Z Ü H T Ü U R A Y

TANRI...?

A N K A R A

Ç A N K A Y A M A T B A A S I 1 9 ~ 4 3

B İ B L İ Y O G R A F Y A :

1 — «Fustel de C oulanges» m « L a Çite antique» adlıe seri;

2 — «M ax B eer» in Sosyalizm in ve Sosyal M ücade­lelerin Um um î Tarihi» adlı eseri;

3 — Y usuf Z iya O zer’in «M ısır Tarihi» adlı eseri;

4 — Şem settin G ünaltay ’m «Y akın Şark » adlı eseri;

5 — M ızraklı İlmahal.

Müellifin Basılm ış Tercüm e Eserleri :

1 — B ü y ü k E k o n o m is t l e r : P a u l G e m a h l i n g ;

2 — S o s y a l i z m in v e S o s y a l M ü c a d e le le r in U m u m î T a r ih i : M a x B eer .

B asılacak Tercüm e Eserleri :

1 K a d î m S ite ( L a Ç ite A n t iq u e ) : F u s te l d e C o u l a n g e s ;

2 — A l m a n S o s y a l i z m i ( D o u t s e c h e r S o z ia l i s m u s ) : W e r n e rS o m b a r t ;

3 E k o n o m i D o k tr in le r i T a r ih i (H i s o t i r e d e s D o c t r in e s E c o n o m i q u e s ) : R e n e G o n n a r d .

Telif Eseri :

1 — T a n r ı . . . . . . ?

— 3 —

İnsanlık Tarihinde Tanrı Telakkisinin Doğuşu ve Tekâmülü

T a n r ı a n la m ın ın in san k a d a r esk i o ld u ğ u m a lû m d u r .

İlk in sa n la r e t r a f l a r ın d a o la n b iten tab iî v e fizikî b a z ı o l a y l a ­

rın b ırak t ığ ı iyi v e y a f e n a so n u ç la r a b a k a r a k , on lar ı ip t ida î

v e b a s i t şuurlar ın ın l â b o r a t u v a r l a r ın d a in c e le m e ğ e ç a l ı ş t ık la ­

rını, on lar ın üstün k u v v e t le r o lm a s ı ge rek t iğ i so n u c u n a v a r ­

d ık la r ın ı v e so n ra la r ı d a b u üstün k u v v e t le r e tanrı a d ı v e r ­

dik lerin i i lim b ize ö ğ r e tm e k te d ir .

G ö z d e n d i m a ğ a g e ç e n v e m ah iy et le r i c e v a p la n a b i l e n

o l a y l a r ilk in san lar ın ilk İlmî zen g in l ik le r id ir ; c e v a p la n a m ıy a ı ı -

la r ise, on lar ın h a y a l le r in d e m u t la k a ç ö z ü lm e s i lâ z ım g e len

k ö r d ü ğ ü m l e r d i r : A y d ın l ık , k aran lık , y az , kış, gü n eş , ay , vağ-

;mur, k ar , d o ğ u m , ö lü m , ruh v e sa i r e ; b ü tü n b u n la r halli l â ­

z ım g e le n bir ç o k k ö r d ü ğ ü m le r d i r . E n esk i in s a n la r bu m a ­

h iy e t te f ik irler y a p m a ğ a b a ş l a y ın c a v e z a te n h a y a l g en iş l iğ i­

n e d a y a n a n ilk ilim d e b u fikir m a h su lle r in i ü stün k u v v e t le r

o l a r a k k a b u l ed in ce , d i m a ğ l a r d a m e ta f iz ik b a z ı g ö lg e l i h a ­

y a l le r be l ir iyor . O n la r , b u g ö lg e l i h a y a l le r i ç ö z m e ğ e ça l ış ı­

y o r l a r v e şu m a n t ık î s ı r a l a m a la r ı y a p ı y o r l a r : G ü n e ş d o ğ u n ­

c a ışık v e r iy o r v e ıs ıt ıyor, o n d a n m e m n u n o lu y o r la r ; a y d o ­

ğ u n c a d a k a ra n l ık la r k ısm e n a y d ın la n ıy o r , o n d a n d a merrı-

— 5 —

ınınluk d u y u y o r la r . B u n a m u k a b il g e c e d e n , t u f a n d a n ş im ­

şekten, f ı r t ın a d a n k o r k u y o r la r ; çü n k ü b u n la r ın her birer lerin-

d e n ayrı ayrı v e b a ş k a b a ş k a fen a l ık la r g ö r ü y o r la r , işte b ö y -

lece, bu tab iî o ly a la r m in san lar ın d i m a ğ l a r ı n d a b ırak t ığ ı m üs-

bet v e m e n f i tesirler, m e m n u n lu k v e k o rk u m e rk ez ler in in

d o ğ u m u n a s e b e p o lu yor , bu d a e s a s h ay a l m e rk e z in e tesir

ed iyo r , h a y a l iş l iyor ; m e m n u n lu k v e r e n o l a y l a r a m in n et v e

şü k ran hissi, k o rk u v e re n o l a y la r a d a k a ç ın m a hissi b e s l e m e k

ica p ettiği so n u c u n a v a r ıy o r la r . A n la ş ı ld ığ ın a g ö r e şü k ra n ,

m innettar l ık v e k a ç ın m a hisleri b ö y le d o ğ m u ş o lu y o r v e z a ­

m a n la b u hisler o d e r e c e b ü y ü y o r ki i b a d e t şeklini a l ıyor,

işte ilk tanrı fikrini d o ğ u r a n bu iki hissin ge n iş lem es id ir .

B ö y le ce , ilk tanrı fikri, e t r a f t a n a l ın a n iyi v e y a f e n a ilk inti­

ha lar ın y a v r u su d u r . B u nevi tan r ıy a « F iz ik î T a b i a t T a n r ı s ı »

d e m e k m ü n a s ip olur. Ç ü n k ü , tanrı, ta b ia t h â d ise le r in in t â

k en dis id ir . B u n u d a h a iyi a n la y a b i lm e k için b ir iki m isa l v e ­

receğ im . M e s e lâ :

T ü rk ü n eze lî dini, n atü r izm dir . T ü r k ırkının h er a y a k b ast ığ ı y e r d e b u dinin izlerine t e s a d ü f o lunur. B u dinin ç e ­k irdeği, tab iatin b ü y ü k k u v v et le r in e t a p m a ; y â n i h a y a t v e ­ren, d o ğ u r a n , d o ğ u r ta n , b ü yü ten , b e s l iy e n b i lcü m le k u v v e t ­lere ibadett ir . Bu k u v v e t le r in b a ş ı n d a g ü n e ş v e on un c e v e - lân a lan ı o lan g ö k gelir. G ü n e ş v e g ö k ta b ia t ten p a r ç a la r d ır . «E sk i M ıs ı r d a d a en m ü h im rol gü n e ş in d ir . M ıs ırd ak i H o ru n isimli tanrı G ü n e ş Tanrıs ıd ır . A tu n isimli tanrı d a G ü n e ş T a n r ıs ıd ır . B u n lar ın b irer fizikî tab ia t tanrı lar ı o ld u k la r ı m e y ­d a n d a d ı r . M ıs ır l ı la rd a A y d a p e k m ü h im fizikî ta b ia t ta n r ı­l a r ın d a n biridir. B a z ı le h ç e le rd e b u n a 1ya, b a z ı l a r ın d a i s e M aat , M o n tu a d la r ı ver i lm işt ir [ 1 ] » .

[1] Mısır tarihi : Yusuf Ziya Özer; sahife 55 ve sonrası.

— 6 -

«F iz ik î ta b ia t tan f ıs ı g ü n e ş A k k a d l a r d a U d u n u ism in i a l ­

m a k t a d ı r . »

« E l a m dini d e natüristtir . İlk z a m a n l a r d a a ğ a ç l a r a , n e­

b a t l a r a v e h a y v a n l a r a ta p ı ld ı v e bu a r a d a y ı ld ız la ra d a

tanrıse l m a h iy e t le r ve r i ld i [ 2 ] » .

« S ü m e r le r , in san a m a z a r r a t ı d o k u n a n v e y a f a y d a l ı o la n

ta b ia t k u v v e t le r in e tanrılık v e r iy o r l a r d ı » .

« U r u k S ite s in in m a h a l l î v e husu sî tanrıs ı G ü n e ş [ 3 J ,

S ü m e r le r in K a s ı r g a T a n r ı s ı A d a d [ 4 ] , y ine S e m e r le r in Z iy a

Tanrısı M a r d u k b irer fizikî ta b a t tanrı lar ıd ır [ 5 ] .

« H in d i s t a n d in in d e k i tanrı C iv a ( t a h r ip e d e n v e m a h su l­

d a r k ılan ta n r ı ) , T a n r ı V ic h n o u ( K o r u y u c u T a n r ı ) v e T a n r ı

B a r h m a (Y a r a t ı c ı T a n r ı ) tab iat in üç e b e d î k u v v e t le r id ir le r .»

« E s k i Y u n a n i s t a n Y e r - G ö k T a n r ı s ı « J ü p i t e r » , D en iz

T a n r ı s ı « N e p t u n e » b irer fizikî ta b ia t t a n r ı la r ıd ır .»

M isa l le r i s o n s u z su re t te u z a tm a k k ab ild ir . F a k a t bu k a ­

da r ın ın d a y e te r d e r e c e d e bir b ilg i v e rm iş o l a c a ğ ı n d a n e m i­

nim.

İn san lığ ı bu n ev i tanrı fikrinin ne k a d a r m ü d d e t i şga l

e t i tğ i b i l in e m e m e k e d ir . F a k a t b u n d a n so n r a g e le n d e v i r d e

y â n i tanrı a n la m ı b a k ım ın d a n ikinci m e r h a le d e in san g ö z ü n ü ,

e t r a f ın d a n k en d i ü ze rn e çek iy or . B u se fe r b a ş k a so ru la r k a ­

fa s ın ı k u r c a l ıy o r : « B e n n eyim , nasıl m e y d a n a g e ld im v e ge-

[2] Yakın Ş a r k : Şemseddin Günaitay; sahife 177[3] » » » » » 217 - 218[4] » » » » » 218[5] » » » » » 452

h y orum , n e d e n ö lü y o ru m , ö lü m n ed ir ve ö ld ü k te n s o n r a n e

o l u y o r u m ? » Birbiri a r d ın c a z incirlenen b u so ru la r ın c e v a p ­

la n m a la r ı lâz ım d ır . Bu d ü ğ ü m le r in ç ö z ü lm e s i için y ine h ay a l

m e k a n iz m a s ı h a re k e te g e l iy o r v e i ş l iyor ; c e v a p l a r d a s ı r a la ­

n ıy orlar . O z a m a n ın in san lar ı h a k k ın d a y a z ı l a r y a z m ış o lan

baz ı â l im lerin e se r le r in e g ö re , cem iy etin b ir b a s a m a k i le r le ­

m iş d e v r in e ras tl ıy an bu z a m a n n in san lar ı en z iy a d e ö lü m

ü z e r in d e d u rm u ş la rd ır . Z a t e n m e v c u t o lan ın m ah iy et i h a k ­

k ın d a d ü şü n m e k , on lar ı çe k en bir k u v v e t d e d e ğ i ld i . F a k a t

ö lü m b ö y le m i! . . V a r o lan b ir şe y y o k o lu y o r , g e ze n , sö y -

l iyen bir m e v c u t g e z m e z v e s ö y le m e z o lu y o r v e on u hiç b ir

şey eski haline d ö n d ü r e m iy o r . B u nasıl o lu y o r , on u b u h a l e

k o y a n k u v v e t n ed ir v e kim in k u v v e t id i r ? in san , bu s o r u l a ­

rın k a r ş ı s ın d a b i rd e n b ire c e v a p b u la m ıy o r . F a k a t h a y a l d a i ­

m a on u n y a rd ım c ıs ıd ır . H a n i b a z ı tab iî v e fizikî o la y la r ın ü s ­

tün k u v v e t le r o ld u ğ u h a k k ın d a e s k id e n b e r i m e v c u t o la n

in a n ç y o k m u, işte in san ö lü n ce o k u v v e t o lu yo r . Ö lü m m u ­

a m m a s ı b ö y le c e h a l led il in ce , artık T a n r ı m a d d î v e can lı bir

s ı fa t a lm ış o lu yor . H a lb u k i b u n d a n e v v e l o n a b ö y le b ir s ı fa t

v e h ü viyet v e r i le m e m iş t i ; o m ü p h e m d i , es ir i , g a y r ı m a d d î

v e şekils izdi . Ö lü n ü n T a n r ı o lu şu f ikriyle, T a n r ın ın m a d d î ­

le şm e s in e d o ğ r u gid ilm iştir . İn san o ğ lu n u n , b a s i t f ikriyle,

T a n r ıy ı m ü c e r r e d a t t a n kur tar ıp , in san la ş t ırm a s ı , k e n d i c e v ­

herine ne k a d a r b ü y ü k bir k u d re t v e rd iğ in i göster ir . B e n c e

en eski in san lar ın ö lü le r in e tanrılık v e rm e le r i , bu m ü e s se se -

nin h a re k e t n o k ta s ı v e in san oğu llar ın ın k en d i le r in e g ü v e n ­

lerinin v e k u v v e t le r iy le g u ru r la n m a la rn ın şuu rlu b a ş l a n g ıc ı ­dır. G ö k l e r e u la ş m a k k a sd iy le en esk i z a m a n l a r d a in şa ed i l ­m iş o la n B ab i i K u le s i h u ra fes i , bu gu ru ru n en aç ık bir b e l g e ­sid ir . Ö lü ler i tanrı te lâk k i e tm e k fikri, in san lık tarihini a s ır ­

l a r c a k a p la m ış t ır . B u te lâkki, şekil d e ğ iş t irm iş , y u m u ş a m ış

v e b a ş k a kılık a lm ış o lm a s ın a r a ğ m e n , b u g ü n h â lâ y a ş a m a k ­

tad ır . G ü n ü m ü z d e en m ü te k â m il d in le rd e bile ru h lara i z a ­

fe e d i le n k u d r e t v e o n la r d a n b e k le n e n üstün y a r d ım inancı,

bu d ü şü n ü şü n h â lâ y a ş a m a k t a o ld u ğ u n u göster ir .

T a n r ı t e lâ k k is in d e in san g ö z ü n ü e t r a f ın d a n çe k ip d e

k e n d in e çe v ir in ce b i lm e ce y i hallettiğ ini s a n m ış v e bu yeni b u ­

lu şu ü z e r in d e uzun z a m a n l a r du rm u ştu r . İlk t o p lu m la r d a k i

( c e m iy e t ) aile tanrılar ı, ö len a ile reis leri idi. A ilen in ö lü le :

r ine tanrılık p a y e s i v e rm e si , o n la r a i b a d e t e tm esi , a d la r ın a

k u r b a n l a r k e s m e s i gibi şey ler , tanrının art ık m ü p h e m v e şe ­

kils iz b ir v a r l ık d e ğ i l d e can lı , m a d d î v e hüviyetl i bir m a h i­

yet a lm ış o ld u ğ u n u g ö s te rd iğ in i e v v e lc e g ö r m ü ştü k . B u nu n

ta b i î s o n u c u o la r a k , b u dev ir ler in tanrı lar ı y a ş a y a n in sa n la ­

rın v a s ı f la r ın ı h a iz d i r le r : iyilik ettikleri g ib i fen a lık d a e d e ­

bilirler . C a n l ı l a r d a m e v c u t her v a s ı f o n l a r d a v a rd ır . K e n d i ­

ler in e i b a d e t edilirse, a ile le r in e iyilik e d er le r , ihm al ed ilir ler

se , g ü n ü g e l in ce a d la r ın a k u r b a n la r k e s i lm e z se , y e m e k le r :

v e r i lm e z se v e lh a s ı l tesb it ed i len her h a n g i bir ây in ic ra ed il

rn ezse . 1 anrı ay n i z a m a n d a ik a m e tg â h ı o la n m e z a r ın d a n ç ı­

k a r , rneıısup o ld u ğ u a i le y e fen a lık e d e r , c e z a l a n d ı n . Bu sı-

f a t iy le tanr-, ilk a ilenin h e m k o ru y u c u su h e m d e en k o rk tu ğ u

â m a n s ı z b ir b a ş b e lâ s ıd ır . Y â n i tanrı iyilik y a p t ğ ı gibi fen a lık

d a y a p a r , m e rh a m e ts iz v e za lim dir . B a z ı şek iller in i fa s ın d a n

b a ş k a bir şey o lm ıy a n ây in v e ib ad e t le r , on u n z u lm ü n d e n k u r­

t u lm a k için yap ılır . E n esk i in san lar ın aile şe k l in d e t o p la n a r a k

t o p lu m ( c e m i y e t ) k u r m a la r ın d a n beri ev ler in in en m a h re m

v e m u h a f a z a l ı yer ler in i i şga l e d e n bu tanrı lar , ç o k uzun z a ­

m a n l a r , on lar ın ruh lar ı ü ze r in d e k o rk u s a lm ı ş la r v e o r a l a r d a

— 9 —

ç o k m ü steb it bir s a l t a n a t sü rm ü ş le rd ir . Z a m a n i le r led ik çe b u

ı • ev i tanrı lar ın say ıs ı a i le le r iç in d e ç o ğ a lm ış t ı r v e a ile lerin

i b a d e t külfe t i d e o. n isb e tte k a b arm ış t ır . K ü l f e t d i y o r u m ;

çü n k ü o z a m a n ın ib ad et i , ö len b ir a ile b ü y ü ğ ü n e gö s te r i le n

h ü rm e t v e bağ l ı l ık hissinin a ç ığ a v u ru lu şu d e ğ i ld i . T a n r ın ın

h id d e t v e k u d u r g a n l ığ ın d a n k u r tu lm a k için, m a k in e gib i y a ­

p ı lan b a z ı m e ra s im le r d i . B u ib a d e t le r e in san , ruh v e his­

siy le k en d in i v e r m e z d i . Z a t e n b u n a d a lü z u m y ok tu . Ş e k i l ­

leri k u su r su z y a p m a s ı ye te rd i . D e m e k o lu y o r ki ilk a ile t a n ­

r ı ları ö ld ü k te n s o n r a m ü th iş k u v v e t le r e ld e e d e n in san lard ır .

O n la r d a yer ler , içer ler , sin irlenirler , h ırslan ır lar , k ısk a n ır ­

lar v e sa ire . . .

A i l e d e b u tanrı lar , z a m a n ge çt ik çe v e t o p lu m ( c e m iy e t )

b ü y ü d ü k ç e ç o ğ a lm ış la r d ır . A i le le r ç o ğ a l d ı k ç a d a h er a i l e d e

ayrı ayrı bir ç o k tan r ı lar p e y d a o lm u ş la rd ır . F a k a t her a i l e ­

nin tanrılar ı, d iğ e r a i le le re ve tan r ı lar ın a t a m a m iy le y a b a n c ı

v e h a t tâ d ü şm a n d ır l a r . B u s e b e p te n a ile ler in b irb ir ler iy le hiç

bir m ü n a s e b e t le r i y oktur . B u d u ru m her ip t id a î a ilenin, fe r t­

leri v e tanrılar ı i !e birlikte, ne k u v v e t l i v e h a t t â tâb ir ca iz se ,

ne ş o v e n b ire r m i l l iy e tp e rv e r o ld u ğ u n u göster ir . K a n a a t i m e

g ö r e i le r ide te şek k ü l e d e c e k o la n d e v le t l e r d e , m illî b ü n y en in

v e m iliyet d u y g u su n u n ilk k a y n a ğ ı b u ip t id a î a i le le r dinidir .

B u d e v i r l e r d e tanrı iki a ilenin b irb ir ler ine k a r ışm a s ın ı

v e b irbir leri iç in d e erim esini, kes in o la ra k , m e n e tm e k te d ir .

T a n r ı , in san lar ı b ö y l e b ir m e cb u r iy e t iç in d e ç e n b e r le m e k i s ­

lerk en , d iğ e r y ö n d e n d e b a z ı ik t i sa d ı v e İç tim aî z a r u r e t l e r

on lar ı bir a r a y a g e lm e ğ e z o r l a m a k t a idi. B it tab i bu z a r u r e t ­

ler a ğ ır b a st ı , b u n la r a b a ş k a la r ı d a k a t ı ld ı v e b inn etice a i l e ­ler bir a r a y a g e le re k yen i bir t o p lu m k u r m a k m e c b u r iy e t in d e

— 10 —

k a ld ı l a r ; b u yen i t o p lu m u n a d ın a , Y u n a n d i l in d e « P h r a t r i a » ,

R o m a d i l in d e « C u r ia » denild i . Ş im d i m e se le , b u n a d in î bir

kıl ık v e rm e k ti . Ç ü n k ü en eski in san lar ın k u r d u ğ u aile nmi-

e s se se s i d e d in î b ir to p lu lu k tu v e k a d î m in s a n l a r , top lu m la-

rını, on lara^ d in î b ir m a h iy e t v e r m e d e n k u r a m a z la r d ı . B u s e ­

b e p t e n ailenin n as ıl tanrısı v a r s a , b u y en i t o p lu m u n d a y en i

b ir tanrıs ı o lm a k i c a b e d iy o r d u . T a n r ı b u lu n d u v e b ö y le c e

y en i t o p lu m d a d in se l b ir d u ru m a ld ı . F a k a t Hu yeni t o p lu ­

m u esk i a ile dini ile d e u z la ş t ı rm a k lâ z ım d ı . B u n u n için d e

şö y le ikisi o r ta s ı b ir fo rm ü l b u lu n d u : B u n a g ö re , a ile ler , hu­

su s î d in le r in d en hiç bir f e d a k â r l k y a p m a d a n , yen i d inin m e ­

r a s im in d e haz ır b u lu n a b i le ce k le rd ir . B u yen i din, yen i k u r u ­

l a n «P h ra tr . 'a » dini v e m e ra s im i d e o n a tahsis ed i len â y in l e r ­

di. Y â n i « P h r a t r i a » yi y a p a n aile lerin h er b irer lerin in hususi

d in le r i t a m a m iy le b â k id i . Y a ln ız , b u y en i tanrı, a ile ta n r ı la ­

rının ü s tü n d e b ir y e r tu tu y ord u . G e n e eskisi gibi a i le le r k e n ­

d i e v ta n r ı lar ın a , a r a l a r ın d a , h u susî o la r a k t a p ıy o r la r d ı . Y a l ­

n ız m ü ş t e r e k t o p lu m o la n « P h r a t r i a » y a a it b e r a b e r c e y a p ı l ­

m a s ı i c a b e d e n b a z ı d in se l m e r a s im le r için, a r a sıra, birleşi-

y o r la rd ı .

B u y en i d u ru m u n din f ik r in de v e tanrı a n l a m ı n d a bir

g e n i ş l e m e v e i le r le m e o l d u ğ u m u h a k k ak t ır . A r t ık g ö r ü lü y o r

ki, T a n r ı , c a m ia y a d o ğ r u a ile lerin d a r s ın ır la r ın d a n d ı şa r ıy a

ta şm ışt ır . F a k a t h en ü z b u n la r ı t a m a m iy le k ıra rak « P h r a t r i a »

m e n s u p l a n için tek tanrı o la m a m ışt ır . Esk i â d e t le r , esk i a ile

tanrı lar ı g e n e a y n e n v a rd ır . F a k a t b u yen i tanrının eskiler in

itibarın ı o l d u k ç a sa r s t ığ ı d a m u h a k k ak t ır .

Z a m a n geçti. B a z ı İk t isad î , İç tim aî v e d iğ e r bir ç o k z a ­

ru re tle r d o la y ı s iy le n asıl b ir k a ç aile b ir leş ip « P h r a t r i a » v e y a

— 11 —

d iğ e r ism iyle « C u r i a » yı teşkil ett i le rse y ine ay n i z a r u r e t l e r

icab ı o la r a k « P h r a t r i a » v e y a « C u r ia » 1ar birleşti . K a b i l e m e y ­

d a n a ge ld i . D in se l m e c b u r iy e t le r b u y en i t o p lu m a d a y en i

v e m ü şte re k bir tanrı ve r i lm es in i e m r e d iy o r d u . Y en i tanrı ,

b u n d a n e v v e l « P h r a t r i a » tanrs ı h a k k ın d a b u lu n a n fo rm ül

iç in d e im al ed i ld i . B u tanrının, « P h r a t r i a » tan tısı v e onu

y a p a n a i le tanrı lar ı ,1e hiç bir m ü n a s e b e t i y ok tu . F a k a t y en i

tanrı eskilerin- ü s tü n d e bir y er tu tu y o rd u . K a b i le y i y a p a n

« P h ı a t r ' a » 1ar, ba z ı d in se l m ü şte re k m e r a s im le r için bir a r a ­

y a g e liy or la r . B u n u n d ı ş ın d a k a la n d iğ e r d in se l m e r a s im le r ­

d e , her « P h r a t r i a » m e n su p la r ı , a r a l a r ın d a m ü şte re k o f j ı r

d inse l m era s im ler i , ayrı ayrı ifa e d iy o r la rd ı .

B u n d a n so n ra , yen i v e d a h a b ü y ü k bir to p lu m o la n

(Ç i t e — C it tâ ) ile k a r ş ı la ş ıy o ru z . Bu yen i to p lu lu ğ u n a n a

y ap ıc ı la r ı d a g e n e b u n d a n e v v e lk i t o p lu m l a n m e y d a n a ge t i­

ren z a ru re t ler in aynid ir . Bu d ev ir , y â n i s ite lerin m e y d a n a

ge lişi devr i , insan lığ ın to p lu m h a y a t ın d a o l d u k ç a m ü h im b ir

o lg u n lu k devr id ir .

D iğ e r t o p lu m la r gibi, site de , kab ile le r in bir kaç ın ın

bir a r a y a g e lm e s iy le m e y d a n a g e le n din î bir varlıktır . S i t e l e ­

rin te şe k k ü l le r in d e d e İçtim aî ve ik t i sa d ı za ru re t le r en m ü ­

him ro lü o y n a m ış la rd ır . F a k a t k a d î m in san lar , bu z a r u r e t l e ­

rin d o ğ u r d u ğ u to p lu m la r a , s iy a s î o lm a k t a n z iy a d e d in se l b ir

kıl ık v e re b i lm iş le r d i r ; çü n k ü t a a s su p la r ı se b eb iy le , on lar ı , i p ­

t id a î dinlerinin ç e rç e v e s i iç in d e te ş k i lâ t la n d ır m a k z o r u n d a

idiler. Bu se b e p te n b a ş k a türlü bir t o p lu m d ü şü n m e le r in e v e

k u r m a la r ın a im k ân y ok tu .

B u r a y a k a d a r o la n k ısa i z a h la r ım d a n a n la ş ı ld ığ ı veçh i le ,

— 12 —

F iz ik î T a b i a t T a n r ı la r ı gibi, A i le T a n r ı la r ın ı d a in san y aptı .

S o n r a say ılar ın ı ç o ğ a l t t ı ; fer tle r a ile ş e k l in d e te şk i lâ t lan ın ca

tan r ı lar a i le y e m a l o l d u ; z a m a n geçti, a i le le r d a h a gen iş t o p ­

lu m la r k u r d u la r v e en so n o la ra k d a S i te m e y d a n a ge ld i . B u

te ş k i lâ t la n m a b a s a m a k l a r ı n d a g ö z e ç a r p a n en k arak te r is t ik

n o k ta tanrı lar ın a i le d e , « P h r a t r i a » d a , k a b i l e d e v e s i t e d e

m ü sta k i l k a lm a la r ıd ır . Y â n i bir site tan r ıs ın a t a p a n k a b ile le r in

a y r ı ayrı k ab ile tanrıları, k ab iley i teşkil e d e n « P h r a t d a » ların

d a ayrı ay r ı v e m ü sta k i l « P h r a t r i a » tanrı lar ı , « P h r a t r i a » yı

teşkil e d e n a ile lerin d e y ine ayrı ayrı v e m iis tak i len aile t a n ­

rıları v a rd ır . V e b u n la ra d a ayrı ayrı v e m ü sta k i le n ib a d e t v e â y in ler icra ed i lm ek ted ir .

B u n d a n so n r a g e le n d e v i r d e , ce m iy et ler in te k â m ü lü ve

in san lar ın fikrî ink işa f lar ı , on lar ı « İ p t id a î T e k T a n r ı c ı l ı ğ a » gö-

l i i rm ek etd ir . İn san lığ ın bu te k â m ü l d e v r in e er işm esi için uzun,

a m a ç o k uzun a s ı r la r g e ç m iş v e b u u ğ u r d a b o l b o l k a n la r

akıtılmıştır . İn san lık tarihinin ne a c ın a c a k a n la y ış k a b i l iy e t­

sizl iğ id ir ki, ilk z a m a n l a r en b a s i t v e h a t tâ â d e t a h a y v a n d e ­

re ce s in d e k i ip t id a î fer tle r in h a y a l le r in d e b el iren m in n etta r l ık

v e y a k o rk u n u n m a h su lü o lan tanrı fikrine, s o n r a d a n g e le n

d a h a m ü te k â m il in san la r , b ü y ü k bir d e ğ e r v e e h e m m iy e t v e r ­m iş ler v e bu u ğ u r d a b irbir lerinin kan ın ı içm ekten k a ç ın m a ­m ışla rd ır .

Ç o k tanrıc ıl ık tan , ip t id a î tek tan r ıc ı l ığ a e r işm e k in sa n ­lığın b ü y ü k b a ş a r ı la r ın d a n biridir. A i le t a n r ı s ın d a n h a re k e t le , P h ra tr ia , K a b i l e ve S i te T a n r ı la r ı i p t id a î tek tanrıc ı l ığa d o ğ r u b irer y o l a l ış o l m a k l a b e r a b e r , b i lh a s sa fizikî tab ia t tanrı lar ı ip t id a î tek tanrıcılığ ın en belirli b e lg e le r id ir .

A i le tanrısının, ip t id a î tek tanrı ha line d o ğ r u gid iş ini v e â m m e y e d o ğ r u genişley iş in i şö y le izah ed eb i l ir iz :

— 13 —

1 — A ile tanrısın ın ik a m e t g â h ı v e m a b e d i , a ile ev inin

i ç i n d e d i r ;

2 — P h ra tr ia tanrıs ın ın m a b e d i v e ik a m e tg â h ı «P h ra t-

r i a » nın y a k ın ın d a d ır . B u r a d a tanrının h ü k ü m ran lık a la n ı

â m m e y e d o ğ r u b iraz gen iş lem iş t ir ;

3 ---- K a b i l e tanrısın ın m a b e d i v e ik a m e tg â h ı , k a b i le ­

n in c iv a r ın d a d ır . B u r a d a tanrn ın h ü k ü m ra n l ık a lan ın ın â m ­

m e y e d o ğ r u b iraz d a h a g e n iş le d iğ i g ö r ü lm e k te d i r ;

4 ---- S i te tanrısın ın m a b e d i v e i k a m e t g â h ı s ite 'n in b u ­

lu n d u ğ u y e r d e d ir . B u r a d a tanrının h ü k ü m ra n l ık a lan ın ın â m ­

m e y e d o ğ r u b iraz d a h a g e n iş le m iş o ld u ğ u m e y d a n d a d ı r .

F iz ik î ta b ia t t a n r ı la r ın d a â m m e y e d o ğ r u bu g e n iş lem e ,

d a h a aç ık o la r a k g ö r ü lm e k te d ir . B u n ev i t a n r ı la r h a k k ın d a

d a b ir k a ç m isa l v e re l im :

E sk i T ü r k l e r d e fizikî tab ia t tanrısı o la n gü n e ş , bir â m m e

ta n r ı s ıd ır v e a la n ı kâinattır . A k k a d l a r d a v e M ıs ı r l ı la r d a d a

g ü n e ş v e a y b irer â m m e tanrı lar ıd ır .

E l a m d in in d e y ı ld ız la r d a â m m e tanrı lar ıd ır .

H in t d in in d e k i T a n r ı Ç iv a ( t a h r ip ed ic i v e m a h s u ld a r

k ı l ıc ı ) , T a n r ı V ic h n o u ( k o r u y u c u ) , T a n r ı B r a h m a (y a ra t ıc ı )

b irer â m m e tanrı lar ıd ır . Y u n a n i s ta n v e R o m a ’ lıların â m m e

ta n r ı la r ın a g e l in c e ; ilgili m i to lo j i le rd e n a n la d ığ ım ız a gö re , bu

tanrı lar , ik a m e tg â h la r ın ı e t r a f ta k i d a ğ la r ın a r d ı n d a k u r m u ş­

la rd ır . M e s e lâ Y u n a n tanrı lar ın ın ik a m e t g â h ı O l im p D a ğ ın ın

a rd ın d a d ı r . R o m a ’ d a k i K a p i t o l d a tan r ı lar ik a m e tg â h ıd ır .

T a n r ı l a r ın y a ln ız a i le v e y a d iğ e r to p lu lu k la r ın y a k ın la r ın d a n

k a lk ıp d a d a ğ la r ın a r k a la r ın a t a ş ın m a la r ı , on lar ın â m m e y e

— 14 —

d o ğ r u g e n i ş le m e v e y a y ı lm a la r ın ın en e sa s l ı delil idir. B u m isa l ­

ler le , f izikî ta b ia t tanrı lar ın ın avn i z a m a n d a b irer â m m e t a n ­

rıları o ld u k la r ı h a k k ın d a y e te r d e r e c e d e b ir fikir v e re b i ld iğ im

k a n a a t in d e y im .

Fiz ik î t a b ia t tanrı lar ı d a insan şekil v e k a r a k te r in d e

d ü şü n ü lm ü ş le rd ir . M e s e l â : Esk i M ıs ır l ı la rd a G ü n e ş v e G ö k

1 anrısı o la n A m o n - R a in san şe k l in d e d ir [ 1 ] . Y i te esk i M ısır­

d a ip t id a î tek tanrı O zir is d e in san gibi d ü şü n ü lm ü ştü r [ 2 ] .

U u r u k ’ un tek â m m e tanrıçes i o lan Is tar ten asü l v e h a rp m a ­

b u d e s id i r v e d iğ e r b ir â m m e tanrısı o la n ç o b a n v e balıkçt

D u m u z i ’ nin asık ıd ır . S ü m e r m i to lo j i s in e g ö r e b u n lar ın a şk

m a c e r a s ı n d a n y e r y ü z ü n ü n bü tü n m e y v a la r ı m e y d a n a g e lm iş ­

tir [ 3 ] . B u iz ah la r b u iki tanrının can lı v a r l ık la r h a l in d e d ü ­

ş ü n ü lm ü ş o ld u k la r ım m ü k e m m e le n g ö s te rm e k te d ir .

Ffint d in in dek i Ç iv a , V ic h n o u v e B r a h m a a d ı n d a k i

tanrı lar üç tek â m m e tan r ı s ıd ır la r v e insan şe k lin d ed ir le r .

Y u n a n v e R o m a n ı n â m m e tanrı lar ı d a ay n i m a h iy e t te ­

d ir le r : Y e r - G ö k tanrısı Jü p ite r , bir ç o k tanrı lar ın b a b a s ıd ı r .

D e n iz le r tanrısı N e p tu n e , J ü p i t e r ’in o ğ lu d u r . D e m e k o lu y o r

ki b u n la r d a in san şe k l in d e t a s a v v u r e d i lm iş le rd ir .

B a z ı tek â m m e tanrı lar ın ın h a y v a n v e y a y a r ı insan - h a y ­

v a n şe k l in d e d ü şü n ü lm ü ş o ld u ğ u d a v âk id ir . Y u n a n m i t o lo ­

ji s in d e bütün tab ia t i tem sil e d e n tanrı P a n y ar ı insan , yar ı

h a y v a n şe k l in d e d ir . B ö y le t a s a v v u r ed i lm es in in d e b ü y ü k m â ­

nası v a r d ı r : K a d î m in san lar , ö lü le r in d e n tanrı y a p a r a k on-

|1 | M ısır T arih i: Yusuf Ziya Özer. Sahife : 61.[2] M ısır T a r ih i: Yusuf Ziya Özer. S a h ife : 62.13] M ısır tarihi : Yusuf Ziya Özer. Sahife 318.

— 15 —

! a r a in san üstü k u v v e t le r v e v a s ı f l a r ver ir le rk en , b u tan r ı lara b a z ı ç o k k u v v e t l i h a y v a n la r ın k u v v e t le r in i i l â v e e tm ey i ihmal

e tm em iş le rd ir . B u su re t le c â m ia l a r a v e rd ik le r i in san - ta n r ı la ­

rın m üthiş k u v v e t le r i akıl a l a c a k b ir d u r u m a g irm iş o lu yor .

B u r a y a k a d a r o l a n iz a h la r ım d a n b e l iren f ikre gö re , k a ­

d î m in san la r ın e v tanrlar ı , a ilenin b ü n y e s in d e n ç ık m a k t a v e

fizikî ta b ia t tanrı lar ı d a , kök ler in i t a b ia t te n a lm a k ta d ır la r .

Bu iki n ev i t a n r ı la r d a n a ile tan r la r ı z a m a n g e çt ik çe

eh em m iy e t le r in i k a y b e t m e ğ e , b u n a m u k a b il fizikî tab ia t tanrı­

ları d a b ü y ü k b ir e h e m m iy e t k a z a n m a ğ a b a ş l a d ı la r . Z a te n

b a ş k a türlü sü d e o la m a z d ı , ilk a ilenin İç tim aî v e İkt isadî ih­

t iy aç la r ı aile ç e v re s j iç ind e o ld u ğ u için tanrısı d a , bu k a d r o ­

n un sınır lar ı iç in d e v e o n a y e t e c e k k u d re t v e d e r e c e d e bir

şah s iy et a lm ıştır . A i le le r P h ratr ia , P h ra t r ia ’ la r kab ile , k a b i ­

le le r site haline g e b n c e tanrı lar ın d a bu y en i to p lu lu k la ra

g ö r e , şah siy et ler i b ü y ü m ü ş v e n ü fu z la r ı gen iş lem işt ir . G ö r ü ­

lü y o r kj tanrı a n l a m ı n d a b u in k işa f v e o lg u n lu k san k i k en d i

k e n d in e m a n t ık î bir y ü r ü y ü ş tak ip e d e r e k , tek tanrıc ı l ığa

d o ğ r u d u r m a d a n , a k s a m a d a n i le r lem iş v e tarihî o lg u n lu k d a ,

her ş e y d e o ld u ğ u gibi, b u m e v z u d a d a ş a ş m a z gidişini tak ip

etm iştir .

Ç o k tanrıc l ık tan so n r a g e le n ikinci sa fh a , ip t id a î tek

tanrc ı l ık sa fh as ıd ır . V â k ı a ip t id a î tek tanrı lar ı y a p a n fizikî

ta b ia t tanrılar ı, ilk z a m a n l a r d a n beri a ile tanrı lar ın ın y a n ın d a

m e v c u t o ld u ğ u gibi, h a t t â a ile tanrı lar ı hen ü z m e v c u t o l m a ­

d ığ ı z a m a n l a r d a dah i v a rd ı . F a k a t a ile v e b en z er le r i top lum -

lar ın tanrı lar ın ın el ü s t ü n d e tu tu ld u k lar ı d e v i r l e r d e bu n lar ın

y ı ld ız la r ı sö n e r gibi o lm u ştu . Z a m a n i le r le d ik çe b u se fe r a ile tanrı lar ı eh em m iy et le r in i k a y b e t m e ğ e , b u n a k arş ı fizikî tab ia t

— 16 —

tanrı lar ı eh em m iy e t a l m a ğ a b a ş la d ı la r . V e b u n d a n so n r a d a

eh em m iy e t le r in i , a ile tanrı lar ın ın z a r a r ın a o la ra k , m u h a f a z a

ettiler. İşte bu se b e p t e n d o la y ı , fizikî ta b ia t tanrılarını, ip t id a i

tek tanrıcılık s a f h a s ın d a ele a l ıy o ru m . İp t id a î tek tanrıcılık

d e v r in d e aile tanrı lar ı v e d iğer ler i t a m a m iy le o r t a d a n k a l k ­

m ış de ğ i ld ir le r , eh em m iy e t le r in i k a y b e t m iş o lm a la r ın a r a ğ ­

m e n a ile ler v e d iğ e r b en z er i t o p lu m la r a r a s ı n d a m evk ile r in i

m u h a f a z a etm iş le rd ir .

ip t id a î tek tanrıcılık tâb ir iy le i f a d e e tm e k i s te d iğ im şey,

tanrı lar ın ailenin ç e v r e s in d e n çık ıp d a d a h a g e n iş bir t o p lu ­

m a m a l o lm a la r ıd ır . Y o k s a b u g ü n b iz im a n la d ığ ım ız m â n a d a

her y e r d e v a r v e h e rk ese şâm il o la n tek b ir tanrı değ i ld ir .

M e s e lâ Y u n a n v e R o m a to p lu m la r ı tanrları , ip t id a î tek ta n ­

rılar o lm a k la b e r a b e r say ıla r ı ço ktu r . Y â n i bu tâb ir le a n l a t ­

m a k i s ted iğ im şey , b ir ç o k tanrı lar ın bir ço k fer tle r v e t o p ­

lu m la r a r a s ı n d a m ü ş te re k o lu şu du r .

T a r ih in tabiî g idişi d e v a m e tm e k te d ir . B u g id iş iç in d e

in san to p lu m u d a i le r lem ek ted ir . Bir z a m a n g e ld i ki, S i te is­

mi v e r i le n m ü e s s e s e bu i le r le m e y e k i f a y e t e d e m e z o ldu . D a ­

h a b ü y ü k to p lu m la r ın k u ru lm a s ı bir za ru re t halini a ld ı v e bu

z a ru re t se b e b iy le d e d e v le t vü cu t b u ld u . Bu yeni to p lu m u n

a n a se b ep le r in in d e iç t im a i v e ik t isad i â m il le r o ld u ğ u m u h a k ­

kaktır . H e r a l a n d a b e l i re n in k i şa f la r a u y g u n o la r a k n a z a r î

b i lg i le r d e ald ı , y ü rü d ü . Bu d e v r in in san lar ı , artık ip t id a î tek

tanrı m ü e s se se s in i d e y ete rs iz g ö r m e ğ e b a ş l a d ı la r . O n l a r ; o l ­

g u n lu k v e b i lg iler in e u yg u n , ruhî ih t iy aç la r ım ta tm in e d e b i ­

len , te şk i lâ t lar ın ı d a h a iyi n iz a m la y a n , iç t im a i a d a le t i d a h a

iyi tan z im e d e n , g e n iş sa lah iyetl i , h e rk e se v e her ş e y e şâm il o lg u n b ir tek tanrı i s t iyorlard ı.

— 17 — ı

B u d e v ir le in san lık tarihi, tanrıcılık b a k ım ın d a n iiçüncii v e en m ü te k â m il s a fh a s ın a g irm e k te d ir . B u n u n a d ı M ü t e k â m i l , k ek Tanrıc ıl ık t ır . T a m a m i y l e ind î v e şa h s î o la n b u tasnifi , e tü ­d ü m ü k o l a y c a a n la ta b i lm e k için, y a p ıy o r u m . Y o k s a m a k s a d ım tanrıcılık m ü e s se se s i h a k k ın d a o r ta y a i lm î b ir ta sn if k o y ­m a k değ i ld ir .

In san lk tarihinin b u yeni d e v r in e y a r a ş a n v a s ı f ta v e gen iş l ik te ilk tanrıyı Y a h u d i p e y g a m b e r le r i v e rm iş le r ­dir. B u p e y g a m b e r le r in say ıla r ı ç o k tu r ; f a k a t b en s a d e c e en m e şh u ru o la n M u s a P e y g a m b e r d e n b a h s e d e c e ğ im . Y a ­hudi p e y g a m b e r le r i tanrılar ını « Y e h u v a » d iy e a d la n d ı r m ış ­

lard ı . B u tanrı m ü te k â m i l tek tanrıdır . V e bu v a s f iy le d e k e n ­

d i s in d e n e v v e lk i le re ü stün m ah iy etted ir . F a k a t bu ileri v a s f ı

b ir y a n a b ı r a k ı la c a k o lu r sa g ö rü lü r ki, Y a h u d i p e y g a m b e r l e r i

d e tanrı lar ını y a p a r l a r k e n , tanrı im a l in d e eski usul v e g e le ­

n e k le rd e n ken d iler in i k u r ta r a m a m ış la r d ı r . B u p e y g a m b e r le r in

ü m m e tle r in e ve rd ik le r i t a n r ıd a eski tan r ı lar ın v a s ı f la r ı , ba z ı

f a rk la r la , t a m a m iy le b âk id ir . M e se lâ Y a h u d i T a n r ı s ı d a eski

t a n r ı la r gibi, can lı bir va r l ık o la r a k d ü şü n ü lm ü ştü r . T a n r ın ın

1 ur T a ğ ı n d a M u s a y a g ö r ü n m e s i , bunun en aç ık bir b e lg e s i ­

dir. O d a a d ın a k u rb an ister, İbrah im p e y g a m b e r in , İsmail

p e y g a m b e r i k u r b a n e tm e k i s tem esi e f s a n e s in i h e rk es bilir

H a lb u k i k u rb an m e ra s im i , ip t id a î a ile v e b en zer le r i top lu m -

ların tanrı lar ın ın en se v d ik le r i d in se l bir m e ra s im d ir . S ih ir­

b a z l ık la , s u d a b o ğ m a k , z e lz e le ile y o k e tm e k gib i g ö k te n g e ­

len â fe t le r le , d o ğ r u y o l d a n a y r ı lan la r ı e z m e k v e on lar ı h ak

y o lu n a ge t i rm ek gibi v a s ı f la r , Y a h u d i p e y g a m b e r le r in in tek tanrısın ın d a va s ı f la r ıd ır . Y â n i Y a h u d i tanrısı, em rini tutm ı- y a n la r ı y e r y ü z ü n d e c e z a la n d ı r a n harek et l i , k an d ö k ü c ü , m e rh a m e ts iz bir tanrıdır . Nuh T û fa n ı , L u t K a v m in in y o k

ed i lm es i , M u sa 'n ın a sa s ın ın e j d e r o lu şu , Nil n eh r in d e F ira-

vu n u n v e o r d u su n u n b o ğ u lm a s ı , b u v a s ı f la r ın en aç ık m i s a l ­

lerid ir.Y a h u d i tanrısın ın ip t id a î ço k t a n r ı la r d a n a y r ı ld ığ ı b a z ı

n o k ta l a r d a v a rd ır . B u n la r ın en eh em m iy e t l i le r i şu n la rd ır :

J e h u v a , ö lü d e n m e y d a n a g e lm iş v e y a fizikî tab ia t ten a l ın m ış b ir tanrı d e ğ i ld i r ; o her ö lü yü , diriyi v e fizikî tab ia t hâd ise ler in i y a r a t a n v e y a p a n b ir tanrıdır . A r t ık k en d is in e y e m e k su n u lm a s ın a d a lü z u m y ok tu r . Ç ü n k ü b u d e v r in in ­san lar ı , tanrının y e m e k t e n m ü s ta ğ n i k a la b i lm e s in in d a h a a k la y a k ın o ld u ğ u n u k a v r a y a b i l e c e k k a d a r ileri d ü ş ü n m e ğ e b a ş l a ­m ış la rd ır . V e lh a s ı l tanrı, artık in san lar ın v e e t r a f ın d a k i o l a y ­lar ın ü s tü n d e v e on lar ı y a r a t a n b ir v a r l ık o lm u ştu r . M e k â n ı d a aile, phra tr ia , k a b i le v e sitelerin ç e v r e s in d e n v e y a fizikî tab ia t tanrı lar ın ın ik a m e tg â h ı o la n e t r a f ta k i d a ğ la r ın a r k a s ın ­d a n k a lk a r a k b ü tü n y e r v e g ö k o lm u ştu r .

T e k tanrıc ı M u s a p e y g a m b e r d e n so n ra , s ı ra tek ta n ­rıcı İsa p e y g a m b e r e gelir . B u p e y g a m b e r , a s le n Y a h u d i v e kültürü d e Y a h u d i o l m a k l a b e r a b e r H ır is t iy an lığ ı k urm uştur . Isa p e y g a m b e r d e v r i n d e art ık her şey gen iş lem iş , b i lh a s sa i lim v e fe l s e fe ileri gitmiş, c e m iy e t le r ilk b a s i t l ik le r in d en ç o k a y ­rılm ış v e ç o k m ü r e k k e p bir m a h iy e t a lm ış la rd ı . B u se b e p te n , bu d e v r in tanrısının v a s ı f la r ı z a m a n ın ih t iyaç lar ına u y g u n v e esk i tanrı lar ın v a s ı f l a r ın d a n d a h a o lg u n o lm a l ı idi. F i lh a ­k ik a b ö y le d e o ld u . F a k a t İsa p e y g a m b e r i n t a n r ı s ın d a bir ç o k ileri v a s ı f l a r b u lu n m a k la b e r a b e r , eski h u rafe ler in , put- p eer s t l ik d e v r i tanrı lar ın ın v e Y a h u d i tanrısın ın s ı fa t v e k a ­rak ter le r i d e m e v c u t tu r [ 1 ] .

[1] İsa peygamberin tanrsından bahsederken onun ve ken­disine bağlı olanların tanrı hakkındaki düşüncelerini bir bütün ola­rak alıyor ve bu bütünü yalnız İsa adına izafe ediyorum. Bu sebep­ten İsa ve sonradan gelen bütün hıı-istiyan aziz ve din âlimlerinin ortaya koydukları mezhep ve doktrinleri İsa peygambere mal edi­yorum. ''

— 19 —

İsa p e y g a m b e r in ta n r ı s ın d a d a p u tp e re s t l ik d e v r i t a n ­rılarının v e Y a h u d i tanrısının v a s ı f la r ı v a rd ır , dem işt im . B u n u be l i r tm e k için m e s e lâ H ıris t iyanlık tanrıs ın ın e s a s v a s f ı o la n « K u t s a l T e s l i s >> i in c e le y im : K u t s a l T e s l i s in üç e le m a n ı ( b a b a , o ğu l v e kutsa l ruh) dur. B u n la r insan s ı fa t la r ıd ır . B a ­balık , oğ u l lu k insan s ı fa t la r ı o ld u ğ u gibi, ruh d a in san ı c a n ­l a n d ıra n kudrettir . B u n d a n b a ş k a h ır is t iyan lıkta ra s tg e ld iğ i- m iz b u tesis yeni v e or i jinal b ir şey d e d eğ i ld ir . H int d in in ­d ek i « B r a h m a , V ic l ın o u , Ç i v a » teslisi, b a z ı f a r k la r la a y n î şeydir .

S ü m e r le r d e d e teslis v a rd ır . S ü m e r le r in E n u m a El is

d e s t a n ın d a k âinatın yarat ıl ış ı şö y le t a s a v v u r e d i l iy o r : « G ö k

v e y e r d a h a y o k k e n , e ık e k p ren s ip b a b a A p s u ile, diş i p r e n ­

sip a n a T iy a ı ı ı a t b u y o k lu k iç inde belird iler . B u n lar , su larınr

b irb ir lerine karış tırd ı lar , k en d i le r in d e n oğu l le r i M u m m u d o ­

ğ u n c a y a k a d a r karış ık o la r a k k a ld ı la r . D o ğ a n M u m m u her

şey in k a y n a ğ ı o ld u [ I ] . G ö r ü l ü y o r ki S ü m e r d in in d e d e te s­

lis m e v cu t tu r . Bu s e b e p t e n Hıristiyanlıktaki teslis, tanrıcılık

m ü e s se se s in e yeni g irm iş bir p re n s ip d e ğ i ld ir . K a y n a k la r ı , t a ­

rihin en k a ra n l ık d e v ir le r in d e n g e lm e k te d ir . B in n et ice en

m ü te k â m il bir d in d e bile en ip t ida î d in lerin b ak iy e le r i , a y ­

niyle m evcu ttu r .

H ır is t iyan tanrısının insan gibi t a s a v v u r ed i ld iğ in i g ö s ­

teren ço k can lı m isa l l e r d e n biri d e tanrı o ğ lu o la n [sanın

M e r y e m d e n d o ğ m u ş o lm a s ıd ır . B u tanrının d iğ e r bir v a s f ı

d a p a s i f o lm a s ıd ır . D ü n y a işlerine k a r ı ş m a z ; her türlü c i sm a n î

te şe k k ü l le rd e n n e fre t le b a ş çevirir . S o n r a la r ı d e v le t k uran

p a p a la r ın bu faa liyet ler in in , e s a s Hıristiyanlık a k id e le r iy le hiç

f i ] Yakın -Şark: Yusuf Ziya Özer, sahile: 454 _ 455

— 20 —

bir m ü n a s e b e t i y ok tu r . İ sa m e m lek e tin i istilâ e d e n R u m a l ı l a r a 1

ark a s ın ı çevirm işt ir . H a t t â d a h a ileri g id e re k v a t a n d a ş l a r ın a

K a y s e r e itaati t a v s iy e etm iştir . Ş u sö z ü m e ş h u r d u r : « A l la h m -

kini A la h a , K a y ser in k in i d e K a y s e r e . . . » bu s fa t iy le , p u tp e r e s t

v e Y a h u d i tanrı lar ın ın ak sin e o l a r a k m illiyetçi d eğ i ld ir .

H a t t â ilk hıristiyan komÜTiotelerine v e m ü m in ler in y e r y ü z ü n ­

d e k u r u la ca ğ ın ı b ek le d ik le r i «B in Y ıl l ık T a n r ı S a l t a n a t ı » d o k ­

trinine b a k ı l a c a k o lu rsa , İ sa a n a r ş i s t - kom ü n is tt ir , d e n i le b i ­

lir [ I ] . İsa p e y g a m b e r in tanrısının d iğ e r bir v a s f ı d a m e rh a m et l i

v e sab ır l ı o lm a s ıd ır . O n u n a f fe tm iy e c e ğ i hiç b ir g ü n a h yok--

tur. G ü n a h la r ın d a ıs ra r ed en le r i d e d ü n y a d a c e z a la n d ı r m a z .

C e z a y ı ahre te , ö b ü r d ü n y a y a talik ed er . D iğ e r va s ı f la r ı i t ib a­

riyle hıristiyanlık tanrısı, yah u d iler in tanrısı gibi tek ta n r ı­

d ı r ; yân i y a ln ız a ile v e b en zer i to p lu m la r a d e ğ i l u m u m a v e k â in a ta ait bir tanrıd ır .

Ü çü n c ü s a f h a tanrı lar ının en m ü te k â m il , en realist v e en- so n u n c u su M u h a m m e d P a y g a m b e r i ı ı h a b e r v e rd iğ i T a n r ıd ır . B u ta iri en so n v e m ü te k â m il bir tanrı o lm a k la b e r a b e r , ip t id a î in san lar ın tanrı lar ıy le y a h u d i v e hıristiyanlık tanrı­larının v a s ı f la r ın a d a m aliktir . M u h a m m e d p e y g a m b e r in ta n ­rısının d iğe r b ü tü n tan r ı lar la m ü ş te r e k o lan v as ıf la r ın ı in c e ­le m e ğ e ça l ışa l ım : M ü slü m a n lık ta n r ı s ın - ’. in san v a s f ı d o ğ ­ru d a n d o ğ r u y a i f a d e e d i lm e m iş o lm a k la b e r a b e r , M ira ç ta p e y g a m b e r in e y ü z ü n ü g ö s te rm iş o lm a s ı rivayetinin d e lâ le t iy le on un d a can lı va r l ık h a l in d e t a s a v v u r e d i ld iğ i z ım n en a n l a ­ş ı lm a k ta d ır . P u tp e re s t , y a h u d i tanrı lar ı gibi k u rb an ister, p u tp e r e s t v e y a h u d i tanrı lar ı k a d a r se r t v e haşin o l m a m a k la b e r a b e r gü nah ın ce z a s ın ı y e r y ü z ü n d e d e v e rd iğ i v a rd ır . B u ­n u n la b e r a b e r m e rh a m e t l i ve rah im o lm a k t a hıristiyanlık

|1 | Max Beer : Sosyalizmin ve Sosyal Mücadelelerin Umumî' Tarihi, sayfa • 86. , . '

— 21 —

t a n r ı s ın a ço k b en zer . İsa p e y g a m b e r in tanrıs ı gibi â d i ld ir ,

m e rh a m e t l i ve sab ır l ıd ır . B ü tü n g ü n a h la r ın so n ce zas ın ı a h ­

rette verecek t ir . İsa p e y g a m b e r in t a n r ı s ın d a n a y r ı ld ığ ı bir

p o k ta , c i sm a n î d e v le t e y ü z ü n ü ç e v irm e m e s id ir . P e y g a m b e r in e

b izz a t d e v le t k u rd u rm u ştu r . P a s i f d e ğ i ld ir , d in in i k a b u l e ttir­

m e k için k an d ö k m e ğ i ş e re f d iy e k ab u l etm iş , b u u ğ u r d a k an

d ö k e n le r i şehit d iy e v a s ı f l a n d ı r m ış v e şeh it lere ah re tte en b ü ­

y ü k m e v k ii verm işt ir . B a ş la n g ıç ta m illiyetç id ir . D e v le t in s a h a ­

sı g e n iş le d ik ç e so sy a l i s t o lm u ştu r . « M ü s l i im a n la r k a r d e ş t i r »

d iy e n h a d î s bu n u n cn b ü y ü k b e lge s id ir .

B u r a y a k a d a r o la n i fa d e le r im le b u g ü n e k a d a r g e len

tanrı fikrinin tek â m ü lü sa fh a la r ın ı a n l a t m a ğ a v e a n a hatlarını

ç i z m e ğ e u ğra ş t ım . Ş im d i b u çeşitli tanrı lar ın , g ö s te rd ik le r i

b e n z e r l ik le re g e ç iy o ru m . B u n lar ı y u k a r ıd a t a n r ı la rd a n ,

te k e r tek er b a h s e d e r k e n ayrı ayrı be lir tm işt im . F a k a t b u r a d a

b ir k ere d e top lu o la r a k tek rar e tm eyi, m u k a y e se y i b e r r a k ­

l a ş t ırm a k için, lüzu m lu g ö r ü y o r u m :

İlk in san lar ın tanrı lar ının ç e k ird e ğ i m u h it le r in d e b e l i­

ren b a z ı tab iî v e fizikî h â d is e le r d e d ir , dem işt im . E n m ü t e ­

k â m il v e en son tek t a n r ı la r d a d a ta b ia t b ü y ü k bir y e r al-

mştır. in san ın , ö lü sü n e tanrı s ı fat ı v e rm e si , k en disin i , yâni

in san ı tanrılık tahtına ç ık a rm a sı , d iğ e r b ir d e y im le tanrıya>

in sa n kılık ve k a ra k te r i v e rm e s i usu lü en eski a ile ile b en zer i

to p lu m la r ın y a p ı m a lz e m e s id ir . B u n u n la b e r a b e r , ip t id a î t a n ­

rı ların bu in san kılık v e k arak ter i , m ü te k â m i l tek t a n r ı la r d a

d a m e v c u t t u r : M e s e lâ M u sa , J e h u v a T a n r ı ile T u r d a ğ ı n d a

g ö r ü ş tü ; g ö r ü ş m e c a n l ı l a r a r a s ı n d a o la b i le n bir m u a m e le d i r ;

M u s a y a nâzil o la n Tevrat , tanrı s ö z ü d ü r ; sö z sö y le m e k in­sa n v a s f ıd ır . Isa, T a n r ı v e T a n r ı o ğ l u d u r ; M e r y e m d e n do ğ-

— 22 —

m u ştu r . D o ğ m a k can lı v a r l ık la r ın v a s f id ır . İsa bir m ü d d e t

y e r y ü z ü n d e in san gib j d e y a şa m ışt ır . M u h a m m e d M ir a ç d a

« C e m a l u l l a h » ı g ö rm ü ştü r . Z a h ir î o lsun , b a t ın ı o lsun g ü z e l ­l ik k â in a tta m e v c u t şey ler in v a s f ı d ı r ; b in a e n a le y h in san a d a hastır. K u r ' a ı , « T a n r ı k e lâ m ıd ı r » . A r a c b a nâzil o lm u ştu r . K e l â m = söz, l isan = dil in san lar ın ica t ettikleri k o n u ş m a v e a n l a ş m a v a s ı ta s ıd ır . M u h a m m e d in tanrısının s ı f a t ­ları şö y le s ı r a l a n m a k t a d ı r : H a y a t , b i lm ek , işitm ek, g ö r m e k , i ı a d e t , k u d ret , s ö y le m e k , y a r a t m a k [ 1 ) . Bu s ı fa t la r ın , biri m ü s ­te sn a , hepsi, can l ı v a r l ık l a r d a ve b i lh a s sa in s a n la r d a m e v ­

cuttur.

B ü tü n bu delil ler , bu tanrı lar ın in san gibi d ü şü n ü lm ü ş o ld u k lar ın ı gös ter ir ler . İb a d e t işler ine ge lin ce :

İlk in san lar ın tan r ı lar ın a ibad et ler i , baz ı e şk â l ve m e ­

ra s im ler i k u su r su z v e eksiksiz harfi h a r f ın a y a p m a k t ı . E n mii-

tek â m ü l ta n r ı lara d a ib a d e t b ö y le o lm a k t a d ır . Y a h u d i â y in ­

ler i ; M e s s e [ 2 ] , C o m m u n io ı [ 3 ] , P r o c e s s io n ( 4 ) gibi hıristi-

y a n la r ın i fa ettikleri d in se l m e r a s im le r ; M ü s lü m a n lığ ın e s a s

ib a d e t i o la n n a m a z , o ru ç gibi şey ler , harfi h ar f in e y a p ı lm a s ı

lâ z ım g e le n b ir tak ım şe k i l le rd en ibarettir ler . Sıhhî m a z e r e t ­ler m ü ste sn a , n a m a z d a k i ba z ı m e r a s im v e şek il lere sıkı sık ı­y a riayet, ib ad e t in e sa s ıd ır . K ıy a m d a , rü k û d a , s e c d e d e şek le l i a y e t ; b u n la r d a n b a z ı la r ıd ır . Y a ln ız şu fa rk la ki, n a m a z kı- in ırken içten g e le n biı v e c d ile T a n r ıy a b a ğ l a n m a k şarttır .

î 1 ] Mızraklı İlmahal.

J 2] İsa'nın vücut ve kanının kurban edilmesi, bu âyin mih­rap önünde, papasın idaresi altında yapılır.

f3) İsa ’nın vücut, kan, ruh ve tanrılığı halinde tasavvur edi­len ekmek ve şarapla takdis edilme merasimi.

D] Dinî karakterde umumi bir yürüyüş; bu esnada ilâhileı - okunur ve dualar edilir.

— 23 -

İp t id a î tan r ıy a ib a d e t te bu içten g e le n b a ğ la n t ı y oktur . O r a ­

d a y a ln ız şek il ler in v e d u a fo rm üller in in m iban ik î b ir su re tte

i fa s ı ve o k u n m a s ı v a rd ır . İlk in san lar ın ib a d e t i , tanrı lar ın ın

g a z a b ı n d a n k u r tu lm a k v e o n l a r d a n iyilik i s tem ek içindir.

Y â n i k arşı lık lı bir a l ış verişt ir . B u su re t le tanrı lar , i b a d e t

m u k a b i l in d e in sa n la ra i l i şm ez ler v e k arşı lık o l a r a k d a on lar ı

k o ru r la rd ı . M ü te k â m il tek ta n r ı la r a ib a d e t d e k a rş ı l ık s ız bir

m u a m e le d eğ i ld ir . K u l , i b a d e t e tm ek le , t a n r ıd a n y a ş a d ğ ı

m ü d d e t ç e , iyilik, re fah , r a h m e t v e em sa l in i i s tem ek te , a h ­

re tte d e c e h e n n e m a z a b ın d a n u z a k k a lm a ğ ı v e cenn et ' s a a ­

d e t in d e n i s t i fa d e e tm ey i d i lem ek ted ir . İlk tanrı k u r b a n is­

ter, en m ü te k â m i l d in le rd e d e k u r b a n m e ra s im i b a ş i b a d e t ­

l e rd e n birisidir.

B in n et ice M u h n m m e d in tanrısı v e tek tanrı lar ın hepsi

ilk tanrı lar ın v a s ı f la r ın a m aliktir ler .

Ş im d i ip t id a î t a n r ı la r d a m e v c u t o lm ıy an v e y a ln ız m ü ­

te k â m il tek t a n r ıd a v a r o la n b a z ı ileri v e o lg u n s ı f a t la ra

g e ç iy o r u m : F a k a t h e m e n i lâ v e e d e y im ki b u s ı f a t la r d a n a ­

z a r î m ah iy ette d ir ler .

T ar ih in ak ışı e s n a s ın d a , tanrı m ü esse se s in in , b a ş l a n g ıç ­

ta n z a m a n ım ız a d o ğ r u b ir o lg u n lu k b a s a m a ğ ı ta k ip e d e r e k

i le r led iğ i , ge n iş led iğ i v e m ü k e m m e l le ş t iğ j zann ed il ir . A c a b a

m e s e le b ö y le m id i r ? H a k ik a t e n b u m ü e s s e s e o lg u n la şm ış m ı­

d ı r ? B u n u tetk ike h e v e s le n m e k ç o k çetin b ir a l a n a g irm ek

d e m e k o lm a k la b e r a b e r , b a z ı m ü ta lâ a la r ım ı o r t a y a k o y a c a k

v e o n lar ı m ü m k ü n m e r t e b e izah a ç a l ı ş a c a ğ ım . T a r ih b o y u n c a

b ir ço k p e y g a m b e r l e r v e bu n la r ın iz le r in d e y ü rü y e n b ir ço k

d in d a r la r , az iz ler ve ilim a d a m la r ı g e lm iş g e ç m iş le r d i r ; b u n ­

— 24 —

la r d in v e tanrı b a h i s le r in d e uzun uzun e m e k le r s a r fe tm iş-

ler v e b ir ç o k fikir m ah su lle r i o r ta y a k o y m u ş la r d ır . B u m a h ­

su l le r g i tg id e ç o ğ a lm ış , ince lm iş v e o lg u n b ir k isv e a lm ış la r ­

dır. Ş im d i tanrı m ü e s se se s in in tek â m ü l e d ip e tm e d iğ i h a k ­

k ın d a bir tahlil y a p a b i l m e k için ilk iş o l a r a k m ü tek â m il t a n ­

rının ileri s ı fa t la r ı n elerd ir , o n la r a bir g ö z a ta l ım . K a n a a t i m ­

c e b u n la r M ü s lü m a n lık tanrısın ın s ı f a t la r ın d a sa y ı la n

su v a s ı f la r d ır . B u n lar , M u sa v e İsa P e y g a m b e r in ta n r ı s ın d a

d a v a r d ı r :

1 — T a n r ın ın eşi, b en zer i o l m a m a l ıd ı r ; yân i canlı, c a n ­

sız k â in a tta hiç bir ş e y e b e n z e m e m e l id i r ;

2 — H iç bir y e r d e m ü n h a s ır an v e m ü ste m irren b u lu n ­

m a m a l ıd ır . A y n i z a m a n içinde, her y e r d e h az ır v e h er ş e y ­

d e d e m e v c u t o lm alıd ır . H iç bir y e r d e , y â n i ne y e r d e , ne d e

g ö k t e m e k â n ı o l m a m a l ıd ı r ;

3 — E l le tutulur, g ö z le g ö rü lü r o lm a m a l ıd ır .

B u s ı fa t la r , in san hayal in in b u la b i le c e ğ i en son v e o l ­

gu n s ı fa t la rd ır . Ş im d i bu o lgu n s ı fat lar ı inceliye lim :

1 — Eşi, b en z er i o l m a m a k ne d e m e k t i r ? C an lı , c a n ­

sız, m a d d î , g a y r i m a d d î k â in a tta hiç b ir şe y e b e n z e m e m e k

m i d e m e k t i r ? K â in a t t a hiç bir şe y e b e n z e m iy e n bu varl ık ,

o h a ld e bütün b u m e v c u t l a r d a n m ü r e k k e p , k â in a t h a c m in d e

bir va r l ık d e m e k d e ğ i l m id i r ? B ö y le o lu n c a d a bu tanrı

k â in a tı teşkil e d e n canlı, cansız , m a d d î , g ay r i m a d d î h er

m e v c u d a ayrı ayrı b e n z e m e z m i? V e bu m a h iy e tte bir t a n ­

rının eşi, b en z er i b ü tü n kâinattır , d e n e m e z m i?

2 — P e y g a m b e r l e r e v e din â le m le r in e g ö re , m ü t e k â ­mil tek tanrının m e k â n ı y ok tu r , o hiç bir y e r d e m ü ste m irren

— 25 —

v e m ü n h a s ır a n b u lu n m a z , a y n i z a m a n iç inde her y e r d e

v a rd ır .

H a lb u k i M u sa p e y g a m b e r , tanrı ile k o n u ş m a k için T u r

D a ğ ı n a ç ıkm ışt ır ; İsa p e y g a m b e r g ö k le r e çekilm iştir : Mu-

h a m m e d p e y g a m b e r , « C e m a l u l l a h ı » sey ir için y e d i k a t g ö k ­

l e r e ç ıkm ışt ır ( M ir a ç ) . B u n la r z ım n en b ire r m e k â n i f a d e e t ­

m iy o r la r m ı?

3 ----- E l le tu tu lm az , g ö z le g ö r ü lm e z o l m a k v a s f ı n a g e ­

l in ce ; m a d e m k i bu tek tanrı, tab ia t ve k â in a t h a c m in d e

b ü y ü k bir var l ık t ır ve k â in atı teşkil e d e n can lı , can sız , m a d ­

d î , g a y r i m a d d î her şe y on u n bir p a r ç a s ıd ı r ; o h a ld e biz bu

p a r ç a la r ın b ir ço k lar ın ı her v a k i t g ö z ü m ü z le g ö r m e k t e ve

e l ler im iz le tu tm a k ta d e ğ i l m iy iz ?

B u n d a n so n ra bu iki n ev i tanrı m ü e s se se s i h a k k ın d a

y â n i ç o k tanrıc ıl ık la tek tanrıcılık a r a s ı n d a d iğ e r b ir f a rk tan

y â n i ç o k tanrıcıl ık ta tanrı lar ın çok, -an ıa h e sa p s ız d e r e c e d e

ço k , tek tanrıc ıl ık ta ise, b u n u n ak s in e o l a r a k tanrının tek

te lâ k k i ed i lm es i m e se le s in d e n b a h s e d e c e ğ im . A c a b a b u id d ia

d o ğ r u m u d u r ? V e tek tanrı h a k ik a ten tek m id ir ? F ik r im c e

b u fa rk d a p e k zahirî v e İn c e le n m e ğ e t a h a m m ü lü o lm ıy an

e s a s s ız bir farktır. B ak ın ız n a s ı l : E n eski d e v i r l e r d e y a ş ıy a ı ı

a i le tanrı lar ın ın say ılar ı çoktu . B u n u n la b e r a b e r , a ie ly i t e ş ­

kil e d e n her fe rd in fikrî v e d im a ğ î kab il iy e t in e , z e k â d e r e ­

c e s in e , b i lg i se v iy e s in e v e d iğ e r m a d d î v e m â n e v î d u ru m u n a

g ö r e bu ta n r ı lara inanış tarzının, onlar ı h a y a l in d e c a ı lan-

d ır ı ş şek lin in v e o n la r a v e rd iğ i k a lıp v e k ıy a fe t in b a ş k a b a ş ­

k a o ld u ğ u m u h a k k ak t ır . B ö y le o lu n ca , esk i z a m a n l a r d a aile

v e b en z er i to p lu m la r ın tanrıları, fer tle r n isb e t in d e ç o ğ a l ıy o r ,

— 26 — '

y â n j e s a se n ço k o la n tanrı lar ın say ısı , fertlerin on lar ı zihin­

ler in d e b a ş k a b a ş k a şe k i l le rd e t a s a v v u r e tm e ler i v e o n la r a

b a ş k a b a ş k a hü v iy et ler v e rm e le r i d o la y ıs i le b ir k a t d a h a f a z ­

la la ş ıy o r , d e m e k t ir . T e k tanrı lar için d e m e se le b ö y le değil

m id i r ? M u sa p e y g a m b e r in , d i m a ğ ı n d a şe k i l len d ird iğ i t a n ­

rıyı, bü tün y a h u d i le r on u n gibi t a s a v v u r e d eb i l ir le r m i? Isa

p e y g a m b e r in m u h a y y i le s in d e c a u la n d ırd ığ ı tanrı h ay a l ım ,

h avar iler i , azizleri, ilk v e so n d e v ir hris tiyan â l im leri v e fi­

lo z o f la r ı v e en nihayet bütün hıristiyan d ü n y a s ı o n a h a s bir

s a d a k a t l e z ih in ler in de ca n la n d ı ra b i l i r v e şek il len d ireb il ir ler

m i? M u h a m m e d p e y g a m b e r in z ih n in de m e v c u t tanrıyı

im a m la r ı , fakıh ları , d ü n ü n v e b u g ü n ü n m ü s lü m a n la r ayni

g ö rü ş , ayni sı fat , ayni suret, a y n ; b içim, ayni v a s ı f v e k u d ­

retle mi g ö r m e k t e d i r l e r ? E lb e t te ki h a y ır ! İp t id a î in san la r

gibi, d ü n ü n v e b u g ü n ü n insan lar ı d a ister b ir ç o k tan r ı lara ,

ister bir tan r ıy a in a n m ış o lsu n lar , tan r ı lar ın a f e r d î h ay a l g e ­

n işliklerine, z e k â la r ın a , bilg i sev iy e ler in e , a ld ık la r ı terb iy ey e ,

zihnî, d im a ğ î k u d re t v e k ab il iyet ler ine , h a s ta v e sıhhatli h a l ­

lerine v e sa i r bin bir iürlü m a d d î v e m â n e v î d u ru m la r ın a g ö ­

re şekil verirler . B u g ü n p u tp e re st , y ah u d i , hıristiyan, müs-

l i im an , h indû , m e c u s î v e sa i r e d in le re sa l ik o la n la r hep b ö y le

d e ğ i l m id i r le r ? Y â n i m ü s lü m a n o lm a k sı fat iy le b en im v e

sizin T a n r ım ız ı h ü v iy e t le n d irm e m iz ve şa h s iy e t le n d irm e m 'z

t ıpkı t ıpkıs ın a ayni m id i r ? M e s e lâ ben b i lg is iz l iğ im e, z e k â ­

d a n m a h ru m iy e t im e , b a z ı ruhî, d i m a ğ î z a a f l a r ı m a g ö r e ; siz

cie d a h a derin v u k u fu n u z a , d a h a k ıv rak , ak ıcı v e k a v ra y ış l ı

z e k â n ız a n a z a ra n , a r a m ı z d a m ü şte re k v e tek o la r a k tan ı­

m a k t a o l d u ğ u m u z tan r ım ız a b a ş k a b a ş k a hüviyet, şah s iy et

v e ik t idar v e rm iy o r m ıy ız ? Bir â lim in , bir f i lozo lu n , bir ri-

— 27 —

y az iy ec in in , bir cahilin , bir şo fö rü n , bir b a k k a l ın , bir ten e­

kecin in v e sa ire n in tanrı te lâkkiler i b a ş k a b a ş k a d e ğ i l m id ir ?

O h a ld e d e n e m e z m i k i; b u g ü n bile , n a z a r : o l a r a k tek tanrıcı

o l m a m ız a r a ğ m e n , h a k ik a tte a r a m ı z d a h â lâ ç o k tanrıcılık

sa l t a n a t sü r m e k t e d i r ? V e y ine d e n e m e z m i ki; b u g ü n ü n in­

sa n la r ı tanrı te lâ k k is in d e h â lâ eski i n s a n la r d a n hiç d e ileri

g i tm iş d e ğ i ld i r le r ? B iz ler , her b irer le r im iz m uhitim izin, a i le ­

lerim izin v e öğren d ik le r im iz in b iz le re v e rd iğ i tek tanrıyı

d i m a ğ lâ b o r a t u v a r la r ım ız d a k a v r a y ı ş v e a n la y ı ş ım ız a ; bilgi,

t e c rü b e v e m ü ş a h e d e le r im iz e akıl v e zek â la r ın ız ın ih a tas ın a

g ö re , k en d i le r im iz e n ıa h su s bir şekil v e su re te k o y m y o r m a-

y ız ? B in a e n a le y h b u g ü n b i le her şah sın k e n d in e h a s husu sî

v e fe r d î bir tanrısı v a r d ı r v e h â lâ d ü n y a y ı d o ld u r a n in san lar

sa y ı s ın c a d a tan r ı lar v e d in le r m e v c u t tu r d e n e m e z m i? V e

b in n et ice insanlık , h a y a l l e r d e a rz u la n a n v a s ı f ta b ir tek t a n ­

rıya v e b u m â n a d a bir tek d in e sa h ip o lm a k için p e k ço k

a s ı r la r b e k l iy e c e k v e b e lk i d e tarihini b ö y l e b ir şey i ö z l e ­

m e k le i s ra f e d ip g id e cek t ir , d e n e m e z m i?

B u k i t a p ç ığ a so n ver irk en , şu bir k a ç satırı d a i lâ v e d e n

k e n d im i a l a m a d ı m ;

in san lık uzun z a m a n d a n b e r i e l ind ek i m ü te k â m il din v e

tanrı m ü e s se se s in i v e bu k a y n a k ta n g e le n d iğ e r bticün m ü ­

e s se se le r ! tek ra r g ö z d e n g e ç i r m e ğ e k o y u lm u ş b u lu n u y or .

M e v c u t l a r h a k k ın d a ed in d iğ i fikir şu d u r : Ç o k o lsun , tek o l ­

sun, tanrının m ah iy et i v e asıl hüviyeti h a k k ın d a , ilk insan

gibi, k en d is i d e hiç b ir h a k ik a te erem em işt ir . O , m a lz e m e s i

t a s a v v u r v e ta h a y y ü ld e n , harc ı d a m e ta f iz ik te n ibaret bir

var l ık t ır . Bu k a d a r z a y ı f bir var lık ü zerine k u r u lm u ş o la n b i l ­

c ü m l e İçtim aî v e m e d e n î m ü e s se se le r b u g ü n art ık k ifay ets iz

— 28 —

Lir d u r u m a d ü şm ü ş le rd ir . E sk i v e yen i bütün din bilgileri,

bazı zeki v e h a y a lp e r e s t k im se le r in v e k ısm en d e hasça

ruhlu in san lar ın , t o p lu m a s a a d e t ve huzur g e t i r tm e k v e

b ir İçtim aî n iz a m k u r m a k için, b a z a n indî, m ü c e r re t te fe k ­

kür, ta h a s s ü s v e ta sa v v u r la r ın ın , b a z a n d a t o p lu m hayatın ın

m ah su lle r id ir . B u m a h su l le r ve b u n l a r d a n v ü c u d a g e le n m ü ­

e s se se le r z a m a n ı n d a , o n la r d a n b e k le n e n hizm etleri y a p m ış

o l m a k l a b e r a b e r artık b u g ü n , y ü rü y e n insan lığ ı v e o n u n b i­

y o lo j ik d in am izm in i, b i t tab i takip e d e m e m e k te d i r l e r . Bü tün

T a n r ı l a r v e d in ler , tarihlerinin/ seyri e s n a s ın d a , k ısm en b ir­

b ir ler ine b ir ş e y le r v e r e r e k v e k ısm en d e b irb ir ler in d en bir

ş e y le r a la ra k , d a i m a en cılızı v e k u v vets iz i a lt ta k a lm a k ü z e ­

re, üst üste s ı r a la n a n v e gittikçe y a y v a n l a ş a n v e b ü y ü y e »

b a ş ı a ş a ğ ıd a , k a id e s i yukarıcta b u g ü n k ü m u a z z a m kesik,

(n a k ı s ) m a h ru tu v ü c u d a ge tirm iş lerd ir . İn san lık ş im di z irves i

tem el v a z i fe s in i g ö r e n bu m ah ru tu n k a id e s i ü s tü n d e , sa r s ın ­

tılı, b u hran lı v e en dişe l i bir h a y a t sü rm ek ted ir .

G e n i ş k a id en in y ü k ü n e d a y a n a m ıy a n d a r v e z a y ı f zir­

v e - t e m e ld e bir m ü d d e t t e n b e r i ç a t ırd ı la r iş i ti lm ekte v e m a h ­

lu tu n ç ö k m e k ü z e re o ld u ğ u n u h a b e r v e re n belirt i ler h i s sed i l ­

m e k te idi. B ir m ü d d e t e v v e l bir sarsın tı o ld u v e bu, ü s tü n d e

k a y n a ş a n insan to p lu m la r ın ı ( c e m i y e t ) , y a p t ık la r ı tanrı lar ı

v e k u rd u k la r ı m e d e n iy e t le r i ile b irlikte a l tü st e t m e ğ e k âfi

g e ld i ; z a y ı f tem el, a s ı r l a r d a n beri t a h a m m ü l e d e g e ld iğ i b ü ­

y ü k y ü k e d a y a n a m a d ı , d a ğ ı ld ı v e m u h te ş e m m a h ru t bü yü k

bir ça t ırd ı ile y ıkıldı .

B u g ü n ü n insan lığ ı , im anının v e inanışının b u çö k ü şü

iç inde , n e y a p t ığ ın ı b i lm ez bir h a ld e , etini v e k em iğin i k e ­m irm e k te d ir .

— 29 —

Ü m it e d e l im k i; yar ın ın d ü n y a s ı , im anın ı g ö k le r d e n g e ­

le c e k g ö r ü n m e z k u v v e t le r le v e m e ta f iz ik f ik irler le b e s l e m e ­

sin. E ğ e r on un k u v v et l i v e m e su t b ir tem eli o lm a s ın ı i s t iy or­

s a k b iz in san la r , y en i d ü n y a y a m a d d î b i lg iler in k a b u l e d e b i ­

leceğ i , h e rk e se u y ar , her h u su sta m ü k e m m e l v e m ü sa v a t ı

göze t ir , bü tü n d ü n y a y a şâm il , ihtirassız, y a la n s ız , İnsan î,

r a s y o n e l v e reel t a z e bir d in v e rm eliy iz . V e b u k ö r p e f i d a ­

nı, h ep im iz , d e v le t l e r v e fer t le r h a l in d e , gizli hiç b ir f e r d î

v e h u su sî m e n f a a t le r e v e a m a ç l a r a hizm et etm ek siz in sula-

m a l ı v e b es lem eliy iz .

i ş te insanlık , b u tab ia t te yen i b ir d in in d o ğ u ş u n u d ö r t

g ö z le b e k le m e k te d ir . F e n a l ık l a r v e b e d b a h t l ık la r ım ız a n c a k

b u su re tte e b e d iy e n y o k o labilir .

— 30 —