsenvooralbelangtehechtenaandedimensie

lichaamsfunctie.Artsenhechttennauwelijkswaardeaandespiritueledimensie

endedimensiesociaalmaatschappelijkfunctioneren.27Echter,ineen

geneeskundewaarindepatiëntcentraalstaatenersprakeisvanshareddecision

makingeninformedconsentwordtvandeartsgevraagddathijaandachtheeft

vooralledimensiesvangezondheid,voordegehelemens.28Daaromwerken

sommigehuisartspraktijkenalmethetspinnenwebdiagramvanHuber(zieFiguur

1).Patiëntenkunnendaaropaangevenhoezijhungezondheidopdezes

dimensieservarenenwaarzijietszoudenwillenverbeteren.29Ditkanopeen

anderterreinliggendanhetmedische.

Figuur1.SpinnenwebHuber,www.Ipositivehealth.com.

26M.Huber,B.Garssen,’Relatiestussenzingeving,gezondheidenwelbevinden,’18.27J.Visser,’InterviewMachteldHuber:Hetvermogenomzelfderegietevoeren,’MedischContact69(2014).28M.Hubere.a.,‘Towardsa‘patient-centered’operationalisationofthenewdynamicconcept,’10.29M.Huber,H.P.Jung,’Persoonsgerichtezorgisgebaatbijkennisvanziekteénvangezondheid,’Bijblijven8(2015),4.

18

Eenandereverbindingvandespiritueledimensiemetgezondheidis

zichtbaarindetoenamevanalternatievevormenvanzingevingviadeleefstijl.Er

isveelaandachtvoorgezondevoedingeneengezondlichaam.Legetplaatstdit

tegenoverdeafnamevanreligie,dietraditioneelervarenwerdalsbronvan

zingeving.30

Doorbovengenoemdeontwikkelingenkrijgtdehuisartsopzijnspreekuur

meerdanvoorheentemakenmetproblemenophetgebiedvanzingeving.Ik

benvanmeningdatdaardooraandachtvoorzingevingdoordehuisarts

noodzakelijkis.Opditmomentisechternietduidelijkbeschrevenwelkerolen

taken(enwelkebijbehorendecompetenties)dehuisartsopditgebiedvervultof

zoumoetenvervullen.

Doelstellingvandezeliteratuurstudieisomeenbijdrageteleverenaan

verhelderingvanderolvandehuisartsophetgebiedvanzingevingende

daarvoorbenodigdecompetenties.

1.6 Vraagstelling

Omduidelijkheidtekrijgenoverderolvandehuisartshebikdevolgendevraag

centraalgesteld:Welkerolkandehuisartshebbenophetgebiedvanaandacht

enzorgvoorzingevingsvragenenspirituelevragen?

Omdievraagtekunnenbeantwoordenhebikdevolgendedeelvragen

geformuleerd:

- Welkevragenoverzingevingspelenindehuidigehuisartsenpraktijk?

- Watlevertaandachtvoorzingevingop?

- Isaandachtvoorzingevingeentaakvandehuisarts?

- Aandachtvoorzingevingkanopverschillendemanierenwordengeboden,

welkepastbijdehuisarts?Enwatiswenselijk?

- Hoereageertdehuisartsopzingevingsvragen?Welkebelemmeringen

ervaarthijhierbij?Ishetreagerenopzingevingsvragendoordehuisarts

30C.Leget,‘Hedendaagseuitingenvanzingeving,’26.

19

afhankelijkvandeeigenlevensbeschouwing,opleidingofandere

persoonlijkefactoren?

- Welkezorgcompetentieszijnnodig?

- Watishaalbaargeziendehuidigepraktijk?Watheeftdehuisartsnodig

omdattebereiken?

1.7 Leeswijzer

Indezeinleidinggafikaanwelkeontwikkelingendenoodzaakvooraandacht

voorzingevingindehuisartsenpraktijkgrotermakenengingikinopde

basisbegrippenzingevingenspiritualiteit.Omdehoofdvraagtekunnen

beantwoordengaikinhettweedehoofdstukinopwelkerolzingevingspeeltbij

depatiëntvandehuisarts,watheteffectisvanaandachtvoorzingevingenin

hoeverreaandachtvoorzingevingpastbijderolvandehuisarts.Hetderde

hoofdstukgeefteenoverzichtvanhoezorgvoorzingevingkanwordengeboden,

enwelkedaarvanpassenbijdehuisarts;welkecompetentieszijndaarvoor

nodig?Inhetvierdehoofdstukgaikinopdehaalbaarheidvanaandachtvoor

zingevingbijdehuisartsdoorintegaanopdebelemmeringendiehijervaart.Ik

sluitafmetconclusiesenaanbevelingen.

1.8 Onderzoeksmethode

Omliteratuurtevindenvoordescriptiehebikopverschillendemanieren

gezocht.ViaSmartcatenGoogleScholaropdetermen‘huisarts’en‘zingeving’of

‘huisarts’en‘spiritualiteit’.ViadedatabasevanPubMedop‘spirituality’en

‘generalpractitioner’.Ikhebdankbaargebruikgemaaktvandein2016

verschenenbundelZingevinginZorg.Naastdeinleidendeessaysvanbekende

publicistenuithetNederlandsetaalgebiedhebikgebruiktgemaaktvande

literatuurlijstenbijdeartikeleneninterviews.Ookderecentverschenenscripties

uithetonderzoeksprogrammavandeUniversiteitvoorHumanistieknaar

20

mogelijkhedenvoorgeestelijkverzorgersindeeerstelijnszorghebik

geraadpleegdvoorliteratuur.BijdefaculteitGodsdienstwetenschappenvande

UniversiteitUtrechtstudeerdeeenaantalstudentenafopdesamenwerkingmet

geestelijkverzorgersofzingevingbijdehuisarts,ookdaarhebikdeliteratuurlijst

bekekenopbruikbareartikelen.Ikhebdezegeselecteerdopdetermen‘huisarts’,

‘zingeving’en/of‘spiritualiteit’.Dielaatstetermmoestgedefinieerdzijnvolgens

éénvandetweedefinitiesuitparagraaf1.2.

Ikhebtweemodellenuitdezorg,diezingevingenspiritualiteitexplicieteen

plaatsgeven,onderzochtengebruiktindescriptie.Hetnieuwe

gezondheidsconceptvanHubernoemtzingevingalsdimensievangezondheiden

hetbiopsychosociaal-spirituelemodelvanSulmasybenoemtspiritualiteitals

onderdeelvandemenswaaropdezorggerichtmoetzijn.

HetABC-modeluitdepalliatievezorggeefteenindelingvanvormenvanzorg

voorzingeving.Ditmodel,datsommigehuisartsenalbekendis,hebikals

uitgangspuntgenomenomteonderzoekenwelkevormenvanaandachtvoor

zingevingbruikbaarzijnvoordehuisarts.

21

2 Zingevingsvragenindehuisartspraktijk

Indithoofdstuklegikhetverbandtussenzingevingenhetbelangdaarvaninde

huisartsenpraktijk.Zoalsbeargumenteerdvergroteneenaantalmaatschappelijke

ontwikkelingendenoodzaakvooraandachtvoorzingevingindeeerstelijnszorg.

Waaromishetvanbelangdatjuistdehuisartsaandachtheeftvoorzingeving?

Eénredenisdatpatiëntendieworstelenmetzingevingalsgevolgvanziekteof

anderszinszijnspreekuurbezoeken.Ikgainophoedezeproblematiekzichaan

hemvoordoet.Belangrijkewaardebinnendehuisartsengeneeskundeisdatzij

functioneertopbasisvanevidence-basedresultaten.Watzijnderesultatenvan

onderzoekdatgedaanisnaaraandachtvoorzingeving?Tenslotteonderbouwik

dataandachtvoorzingevingpastbijdehuisartsenzorggezienhaarkernwaarden,

richtlijnenendeactuelediscussieseroverindevakbladen.

2.1 Zingevingbijdepatiëntvandehuisarts

Ziektekaneencrisisinzingevingteweegbrengen,enandersomkaneencrisisin

zingevingzichzowelpsychischalssomatischuiten.31Ziektesteltdemensvoor

uitdagingen.Hetkanhembeperkeninhetuitoefenenvandagelijksebezigheden

eninhetcontactmetanderen.Deziektekanpsychischofsomatischzijn.Vaak

gaathetomeentijdelijkesituatie;naherstelgaatmenweernetzoverderals

voordeziekte.Maardeziektekanookchronischzijnenblijvendebeperkingen

opleveren,oflevensbedreigendzijn.Ofdittoteenzingevingscrisisleidt,is

volgensVanderLansafhankelijkvaneenalofnietsuccesvolverlopenprocesvan

oriëntatieenevaluatie.32

IndeRichtlijnpalliatievezorgwordteencrisisinzingevingbeschrevenals

eenconfrontatiemethetlevenseindediezoheftigis,dateenpatiëntangst-of

paniekaanvallenkrijgtofverschijnselenvandepressiviteitlaatzien.Kenmerkend

31J.vanderLans,‘Zingevingenzingevingsfunctiesvanreligiebijstress,’84.32Ibidem,77.

22

vooreendergelijkprocesisdatdepatiëntnaastangstenpaniek,gevoelens

ervaartvanmachteloosheidenzinloosheid.33

Maarvragenoverzingevingspelennietalleenbijeenlevensbedreigende

ziekteofindeterminalefase.ZogeefthuisartsVandeLaarineeninterviewaan

datvragenoverzingevingvoorkomenbijallegroteveranderingeninhetleven

zoalsbijdepuberteit,kinderenkrijgenenernstigziekzijn.34

IneenonderzoekvanEllis,onderdertienAmerikaansehuisartseninde

VerenigdeStaten,werddecontextwaarinhuisartsenzichrichtenopproblemen

ophetgebiedvanspiritualiteit,beschreven.35Welkesituaties,welketaalgeven

aanleidingomvragentestellen?Spiritualiteitheefthierdebetekenisvan

zingevingalseenprocesdatopgangkomtdoordeconfrontatiemetziekteen

waarinmensenverbinding-ofhetgebrekdaaraan-methethogereervaren.

Dezebeideelementenuitdedefinitiezijnherkenbaarindevragendiedeartsen

stelden:“Heefturecentstressofveranderingenervareninuwleven?”en“Isuw

geloofbelangrijkvoorugeweest?”

Dehuisartsenwerdengeïnterviewdoverwelkeziektenenstressoren

spirituelegesprekkenopleveren,datwasonderandereinhetgevalvan:

chronischeziekten,hartfalen,psychiatrischeziekten,depressiesenangsten,

zwangerschapofmiskraamenspanningsvollesituatieszoalsziekteinde

familie.36Ooksymptomenwaarvoorgeenverklaringis(pijn,slapeloosheid),

verliesvaneenlichamelijkefunctieofeenziektediehetzelfbeeldaantast,

kunnengevolgenhebbenvoorhetervarenvanzinvolheid.37Patiëntenslagener

dannietinomtebegrijpenwathenoverkomtenditeenplaatstegevenbinnen

hunwereld-ofzelfbeeld.38Ellisnoemtnog:opnameopdeintensivecare,de

diagnosevanterminaleziekte,behandelingsfoutenenonvredeovervooruitgang

indebehandeling,alsaanleidingenomvragentestellenoverzingeving.Voorde 33Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,8.34J.vandeStreek,’Artsenworstelenmetzingevingsvragen.Spiritualiteitindemedischepraktijk,’Mednet4(2011),20.35M.Ellise.a.,’Whatdofamilyphysiciansthinkaboutspiritualityinclinicalpractice?’Thejournaloffamilypractice51(2002),249.36Hierwordt‘spiritual’geïnterpreteerdalsindedefinitievandeConsensusconferentie.M.Vermanderee.a.,’Spiritualityingeneralpractice,’BritishJournalofgeneralPractice(2011),750.37M.Ellise.a.,‘Whatdofamilyphysiciansthinkaboutspiritualityinclinicalpractice?’,252.38J.vanderLans,‘Zingevingenzingevingsfunctiesvanreligiebijstress,’84.

23

Nederlandsecontextzullendestressorendiezingevingsvragenoproepenniet

anderszijn,maarisreligiewaarschijnlijknietdevoornaamstehulpbronomdeze

hethoofdtebieden.

Indeinleidingstaatonderhetkopjemaatschappelijkontwikkelingen

beschrevenwelkeontwikkelingen(eenzaamheid,opeenstapelingvanverliezen,

multi-morbiditeit)problemenkunnenopleverenmetzingeving.

2.2 Watlevertaandachtvoorzingevingop?

Sindsdeopkomstvandeevidence-basedmedicineisditeenvaakgesteldevraag

indegeneeskunde.Dezegeneeskundeopbasisvanbewijsisgerichtopeen

optimalebehandelwijzedoorindividueleklinischeexpertisetecombinerenmet

deresultatenvanexternwetenschappelijkonderzoek.39DeRichtlijneninde

huisartsenzorgzijngebaseerdopevidence-basedmedicine.

Deeffectenvanaandachtvoorzingevingzijnmoeilijkerteonderzoeken

dandeeffectenvaneenbepaaldmedicijnophetbestrijdenvanziekte.Erzijn

echterverschillendeonderzoekengedaanwaaruitblijktdataandachtvoor

zingevingeenpositiefeffectheeft.Zoisereenpositiefverbandtussenhet

inzettenvantherapievormenalsreminiscentieen‘lifereview’bijouderenmet

hetverminderenvandepressieveklachten.40Reminiscentieen‘lifereview’zijn

therapievormenwaarbijhetophalenvanherinneringencentraalstaat.

Herinneringenaanwatinhetverledeneenkrachtbronwas,kunnenookinhet

hedeneenfunctiehebbentenoverstaanvanmoeilijkegebeurtenissen.Door

herinneringenoptehalenofteherlevenishetmogelijkomcontinuïteiten

samenhangteervaren.41Dithoudtverbandmetdedefinitievanzingevingvan

VanderLans.Inhetbijzonderdeevaluerendetaakwordtermeeaangesproken:

‘Pastwatmijnuoverkomtbijmijnlevensverhaal?’Deeffectenhiervanzijn

onderzochtdooreenmeta-analysetoetepassenopspecifiekdezeinterventies 39D.Sackette.a.,‘Evidence-basedmedicine:whatitis,andwhatitisn’t,BMJ(1996)71-72.40E.Bohlmeijer,F.Smit,P.Cuijpers,’Effectsofreminiscenceandlifereviewonlate-lifedepression:ameta-analysis,’Internationaljournalofgeriatricpsychiatry18(2003),1088.41E.Bohlmeijer,L.MiesenG.Westerhof,Debetekenisvanlevensverhalen,Theoretischebeschouwingenentoepassingeninonderzoekenpraktijk(Houten2006),31.

24

bijdezedoelgroep.Debeideinterventieshebbeneenpositieveinvloedop

geestelijkegezondheidenzinervaring,dedepressievermindertnadetherapie.

Deeffectgroottewas0,84,eenstatistischgrooteffect.Heteffectisdaarmee

vergelijkbaarmetdeeffectenvanantidepressivaenpsychischebehandelingen.42

HetVerwey-Jonkerinstituutonderzochthetverbandtussenaandacht

voorzingevingbijouderenenheteffectdaarvanopwelzijnenzorgconsumptie.

HetonderzochteprojectisvanMottoinRotterdam,waargeschooldevrijwilligers

opbezoekgaanenpratenmetouderendiebehoeftehebbenaaneenklankbord

overlevensvragen.Hetcontactisgerichtopaandachtgevenenluisteren.43Dit

ruimtegevenaanhetverhaalzetdeoriënterendeenevaluerendeprocessenuit

dedefinitievanVanderLansingang.Deaandachtvoorzingevinghadeffectop

dekwaliteitvanlevenendezelfredzaamheid,dithadeenverhoogdwelzijnen

minderzorgconsumptietotgevolg.Datlietzichbecijferenineenverminderd

bezoekaandehuisarts,maatschappelijkwerk,minderthuiszorg,minderGGZ

ondersteuningenlangerthuiswonen.44Hetonderzoekwerduitgevoerdvolgens

eenmaatschappelijkerendementsanalyse,watinhoudtdatdeverwachte

maatschappelijkeeffectenzijnafgezettegendekosten.Dezezijnweer

vergelekenmeteensituatiewaarinhetproject,huisbezoekenbijouderen,niet

werduitgevoerd.

Deuitkomstenvaneengrootlongitudinaalonderzoekondermeerdan

duizendouderenwarendateensterkezingevingtotresultaatheeftdatouderen

beterkunnenomgaanmetdeeffectenvantraumaopgedaantijdenshetleven.

HetonderzoekwerduitgevoerdindeVerenigdeStaten,deinterviewswerden

gehoudenin2002-2003en2005.45Hetmeestinvloedrijkeelementvanzingeving

washetervarenvaneensterkedoelgerichtheid.Ditelementvormtook

onderdeelvandedefinitievanVanderLans.Metdezewetenschapkunnen

42 E.Bohlmeijer,F.Smit,P.Cuijpers,’Effectsofreminiscenceandlifereviewonlate-lifedepression,’1088. 43Gezienengehoord,MaatschappelijkrendementvanprojectMotto:zingevingenlevensvragenbijouderen,Verwey-Jonkerinstituut,(2013),13.44http://www.verwey-jonker.nl/over-ons/pers2/2013/ruim_40_procent_rendement__door_project_motto45N=1478(2002-2003),N=1092(2005)

25

interventiesontworpenwordendieouderenhelpenomgaanmettraumatische

gebeurtenissen.46

EendoordepsychiaterWilliamBreitbartontworpentherapie,de

‘meaning-centeredgrouptherapy’,verbetertdekwaliteitvanlevenenhet

welbevindenvankankerpatiënten.47

Dezetherapieiseenmixvanpsychologischeenspiritueleinterventiesenricht

zichonderandereophetbelangvankeuzesinhoudingtegenoverdeziekteen

hetzichkunnenverbindenmethetleven.48Ineenonderzoekonder253

poliklinischepatiëntenvanhetMemorialSloan-KetteringCancerCenteruitNew

York,metgevorderdeenterminalekanker,bleekdegroepdiedetherapiehad

ondergaanveelbetertescorenopkwaliteitvanlevenenwelbevindendande

controlegroep.49Zewerdenvergelekenophunmatevanspiritueelwelbevinden

enkwaliteitvanlevenenverminderingvandepressieenhopeloosheid.Beide

groepenondergingeneentherapievanachtsessiesenwerdenvoor,naentwee

maandennaheteindevandetherapiebevraagdophunmatevanspiritueel

welbevindenenkwaliteitvanleven.Dezetestleverdeeensterkbewijsvoorde

effectiviteitvan‘meaning-centeredgrouptherapy’alsbehandelingvoor

psychischeenexistentiëlenood.DitonderzoekisrecentherhaaldinNederland

metooknupositieveeffectenvandetherapie.50Dezebestaateruitnieuwe

manierenvanzingevingtevindenenintegaanophulpbronnendiedaarbij

ingezetkunnenworden.

Demeesteonderzoekennaardeeffectenvanaandachtvoorzingeving

zijngedaanonderouderenenmensenmeteenlevensbedreigendeziekte.Eris

echterookonderzoeknaarwelkehulpbronnenmensenmetchronischeziekten

46N.Krause,’Valuatingthestress-bufferingfunctionofmeaningoflifeamongolderpeople,’Journalofagingandhealth19(2007),792.47L.Thomas,E.Meier,S.Irwin,‘Meaning-CenteredPsychotherapy:AFormofPsychotherapyforPatientsWithCancer,’CurrentPsychiatryReports16(2014),488.48W.Breitbart,‘Creatingyoursoulineverymoment:Meaning,creativityandattitude’,PalliativeandsupportiveCare13(2015),1139.Spiritueelishier:bewustzijnvanengebruikenvanbronnenvanbetekenis.49W.Breitbarte.a.,’Meaning-CenteredGroupPsychotherapy:AnEffectiveInterventionforImprovingPsychologicalWell-BeinginPatientsWithAdvancedCancer,’Journalofclinicaloncology33,749.50N.vanderSpeke.a.,‘Meaningmakingincancersurvivors:afocusgroupstudy,’PLoSONE8(2013),1.

26

gebruikenommethunziekteomtegaan.ZoisereenDuitsonderzoekonder

213patiëntenmetMSdieallenonderde65zijn,waarinhengevraagdwerdwat

hunhulpbronnenzijn.Antwoordenwerdenonderverdeeldincategorieëngeloof

(10%),familie(22%),anderebronnenvanzin(16%)engeenantwoord(53%).51

Zijkondenhunziektebeterherwaarderenalszijdeelnameninreligieuzeof

existentiëlepraktijken,encopingstrategieënalsbewustleveneneenpositieve

houdinghanteerden.

Ineenmeta-analysewerdonderzochtofreligie/spiritualiteit(R/S)leidt

totverhoogdefysiekegezondheid.52Detestendieopgenomenwerdeninde

analysehaddenbetrekkingop32.000kankerpatiënten.R/Swerd

geoperationaliseerdinaffectieve,gedrags-encognitievedimensies.De

affectievedimensieisdesubjectievegevoelsbelevingvanR/S,de

gedragsdimensieheeftbetrekkingopreligieuzeenspirituelepraktijkenomstress

tehanteren,decognitieveheeftbetrekkingopgeloofincausaleattributiesaan

religieenreligieusfatalisme.Vooraldeaffectievedimensiebleekeensterk

verbandtehebbenmetfysiekegezondheid.Weinigstudiesonderzochtenechter

objectieveindicatorenzoalsterugkeervandeziekte,demeestengingenuitvan

zelfrapportagedoorpatiënten.Spiritualiteitwordthiergedefinieerdalshet

hebbenvaneenverbindingmeteenbrongroterdanhetzelf.R/Shebbenhier

betekenisalsbronvanzingeving.

Uithetbovenstaandeblijktdattherapieëndiegebruikmakenvande

processenvanzingevingzoalsbeschrevendoorVanderLansleidentothetbeter

kunnenomgaanmetdegevolgenvanziekteenverbeteringvandekwaliteitvan

levenenzelfredzaamheid.Opvallendisdatdeonderzoekenzichfocussenop

ouderenenmensenmeteenlevensbedreigendeziekteennietzozeeropandere

leeftijdsgroepeneningrijpende'life-events'.

Naastdezeveelbelovendeuitkomstenvanonderzoekenoverzingevingis

ereenroepommeeronderzoeknaardeeffectenvanspecifiekspirituelezorgop

51A.Wirth,A.Büssing,’Utilizedresourcesofhope,orientationandinspirationinlifeofpersonswithMultipleSclerosisandtheirassociationwithlifesatisfaction,adaptivecopingstrategiesandspirituality,’Journalofreligionandhealth55(2016),1359.52H.Jime.a.,‘Religion,spirituality,andphysicalhealthincancerpatients:ameta-analysis,’Cancer(2015),3763.

27

gezondheid.Deuitkomstenvaneeninternationaleonlineenquêteondereen

breedscalaaanzorgverlenersindepalliatievezorg,waaronderartsen,

verpleegkundigenengeestelijkverzorgersgavenaandaterbehoefteisaanmeer

onderzoeknaardeeffectenvanspirituelezorg.53Ditonderzoekwerdgehouden

in2012onder971zorgverlenersuit87landeninopdrachtvandeEAPCSpiritual

CareTaskforce.Deprioriteitenvoortoekomstigonderzoekluiddena)het

evaluerenvaninstrumentenomspirituelenoodtekunnenonderkennen,b)het

ontwikkelenvangespreksmodellenenc)eenevaluatievandeeffectenvanhet

verlenenvanspirituelezorg.

OokinderecentepublicatievanZonMwiseenaanbevelingopgenomen

omdooronderzoekmeerinzichttekrijgeninhetbelangendeinvloedvan

zingevingvoorgezondheid.54

2.3 Zingeving:taakvandehuisarts

Heeftaandachtvoorzingevingofspiritualiteiteenplaatsbinnende

huisartsengeneeskunde?Nadatbeschrevenisdateenworstelingofeencrisisin

zingevingdoorziekteofanderestressorenzichvoordoetindespreekkameren

dataandachthiervoorpositieveeffectenkanhebben,beantwoordikindeze

paragraafdevraagofaandachtvoorzingevingonderdeelisvandetaakvande

huisarts.Ditonderzoekikdoorweertegevenwatvanuitpatiëntenperspectief

belangrijkis,doortekijkennaarkernwaardenvandegeneeskunde,de

competentiesvandehuisarts,hetnugeldendezorgmodelengezondheidsmodel,

hetvoorkomenvandeterminRichtlijnenenStandpunten,endeactuele

discussieoverspiritualiteitenzingevingindevakbladenentekijkennaarhet

curriculumvandehuisartsenopleiding.

53L.Selmane.a.,’ResearchPrioritiesinSpiritualCare:AnInternationalSurveyofPalliativeCareResearchersandClinicians’,Journalofpainandsymptommanagement48(2014),518.54W.Reijmerink,’Conclusie,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),125.

28

2.3.1 Watvindenpatiënten?

AanledenvanhetZorgpanelvanPatiëntenfederatieNPCF(Nederlandse

PatiëntenenConsumentenFederatie)werdenvragenvoorgelegdoverzingeving

indezorg.Vooraandachtvoorzingevingwerddevolgendedefinitiegebruikt:

“Eenzorgverlenerdieaandachtheeftvoorzingevingkijktnietalleennaarhet

medischedeel.Dezezorgverlenerheeftookaandachtvoorualsmens.

Bijvoorbeeldvoordegevolgenvanuwziekte/aandoeningopuwleven,hoeuom

kangaanmetuwziekte/aandoening.Hijkanditzelfmetubespreken,maarhij

kanuookdoorverwijzennaareenanderehulpverlener.Bijvoorbeeldeen

maatschappelijkwerkerofgeestelijkverzorger”.55Dezedefinitievanzingeving

vanuitpatiëntenperspectiefkomtovereenmetdezingevingsdefinitievanVan

derLans.Zinervaringontstaatalsresultantevancognitieveprocessenals

oriënterenenevalueren.

Hetovergrotedeel,82%vandedeelnemersaanhetonderzoek,vindtdat

zorgverlenersbijkunnendragenaanzingeving.Devraagnaardemanierwaarop,

gesteldalsopenvraag,werdalsvolgtbeantwoord:26%noemdeluisterennaar

depatiënt,21%noemdedepatiëntalsgeheelbeschouwenennietalleenalszijn

ziekte,18%gafaandataandachtvoordepatiëntbelangrijkis.Vandepatiënten

dieervaringhaddenmetaandachtvoorzingevinggaf66%aandatde

zorgverleneraandachthadvoorhetlerenomgaanmetdeziekte,datdeze

aandachthadvooronzekerheidenangst,envoorhetverwerkenvanhethebben

vandeziekte.Devragenlijstwerdinoktoberennovember2015ingevulddoor

4714mensen,85%vanhenhadeenchronischeziekte.

Alswevoor‘zorgverlener’‘huisarts’lezen,zijndeuitgangspunteninde

definitiedataandachtvoorzingevingdoordehuisartsbetekentdatdeze

aandachtheeftvoordegehelemens,voorwatdeziektebetekentinhetlevenen

voorhoedepatiëntomgaatmetdegevolgenvandeziekte.Eénvande

kernwaardenindehuisartsengeneeskundeisdanookintegralezorg,

55C.vanHarte,C.vanHaastert,‘Rapportmeldactie”Zingevingindezorg’’,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),139.

29

omschrevenalsaandachtvoordehelemensdieworsteltmetziekteofpsychisch

ongemak.56

2.3.2 Kernwaardenhuisartsgeneeskunde

Huisartsenbevestigendatzijaandachthebbenvoordehelemens.Binnen

ditholistischeperspectiefpastnaastdebiomedischebenaderingookde

aandachtvoorpsychischeensocialeaspectenenaandachtvoorzingevingof

spirituelezorg.Dezeintegralezorg,indezinvanholistisch,komtteruginde

kernwaardenvandehuisartsengeneeskundediein1959werdenomschrevenals

‘continue,integraleenpersoonlijkezorg’.57Indejarenvijftigwasdeinhoudvan

hetbegripintegraaldathuisartsenzorgnietuitsluitendgeneeskundigezorg

moestzijn,nochdatalleendehuisartsdezezorggaf.Indezorgmoestde

huisartsookandereaspectenvanhetmens-zijnbetrekkenendezekondaarom

nietalleenbeperktblijventothetbiomedischeaspect.Integralezorgbetekende

ookzorgeninsamenwerkingmetanderenzoalspsychiaterengeestelijk

verzorger.58

InhetNHG(NederlandsHuisartsenGenootschap)-Standpunt

KernwaardenHuisartsgeneeskundevan2011zijndekernwaarden

geherformuleerdals:‘generalistische,persoonsgerichteencontinuezorg’.59In

deToekomstvisieHuisartsenzorgkomtdetermintegraalweerterugin:‘De

kernwaardenzijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Hierdooris

huisartsenzorgintegralezorg:dezorgvoordepatiëntinzijngehelecontexten

leefomgeving‘.Beidebetekenissengaanuitvaneenholistischmensbeeld.

Generalistischbetekentdatdehuisartsopenstaatvoorallemogelijke

klachten,problemenenvragenoverziekteengezondheidvanallemensenvan

jongtotoud.Generalistischwordtbetrokkenopdewerkwijzedieookholistisch

wordtgenoemd,dehuisartswerktaan‘onderdelenmetaandachtvoorhet

56J.Schuurmans,C.Veldhoven,‘Hetbelangvandegeestelijkverzorgerindeeerstelijn,’48.57G.vanderWerf,J.Zaat,’Degeboortevaneenideologie:Woudschotenendehuisartsgeneeskunde,’Huisartsenwetenschap44(2001),284. 58A.Querido,Inleidingtoteenintegralegeneeskunde(1973).59ToekomstvisieHuisartsenzorgModerniseringnaarmenselijkemaat,huisartsenzorgin2022(Utrecht2012)27.enNHG-StandpuntKernwaardenhuisartsgeneeskunde(2011).

30

geheel’.60Zokijkthijnaarpsychischeensocialeklachtendieverborgenkunnen

zijnachtersomatischeklachten.

Explicietbeschrevenbijdezorgvoorouderenisdatdehuisartsinstaat

moetzijnomdepatiëntteondersteunenbijhetkunnenomgaanmetzijnziekte,

eninhetgevalvaneenlevensbedreigendeziektemoetkunnenondersteunenbij

hetervarenvankwaliteitvanleven.61Aandachtvoorzingevingwordtniet

explicietvermeldbijdezekernwaarde,maarbovenstaandeuitlegverwijstnaar

mijnmeningwelnaarhetzinkunnengevenaandeziekte.

Continuewilzeggendatdehuisartsdeconstantefactorisvoordepatiënt,

zoweltijdensdeziektealsdetotalelevensloop.Dehuisartsiszichzeerbewust

vandewaardevandepersoonlijkeenvaaklangdurigerelatiemetdepatiënt.De

patiëntheefthierdoormeervertrouwenendehuisartskenthetlevens-en

ziekteverhaalenkandezeinsamenhangmetdenieuweklachtzien.Vooral

ouderen,patiëntenmeteenchronischeziekteenernstigziekepatiënten

waarderendezecontinuïteit.62Dewaardecontinuïteitwordtookvertaaldnaar

despilfunctiediedehuisartsheeftindeafstemmingvandezorgverlenersdiebij

depatiëntbetrokkenzijn.63Datcontinuïteitzelfsgezondheidswinstalseffect

heeftwerdaangetoonddoorMaarsinghdievonddatouderepatiëntendie

weinigtotgeenwisselingenhaddeninhunhuisartslangerleefden.64Derelatie

dieontstaatdoorherhaaldecontactengeeftvertrouwen,ditiseenbelangrijke

voorwaardevoorgesprekkenoverzingeving.Decontinuïteitstaatechteronder

drukdoordathuisartsenmeerdanvoorheenparttimewerkenenextra

managementtakenhebbenwaardoorermindertijdoverblijftvoor

patiëntencontact.65

Persoonsgerichtwilzeggendatdehuisartsrekeninghoudtmet

persoonsspecifiekekenmerken,demedischevoorgeschiedenisendemanier

waaropdepatiëntmetziekteomgaat.Hetomgaanmetdeziekteverwijstnaar

60NHG-StandpuntKernwaardenHuisartsengeneeskunde,6.61NHG-StandpuntKernwaardenHuisartsengeneeskunde,10.62Ibidem,15.63Ibidem,15.64O.Maarsinghe.a.,’Continuityinprimarycareandassociationwithsurvivalinolderpeople:a17-yearprospectivecohortstudy,’BritishJournalofgeneralpractice66(2016),531.65D.Runhaar,‘Ambachtvanhuisartsgaatverloren,’MedischContact20(2015),961.

31

deprocessenoriëntatieenevaluatieuitdedefinitievanzingeving.

Persoonsgerichtezorgindepalliatievefasehoudtookrekeningmetdespirituele

zorgbehoeftevandepatiënt.InhetNHGstandpuntstaatditomschrevenals‘de

huisartshoudtrekeningmetsomatische,psychische,socialeenspirituele

zorgbehoeftenvandepatiënt’.66DitisdeenigeplaatsinhetKernwaarden

Standpuntwaarspiritueelalsapartedimensie,naastdesomatische,psychische

ensocialegenoemdwordt.Hetlijkterdaarmeeopdatdeinhoudvande

begrippenholistischenintegraal,despiritueledimensieuitsluit.

2.3.3 Levensbeschouwelijkecompetentievandehuisarts

Waardekernwaardenhetfundamentvormenvoorhethandelenvande

huisarts,gevencompetentiesaanwelkevaardigheden,kennisenervaringde

huisartsmoetbezitten.Inhetcompetentieprofielvandehuisartsstaatalseerste

competentiegenoemd:‘Dehuisartsinterpreteertdeklachtbinnendecontext,

betrektfysieke,psychische,sociale,cultureleenlevensbeschouwelijke

achtergrondenvandepatiënt,dienslevensfaseengezondheidsgeschiedenisbij

deinterpretatievandeklacht’.67Dehuisartswordtverondersteldomaanhet

eindvanzijnopleidingtevoldoenaandegevraagdecompetenties,waaronder

aandachtvoordelevensbeschouwelijkeachtergrond.

Deelnemersaaneenexpertmeetingnoemdenalsredenenvoorhet

betrekkenvandelevenbeschouwelijkeachtergrondenkennisoverwatvan

betekenisisvoordepatiënt,datditbelangrijkisoma)klachtentekunnen

begrijpen(bijvoorbeeldpijn),b)aansluitingtezoekenbijkracht-enhulpbronnen

vanpatiëntenenc)datnietopgepaktezingevingsvragentotandereklachtenof

versterkingvanklachtenkunnenleiden.68Aandachtgevenaan

levensbeschouwingisdusbelangrijkbijanamneseenbehandelingenter

preventie.InhetmodelvanVanderLanswordtlevensbeschouwinggenoemdals

mogelijkebronvan(her)oriëntatieingevalvanstress,alsbronvanzingeving.69

Spiritualiteitindepalliatievezorgwordtgedefinieerdalshet 66NHG-StandpuntHuisartsenpalliatievezorg,’Fijndatuerbentdokter…’(Utrecht2009),14.67Competentieprofielvandehuisarts,NHG(2005),13.68A.Kuin,CompetentiesvoorhetbiedenvanspirituelezorgaanpatiëntenindepalliatievefaseenhunnaastenEeneersteinventarisatieenaanzettotdiscussie(2009),20.69J.vanderLans,‘Zingevingenzingevingsfunctiesvanreligiebijstress,’83.

32

levensbeschouwelijkfunctionerenvandemens,inclusiefvragenvanzingeving.

Spiritualiteitwordthierbredergeziendanlevensbeschouwing.Hetbegrip

levensbeschouwingwordtnogvaakgeassocieerdmetreligie,maarisbreder,in

dedefinitievanGanzevoort:‘Levensbeschouwingiseenmeerofminder

bereflecteerdevisieophetzelf,hetbestaanendewereld,aldanniet

georiënteerdopeenlevensbeschouwelijketraditie.’70

2.3.4 Zingevinginrichtlijnenenstandpunten

Omtewetentekomenwathuisartsenvindendathunrolisophetgebied

vanzingeving,hebikdewebsitesvandeberoepsverenigingenvoorhuisartsenen

artsenbekekenopdetermen‘spiritualiteit’en‘zingeving’.71Determ

‘spiritualiteit’komtalleenvooralsonderdeelvandepalliatievezorg.

Determ‘zingeving’komtvoorinstandpuntenenrichtlijnenoverhandelenbij

hartfalen,GGZindehuisartsenzorg,huisartsgeneeskundevoorouderen,de

behandelingvanpatiëntenmetchronischvermoeidheidssyndroomeninde

multidisciplinairerichtlijndepressie.Inderichtlijnhartfalenstaatdatbij

overdrachtvanuithetziekenhuisdoordehuisartsmetdepatiëntafspraken

gemaaktwordenoverzingevingsvragen.BijGGZindehuisartsenzorgstaaterin

hetstandpuntdatvoorzingevingsproblematiekeendoorverwijzingnaarde

geestelijkverzorgeropzijnplaatskanzijn.72Bijdezorgvoorouderengaathet

oversamenhangendezorgwaarindehuisartseenspilfunctieheeft,

zingevingszorgwordtdaarbijonderscheidenvanmedischezorg.73Bijchronische

vermoeidheidgaathetomtherapieëndieinvloedhebbenophetomgaanmetde

ziektetervoorkomingvanzingevingsproblematiek.74

InhetcompetentieprofielvandepraktijkondersteunerGGZstaatdatdeze

‘ethischeenzingevingsvraagstukkenmetcollega’senpatiënten’bespreekt.75De

praktijkondersteunerbehandeltlichtepsychischeklachten,somsop

doorverwijzingvandehuisarts,ookkunnenpatiëntenzichzelfstandigaanmelden. 70R.Ganzevoort,Dewijsheidopstraat.Levensbeschouwingenhermeneutischecommunicatievanprofessionalsineenpluralecontext(Zwolle2007),9.71www.lhv.nl,www.nhv.org,www.knmg.nl(vandezelaatsteisookdeLHVlid)72NHG/LNV-StandpuntGeestelijkegezondheidszorgindehuisartsenzorg(2015),15.73NHG-StandpuntHuisartsgeneeskundevoorouderen,‘Erkomtsteedsmeerbij’(2007),38.74Richtlijnvoordiagnose,behandelingenbeoordelingvanpatiëntenmetCVS,CBO(2013),39.75CompetentieprofielPOH-GGZ,LHV(2014)12.

33

Opbasisvanhetbovenstaandeisderolvandehuisartsisiniedergevaldathij

zingevingsproblematiekkansignalereneneraandachtvoorheeftalsonderdeel

vandetotalezorg.

2.3.5 Geldendzorgmodel

Ookhetgeldendezorgmodelgeeftinzichtinhetalofnietgeïntegreerd

zijnvandespirituele/zingevingsdimensieindehuisartsenzorg.Hetbiomedische

zorgmodeldatvooralkijktnaardefysiekeoorzakenvanziektedoettotinde

zeventigerjarenopgang.ToenintroduceerdeEngelzijnbiopsychosocialemodel

waarinhetaandachtgevenaandepsychischedimensievanziekteendesociale

omgevingvandeziekevanbelangwerdengeachtindezorg.76Dezeopvattingis

terugtevindenindekernwaardepersoonsgericht,enheeftnuvooralbetrekking

ophetleef-enwerkkringvandepatiënt.77Dezingevingsprocessenevaluerenen

oriënterenzijnookpsychischeprocessen.Aandachtvoorzingevinghoort

daarmeethuisinhetbiopsychosociaalmodel.

Sulmasy,professoringeneeskundeenethiek,pleitnuopbasisvan

onderzoekvooreenbiopsychosociaal-spiritueelmodel,vooralbijmensendiete

makenkrijgenmeteenlevensbedreigendeziekte.78Sulmasyzegtdatineerdere

modellendepatiëntnietalseenpersoongezienwordt.Hijdoeltdaarmeevooral

ophetbiomedischemodel.Hijzegtdathetreducerenvanmensentoteen

genetischpakketgeenoogheeftvoorlijdenendoodalsonderdeelvande

‘conditionhumaine’.Hijdefinieertspiritualiteitalsderelatiedieiedermens

heeftmethettranscendente.Sommigendrukkendituitinreligie,anderenin

hunrelatiemetnatuur,muziek,kunst,envriendenenfamilie.Spiritualiteitisin

zijnoptiekvooral‘inrelatiestaan’.Hijvertaaltditooknaardefysiekedimensie:

ziekteiseenverbrekenvandejuisterelaties(zoisdiabeteseenverstoringinde

juisterelatiestussenglucoseeninsuline).79Ditmodelmetdezedefinitievan

spiritualiteitvindenwenietterugindeNederlandsehuisartsenzorg.

76G.L.Engel,’TheNeedforaNewMedicalModel:AChallengeforBiomedicine,’Science196(1977),129.77ToekomstvisieNHG-StandpuntKernwaardenHuisartsgeneeskunde(2011)12.78D.Sulmasy,’Abiopsychosocial-Spiritualmodelforthecareofpatientsattheendoflife,’TheGerontologist42(2002),25.79http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/ziekten/12670-diabetes-en-dementie.html

34

2.3.6 Conceptpositievegezondheid

Waarhetzorgmodelzichrichtopwelkecontextvandepatiënt

meegenomenmoetwordenbijdeinterpretatievandeklachtgaatdedefinitie

vangezondheidoverwatgezondheidnueigenlijkis.Artsenbeloveninhuneed

gezondheidtebevorderen;dedefinitievormtdaarmeeeenrichtpuntvoorhun

handelen.Huberdefinieerdegezondheidals‘hetvermogenomjeaantepassen

enjeeigenregietevoeren’.Eengeneeskundewaarinpatiëntenmeerregie

hebbenkomtovereenmeteengeneeskundewaarinshared-decisionmaking

belangrijkerwordt.80

Eénvandedimensieswaaraangezondheidisaftelezeniszingevingen

patiëntenvindendezedimensiebelangrijk.Hubergaatervanuitdateen

geneeskundewaarindepatiëntcentraalstaat,vandeartsverlangtdatdezekijkt

naardetotalegezondheid.Ofteweldatdeartsindespreekkamervraagtnaar

zingeving,welbevinden,motivatieensocialecontactennaasthetlichamelijke

aspect.

Hetnieuwegezondheidsconceptgeeftmeeraandachtvooreenintegrale

benaderingvangezondheidwaartoedefysieke,psychosocialeenspirituele

dimensiesendeinteractiedaartussenbehoren.81Kritiekvanpatiëntenophet

oudegezondheidsbegrip,isdeeendimensionaleoriëntatieopdeziekte.Haar

conceptisnietalleeneenpleidooiombredernaarhetbegripgezondheidte

kijken,maarookommeerzelfredzaamheidenveerkrachtbijpatiëntente

ontwikkelen.Zingevingisdeelvaneenactiefproceswaarbijpatiëntenzoeken

naarhulp-enkrachtbronnenommetdeziekteomtegaan.Hetconceptvraagt

vanhuisartsendatzijookaandachthebbenvoorderolvanzingeving,in

hoeverrekaniemandzichaanpassenaandegevolgenvandeziekte?

2.3.7 Zingevinginvakbladen

Zingevingkomteenaantalkerenvoorinartikeleninjaargang2016van

MedischContact.Deschrijvernoemtwerkzingevend,endathetniethebbenvan

80 J.Visser,’InterviewMachteldHuber:Hetvermogenomzelfderegietevoeren,’MedischContact69(2014). 81‘Inleidingenverantwoording,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),11.

35

werk-inrelatietotvluchtelingendienietmogenwerken-kanleidentotstress,

depressieenanderegezondheidsproblemen.82Dehuisartsmoetdezemogelijk

ziekmakendefactormeenemeninzijninschattingvandeklachteneventueel

doorverwijzennaarsociaalwerk.Ditiseenmooivoorbeeldvanhetmeenemen

vandesocialecontextvandepatiëntvoorhetkunneninschattenvandeklacht.

EenanderartikelisvandehandvanElsvanWijngaardendieonderzoekdeed

naarVoltooidLeven.83Zijgeeftaandatermeeraandachtmoetzijnvoor

eenzaamheid,zingevingenspirituelezorg.Dehuisartsendiereagerenophaar

artikelbeamendit,maargevennietaanofzijvindendatditalofnieteentaak

vandehuisartsis.84InhetvakbladHuisartsenWetenschapwaserin2016

slechtséénartikeloverzingeving,dathandeldeoverhetomgaanmethoopinde

palliatievezorg.85ZonMwstimuleertgezondheidsonderzoekenzorginnovatieen

publiceerdemedio2016eensignalementomhiermeehetdebatover

zingevingsvraagstukkentestimuleren.86Afgaandophetkleineaantalpublicaties

lijktzingevinggeenactueelthemabinnendehuisartsenzorg.

2.3.8 Zingevingbinnendeopleiding

Hoeheeftzingevingeenplaatsindeopleidingvandehuisarts?De

naamgevingvandevakkenverwijstvooralnaardebiomedischekantvanhet

beroep.BijhetvakouderengeneeskundevandehuisartsenopleidinginLeiden

staanechteralscollegetitelsvermeld:‘Changedperspectiveonsufferingand

death’,‘Stress,copingandlifegoals’,‘Changingtheparadigm:fromdiagnosisto

whatreallymattersforolderpeople’en‘SocialRelationsandlonelinessatold

age’.87Dezeverwijzennaarwatdeziektebetekent,hoedepatiëntermee

omgaat,naarsocialefactoren,maarooknaarhoedeartsomgaatmethet

82L.Wigersma,J.Penders,‘Medicijndatwerkt,’MedischContact49(2016).83E.vanWijngaarden,‘Voltooidlevenvraagtanderantwoorddandood,’MedischContact25(2016).84ReactiesartikelE.vanWijngaarden,‘Voltooidlevenvraagtanderantwoorddandood,’MedischContact25(2016).85E.Olsman,D.Willems,C.Leget,‘Omgaanmethoopindepalliatievezorg,’HuisartsenWetenschap,59(2016)14-16.86ZingevinginZorg,demenscentraal(2016).87https://www.lumc.nl/onderwijs/master-vitality-and-ageing/

36

paradigmavandediagnose.Hierovermeerindeparagraaf4.5‘Opoplossen

gerichtehouding’.

DedriejarigehuisartsenopleidinginGroningenbestaatvooraluit

praktijkleren.Inhetderdejaarstaanalscollegeonderwerpenvermeld:palliatieve

zorg,chronischeziekten,somatischonvoldoendeverklaardelichamelijke

klachten.Ditzijnjuistdethema’swaarovergepubliceerdisinverbandmet

zingevingindehuisartsenpraktijk.Ookvandeonderwerpenrouweneuthanasie

zoumenkunnenverwachtendatzingevinghierbijonderwerpvangesprekis.88

Zingevingalstermheeftgeenplaatsbinnendeopleiding,maariswaarschijnlijk

welgerelateerdaandebetreffendeziekteoflevensfase.

88Curriculumderdeleerjaarhuisartsenopleiding,http://www.huisartsopleidinggroningen.nl/jaar-3

37

3 Aandachtvoorzingeving,welkemanierpastbijdehuisarts?

Opbasisvanhetvorigehoofdstukkanvoorzichtiggeconcludeerdwordendat

zingevingbehoorttotdetaakvandehuisarts.Opwelkemanierkanhijaandacht

aanzingevinggeven?BinnendeRichtlijnenenopleidingisgeenspecifiekop

zingevinggerichtmodelaanwezig.Binnendepalliatievezorgiserechterweleen

modelontwikkeldvoorhetverlenenvanspirituelezorg.Palliatievezorgiseen

vastonderdeelvandehuisartsenopleiding.Isditmodelbruikbaarinde

huisartsenpraktijkvooranderevormenvanzorgdandepalliatieve?

WelkevormenvanondersteuningbijzingevingdieinditABC-modelworden

genoemdpassenbijdehuisarts?Welkecompetentieshorenbijdezevormenvan

aandachtvoorzingeving?

3.1 Palliatievezorg

Debenaderingvanpalliatievezorgiseenzohoogmogelijkekwaliteitvanleven

geven,alsdeziekteongeneeslijkis.Erisaandachtvooralleproblemen:

lichamelijk,psychisch,sociaalenspiritueel,endezewordengeïntegreerd

benaderd.89Specifiekvoordezezorgisdatdehuisartseenanderehandelswijze

dandeoplossendemoetkiezen,wantgenezingisniethetdoelvande

behandeling.

Hetaantalpalliatievepatiëntenineenhuisartsenpraktijklagin2015

tussendedertienentwintigperjaar.90Detoenamevanhetaantalouderenmet

eenlevensbedreigendechronischeziektezalertoeleidendaterindetoekomst

meerpalliatievezorgdoorhuisartsengeleverdgaatworden.91

SpeciaalvermeldinhetNHGStandpuntstaatdatpalliatievezorgeen

grootberoepdoetopdevaardighedenvanhuisartsenendatdezealbijhet

89http://www.palliatievezorg.nl/page_867.html.90http://www.raedelijn.nl/actueel/op-weg-naar-kwaliteitsverbetering-palliatieve-zorg-eerste-lijn.91NHG-StandpuntHuisartsenpalliatievezorg,’Fijndatuerbentdokter…’(Utrecht2009),6.

38

beginvanhuncarrièresterkverschillen,watterugtevoerenisopverschillenin

deopleidingen.92Hoecompetentdehuisartsinpalliatievezorgisheeftookte

makenmetzijnervaringermee.

Devaardighedendienodigzijnophetgebiedvanpalliatievezorgzijn

medisch-technischehandelingen,communicatievevaardighedenen

dossiervoering.Ineenzorgplan,waarallebetrokkenzorgverlenerstoegangtoe

hebben,wordenallebehoeftenvandepatiënt,waaronderdespirituele,

geïnventariseerd.

Dezorgbijeenlevensbedreigendeziekteisvaakcomplex,enerzijn

meerderezorgverlenersbijbetrokken.Daaromwordennaasthuisartsen

wijkverpleegkundigesteedsvakercasemanagersingezet.93

3.1.1 SpirituelezorgindepalliatievezorgvolgenshetABC-model

IndepalliatievezorgisbinnendeRichtlijnspirituelezorg,hetABC-model

ontwikkelddoordeAgorawerkgroep.94Hiermeekanbeoordeeldwordenwelke

vormvanspiritueleondersteuningingezetmoetwordenalnaargelangdeernst

vandezingevingsproblematiekenderollenvandezorgprofessionals.

92Ibidem,8.93Speciaalopgeleidezorgverleners.94Agoraishetlandelijkondersteuningspuntvoorpalliatievezorg.

39

Tabel1.VormenvanspirituelezorgInRichtlijnspirituelezorginpalliatievezorg(IKNL,2010).

ABC-model

Artsen

verpleegkundige

Medisch

maatschappelijk

werker,psycholoog

Geestelijkverzorger

Primairefocus,

ingangen

referentiekader

Somatisch Psychosociaal Spiritueel

AAandacht

(altijd)

Luisteren,

ondersteunen,

onderkennen,

verkennen

Luisteren,

ondersteunen,

onderkennen,

verkennen

Luisteren,

ondersteunen,

onderkennen,

verkennen,duiden

B Begeleiding

(opverzoekvan

patiënt)

Zoektochtvolgen,

doorverwijzen,

inkaartbrengen

Zoektochtvolgen,

doorverwijzen,

inkaartbrengen

Zoektochtvolgen

doorverwijzen,

inkaartbrengen,

interpreterenen

wegen

C Crisisinterventie(ind

ienaangewezen)

Signaleren,

doorverwijzen

Onderkennen,

begeleiden,

behandelen,

doorverwijzen

Onderkennen,

begeleiden,

soms:behandelen,

door-verwijzen,

interpreterenen

wegen

Dezingevingsproblematiekwordtveroorzaaktdoordelevensbedreigendeziekte.

Voordehelderheid:eenpalliatievepatiëntisiemandmeteen

levensbedreigendeziekte,nietalleeniemanddiezichindelaatstefasevande

ziektebevindt,eenterminalepatiënt.Desituatievandechronischziekeis

vergelijkbaarmetdievandepalliatievepatiënt,indateenchronischeziekte

meestalnietovergaatenvoorgoedeenandereperspectiefopdetoekomst

40

biedt.95Deaangebodenzorgisbijchronischeziekteookmeestalnietgerichtop

genezen,maaropeenzogoedmogelijkekwaliteitvanleven.Hetmodelis

daaromvolgensmijooktoepasbaarbijzingevingsproblemenvanchronisch

zieken,maarookinsituatiesindehuisartsenzorgwaarhetprocesvanzingeving

nietvanzelfgaatalsgevolgvanziekteofeen'life-event'.Hierbijzijnookgradaties

aantebrengenindeernstvandeverstoringinzingevingdiebijvoorbeeldhet

overlijdenvaneennaastemetzichmeebrengt.

Hetmodelgeefteenindicatievoordevormvanondersteuningdie

gewenstis,deinhoudvandeondersteuningzalafgestemdmoetenwordenop

watdespecifiekesituatievraagt.Zoisbijhartfalenaandachtvoorde

onzekerheidoverhettoekomstperspectiefgevraagd,enbijkankeraandachtvoor

dekwaliteitvanlevenmetchemobehandeling.

DeindelingindeRichtlijngaatuitvanhetsamenwerkenineen

multidisciplinairteam.Dezorgverlenersdiebetrokkenzijnbijdespirituele

ondersteuningzijndearts,verpleegkundige,medischmaatschappelijkwerker,

psycholoogengeestelijkverzorger.Dezorgverlenerszijnonderverdeeldnaar

hunprimairefocus.Deartsenverpleegkundigestaanbeidenonderde

somatischeinvalshoek.Hetlijkthierniettegaanomdehuisarts,maardeartsdie

werkzaamisbinneneenklinischesetting,omdatdeartshiersamenmetde

verpleegkundigewordtgenoemdenmetanderedisciplinesdienietaanwezigzijn

indeeerstelijn.

Indehuisartsenzorgiserooksprakevanmultidisciplinairepalliatievezorg.

Zowerktdehuisartsvaaksamenmetspecialistenenthuiszorgrondomeen

palliatievepatiënt.EnerzijnPaTz(PalliatieveThuiszorg)teamsinopkomst.Dit

zijngroepenwaarinhuisartsenenwijkverpleegkundigenuiteenregiozich

verenigenomhunsamenwerkingentegelijkertijdhundeskundigheidte

bevorderen.96

Deartsbinneneenklinischesettingisveelmeerdandehuisartseen

specialistenverwijstvooranderezorgtakennaaranderezorgverleners.Binnen

95R.vanLeeuwen,C.Leget,M.Vosselman,Zingevinginzorgenwelzijn(Amsterdam:Boom,2016),52.96www.patz.nu.

41

dehuisartsenpraktijkiserwelsprakevandifferentiatieintaken,maarde

huisartsblijftgeneralistenregievoerder.Geenvanbeiden,medischspecialisten

huisarts,heeftderolvandeskundigebijhetondersteunenvan

zingevingsprocessenofspiritualiteit.

Inhetmodelwordtdespiritueleondersteuningdienodigis,afgestemd

opdeernstvandesituatie.Erwordtvanuitgegaandatindenormalezorgaltijd

sprakeisvaneenbehoefteaanalledaagseaandacht(A).Begeleidingisgevraagd

alsereenworstelingisindeconfrontatiemethetlevenseinde(B).Deze

worstelingiseenzoektochtwaaringeprobeerdwordthethoofdtebiedenaande

werkelijkheidvandenaderendedood.Ditiseennormaalprocesvanzingeving.

Alsdeworstelinglangerdaneenpaarwekenduurtofalseranderesignalen

wordenwaargenomen,zoalseenchronischslechthumeur,angstofwanhoop,

danisersprakevaneencrisisinzingeving(B)enmoeterdoorverwezenworden

naargeestelijkverzorger,psycholoog,psychiaterofmaatschappelijkwerker.97

Debasisroldiedeartsindespirituelezorginditmodelheeftbestaatuit

hetgevenvanaandachtdoorteluisteren,ondersteunen,onderkennenen

verkennen.Indebegeleidingbestaatzijntaakuithetvolgenvandezoektocht,

doorverwijzeneninkaartbrengen.Deartsheeftgeenrolbijeencrisisinterventie

maarmoetinstaatzijneencrisistesignalerenendoorteverwijzennaareen

specialistophetgebiedvanzingeving.

DeondersteuningsvormenonderA.enB.zijnvooriederedisciplinegelijk.

Allenhebbenluisteren,ondersteunen,onderkennen,verkennen,zoektocht

volgen,doorverwijzeneninkaartbrengeninhuntakenpakket.Degeestelijk

verzorgerheeftalsapartetakendaarnaastnog:duiden,interpreterenenwegen.

ZoalsindeRichtlijnaangegeven,isdeprimaireingangvoorhetluisterenvoorde

specialistdesomatische.Devraagisweloferdisciplinespecifiekluisteren,

ondersteunenenonderkennenbestaat.VanLeeuwenroeptoptotonderzoek

naarwatdeinhoudvanzingevingsbekwaamheidmoetzijn,zowelgeneriekals

disciplinespecifiek.98Dehuisartszoualsgeneralistiniedergevalnaastde

97Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,16.98R.vanLeeuwen,‘Zorgvoorzingeving:basisbekwaamheidvereist,’inZingevinginzorg.Demenscentraal,red.L.Wijgergangs,T.Ras,W.Reijmerink(2016),43.

42

somatische,ookdepsychosocialefocusmoetenhebbeninhetluisterennaar

zingeving.

3.2 Vormenvanzorgvoorzingeving

Zorgvoorzingevingkanopverschillendemanierenwordengeboden.99Ik

bespreekhierenkelevormenvanspirituelezorgzoalsdieinhetABC-model

wordenbeschreven,uitgebreider.Devormenzijnondergebrachtonder

Aandacht,BegeleidingenCrisisinterventie.Daarnaastbespreekiknogeenaantal

anderevormenvanzorgvoorzingevingdiepassenonderdezehoofdindeling.

3.2.1 Aandacht-Luisteren

DeAgorawerkgroepbeschrijftinde‘Richtlijnspirituelezorg’datzowel

oorhebbenvoorverschillendebetekenislagenalseenlatendemodusvan

handelentotdebasisuitrustinghorenvaniederegoedezorgverlener.100Inbeide

vormenisluisterenbelangrijk.Hetaandachthebbenvoordeverschillendelagen

indetaaldiedepatiëntgebruiktisbelangrijk,omdatzingevingsvragenvoorde

patiëntzelfvaaknogniethelderzijnendoorhemnietaltijdgoedverwoord

kunnenworden.Eenlatendemodus,integenstellingtoteenopoplossen

gerichtehouding,laatruimtevoorheteigenzoekprocesvandepatiënt.

DezebeidemanierenvindenweterugbijdeDuitsetheoloogErhard

Weiher.101Delatendemodusnoemthijmedemenselijkebegeleiding.Deze

modusbestaatuiteenhoudingvanempathischpresentzijn,omdaarmeein

zichzelfruimtetekunnenmakenomdeandertegemoettetredenzodatereen

basisvoorvertrouwengecreëerdkanworden.Waterdanindeontmoetingkan

ontstaannoemthij“Begegnungsspiritualität”.Demedemenselijkebegeleidingis

verwantaandepresentiemethode.Ditiseenwijzevanhandelendiedenadruk

legtopluisterendaanwezigzijn,trouwzijneneerderte‘laten’dante‘doen’.

99Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,13.100Ibidem,5.101E.Weiher,DasGeheimnisdesLebensberühren,SpiritualitätbeiKrankheit,Sterben,Tod(derdedruk;Stuttgart:Kohlhammer,2011),89.

43

Daarmeewordtgeprobeerddekrachtenindepatiëntzelftemobiliseren.Het

luistereniseenactiefluisterendatgerichtisophetvormenvaneenrelatie.

Depraktijkvandepresentiebenaderingisafgeleidvanhetwerkvan

buurtpastoresdiemeelevenmetdearmstebevolkingsgroepen.Baartheeft

bestudeerdwatdezepastoresfeitelijkdedenenwelkebetekenisdithadvoorde

buurtbewoners.102Meerinzichtindemethodeontstaatalsjekijktnaardevraag

waaropdepresentiebenaderingeenantwoordmoetbieden:“Telthetvoorjou

datdithierbij/aanmij,almaarweerzogaat,pijndoet,stoppenmoet?”Hetis

eenvraagomerkenning.Hetgaatnietomeenrelatiewaarinhetdoelleidendis,

maaromdeaangebodenrelatiezelf.103Omechtpresenttekunnenzijnishet

ooknodigjezelfvrijtemakenvaneigenvisieenvoorkeuren,omdaardoor

ontvankelijktekunnenzijnvoorhetanders-zijnvandeander.

Onbevooroordeeldeaandachtmaaktdatdezorgverlenerwathijhoortniet

verkeerdinterpreteertendatdepatiëntzichveiligvoelt.Ditkandeanderhelpen

bijzijnzoektocht,zijnprocesvanzingeving,omdatdeoplossingvandepatiënt

zelfkomt.

HetluistereninlagennoemtWeihersymbolischecommunicatie.Deze

laagdrempeligemogelijkheidvanspiritueleondersteuninggaatervanuitdatin

alledaagsetaaldespirituelekerndoorklinkt.Viadelagenvandefeiten,emoties

enidentiteitkanmendelaagvandespiritualiteitbereiken.Despirituelelaagis

verbondenmetwatmensentendiepstebeweegtenwatzingeeftaanhunleven.

Ditrefereertaanhetelementvandoelgerichtheiddatmaaktdatmensenzin

ervarenuitdedefinitievanVanderLans.104Nadateennieuwesituatieis

geëvalueerdalspassendbijdeeigenidentiteitofhetlevensdoelervarenwedeze

alszinvol.IndeRichtlijnspirituelezorgwordtopgemerktdatspirituelevragen

vaaknietgesteldworden,ookomdatzeheelpersoonlijkzijn.Daaromishetvan

belangommetdepatiëntingesprektegaanentebeseffendatonderde

woordendieperebetekenislagenschuilgaan.105Hetlerenluisterennaardie

dieperebetekenislaagmaaktdezorgverlenergevoeligervoorspiritualiteit.De

102http://www.presentie.nl/presentie_filosofie103A.Baart,Eentheorievandepresentie(derdedruk;Utrecht2004),651-664.104J.vanderLans,‘Zingevingenzingevingsfunctiesvanreligiebijstress,’84.105Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,5.

44

parallelmetdelatendemodusisdatdezorgverlenerdepatiënthiermeekan

ondersteuneninzijnzoekproces.

Figuur2.Depositievanspiritualiteit.http://www.oncoline.nl/spirituele-zorg

HetvierlagenmodelvanWeihermaaktgebruikvandevierdimensiesuitde

palliatievezorg(ziefiguur2).Delichamelijkedimensiekangelijkgesteldworden

aandefeitelijke,zichtbaredimensie.Signalenuitdiedimensiezijnverbonden

metdepsychosocialeendespiritueledimensie.Weluisterendanvanbuiten

naarbinnen.Eenvoorbeeldvanhetvierlagenmodelwordtgegevenineen

trainingaanverpleegkundigen.106Opdeopmerking:‘Kijkditzijnmijn

kleinkinderen’kunnenvragengesteldwordenopdefeitenlaag:‘Hoehetenze,

hoeoudzijnze?’,degevoelslaag:’Uklinktverdrietig’(blij,boos,teleurgesteld,

trots),deidentiteitslaag:‘Genietuervanomatezijn?’endespirituelelaag:’Zijn

uwkleinkinderenbelangrijkvooru?’Demeestepatiëntenhebbeneen

verlegenheidomrechtstreeksoverhunspiritualiteittespreken.Opdezemanier

kandezeviaalledaagsetaalbenaderdworden.107

Binnendepalliatievezorgisaandachtvoorallevierdelagenvanbelang.

Uitsprakendiebetrekkinghebbenopdefysiekelaag,kunnenietsaangevenover

lichamelijkongemak.Uitsprakenopdepsychischelaag,overgedachtenen

emoties,zeggenietsoverdeheftigheidvanrouwofverdriet.Opsociaalgebied

kunnenvragenofproblemenliggendievoordebehandelingvanbelangzijn.De

spiritueledimensiekanwijzenopkrachtbronnendieondersteunen.Doorop

106A.Kuin,Zingeving,spiritualiteitenverpleegkundigezorg,http://docplayer.nl/16733160-Zingeving-spiritualiteit-en-verpleegkundige-zorg.html107E.Weiher,133.

45

dezemanierteluisterenenvragentestellenkanerruimteontstaanomte

benoemenwelkezin-enkrachtbronnenerzijn.

Hetgevenvanaandachtkrijgtvormdoorhetluistereninlagenende

houdingvanpresentie.Ookhetstellenvanopenvragen,benoemenen

parafraserenwatgezegdisenvervolgensruimtegevenaanhetverhaalzijn

communicatievormendiehieropzijnplaatszijn.Tenslotteishetmetdepatiënt

stilstaanbijdediagnoseofbijdepijneenvormvanaandachtdieerkenning

geeftaanwatdepatiëntoverkomt.108

Naastdemanierenwaaropaandachtgegevenkanwordenvolgenshet

ABC-modelzijnernoganderebenaderingendoordehuisartsmogelijk.Eén

daarvanisdenarratievemethode.De‘narrative-basedmedicine’vanartsRita

Charongaatuitvandezebenadering.109Zijpostuleertdatdeartshetverhaal

moetbeluisterenomdebetekenisvandeziektevoordepatiënttebegrijpen.Dit

beluisterenheeftalsfunctiedatdepatiënthetlevensverhaalkanreconstrueren,

enzichzelfdaarmeeeenhernieuwdeidentiteitkangeven.110Waarhetluisteren

volgenshetvierlagenmodeleenactieverolgeeftaandeluisteraar,isdezehier

eerdergetuigevandereconstructievanhetlevensverhaal.

Vooraldezelaatstemaniervanluisterenzaldehuisarts,gewendalsdeze

isaaneengestructureerdgespreksmodel,nietmakkelijkafgaan.111Hetvierlagen

modelzalbeterbijhempassen,geziendegestructureerdeaanpakvanhet

doktersgesprek.Dehoudingvanpresentieisbelangrijkvooriederezorgverlener.

Inhetvolgendehoofdstukbespreekikwelkebelemmeringendezedaarbij

ervaart.

3.2.2 Aandacht-Verkennen

Naastluisterenkanaandachtvoorzingevingdevormaannemenvaneen

spiritueleverkenningdoordepatiënterdirectnaartevragen.Eenverkenning

kandandienenalstriageinstrumentomeenbeeldtekrijgenoferbehoefteis

aaneenverdergaandespiritueleondersteuningendoorverwijzing.De

108Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,5.109R.Charon,Narrativemedicine.Honouringthestoriesofillness(Oxford,2006).110S.Rimmon-Kenan,‘Thestoryof‘I’:IllnessandNarrativeIdentity,’Narrative,10(2002),10.111R.vanLeeuwen,C.Leget,M.Vosselman,Zingevinginzorgenwelzijn,47.

46

Agorawerkgroepgebruikteenvertalingvanhetinstrumentdatwordtgebruiktin

hetMountVernonCancerCenteromdebehoefteteverkennen.112Daarin

wordendevolgendedrievragengesteld:

- Wathoudtuinhetbijzonderbezigopditmoment?

- Waarhadusteunaanineerderesituaties?(Familie?

Levensbeschouwing?Muziek?)

- Wiezouugraagbijuwillenhebben?

Eenvraagdieookgesteldzoukunnenwordenomsneleenbeeldtekrijgenof

verderespiritueleondersteuningnodigis,is:“Areyouatpeace?”ofwel“Voeltu

zichgerustmetuwsituatie?”.113Bovenstaandevragenrefererenaanhetproces

vanzingeving,maarookaanmogelijkespirituelehulpbronnen.Deantwoorden

opdezevragengeveneenbeeldvanhetalofnietsuccesvolverlopenvanhet

zingevingsproces.Vanwelkehulpbronnenmakenmensengebruikalszezich

geconfronteerdzienmeteenernstigeziekte?Welkezorgstaatvoorop,wat

maaktdatzinervaringontbreekt?Welkeopvattingoflevensbeschouwinghelpt

bijdetakenvan(her)oriëntatieenevaluatie?Ervaartiemandverbindingmeteen

levensbeschouwing,natuurofmuziekenhelptdatopditmoment?

Eenanderemanieromdegezondheidvanpatiëntenophetgebiedvan

zingevingteverkennenismetbehulpvanhetspinnenwebvanHuber(ziepagina

17).Ophetspinnenwebkunnenpatiënteninzichtelijkmakenhoezij‘scoren’op

deverschillendedimensiesvanpositievegezondheid,waaronderdedimensie

zingeving.Ditmodelkanookdienenalsonderleggervooreengesprekmetzorg-

ofhulpverlenerovergezondheid.114Ditkaneenhuisartszijnmaarookeen

sociaalwerker,afhankelijkvanwaardemensmetzijnzingevingsprobleemhet

eerstbinnenkomt.

Hetlijktmijdatgenoemdevormenvanscreeninggemakkelijkingepastkunnen

wordenindegestandaardiseerdegespreksmodellenvandehuisarts.Zijgeven

snelinformatie.

112Palliatievezorg:Richtlijnenvoordepraktijk.Richtlijnspirituelezorg,11.113K.Steinhausere.a.,‘Areyouatpeace?’ArchInternMed166(2006),101.114http://www.ipositivehealth.com/scoringsinstrument-voor-positieve-gezondheid/

47

DeanderegenoemdevormenvanaandachtuithetABC-model:

ondersteunenenonderkennen,bespreekikhierniet.Naarmijnmeningzijnhet

geenduidelijkvanluisterenteonderscheidenvormenvanaandacht.Actief

luisteren,zoalsbeschreven,ondersteuntenonderkentzingevingsproblemen.

3.2.3 Aandacht-Signaleren

InhetABC-modelontbreektmijnsinzienshetwoordsignalerenonderaandacht,

daarombespreekikhetopdezeplaatsvoorikoverganaardevormenvan

ondersteuningonderB.Signalerenstaatvermeldbijcrisisinterventie,maargaat

daaraanvooraf.Signalereniswelaanwezigindeterm‘onderkennen’,datzowel

erkennenalsherkennenbetekent.Goedluisteren-bijvoorbeeldvolgenshet

vierlagenmodel-enkijken,zijnmanierenomsignalenoptevangen,maarook

kennisoverhetnormaleverloopvaneenspiritueelproces,