Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati

8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati

1/49


2/49


3/49

Türkiye

A r a ş t ı r m a l a r ı

LiteratürDergisi Cilt

5 S a y ı 9

2 7 173·219

ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı

ve ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı Üzerine

A r a ş t ı r m a l a r

Zühal ÖLMEZ

ANA kadar y a p ı l a n ç a l ı ş m a , a r a ş t ı r m a ve incelemelerin ı ş ı ğ ı n d a

bugünkü

bilgilerimize göre benimsenen t a n ı m ı y l a Ç a ğ a t a y c a

( Ç a ğ a t a y

Dili ve E d e b i y a t ı )

İ s l a m i

Orta Asya Türk E d e b i y a t ı n ı n üçüncü evresi olarak kabul edilir.

Ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı n ı o l u ş t u r a n y a p ı t l a r ı , içeriklerini,

edebi

d e ğ e r l e r i n i ve bu konudaki

literatürü incelemeye

geçmeden önce ç g t yterimini ç g t yterimiyle

kast

edilen

dönemin s ı n ı r l a r ı n ı n

ne oldugunu ve bu konuda y a z ı l a n l a r ı

d e ğ e r l e n d i r

rnek gerekir.

Cengiz

H a n ı n

ikinci o ğ l u

Ç a ğ a t a y ı n

a d ı n d a n a l ı n a n Ç a ğ a t a y c a n ı n b a ş l a n

g ı c ı

ve dönemleri h a k k ı n d a d e g i ş i k g ö r ü ş l e r ileri

s ü r ü l m ü ş t ü r .

Bir dönemin di-

li ve e d e b i y a t ı için

k u l l a n ı l a n bu terim

ile belirtilmek

istenen

k a v r a m ı n

s ı n ı r l a -

kesin olarak

ç i z i l e m e m i ş t i r .

ua dKöprülü ye göre

Ç a ğ a t a y c a ,

kelimenin en

g e n i ş m a n a s ı ile, M o ğ o l i s t i l a s ı n d a n sonra Cengiz ç o c u k l a r ı t r f ı n n kurulan

Ç a ğ a t a y ,

İ l h a n l ı

ve A l t ı n o r d u i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n

medeni

merkezlerinde XL -

x ı v . a s ı r l a r d a i n k i ş a f eden ve Timurlular devrinde bilhassa x a s ı r d a klasik bir

mahiyet alarak, zengin bir edebiyat yaratan edebi Orta Asya lehçesidir .

Cengiz Han, t o p r a k i a r ı n ı dört o ğ l u

a r a s ı n d a

p a y l a ş t ı r ı r k e n ikinci o ğ l u

Ç a ğ a

tay a

I s ı k Göl bölgesi, B a l k a ş gölünün g ü n e y - d o g u . s ~ n d a k i ı r m a ğ ı h a v z a s ı ile

Çu ve

T a l a ş b o z k ı r l a r ı miras

olarak k a l m ı ş t ı .

Ç a ğ a t a y

da, Cengiz

H a n ı n

ikin-

ci o ğ l u n u n a d ı n d a n

gelmektedir. Ç a ğ a t a y , 1227 den 1242 ye

kadar h n l ı ğ ı n

ba-

ş ı n d a b u l u n m u ş ve eski M o ğ o l u n gerçek bir temsilcisi gibi d a v r a n m ı ş t ı r . 1242

y ı l ı n d a

ölmeden

önce t a h t ı

torunu

Kara Hülegü ye

b ı r a k m ı ş t ı r .

Ç a ğ a t a y a d ı n ı n

h a n l ı ğ ı n olarak k u l l a n ı l m a s ı onun 1242 de

ölümünden sonra

g e r ç e k l e ş m i ş ;

Bumakaledesadece ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı

ile ilgilibilgive kaynakça

v e r i l m i ş

olup ç a ğ a t a y di-

li (deyimler, y a r d ı m c ı eylemler ç ş t l eklervb konular üzerine y a p ı l a n

ç a l ı ş m a l a r

h a k k ı n -

dabilgi v e r i l m e m i ş t i r ,

Prof.

r Y ı l d ı z Teknik ÜniversitesiTürk DiliAnabilim D a l ı .

1FuadKöprülü, ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , st m nsikiopedisi 1945 c

III

s 270


4/49

174

T LID 5 9), 2007,Z. Ölmez

Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı

ise,

Ç a ğ a t a y ı n ölümünden

sonra Kara Hülegü nün 1242-1246

y ı l l a r ı r s ı n k i s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a k u r u l m u ş t u r .

Kara Hülegü nün yerine 1246 da Ç a ğ a t a y ı n küçük o ğ l u Yisü-Möngke

tahta

g e ç m i ş t i

ancak

Yisü-Möngke de

h a n l ı k t a k i

iç

k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n d o l a y ı

k ı s a

süre

de t a h t ı ele geçiren Möngke

t r f ı n n

görevinden

a z l e d i l m i ş

ve Ç a ğ a t a y

Han-

l ı ğ ı için onun yerine tekrar Kara Hülegü tayin e d i l m i ş t i r . Ülkesinin idaresini al

maya giderken yolda ölen 1252) Kara Hülegü nün yerine

du l h a n ı m ı

Organa,

Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n ı n idaresini ele a l m ı ş ve 9 1252-1261) saltanat s ü r m ü ş t ü r .

1261 y ı h n d a A l g u

i k t i d a r ı

O r g a n a n ı n

elinden

a l m ı ş ve 1266 ya

kadar

tahtta kal

m ı ş t ı r .

1266 da Organa, Kara Hülegü ile olan

e v l i l i ğ i n d e n

d o ğ a n o ğ l u Mübarek

Ş a h ı tahta g e ç i r n ı i ş t i r . ütünbu k ı s a süreli, s a n c ı h yönetim d e g i ş i k l i k l e r i ve is

t i k r a r s ı z g e l i ş m e l e r

yüzünden Ç a ğ a t a y ulusu, b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı

s ü r d ü r e m e m i ş t i r .

Ç a ğ a t a y

H a n l ı ğ ı n ı n

kendisini

yeniden t o p a r l a y ı p

eskl

s ı n ı r l a r ı n ı elde

etmesi,

Ç a ğ a t a y soyundan olan Barak H a ı ı ı n o ğ l u Duva H a ı ı ı n s a l t a n a t ı 12747-1306)

s ı r a s ı n d a

g e r ç e k l e ş m i ş t i r .

Böylece Ç a ğ a t a y

H a n l ı ğ ı n ı n

Duva Han ile b a ş l a y a n parlak dönemi Kebek

ile

devam

e t m i ş t i r . Duva H a ı ı ı n

l 3 0 6 n ı n

sonunda

ölümüyle

tahta ç ı k a n Kebek

1326 ya kadar saltanat

s ü r ı n ü ş t ü r . arthold un

b e l i r t t i ğ i n e göre, Kebek in selef

Ierinden en büyük f a r k ı Maveraünnehir i tekrar eski

medeni

durumuna getir

mesiydi. Kebek in halelleri

k a r d e ş l e r i

Elçigidey, Duva-

Timur

ve T a r m a ş i r i n d i .

ikisinin s a l t a n a t ı k ı s a s ü r m ü ş t ü r . 1326-1333 y ı l l r ı a r a s ı n d a hüküm süren

T a r m a ş i r i n

z a m a n ı n d a Ç a ğ a t a y

H a n l ı ğ ı idari b a k ı m d a n bir tarafta Maveraün

nehir

diger tarafta

l s ı k

Göl çevresinde

yer

alan

M o ğ o l i s t a n

olmak üzere ikiye bö

lündü. M o ğ o l unsurlar bundan

m e ı n n u n

kalmayarak a y a k i a n d ı l a r ve T a r m a ş i

rin i tahttan indirip öldürdüler. undansonra Ç a ğ a t a y

H a n l ı ğ ı l n ı n

idaresi Türk

emirlerinin n ü f ı ı z u a l t ı n d a olan prenslerle y ü r ü t ü l m ü ş t ü r . Ç a ğ a t a y birliginin

yeniden

k u r u l m a s ı Tugluk

Timur un s a l t a n a t ı

1347-1363) döneminde gerçek

l e ş m i ş t i r . 1363 y ı h n d a Tugluk Timur un ölümüyle o

zamana

kadar Ç a ğ a t a y l ı l a -

ra

b a ğ l ı l ı k

yolunda

ilerleyen Timur,

Ç a ğ a t a y

ulusunun

idaresini ele

a l m ı ş t ı r . s

Timur, 1370 y ı l ı n d a Semerkand a gelip

b u r a y ı merkez

yaparak Timurlular

s a l t a n a t ı n ı

k u r m u ş

ve 35 y ı l h k

s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a h ü k ü m d a r l ı k t o p r a k l a r ı n ı

Do

ğ u Türkistan dan Anadolu ya kadar g e n i ş l e t m i ş t i r . Timur un v e f a t ı n d a n sonra

Semerkand daki beyler

tahta Ş a h r u h u n o t u r m a s ı n ı istemekteydiler. T a ş -

kent teki beyler ise, Timur un o ğ l u M i r a n - ş a h ı n o ğ l u Halil S u l t a ı ı ı hükümdar

ilan ettiler. ununüzerine

Muhammed

S u l t a n ı n küçük y a ş t a k i o ğ l u Muham-

me d

Cihangir in han olarak ilan edilmesine karar verildi. A y r ı c a Herat ta bulu-

nan

Ş a h r u h

da

Semerkand üzerine

yürüyerek Halil Sultan ile

mücadeleye

b a ş -

l a m ı ş t ı . Sonuçta Ş a h r u h ile Halil Sultan

a r a l a r ı n d a

a n l a ş t ı l a r Ş a h r u h Herat a

2 Rene rousset B o z k ı r İ m p a r a t o r l u ğ u :

Attila Cengiz Han Timur

çev R e ş a t Üzmen,

tanbul:Ötüken Y a y ı n l a r ı 1993 s.313 331.


5/49

Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine


175

geri döndü ve S e m e r k a n d ı n idaresini

o ğ l u

U l u ğ Bey'e b ı r a k t ı .

Ş a h r u h

döne

minde Herat

s n t

ve

e d e b i y a t ı n

merkezi oldu. 1449

y ı l ı n d a

Abdüllatif

b a b a s ı

U l u ğ Bey'i öldürerek

t ht

geçti. 1450

y ı l ı n d a

da Abdüllatif'in öldürülmesi üze

rine

o ğ l u

Abdullah

t ht

geçirildi. Hüseyin

B a y k a r a n ı n

h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a

kadar

ç a ğ a t a y n l ı ğ ı gücünü

kaybetti. Hüseyin Baykara

döneminde

tekrar toparla

n n ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n a

1507

y ı l ı n d a

Özbek h ü k ü m d a r ı

uh mmed Ş i b a n l

ta

r a f ı n d a n son

verildi.

ÖzellildeDuva Han

z a m a n ı n d a

devletin resmi

a d ı

olarak k u l l a n ı l a n ç a ğ a t a y

a d ı , y n ı z m nd ç a ğ a t a y ulusunun

asker kuvvetini

o l u ş t u r a n

Maveraünne

hir'deki Türk ve T ü r l d e ş m i ş göçebeler için de k u l l a n ı l m ı ş t ı r . H a r ı l ı ğ ı n

d o ğ u s u n -

da kalan göçebelere ise

M o ğ o l

d e n i l m i ş t i r .

Göçebe

Ç a ğ a t a y l a r . ç a ğ a t a y

hane

d a n ı n ı n

hakimiyeti

son

erdikten sonra da

a d l a r ı n ı

k o r u m u ş

ve

XVI

y ü z y ı l d a

Ti

murlular Devleti

y ı k ı l d ı k t a n

sonra da göçebe Özbeklerle

k a r ı ş m ı ş l a r d ı r .

H.Varn

bery'nin l i r t t i ğ i gibi

K ı r g ı z

(=Kazak), Karakalpak ve Özbekler

a r a s ı n d a

ç a ğ a -

tay kabilelerinin

b u l u n m a s ı Ç a ğ a t a y a d ı n ı n T i m u r l U ı a r

Devleti

y ı k ı l d ı k t a n

son

ra da k a y b o l m a d ı ğ ı n ı göstermektedir.

5

Ç a ğ a t a y a d ı n ı n

kimi yer a d l a r ı n d a da ko

r u n d u ğ u n u

görüyoruz. Semerkant ve Harezm'de

Özbekler a r a s ı n d a

ve

ç ş i ı l i

c o ğ r a f i

adlarda

T a ş k e n t t e k i ç e ş i t l i

mahalle

a d l a r ı n d a

Ç a ğ a t a y a d ı k o r u n m u ş t u r .

Ö r n e ğ i n

ç a ğ a t a y

K a p k a s ı ( Ç a ğ a t a y K a p ı s ı ) , Ç a ğ a t a y tep ( Ç a ğ a t a y

tepesi) vb.'

Y u k a r ı d a

verilen bilgilerden de

a n l a ş ı l a c a ğ ı

üzere,

Ç a ğ a t a y

l

ve

Ç a ğ a t a y

h a l k ı

ibareleri Timurlular devletindeki Türk

h a l k ı n ı

ifade etmekteydi.

Ş u n u

da

belirtmek gerekir ki,

Ç a ğ a t a y a d ı b ş l n g ı ç t Ç a ğ a t a y H a r ı l ı ğ ı n ı

ve bu

h n l ı ğ ı n

k u r d u ğ u

devleti ifade etmekteyken d h sonra Maveraünnehir

b a ş t a

olmak

üzere

Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n ı n

hakim

o l d u ğ u

topraldardald Türk ve

T ü r l d e ş m i ş

gö

çebe unsurlara, Timurlular

döneminde g e l i ş e n

edebiTürk lehçesine ve

bu

leh

çe ile meydana getirilen OrtaAsya Türk edebiyatma

v e r i l m i ş t i r .

Bu edebi Orta Asya lehçesini ifade etmek için

k u l l a n ı l a n

ç a ğ a t a y

tili

ve

Ça-

ğ a t a y

türkisi

terimleri, Timurlular

z a m a n ı n d a ,

Timurlular devletinde ortaya

kan Türk y a z ı dili

a r ı l a m ı n ı

k a z a n m ı ş t ı r . Buna

r a ğ m e n

xv ve

XV y ü z y ı l a

kadar

yazar ve ş a i r l e r , Ç a ğ a t a y s ö z c ü ğ ü n ü bu nl md

hemen hemen

hiç kullanma-

3 Bukonudadaha

g e n i ş

bilgi için bkz.Rene Grousset B o z k ı r I m p a r a t o r l u ğ u : Anda Cengiz

Han

Timur İ s m a i l Aka, Timur ve

Devleti Ankara

1991; a.mlf. Mirza Ş a h r u h ve Z a m a n ı

0405-1477

Ankara

1994; Jean-Paul Roux, Orta sya Tarih ve U y g a r l ı k , çev.LaleArslan,

tanbul, 2001;a.mlf.,

M o ğ o l l m p a r a t o r l u ğ ı s Tarihi

çev Prof Dr. Aykut K a z a n c ı g i l ve A y ş e Be

reket İ s t a n b u l , 2001;

Genghis Khan TheHistory

o

the WorldConqueror by Ata Malik

u -

vaini A Boyle

( İ n g .

çev.ve yay David

O

Morgan m

G i r i ş i y l e ,

ManchesterUniversity

Press

1997

4 Ianos Eckmann, Ç a ğ a t a y Dili H a k k ı n d a Notlar TDAY-Belleten 1958 1958 s. 116.

5 HermannVambery CagataischeSprachstudien Leipzig 1867 s 1 dipnot 2.

6 A. Borovkov

Ö z b e k Y a z ı

Dilinin Kurucusu Ali Nevat , çev. Rasime Uygun TDAY-Bel

leten 1954 1954 s. 96.

7W.Barthcld, Ç a ğ a t a y , Islam nsiklopedisi 1945 c. III s. 265


6/49

176

T A L İ D 5 9 , 2007, Z.Ö m z

Y bunun yerine türki, türk i) tili, türki l a j z ı türk e l f a z ı , türkçe, türkçe til gibi

genel terimleri tercih e t m i ş l e r d i r . Daha

sonra ç a ğ a t a y

s ö z c ü ğ ü n ü kullanacak

olan

Ali

N e v a y ı

de

Muhakametü l-lugateyn de Türki, Türkçe

ve

Türk tili

te

rimlerini tercih e t m i ş t i r : Sart u l u s ı n ı n erzalidin e ş r ü f ı ğ a ç a ve

amjsidin

d a n i ş -

m e n d i ğ a ç a hiç k a y s ı

Türk

tili bile tekellüm k ı l a almaslar [Sart h a l k ı n ı n

en

a ş a -

ğ ı s ı n d a n en

ileri gelenine,

ü m r r ı i s i n d e n

bilginine

kadar

hiç biri Türk dili ile ko

n u ş a r n a z ] . Buna k a r ş ı l ı k Nevayi, devrinin

edebi

dilini belirtmek için

izanü l-

evziln a d l ı eserinde, ç a ğ a t a y

l a f z ı

terimini k ı ı l l a n m ı ş t ı r : '''Acem ş u - a r a s ı ve

Fürs f u ş h s ı her k a y s ı uslübda kim sö z a r ü s ı g a cilve Ü n ü r n a y i ş birip irdiler,

Türk tili bile kalem sürdüm ve her niçük ka-idede kim ma-na e b k a r ı ğ a ü

a r a y ı ş körgüzüp irdiler, Ç a ğ a t a y l a f z ı bile kalem urdum [Acem ş a i r l e r i ve Fars

fasihleri hangi

üslupta

söz gelini ortaya k o y m u ş l a r s a (eser v e r m i ş l e r s e ) ,

ben

de

Türk dili ile kalem oynatarak

y a z d ı m

ve

hangi

kaidede

mana

güzellerini süsle

m i ş l e r s e ,

ç a ğ a t a y

sözleri ile

ben

de süsledim].

XVII. y ü z y ı l yazarlarmdan

Ebu'l-gazi

B a h a d ı r Han

da Ş e c e r e - i

Terakime

ve

Ş e c e r e - i

Türk a d l ı eserlerinde bu dönemin dili için Tiirkône,

ürkiv

Türk tili

terimlerini k u l l a n m ı ş t ı r : Barça b i l i ı ; kim bizdin burun Türki t a r ı h a y ı k a n l a r

A r a b ı

l u ğ a t l a r m

k o ş u p

tururlar

ve Farsini hem k o ş u p

tururlar

T ü r k ı n i hem see

k ı l ı p tururlar. Ö z l e r i n i ı ]

hünerlerin

ve

ü s t a d l ı k l a r m ı

h a l k ğ a

ma-lüm k ı l m a k

üçün biz m u n l a r n ı n

hiç

k a y s ı s ı n ı k ı l m a d u k AnllJ üçün kim bu k i t a b n ı okugu

ve

t ı n l a ğ u ç ı

elbetteTürk

b o l ğ u s ı

turur. Bes Türklerge

Türkane

a y ı m a k

kerek

ta o l r n ı n r ç s ı fehm k ı l ğ a y l a r ( Ş e c e r e - i Terakime. 66a-15 .1O (Bizden önce

Türkçe tarih a n l a t a n l a r ı n , halka

hünerlerini

ve

ü s t a d l ı k l a r ı n ı göstermek

için

Arapça ve Farsça sözcükler k a t t ı k l a r ı n ı ; Türkçe seci y a p t ı k l a r ı n ı hepiniz bilin.

Bu k i t a b ı okuyan ve dinleyen Türkler o l a c a ğ ı için, biz b u n l a r ı n hiç birini yap

m a d ı k .

Gerçekten de

hepsinin

anlayabilmesi için Türklere

Türkçe

söylemek

gerekir).'? Yazar Ş e c e r e - i

Türk

a d l ı

eserinde

ise, eserini

Türk

diliyle y a z d ı ğ ı m

ç a ğ a t a y Türkçesi nden bir kelime bile k a t m a d ı ğ ı n ı ş ö y l e b e l i r t m i ş t i r : Bu ta

r ı h n i y a h ş ı yaman

b a r ç a l a r ı

bilsün

tep

Türki tili birlen a y t d ı m T ü r k ı n ı hem

an

dak

y t ı p

men kim

b e ş y a ş a r

o ğ l a n t ü ş ü n ü r . Bir kelime Ç a ğ a t a y Türkisidin ve

F a r s ı d i n ve 'Arabldin k o ş m a y men

r ü ş e n bolsun

tep [Bu tarihi iyive kötü her

kes bilsin diye

Türk

diliyle söyledim.Türkçeyi de öyle söyledimk b e ş y a ş ı n d a -

çocuk

(bile) anlar.

A ç ı k

olsun

diye ç a ğ a t a y T ü r k ç e s i r ı d e n , Farsçadan ve

Arapçadan

bir sözcük bile k a t r n a d ı r n l . t -

8 Sema

Barutçu Özönder,

Ali

Nevtiy Muhakemetu l Iugateyn

IkiDilin

Muhakemesi

An-

kara:

T D K Y a y ı n l a n

996

s 169ve2 3

9

Kemal

Braslan

Ali

Nezf iyt

Mfmnü l-Evzan

Ankara: T D K Y a y ı n l a n

1993,s. ve 67.

lAZuhal

K a r g ı

Ölmez,

Ebulgazi B a h a d ı r Han Ş e c e r e - i Terakime Türkmenlerin S o y k i l t ü ğ ü )

Ankara: SimurgYay. 1996,

s.

32.

Zuhal

K a r g ı

Ölmez,

a.g.e.,

s. 232.

12Zuhal

Ölmez

Bbulgaz

B a h a d ı r

Han,

Ş e c e r e - i Türk Türklerin S c y k ü t ü ğ ü ) Y a y ı n l a r ı m a

Ç a l ı ş m a .


7/49

ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine


77

ç a ğ a t a y c a sözlüklerde ise, daha çok ç a ğ a t a y

Türkçesi

terimi tercih e d i l m i ş

tir. Ö r n e ğ i n Mirza Mehdi

H a n ı n h a z ı r l a d ı ğ ı ç a ğ a t a y c a - F a r s ç a

hir sözlük

olan

Senglôh u: Mabani l-lugat b a ş l ı k l ı önsözünde betimlenen dil için kimi za

man

l u ğ a t - i

turk, lugat-i

turki

(Türk dili) kimi

zaman da

l u ğ a t - i

çagatay

( Ç a ğ a

tay dili) terimleri k u l l a n ı l m ı ş t ı r . P A b u ş k a

sözlügünün

bir d i ğ e r a d ı da al-lugil

an-naus tye

v a l i s t i ş h i 1 d i l t

a l ç a g a t i l ı y i l d ı r .

A b u ş k a s ö z l ü ğ ü

ilk kez IS62 de

P e ş t e d e Macarca oiarak y a y ı m l a n m ı ş t ı r . Bu y a y ı m d a ve söziük üzerine y a p ı l a n

b a ş k a y a y ı m l a r d a da ç a ğ a t a y a d ı

k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

Ç a ğ a t a y c a

ile Nevayi ve ç a ğ

d a ş l a r ı n m dili kastedilmektedir. Gerek klasik

biçiminin

Nevayi ile

o l u ş t u ğ u

dö

nemde gerekse klasik s o n r a s ı dönemde bu dil için L u ğ a t - i Nevayiterimi de kul

l a n ı l m ı ş ve Nevilyi nin eserlerini anlamak için h a z ı r l a n a n sözlüklere de bu ad

v e r i l m i ş t i r .

D o ğ u d a Nevayi ve ç a ğ d a ş l a r ı n ı n dilini kastetmek için k u l l a n ı l a n Ç a ğ a t a y

s ö z c ü ğ ü ,

Avrupa da özellilde Varnbery nin IS67 de

y a y ı m l a d ı ğ ı Cagataische

Sprachstudien a d l ı

eserden sonra r a ğ b e t

k a z a n d ı ve birçokbilim a d a m ı tarafm

dan k u l l a n ı l m a y a

b a ş l a n d ı .

Iozef T h ı i r y , Martin Hartmann ve Vambery nin ya

s ı r a

birçokAlman ve Macar d o ğ u b i l i m e i s i Ç a ğ a t a y c a ile y a l n ı z belli

bir

dö

nem

X N . x ı x . y ü z y ı l )

içindeki

y a z ı

dilini d e ğ i l , B a t ı ve D o ğ u T ü r k i s t a n ı n

y a z ı

dili haline

g e l m i ş

lehçelerini özellikle Özbekçe yi de içine alan

bir y a z ı

dilini

k a s t e t m i ş l e r d i r .

Ş e y h

Süleyman Efendi de

ügat i

ç a ğ a t a y

ve Türki-yi Osma-

n

a d l ı s ö z l ü ğ ü n d e

bu

g ö r ü ş ü b e n i m s e d i ğ i n i ,

s ö z l ü ğ ü n e

a l d ı ğ ı

Özbekçe söz

cüklerle g ö s t e r m i ş t i r . Buna k a r ş ı l ı k F r a n s ı z

d o ğ u b i l i m c i l e r i n d e n

E.Marc Quat

remere.

Ç a ğ a t a y c a sözlük h a z ı r l a m ı ş

olan

Pavet de Courteille ? ve yine h a z ı r

l a m ı ş o l d u ğ u ğ u Türkçesi s ö z l ü ğ ü y l e t a n ı d ı ğ ı m ı z Alman bilim a d a m ı Zen

ker Ç a ğ a t a y c a için D o ğ u Türkçesi terimini tercih e t m i ş l e r d i r .

K u l l a n ı i a n terimlerde görülen f a r k l ı l ı k l a r ı n y a n ı s ı r a a s ı l

önemli olan

Ç a ğ a

tay Türkçesi yle kastedilen

dönemin s ı n ı r l a r ı n ı

çizme konusundaki g ö r ü ş

a y r ı

l ı k l a r ı d ı r .

Y u k a r ı d a

g ö r ü ş l e r t ı n

b e l i r t t i ğ i m i z

bilim

a d a m l a r ı n ı n

aksine

x ı x .

yüz

y ı l ı n s o n l a r ı ile XX y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a Rusya da y a ş a y a n birçok türkolog ç a ğ a

tay s ö z c ü ğ ü n ü n a n l a m ı n ı

d a r a l t m ı ş l a r d ı r . W. Radloff ve E E. K o r ş gibi bilim

a d a m l a r ı

Ç a ğ a t a y c a

ile Uygurca ile, sonraki Orta AsyaTürkçesi dil malzemele

rini kast etmektedirler. Radloff D o ğ u Türkçesi terimini, y a ş a y a n Türk lehçe-

13

Iancs

Eckmann MIrza. MehdI s Darstellungder tschagataischen Sprache: Ana1ecta

Orienta

ila Memoriae

A l ~ x a n d r i Csoma

de KörösDieata. B u d a p e ş t e ,

1 9 4 2 ~ 1 9 4 7 ,

160s

14 Bu konuda g e n i ş bilgiiçin bkz HasanEren Ç a ğ a t a y Lügatleri H a k k ı n d a

Notlar

Ankara

Ün u rs t s

DTCF

Dergisi

1950 c

VIII

s

1 4 5 ~ 1 6 3 ;

Zuha1

K a r g ı

Ölmez

Ç a ğ a t a y c a

Sözlük

ler

Kebikeç

1998 sy 6 s 137·144

15 Ş e y h SüleymanEfendi Lügat-i çagatay veTurki-yi Gsmani, İ s t a n b u l , 1298

16E M

Quatremere, Chrestomathie en turkoriental 1841.

17 Pavetde Courteille Dictionnaireturk oriental Paris 1870

181 Th Zenker

Dictionnaire

turc-arah-persan,

Leibzig

1862-1867.


8/49

178

TALlD, 5 9 , 2007,Z.Ölmez

leri için kullanarak bunun içine Sibirya lehçelerini; K o r ş ise, Orhon Türkçesi,

Uygurca,

Ç a ğ a t a y c a

ve K o m a n c a y ı içine

alan

bi r

lehçe

grubuyla Karagas, Koy

bal, Sagay, Salar ş i v e l e r i n i k a t r n a k t a d ı r . l ?

A y r ı c a

Radloff a göre,

U y g u r c a y ı kullanan

kavimlerin

ortadan

çekilmesiyle

y a z ı dilinde meydana gelen

d e ğ i ş i m

ve

g e l i ş i m l e

Eski

U y g u r c a n ı n yerine

ç a ğ a

t y

verilen dil g e ç m i ş , Uygurca ya ait sözcük ve dilbilgisi

biçimlerinin

ye

rini Orta Asya ş i v e l e r i n i n

sözcük

ve dilbilgisi biçimleri a l m ı ş ancak k ı s m e n de

olsaUygur u n s u r l a r ı dilde k o r u n m u ş t u r . Böylece Ç a ğ a t a y c a y ı yapay bi r

y a z ı

di

li olarak n i t e l e n d i r m i ş t i r . Borovkov ise, bu

g ö r ü ş e k a r ş ı

ç ı k a r a k

bunun

g e r ç e ğ e

uygun

o l a m a y a c a ğ ı n ı

ş u sözlerle b e l i r t m i ş t i r :

D o ğ u

ve

B a t ı T ü r k i s t a n ı

b i r l e ş t i

ren Ç a ğ a t a y

ulusunda

U y g u r l a r ı n edebi g e l e n e ğ i n i n m u h a f a z a s ı n ı temin eden

durum

meydana

g e l m i ş bulunuyordu; fakat Timur ve Timurlular devletinde ye

ni medeniyet merkezleri

k u r u l m u ş

ve b a t ı ile güneyden gelen yeni edebi gele

nekler hakim o l m u ş t u . Zaten Uygur dilinde hakiki bir edebiyat yoktu ve

onun

y a p a c a ğ ı

tesir Klasik

iran

ş i i r i n i n tesiriyle mukayese e d t l e ı n e z . ? Böylece Bo

rovkov,

Ç a ğ a t a y c a n ı n

Eski Uygur dilinin

d e v a m ı o l a m a y a c a ğ ı n ı

b e l i r t m i ş t i r .

Ikinci

Dünya

S a v a ş ı n d a n beri, Sovyet T ü r k o l o g l a r ı Ç a ğ a t a y c a n ı n yerine

Orta Asya İ s l a m i - T ü r k y a z ı dilinin ilk Ç a ğ a t a y

döneminden öncesini

de içine

a l d ı k l a r ı X.-XVLII. y i i z y ı l )

dönem

için

ski

Öz kç terimini kullanmaya b a ş l a

d ı l a r . Ş ç e r b a k da bu

terimi

k u l l a n m ı ş ve Eski Özbekçe yi üç döneme a y ı r m ı ş t ı r :

Ilk

dönem

X ı - X l f l . y ü z y ı l l a r ) :

Eski Özbekçe ye

B a t ı

Türkçesi

( K ı p ç a k )

ve Gü

neyTürkçesi u n s u r l a r ı n ı n girmesi. Bu g e l i ş m e y e M o ğ o l i s t i l a s ı son verir. Ikinci

dönem XIY.-XVlI. y i i z y ı l l a r ) : Yapay y a z ı dili.

ç a ğ a t a y c a terimi sadece

bu

döne-

me aittir. Üçüncü

dönem

XVI1.-XVLII.

y i i z y ı l l a r ) : Mahalli dil u n s u r l a r ı n ı n

ede-

bi dile girmesi.

Fuad Köprülü

veA

N. Samoyloviç

t a r a f ı n d a n

Ç a ğ a t a y c a

h a k k ı n d a

ileri sü-

rülen

g ö r ü ş l e r ve t a n ı m l a r f a r k l ı b k ı ş a ç ı l a r ı n ı y n s ı t m k t d ı r Samoyloviç, Or

taAsya İ s l a m i - T ü r k y a z ı dilini ş u devirlere a y ı r m ı ş t ı r : HakaniyeTürkçesiya da

K a ş g a r

dili devri

XL.-XLL.

y i i z y ı l l a r ) ,

2.

K ı p ç a k - o g u z

devri (XlII.-XIv:

y i i z y ı l l a r ) ,

3. Ç a ğ a t a y devri XV:-XX. y i i z y ı l

b a ş l a r ı ) ,

4.

Özbek

devri

xx

y i i z y ı l ) . Samoylo

viç,

Ç a ğ a t a y

edebi dilini de dört döneme a y ı r m ı ş t ı r : Ilk

Ç a ğ a t a y c a

ya

da

Ne

vayiden önceki Ç a ğ a t a y c a devri xv y i i z y ı l b a ş l a r ı n d a n N e v a y i r ı i n ük eserini

v e r d i ğ i

1465 y ı l ı n a kadar), 2. Klasik Ç a ğ a t a y c a devri (l465-XVl. y i i z y ı l ı n ortala

r ı ) , 3. Klasik devirden sonraki Ç a ğ a t a y c a devri

XVII.

y i i z y ı l ı n sonuna kadar), 4.

Son Ç a ğ a t a y c a devri XVIII. ve XIX.

y ü z y ı l l a r .

19 Eckmann, Ç a ğ a t a y Dili H a k k ı n d a Notlar TD y Belleten 1958,1958,s.119.

20A.

K.

Borovkov Ö z b e k Y a z ı DilininKurucusu s. 69.

21

Iancs

Eckmann ChagatayManual

B l o o r n t n g t o r ı ,

1960 s. 8

22 A. N. Samoyloviç

istoril literatumogo

sredneaziatsko tureckogo

y a z ı k a :

MirAli Ş i r ,

Sbomik pyatisotletiyusodnya rojdeniya 1928

s.

23. {Türkçesi: nkaraDil ve

T a r i h - C o ğ r a f

ya Fakaltesi üuk A r a ş n r m a l a r ı DergisiI 1944,

s.

73-95.]


9/49

Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine


179

ç a ğ a t a y

s ö z c ü ğ ü n ü n a n l a m ı n ı g e n i ş l e t e n Köprülü ise,

XLLL. XIX. y ü z y ı l l a r

a r a s ı

olarak kabul

e t t i ğ i

bu dönemi b e ş devreye a y ı r ı r n ı ç a ğ a t a y devri (Xlll.

ve X V

y ü z y ı l l a r ,

2. Klasik

ç a ğ a t a y

devrinin b a ş l a n g ı c ı xv y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı

Nevayi ye kadar), 3. Klasik

ç a ğ a t a y

devri

xv

y ü z y ı l ı n

son

y a r ı s ı - N e v a y t

devri),

4. Klasik devrin d e v a m ı XVI. y ü z y ı l -

Babur

ve Ş e y b a n l ı l a r devri), 5. Gerilemeve

çökme devri XVII. XIX. y ü z y ı l l a r j . s Bu tasnif em l Eraslan t a r a f ı n d a n da be

n i m s e n m i ş t i r .

Eraslan a y r ı c a , Ç a ğ a t a y e d e b i dilinin ortaya

ç ı k ı ş ı n d a

m ü ş t e r e k

Orta Asya y a z ı dilinin ve M o ğ o l i s t i l a s ı n d a n sonra yerli ş i v e l e r i n k a r ı ş ı n a s ı n ı n

büyük ölçüde rolü

o l d u ğ u n u ,

a y r ı c a İ s l a m kültürü ile Fars edebi dilinin de bu

o l u ş u r n d a etkisinin b u l u n d u ğ u n u n u n u t u l m a m a s ı

g e r e k t i ğ i n i

belirttr.>

Son olarak ç a ğ a t a y c a üzerine y a p t ı ğ ı ç a l ı ş n ı a l a r l a t a n ı d ı ğ ı m ı z Ianos Eck

m a n n ı n

bu

konudaki

g ö r ü ş ü n e

d e ğ i n m e k

istiyorum. Eckmann, 1957

y ı l ı n d a

İ s l a m i OrtaAsya Türk edebi dili h a k k ı n d a y a z d ı ğ ı y a z ı s ı n d a OrtaAsya edebi di

lini

üçe

a y ı r m ı ş t ı r : K a r a h a n l ı ya da Hakaniye Türkçesi XL. XLLL. y ü z y ı l l a r , 2.

HarezmTürkçesi XIv. y ü z y ı l , 3. ç a ğ a t a y c a xv y ü z y ı l - X X . y ü z y ı l ı n b a ş ı . 25 Eck

mann ç a ğ a t a y c a y ı

da

üç döneme

a y ı r ı r :

Klasik öncesi dönem xv y ü z y ı l ı n

b a ş ı n d a n Nevayi nin ilk d i v a n ı n ı y a z d ı ğ ı 1465 e kadar

olan dönem xv y ü z y ı l ı n

ilk y a r ı s ı , 2. Klasik ç a ğ a t a y c a dönemi (1465-1600, v y ü z y ı l ı n ikinci ve

XVI.

y ü z y ı l ı n ilk

y a r ı s ı , 3.

Klasik

s o n r a s ı dönem

600-1921,

XVI.

y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n

dan

XIX.

y ü z y ı l ı n

sonuna

kadar.

İ s l a m i

Orta

Asya

Edebi

Dili ve ç a ğ a t a y c a için

Eckmann


y a p ı l a n

bu s ı n ı f l a n d ı r m a genellikle kabul g ö r m ü ş t ü r , ancak bilim a d a m l a r ı


f a r k l ı biçimlerde

y a p ı l a n

d e ğ e r l e n d i r m e l e r v a r d ı r Ö r n e ğ i n Kemal Eraslan, Ça

ğ a t a y

E d e b i y a t ı

b a ş l ı k l ı

y a z ı s ı n d a Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı

Fuad Köprülü gibi

b e ş

döneme a y ı r a r a k i n c e l e m i ş t i r t ? Mustafa

Canpolat

ise,

Ç a ğ a t a y

Dili ve Edebiya

t ı n ı

Eckmann

gibi üç döneme

a y ı r a r a k incelemektedtr.

K ı s a c a özetlemeye ça

l ı ş t ı ğ ı m ı z Ç a ğ a t a y

ulusu, Ç a ğ a t a y c a n ı n

k a p s a d ı ğ ı

dönem ve bu dönemin dilini

ifade

etmek

için


terimler

h a k k ı n d a k i g ö r ü ş l e r

için belirtilen kaynak

lardan

daha a y r ı n t ı l ı bilgiler edinilebilir. Biz de bu ç a l ı ş m a m ı z d a Ç a ğ a t a y Ede

b i y a t ı n ı

bu üç dönemi temel alarak i n c e l e y e c e ğ i z :

23

Fuad

Köprülü,

Ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı , a g m

24Kemal Eraslan,

xv: Y ü z y ı l

Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , BüyükTürkKliisikleri Iarlh Antoloji Ansik-

lapedi

İ s t a n b u l :

Ötüken Y a y ı n l a r ı , 1986 c. III s. 6 0 ~ G 2 .

25

Iancs Bckmann, Zur Charakteristik

der

islamisehen mittelasiatlsch-türkischen Litera

tursprache

StudiaAltaiea Festsehrift mrNikolausPoppe

zum

GO Geburtstag

am

8Au-

gust 1857 Ural-AltalscheBibUothek Wiesbaden 1957 s. 53.

26

Ianos Bckmann,

Das

Tschaghataische ,

hilol gia

Turcicae undamenta

Wiesbaden

1959 s. 141; a.mlf., ChagatayManual Bloomingtcn, 1966 s. 9-10.

27Kemal Braslan, ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , TürkDiyanetVakft sldmAnsiklopedisi 1993 c.VIII s.

ı 6 8 - 1 7 6 .

28 Mustafa Canpolat Ç a ğ a t a y Dilive

E d e b i y a t ı ,

TürklerAnsiklopedisi nkara

Yeni

Türkiye

Y a y ı n l a r ı , 2002 e.VIlI s. 769-776


10/49

8

T A L İ D . 5 9 , 2007, Z Ö m z

Klasik ya da Neuayt) ÖncesiDönem: x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı olarak tarihlen-

dirilen bu dönem,

H a r e z m - A l t ı n o r d u

Türkçesi ile Klasik

Ç a ğ a t a y

Türkçesi ara

s ı n d a g e ç i ş dönemidir.

Timur un

ölümünden

sonra

1405)

b a ş l a y a n

taht

k a v g a l a r ı

nedeniyle

z a y ı f

layan imparatorluk giderek

d a ğ ı l m a n o k t a s ı n a

g e l m i ş t i . Ancak Semerkant ve

Herat gibi ı n e r k e z l e r bu

k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n

uzak

k a l d ı ğ ı

için sanat ve edebiyat ge

l i ş i m i n e

devam

e t m i ş t i r .

1381 y ı l ı n d a Timur t a r a f ı n d a n ele geçirilen Herat, ön-

ce Miran

Muhammed Ş a h ı n sonra da Ş a h r u h

M i r z a n ı n idaresinde g e l i ş t i ve

Semerkant tan sonra ikinci önemli merkez oldu. Bu iki önemli merkezden

ön-

ce Harezm ve A 1 t ı n - O r d a n ı n kültür merkezlerinde X V y ü z y ı l d a g e l i ş e n Türk

e d e b i y a t ı ve ortaya ç ı k a n edebi ürünlerin, x y ü z y ı l d a k i e d e b i y a t ı n o l u ş m a s ı n

da büyük etkisi

o l m u ş t u r . Ç a ğ a t a y e d e b i y a t ı n ı n o l u ş m a s ı n ı

s a ğ l a y a n

X V

y ü z y ı l

ş a i r ve y a z a r l a r ı Türk E d e b i y a t ı nesrinin ve klasik divan ş i i r i n i n ilk örneklerini

ortaya

k o y ı n u ş l a r d ı r .

Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı n klasik

öncesi

dönemi için Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı

üzerine

ç a l ı ş a n a r a ş t ı r m a c ı l a r

genellikle

ş u

g ö r ü ş t e

b i r l e ş i r l e r :

Bu dönemde

meydana

getirilen divanlar,

düzen

b a k ı m ı n d a t ı klasik devirdeki kadar g e l i ş m i ş d e ğ i l l e r d i .

Bu dönemdeki

divanlarda

yer alan

ş i i r l e r

genellikle münacat, na t, kaside, ga

zel, muhammes,

tuyug

ve müfredlerdir. Kimi

divanlarda

ise, genellikle gazel

t a r z ı n d a ş i i r l e r

yer l ı r Ş i i r l e r d e


vezinler

aruzun

remel, hezec ve re

cez

bahirlerinin

en

çok


vezinleridlr.w

Nevayi nin ilk

d i v a n ı n ı y a z d ı ğ ı

1465 y ı l ı n a kadar

süren

bu dönemin b a ş l ı c a

temsilcileri

ş u n l a r d ı r :

Sekkaki, Lutfl, Atayi,

Haydar

Tilbe, Yusuf Emtri, Ahrnedi,

Y a k ı n i Seydi Ahmed Mirza, Gedayi,

Bu

dönem

ş a i r l e r i n d e n

önce S e k k t i k i h a k k ı n d a

bilgi

v e r e c e ğ i z . X V y ü z y ı l ı n

tkinci y a r ı s ı y l a x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a d ı ğ ı tahmin edilmektedir. Bu, Ti

murlu h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Halil Sultan 1405-1409) ile U l u ğ Bey e 1447-1449)

ithaf e t t i ğ i

kasidelerden

a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Sekk1iki ye ait ilk bilgilerimiz Ali

N e v a y i n i r ı

Mecdlisii n nefais

a d l ı ş a i r l e r

tezkiresi nde Sekk1ikiiçin

y a z d ı k l a r ı n a

d a y a n m a k t a d ı r .

N e v a y ı n i n Meuldrui

Sekktiki maddesiyle

yer

v e r d i ğ i

bilgilere

göre, Maveraünnehirli olan Sekk1iki nin ş i i r l e r i Semerkant ta

ş ö h r e t

b u l m u ş t u r .

Nevayi a y r ı c a S e k k a k i n i r ı Mevlana Lutfi nin iyi ş i i r l e r i n i çalarak kendisi y a z m ı ş

gibi g ö s t e r d i ğ i n i belirtlr.w Türkçe D i v a n ı n ı n

önsözünde

Lutfi ile birlikte övdü

ve Türkistan da

büyük ş ö h r e t i oldugunu

b e l i r t t i ğ i Sekkaki yi Nevayi,

uh -

kemetü l-lugateyn

a d l ı

eserinde de Sekk1iki nin Lutfi kadar iyi

bir

ş a i r o l m a d ı ğ ı

ileri

sürer.

G ö r ü l d ü ğ ü gibi Sekk1iki nin ş a i r l i ğ i kendi dönemi içerisinde tu

t a r s ı z g ö r ü ş l e r l e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r

29Kemal raslan

Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı

s 169

30KemalBraslan, A l t - Ş i r

N e o a y ı

MeciUi5ü n-nefdyis I

Ankara

T D K Y a y ı n l a n , 2001, s. 70.

31 A y r ı n t ı l ı bilgi için bkz.H.R Hcfman, Turkish Literature Bto-Btbliographicat Survey Bö-

lüm III,

K ı s ı m

I:

Yazarlar

c.

V;

Utrecht, 1969 s. 153.


11/49


ve


üzerine


181

Sekkaki tasavvuf ş a i r i d e ğ i l d i r . Tasavvuf

ond

sadece felsefi boyutta k a l m ı ş

ş i i r l e r i n e y a n s ı m a m ı ş t ı r . Tasavvufi nl md y a p t ı ğ ı tek

ş e y ,

SufiHace Muham

med Parsa ya kasidelerinden birini

ith l

etmesidir. Eraslan, Sekkaki yi ş ö y l e

d e ğ e r l e n d i r m i ş t i r :

Kasidelerinde

ç a ğ a t a y e d e b i

dilini

u s t a l ı k l a k u l l a n m a s ı ,

ga

zellerindeki incelik ve

c o ş k u n l u k ,

Onun ç a ğ a t a y

ş i i r i n i n k u r u c u l a r ı n d a n

s a y ı l

m a s ı

için yeterlidir. Dilinde yer yer arkaik unsurlara r a s t l a n m a s ı ise ç a ğ a t a y

edebi dilinin o l u ş u m halinde b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r m e k ı e d ı r , >

Sekkilkl nin tek eseri olan

D i v a n ı n ı n

iki n ü s h a s ı

v a r d ı r .

nüsh d da ek

siklikler b u l u n m a k t a d ı r .

Nüshalardan biri, Londra British Museum Ör.2079 da

k a y ı t l ı d ı r . P D i ğ e r

bir nüsh ise, Özbekistan FenlerAkademisinde k y ı t l ı d ı r Her

iki

nüsh d da eksiklikler b u l u n m a k t a d ı r .

B u n l a r ı n

d ı ş ı n d a AyasofyaKütüpha

nesi

num r

4757 de

k a y ı t l ı

bir

m e c m u n ı n

165-167.

s a y f a l a r ı

a r a s ı n d a

hem

Uygur hem de Arap harfleriyle y a z ı l m ı ş üç gazeli b u l u n m a k t a d ı r .

n ü s h a s ı

bilinen d i v a n ı Özbekistan da kiril harfleriyle b a s ı l m ı ş t ı r . Sekkilkl nin ş i i r l e r i ve

edebi yönü

D i v a n ı n ı n

tümü üzerine ç a l ı ş a n Kemal Eraslan t r f ı n n d e ğ e r

l e n d i r l l m i ş t i r . w

ç a ğ a t a y ş i i r i n i n g e l i ş m e s i n d e önemli k a t k ı l a r ı olan klasik

dönem

öncesinin

bir d i ğ e r ş a i r i ise

Mevlana

Lutfi dir. o ğ u m yeri ve y ı l ı belli olmayan bu ş a i r

h a k k ı n d a l

bilgileri Ali

N e v a y ı n i n Mecôlis n nefôis ve

Nesdyimü l mahab-

be

a d l ı

eserlerinden ve

D e v l e t ş a h ı n

T e z k i r e t ü ş - ş u a r a s ı n d a n

edinmekteyiz.

M e c ü i s u n - n e f ü i s ı » verilen bilgilere göre; Lutfi z a m a n ı n ı n söz

u s t a s ı y d ı ,

Fars

ça ve Türkçede benzeri yoktu, m

d h

çok Türkçe

ş i i r l e r i y l e t a n ı n m a k t a y d ı .

Türkçe d i v a n ı ünlüdür. Ş e y h Ş e h a b e d d i n - i Beyabani ye intisap e t m i ş ve ölün

ceye kadar on b a ğ l ı k a l m ı ş t ı r . 99 y a ş a d ı . Zafer name tercümesinde iki bin

beyitten

d h

fazla mesnevisi v a r d ı r . F Yine Nevayi nin v e r d i ğ i bilgiye göre,

Türkçeye

m nzum

olarak ç e v i r d i ğ i

Zafername

müsvedde halinde k a l d ı ğ ı için

pek t a n ı n m a m ı ş t ı r . Bu eser hi llfr ele g e ç m e d i ğ i için bilinmemektedir. o ğ u m

y ı l ı

belli olmayan

ş a i r i n

ölüm

y ı l ı

da 1482ya da 1492 olarak

t hmin

edilmekte

dir.Tezkirelerde verilen bilgilere göre, Herat a b a ğ l ı Kenar köyünde medfundur.

Bu dönemin en iyi ş a i r l e r i n d e n olan utjfnin ç a ğ a t a y dilini ustaca kullan

d ı ğ ı ,

gazel, kaside ve

t u y u g l a r ı n d a

edebi a ç ı d a n

b a ş a r ı l ı o l d u ğ u , ş i i r l e r i n d e

kul-

32Kemal

Braslan Ç a ğ a t a y


s 170

33 Bu nüsh h a k k ı n d a daha g e n i ş bilgi için bkz.Charles Rieu,

atalogueof theTurkish Ma-

nuscripts

in the ritish

Museum

Londra

1888

s.284

34 Ianos Eekmann Die tschagharaische Literatur

Philologiae

Turcicae

Fundamenta

II Wi-

esbaden1964 s 308.

35

Sakkakly,

Tanlangan

Asarlan T a ş k e n t ,

1958

36Kemal

Braslan Meuldna

Sekkdkt

Dtuans;

Ankara:

TDK Y a y ı n l a r ı , 1999 A y r ı c a dört bölüm-

lük bir dizi makaleyle Ç a ğ a t a y ş a i r l e r i n i n ş i i r l e r i n i y a y ı n l a y a n E e k r n a n n ı n üçüncü y a z ı s ı

Sekkükt

h a k k ı n d a d ı r : Ç a ğ a t a y ili

ÖrnekleriIII Sekkaki D i v a n ı n d a n

Parçalar

istanbul

Oniversitesi Edebiyat

Fakültesi

TürkDili ve

E d e b i y a t ı ergisi1963 c.

XlI

s. 157-174.

37 Braslan, A l t - Ş t r

NevaytMecdltsu n nefüyis

1 s.66.


12/49

182

T A L İ D 5 9 , 2007,Z.Ölmez

l a n d ı ğ ı

üslubun ince hayallerle dolu o l d u ğ u

a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n

belirlen

m i ş ö z e l l ı k l e n n d e n d t r . w l k t önemli eseri v a r d ı r : Divan ve Celaleddin Tabib in

Farsça Gül u Nevruz

a d l ı

mesnevisini yine n a z ı m biçiminde ç e v i r d i ğ i Gül u

Nevruz

Mesneuisi

D i v a n ı n ı n

Londra British

M u s e u ı n

Paris Bibliotheque Nati

onale ve Istanbul Süleymaniye kütüphanesinde n ü s h a l a r ı b u l u n m a k t a d ı r Di

van üzerine Günay K a r a a ğ a ç doktora tezi olarak ç a l ı ş m ı ş ve bu ç a l ı ş m a y a y ı m -

l a n m ı ş t ı r . Gül u Nevruz a d l ı mesnevisi üzerine ise iki tez ç a l ı ş m a s ı y a p ı l m ı ş

t ı r . enüz y a y ı m l a n m a m ı ş

olan bu ç a l ı ş m a l a r d a n biri mezuniyet,

d i ğ e r i

ise

yüksek lisans tezidir.s?

X V y ü z y ı l ı n

ikinci

y a r ı s ı n d a

Belh te d o ğ m u ş olan Atayl ise, Nevayt t a r a f ı n

d n

x

y ü z y ı l ı n en eski

ş a i r i

olarak kabul edilir. ı s m a i l

A t a n ı n

t o r u n l a r ı n d a n

d ı r .

Bu nedenle de

Atayl

ı n a J ı l a s ı n ı a l m ı ş t ı r .

N e v a y ı y e

göre

döneminde

bu

irin ş i i r l e r i Türkler a r a s ı n d a çok y a y ı l m ı ş t ı . Kafiye h a t a s ı yapsa da

ş i i r l e r i n d e

Türkiine s ö y l e y i ş i tercih e t m i ş t i r . Klasik ş i i r i n n a z ı m k u r a l l a r ı n a pek önem ver

m e r n i ş t i r . M e z a r ı Belli c i v a r ı n d a bir köyde b u l u n m a k t a d ı r F

D i v a n ı n ı n

n ü s h a s ı ,

Leningrad da Institut vostokovedenija AN

SSSR

No. B

2456,76 Foll. da k a y ı t l ı d ı r .

Ş i i r l e r i n i n

bir k ı s m ı , Samoyloviç ve F ı t r e t t a r a f ı n d a n

y a y ı m l a n m ı ş t ı r . t

Haydar Tilbe nin h a y a t ı h a k k ı n d a fazla bilgimizyoktur.

A s ı l

Mir Haydar

olan

bu ç a ğ a t a y

ş a i r i ,

eserlerinde

Haydar Tilbe

a d ı n ı

k u l l a n m ı ş t ı r .

A y r ı c a

Tür

klgily (Türkçe söyleyen) l a k a b ı y l a da t a n ı n m a k t a d ı r . Kaynaklarda

Haydar Ha

r e z m l a d ı y l a da yer a l ı r . Mecalisü n-nefayls te geçen Mir Haydar Meczübve

Mlr Haydar

Sabühi

ile k a r ı ş t ı r ı l m ı ş t ı r . Ali Nevayi t a r a f ı n d a n Harezmli oldu

ğ u k a y d e d i l m i ş t i r . Mevlana Lutfi den sonr döneminin en güçlü ş a i r i olarak

kabul edilmektedir. Nizami nin a y n ı a d l ı mesnevisine nazire olarak

y a z d ı ğ ı

Mahzenii l-esrür

a d l ı

mesnevisini Timur un t o r u n l a r ı n d a n

ı s k e n d e r bin

Ömer

38 H. E

Hofman,

a.g.e.

c.

iv

s.

63.

39Günay K a r a a ğ a ç . Lutfi D t u a n ı ; Ankara: T D K Y a y ı n 1 a r ı 1997.

40

L Dinçer K i t a b - ı

Ü

ü Nevruz

MezuniyetTezi

İ s t a n b u l

üniversitesi Edebiyat Fakültesi,

Türkiyat

Enstitüsü.No. 942,

1970; Bayram

Orak Lutfl nin GülIINevrüz u

Gramer

lndek

si

Yüksek LisansTezi. EgeÜniversitesiSosyal

Bilimler

Enstitüsü1995.

41 H a y a t ı ve eserlerindenyola ç ı k ı l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n edebi

k i ş i l i ğ i h a k k ı n d a

bkz.H.E o -

man a g e; c I-III, s 124.

42Kemal

raslan

A l f ~ Ş t r Nevayt MecdUsü n-nefayis I

s 68

43A N.

Samoyloviç M a t e r i a l ı

po

Sredneaziatsko

Turetskoy Literature.çagatayskiy PoetXV

kaAtayi ZKV II 1927 s

2 5 7 ~ 2 7 4 ;

F ı t r e t , Özbek E d e b i y a t ı

Numuneteri.

I a ş k e n t , 1928 c VI

5.151-158.

44Kemal

Braslan,

Ç a ğ a t a y Ş i i r i h a k k ı n d a

y a z d ı ğ ı

makalede

Haydar Harezmi

a d ı n ı n k u l l a n ı l

m a s ı n ı n y a n l ı ş o l d u ğ u n u belirtir:

Kemal Eraslan, ç a ğ a t a y

Ş i i r i , TürkDili Türk

Ş i i r i

Özel

S a y ı s ı II Divan i i r i , Temmuz, ğ u s t o s Eylül1986, c. Lll,sy.415,416, 417,s. 5 8 1 ~ 6 0 2

45 E Sema

Barutçu

Ôzönder, cAli Nevtiy

Muhakemetul-lugateyn

t Dilin

Muhakemesi

Ankara:

T D K Y a y ı n 1 a r ı 1996

s. 188.


13/49

ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine A r a ş t ı r m a l a r

183

Ş e y h Mirza a d ı n a kaleme a l m ı ş t ı r . Bu d u r u ı n

onun X V

y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı y l a

x

y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a d ı ğ ı n ı göstermektedir. Müfteilün müfteilün fa-

ilün vezniyle y a z ı l m ı ş olan eser on bölümden

o l u ş m a k t a d ı r .

Her bölürnün so

nunda

konuyla ilgilibir hikaye yer

a l ı r .

Mesnevisinin Türkiye ve dünya kitap

l ı k -

l a r ı n d a birçok yazma n ü s h a s ı v a r d ı r ,

Yusuf Emirl, Farsça ve Türkçe ş i i r l e r y a z m ı ş t ı r .

Ş i i r l e r i n d e

mir ve m

m a h l a s l a r ı n ı

k u l l a n m ı ş t ı r .

F a r s ç a y ı Türkçeden daha b a ş a r ı l ı bir biçimde kulla

nanYusufEmlrl, dönemindeki Türk edebi dilindeki g e l i ş m e y e ve

ç a ğ a t a y c a

ile

klasik bir edebiyat yaratma

g e l e n e ğ i n e

k a y ı t s ı z k a l m a m ı ş t ı r . Yusuf Emlri, XN.

y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı ile x y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a y a ş a y a n ve Ş a h r u h u n o ğ l u

olan Baysungur un nedimlerindendir. N e v a y ı n i n v e r d i ğ i bilgiye göre, güzel

Türkçe

ş i i r l e r i

b u l u n m a s ı n a

r a ğ m e n

h a k e t t i ğ i ş ö h r e t i

k a z a n a m a m ı ş t ı r .

Yusuf

Emiri nin D i u d n ı , ehndmea d l ı mesnevisi ve Beng

ü

Ç a g ı r a d l ı bir münazara

b u l u n m a k t a d ı r .

ivan nda

Türkçe ş i i r l e r i n i n y a n ı s ı r a yer alan Farsça ş i i r l e -

rindeki b a ş a r ı s ı onun bu dili iyi

b i l d i ğ i n i

ve iyi k u l l a n d ı ğ ı n ı göstermektedir.

Farsça ş i i r l e r i n d e devrin önde gelen m u t a s a v v ı f l a r ı n d a n Ş e y h Kemal Hocen

dl yi taldit e t t i ğ i d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . Fuad Köprülü bu etkinin Türkçe ş i i r l e r i n d e

de g ö r ü l d ü ğ ü n ü ve bunun d o ğ l

o l d u ğ u n u

belirtir. Hocendl nin etkisini ise

ş ö y l e

a ç ı k l a r : O s ı r a d a Maveraünnehir de büyük ş ö h r e t k a z a n m ı ş olan Hoca

İ s m e t Allah Bubari ve

ö ğ r e n c i l e r i n i n

ş i i r l e r i n e k a r ş ı l ı k , Horasan ve Irak ta Ke

millHocendi

t a r a f t a r l a r ı n ı n daha

kuvvetli

o l d u k l a r ı

bilinmektedir.

İ ş t e

Emlrl de

b u n l a r d a n d ı r . 4 ? D i v a n ı n ı n bir yazma n ü s h a s ı , İ s t a n b u l Üniversitesi kütüpha

nesindedir

TY

ur. 2850,varak 163b-284b).

Yusuf Emiri, Baysungur Mirza ya ithaf e t t i ğ i

D e h n ô m e v ı

1429

y ı l ı n d a

ta

m a m l a m ı ş t ı r .

Fars

E d e b i y a t ı n d a

adeta bir moda haline gelen ve kimi ş a i r l e r ta

r a f ı n d a n ele l ı n n bu konu Emirl nin de ilgisini ç e k m i ş t i r . On mektuptan olu

ş a n

eserinin b a ş ı n d a ,

münacat,

na t, devrin p a d i ş a h ı n a övgü ve telif sebebi bö

lümleri yer a l ı r . 906 beyitten o l u ş a n Dehnôme m e f a ı ı ü n / m e f a ı ı ü n / f e u l ü n vez

niyle

y a z ı l m ı ş t ı r .

F a r s ç a y ı

daha

iyi

b i l d i ğ i

halde, eseriniTürkçe

y a z m a s ı

y u k a r ı -

da da b e l i r t t i ğ i m i z gibiTürk diliyle ( Ç a ğ a t a y c a ) klasik bir edebiyatmeydana ge

tirme g e l e n e ğ i n e u y ı n s ı n d n d ı r Eserin tek yazma n ü s h a s ı LondraBritish Mu

seum (Add.,ur. 7914, varak 228b-272a) da b u l u n m a k t a d ı r . Dehnôme üzerine

bir mezuniyet tezi ile R e ş i t Rahmeti

A r a t ı n

bir makale

ç a l ı ş m a s ı

bulunmakta

d ı r . A r a t ı n bu ç a l ı ş m a s ı n d a ehndmeu u ı 23 beytinin Uygurca t ı p k ı b a s ı r n ı ,

y a z ı ç e v r i m i veTürkiye Türkçesine çevirisi yer a l ı r .

46KemalBraslan, ç a ğ a t a y


s.

170; Ianos

Eckmann Die IschaghatalscheLitera

tur

s. 318-319.

47 Fuad

Köprülü, a g m

s. 293.

48CharlesRleu, atalogue the TurkishManuscripts in the ritish Museum; Londra 1888 s.

288-289.

49 ÜmranSomer, YusufBmirl:Dehname ,MezuniyetTezi,

İ s t a n b u l Üniversitesi debiyat

Fa

kültesi Türkiyat Enstitüsü No:873 1969;

Arat B i r Y a z ı

NumunesiMünasebetl

İ l e

Puai Köprulü A r m a ğ a n ı . 1953 s. 17-29.


14/49

8

TALtD, 5(9), 2007, Z. Ölmez

Beng ü

Ç a g ı r a d l ı münazara ise, n a z ı m nesir k a r ı ş ı k bir eserdir. Bu eser de

yine Fars e d e b i y a t ı n d a k i genel

modaya

uyu\arak

y a z ı l m ı ş t ı r ,

Emiri, Fars

üslubu

ile Türk dilinde böyle bir eseryazmada kendisinden evvel kimsenin

b a ş a r ı l ı

1-

m a d ı ğ ı n ı b e l i r t m i ş t i r .

Türk

e d e b i y a t ı n d a

daha

s o n r a l a r ı

bu

tü r

eserler

v e r i l m i ş

tir, ancak

bu

türde

eser veren ilk

ş a i r

x y ü z y ı l ı n ilk y r ı s ı n y a ş a m ı ş olanYu

suf Emirl dir.

Beng ü

ç a g ı r ı n metnini notlarla y a y ı m l a y a n Gönül Alpay SO İ r a n

ş a i r i

MevlanaYahya Sibek-i N i ş a b u r i n i n Esrari vü

H u m a r i a d l ı bir

eser

y a z m ı ş

o l d u ğ u n u n D e v l e t ş a h tezkiresinden a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı belirtmektedir.

Buna

göre,

Yusuf Emiri eserini yazarken

bu

eserden

e t k i l e n m i ş t i r .

Eserde

beng

(afyon) ye

ş i i l e r g i y m i ş u y u ş u k bir d e r v i ş t i r ; ç a g ı r ş a r a p ) ise, k ı r m ı z ı l a r g i y m i ş korkusuz,

öfkeli ve hareketli bir gençtir. Bu sembollerle

ş a r a p

ve afyon k a r ş ı l a ş t ı r ı l m a k t a

d ı r

Beng ü

ç a g ı r ı n da tek

yazma

n ü s h a s ı Londra British Museum da

bulun

m a k t a d ı r .

N e v a y ı n i n

Mecillisü n-nefilyis inden ö ğ r e n d i ğ i m i z e göre

Y a k ı n i ,

Türkçe ve

Farsça ş i i r l e r y a z m ı ş t ı r . N e v i ı y i

a y r ı c a ,

onun ömrünün sonunda

bt-edebane

sözlerden tövbe edip

d o ğ r u

yola

g i r d i ğ i n i

ve kabrinin Dere-i dü-biraderanda

o l d u ğ u n u belirtir.

52

R i y f i ? ; ü ş - ş u a r a v e

Subh-i

G ü l ş e n tezkirelerindeki bilgilere

göre de

H e r a t l ı

o l d u ğ u

a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Yakini nin Ok

Y a y n ı n g

M ü n a z a r a s ı

a d l ı n a z ı m , nesir k a r ı ş ı k olarak y a z d ı ğ ı eserinin d ı ş ı n d a d i v a n ı ya da mecmu

alarda ş i i r l e r i b u l u n m a m a k t a d ı r . Eserinin tek

yazma n ü s h a s ı

Londra British

M u s e u m d a d ı r . s -

Ç a ğ d a ş ı

YusufEmiri gibi münazara t r z ı n bir eser yazmak

a m a c ı y l a kaleme a l d ı ğ ı

Ok

Y a y n ı n g M ü n a z a r a s ı sayesinde, Türk a r i s t o k r a t l a r ı

a r a s ı n d a y a y g ı n olan okçuluk ve o n l a r ı n okçulara olan m e r a k i a r ı n ı da ö ğ r e n i

yoruz. SultanHüseyin


onun bir gazeline nazire

y a z m a s ı ş ö h r e t i n i n

devam e t t i ğ i n i göstermektedir. Bu eserinArap harfli metni ve İ n g i l i z c e çeviri

si Fahir


y a y ı m l a n m ı ş t ı r . w

H a k k ı n d a çok fazla bilgi sahibi

o l m a d ı ğ ı m ı z hmedihin

ç e ş i t l i telli sazlar

a r a s ı n d a k i a t ı ş m a y ı

konu

edinen

hacim

b a k ı m ı n d a n

küçük,

edebi

d e ğ e r i

bü

yük

olan

bir mesnevisi v a r d ı r . A d ı n ı n ya

da

m a h l a s ı n ı n

hmedi

o l d u ğ u n u

ese-

50 Gönül Alpay, Yusuf Emiri nin Beng ü Çaglr

a d l ı

M ü n a z a r a s ı ,

Türk Dilleri

A r a ş t ı r m a l a r ı

Y ı l l ı ğ ı - B e l l e t e n 1972, 1973, 5.103-125. Bu makalede ng ü Ç a g ı r h a k k m d a bilgi,

tam me

tin venotlaryer a l m a k t a d ı r .

51 Charles Rieu,

Catalogue ofthe Turkish Menuseripts in the British Museum

Londra, 1888, s.

291. Yusuf Bmlrt, eserleri ve

eserlerinin nüshalan

h a k k ı n d a

a y r ı c a

bkz.

Hofman, a g e

C.1

III,

s.

92-97.

52KemalBraslan,cAli

N e u t y t - M e c ô l i s u t ı - n e f ô ş t s

I s.68.

53 Fuad Köprülü, a g m s. 294.

54

Charles

Rieu,

Catalogue o the Turkish Manuscripts in the British Museum

s. 291;

Hofman,

a g e c.

VI,

s.

100.

55

Fuad

Köprülü,

a.g.m.

s. 294.

56

Fahir

Iz, Yakini s

Contest of the

Arrow

an d the

Bow ,

Nemeth A r m a g a n ı ,

Ankara, 1962, s.

267-287.


15/49

ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine A r a ş t ı r m a l a r

185

rinde kendisi b e l i r t m i ş t i r . Eserindeki

üslüp

özelliklerinden onun x ı v . y ü z y ı l ı n

ikinci y n s ı ile x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a m ı ş

o l d u ğ u

a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 7 Ah-

medt nin

bir beytinden hareketle Onun Ş a h r u h Mirza devrinde y a ş a d ı ğ ı m ileri

süren

Eckmann,

Ş a h r u h M i r z a n ı n , döneminde

içki

y s ğ ı

u y g u l a n m ı ş

o l d u ğ u

nu da

delil olarak

gösterir.

Tanbure, ud, çeng, kopuz,

y a t u ğ a n ,

rebap,

g ı ç e k

ve

kingire gibi telli sazlann

a r a s ı n d a k i a t ı ş m a y a

dayanan

eserine

kendisi bir ad

v e r m e m i ş t i r .

Eser,

i ç e r i ğ i n e

göre, Telli Sazlar M ü n a z a r a s ı

biçiminde l n ı -

n l r m ş t ı r ,

Nesir

halinde

bir mukaddime ile

b a ş l a y a n

eser, 130

beyitten o l u ş a n

bir mesnevidir. Mufteilüntmüfteiluntfdilün vezniyle

y a z ı l m ı ş n r . s ?

Eserin tek

yazma n ü s h a s ı , yine Londra British Museum da bir ı n e c m u a içerisinde 321b-

328b

v a r a k l a r ı a r a s ı n d a

yer a l m a k t a d ı r . s

Klasik öncesi döneme ait

x

y ü z y ı l

ş a i r l e r i n d e n

olan Seydi

hme irza »

Timur un

t o r u n l a r ı n d a n MiranMuhammed

Ş a h ı n

o ğ l u d u r . Ş a h r u h Mirza zama-

n ı n d a

Horasan v a l i l i ğ i

y a p m ı ş t ı r .

Nevayi nin v e r d i ğ i bilgiye göre, Seydl Ahmed

Mirza Türkçe ve Farsça mesnevi ve gazellerden

o l u ş a n

bir divan tertip

e t m i ş t i r .

N e v a y ı aynca Letafetnômea d l ı bir mesnevisinin de o l d u ğ u n d a n

bahseder.

Ta

- a ş ş u k n ô m e

a d l ı mesnevisini 839 da Ş a h r u h a takdim e t m i ş t i r . Yedigünde y a z d ı

ğ ı n ı b e l i r t t i ğ i bu mesnevinin vezni, mefailün/mefailün/feCtWn dür Hocendi nin

Letafetnômew: t a r z ı n d a y a z ı l m ı ş

olan eser, münacat, na t, hükümdann methi ve

telif sebebi

bölümlerinden

sonra

yer

alan on

a ş k

mektubundan

meydana

gel-

mektedir. Her mektubun bitiminde bir gazel ile Sözün

H ü l a s a s ı

b a ş l ı k l ı bir bö-

lüm yer

a l ı r

320 beyitten

o l u ş a n

bu eserde Seydi

m a l ı l a s ı n ı k u l l a n m ı ş t ı r .

T a a ş

ş u k n ô m e n i n bilinen tek yazma n ü s h a s ı Londra British M u s e u m d a d ı r . s Eser

üzerine biri lisans,

d i ğ e r i

yüksek lisans olmak üzere iki tez

h a z ı r l a n m ı ş u r /

Bu dönemin son ş a i r i

G e d a y i h a k k ı n d a

Nevayi, tezkiresinde bilgileri ve-

rir: Türkçe ş i i r l e r yazar,

E b u l - K a s ı m

Babür z a m a n ı n d a büyük ş ö h r e t e k a v u ş -

57

Kemal

raelan

Ç a ğ a t a y


s. 71;

Hofman,

a g e

c.

ı - ı u ,

s. 61-63.

58 Iancs

Eckmann, DieTschaghataische Literatür , s.323-324.

59

Kemal

Braslan, Ahmedl Münazara (TelliSazlar

A n ş m a s ı ) ,

Istanbul Üntuersitesi Edebiyat

Fakültesi TürkDili ve E d e b i y a t ı Dergisi

1986 c.

XXN XXV;

s.129-204. Metin metninçevi

risi notlarve dizinden

o l u ş a n ç a l ı ş m a n ı n g i r i ş k ı s m ı n d a

eserin

i ç e r i ğ i h a k k ı n d a da

bilgi

verilir. A y n n t ı l ı

bilgi için bu

ç a l ı ş m a y a b a k ı l a b i l i r .

Eser

h a k k ı n d a y a p ı l a n

diger ç a l ı ş m a l a r

içinbkz.Kaynakça IL

60

Charles

Rieu Catalogueof the Turkish Manuscriptsin theBritish

Museum

s 291

61 Kimi a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n StdfAhmedMirzabiçiminde

o k u d u k l a r ı

gibi

Hofmanda

da

SIdI

A.ola-

rakyer

a l ı r Hofman a g e

c.

s. 100.

62

Kemal

Eraslan,

f

Neudytrün

Mecausu n-nefayis

c.

i

s. 196.

63Charles Rieu,Catalogueof the Turkish. Manuscriptsin theBritishMuseum s. 289.

64 SezerÖzkoçer, Seyyid AhmedMirza

I a a ş ş u k n a m e ,

Lisans Tezi İ s t a n b u l üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Türkiyat

Enstitüsü TezNo:871 1968; Selim

Kuru BirDehnôme Örne-

Olarak

T a a ş ş u k n a m e

ve Eserdeki Ki liYan Tümceler , Yüksek Lisans Tezi B o ğ a z i ç i üni

versitesi 1993.Diger ç a l ı ş m a l a r içinbkz.

Kaynakça II.


16/49

186

T A L İ D ,

5 9), 2007,Z.Ölmez

m u ş t u r . Y a ş ı ise d o k s a n ı g e ç m i ş t i r . 6 5 G ö r ü l d ü ğ ü gibi Nevayi nin tezkiresinde

de a s ı l a d ı n ı n ne o l d u ğ u , nerede ve ne zaman d o ğ u p

b ü y ü d ü ğ ü

h a k k ı n d a bilgi

b u l u n m a m a k t a d ı r . Eckmann,

M e c ô l i s i i n - n e f ü y i s u ı

1491 (896) y ı l ı n d a tamam-

l a n d ı ğ ı n ı

gözönüne

alarak 1404-1405

y ı l l a r ı n d a

d o ğ m u ş

o l a b i l e c e ğ i n i

belirtir.s

Elimizde bir tek D i v a n ı bulunan bu ş a h i n ş i i r l e r i bence dönemindeki

d ı ğ e r

eserler

a r a s ı n d a edebi

a ç ı d a n en kayda d e ğ e r o l a n ı d ı r . Üslubu ve

s ö y l e y i ş t a r z ı

Nevayi

kadar olmasa

da

onunkine y a k ı n bi r üslüp

ve s ö y l e y i ş

t a r z ı

sergiler. Di

li

oldukça

sadedir. Aruzu çok iyi k u l l a n m ı ş t ı r .

E r a s l a n ı n

da

b e l i r t t i ğ i

gibi,

ş i i r l e

ri genellikle a ş k , sevgilinin g ü z e l l i ğ i ve c e f a s ı k o n u l a r ı n ı

i ş l e m e s i n i n

y a n ı s ı r a

yer yer sufiyane duygu ve d ü ş ü n c e l e r i de

i ş l r

Gedtiyiya da Gedü m a h l a s l a r ı n ı

k u l l a n m a s ı

da bu sufiyane s ö y l e y i ş t a r z ı y l a ilgili o l m a l ı d ı r . s ? D i v a n ı n ı n te k yaz

ma

n ü s h a s ı

Paris Bibliotheque

Nationale

(Suppl, Turc., nr. 981) dedir.

68

J.

Eck

mann

Gedayi

D i v a n ı n ı metin sözlük ve

t ı p k ı b a s ı m

olarak

y a y ı m l a m ı ş t ı r . w

Klasik öncesi

dönemin

kültür ve sanat merkezi Herat ve

Semerkand

o l d u ğ u

gibi

Horasan

ve Maveraünnehir de de güçlü bi r edebi g e l i ş i m i n o l d u ğ u bilin

mektedir. Türkçe ve F a r s ç a y ı iyi kullanan ş a i r l e r i n y a r a t t ı ğ ı bu edebiyat, İ r a n

e d e b i y a t ı n ı n

etkisi

a l t ı n d a

k a l m ı ş t ı r . Bu etkiyle edebi ürilnlerde eskiden beri

görillenArap ve Fars u n s u r l a r ı n ı n a r t t ı ğ ı görüJmektedir. Bunun

y a n ı

s ı r a ş a i r l e

rin y e t i ş t i k l e r i bölge ve ait o l d u k l a r ı

etnik

gurup nedeniyle dillerinde de kimi

f a r k l ı l ı k l a r

mevcuttur.

ç o ğ u

eserde

O ğ u z c a

özelliklere

rastlamak

mümkündür.

Yeni biçimlenmeye

b a ş l a y a n ç a ğ a t a y e d e b i y a t ı

için bu dönemin sonunda Ma

veraünnehir

Harezm

ve

Horasan

gibi merkezlerde klasik

bi r

ç a ğ a t a y dili ve

e d e b i y a t ı n ı n meydana

g e l d i ğ i n i söylemek mümkündür. Y u k a r ı d a ş a i r l e r i n i ve

eserlerini t a n ı t ı r k e n ortaya ç ı k a n tabloya b a k ı l a c a k olursa bu

dönemin

ş a i r l e r i ,

gazel ve kasidenin y a n ı s ı r a mesnevi k o n u l a r ı n a münazaralara da

yer

v e r m i ş

o l d u k l a r ı gibi tasavvufun etkisinden de uzak k a l m a m ı ş l a r d ı r . ç a ğ a t a y ş a i r l e r i

nin

halk e d e b i y a t ı n a b a k ı ş l a r ı

Köprülü nün

de b e l i r t t i ğ i gibi O s m a n l ı

ş a i r l e r i

ninkinden

f a r k s ı z d ı r , ?

O n l a r ı n halk

e d e b i y a t ı n a k a r ş ı

bu

ilgisizlikleri Fars

ş i i r i -

ne k a r ş ı

duyulan

h a y r a r ı l ı k t a n k a y o a k l a n m a k t a d ı r . Hece vezni ve dörtlüklerle

y a z ı l a n

Yesevi

t a r z ı

suflyane ş i i r l e r i edebi ü r ü r ı l e r olarak

g ö r m e m i ş l e r d i r .

Klasik ç a ğ a t a y c a Dönemi: x y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı ile XVI y ü z y ı l ı n ilk ya

r ı s ı n ı

kapsayan bu

dönem

Timurlu ı m p a r a t o r l u ğ u n u n y a v a ş y a v a ş z a y ı f l a m a

ya

b a ş l a d ı ğ ı dönemdir.

1447 y ı l ı n d a Ş a h r u h M i r z a n ı n ölümünden

sonra

iktidar

mücadeleleriyle z a y ı f l a y a n imparatorluk, Horasan da B b ü I - K ü s ı m Babür ün

65KemalBraslan t

Neuaytnin M e c ô l i s u n - n e f ô ş t s ,

c

i.

s 120 121

66

Ianos

Eckmann

DieTschaghataische

Literatur

s. 324.

67Kemal

Braslan ç a ğ a t a y


s 172

68 E.Blochet, Cataloguedes

m nuserus turcs

Paris, 1933, c. II, s. ı ı 7 ; Hofman,

a g e

c. III,s.

l

69

JOO05 clcmann The iv n G a a s ı . Bloomington,

1971 477

s

70 E

Köprülü, a.g.m.,s

296


17/49

Ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı

ve ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı

üzerine A r a ş t ı r m a l a r

187

ve Maveraünnehir'de ise Ebu Said'in

k u r d u ğ u

kuvvetli idareyle biraz t o p a r l a n ı r

gibi olduysa da Babür'ün ölümünden sonra k a r ı ş ı k l ı k l a r ve ş e h z a d e l e r a r a s ı n

da t ht mücadeleleri tekrar b a ş l a d ı . Hüseyin Baykara bu mücadeleden b a ş a r ı y

la ç ı k a r a k H e r a t ı siyasi merkez o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a devrin

s n t

ve kültür mer

kezi haline getirdi. 1469-1506 y ı l l a r ı a r a s ı n d a hüküm süren Baykara. e d e b i y a t ı n

her

d a l ı n d a ürün v e r m i ş

olan Ali Nevayi'yi de himayesi a l t ı n a alarak yalan

a r k a d a ş l ı k k u r m u ş t u r . Bu nedenle bu dönem Nevayi-Baykara dönemi olarak

da bilinir. Budönemde saraylarda resmi dil olarak Farsça

k u l l a n ı l ı y o r d u .

Budo

olarak kültürel faaliyetlere de

y a n s ı y o r d u .

Ancak bun r a ğ m e n Hüseyin

Baykara döneminde Türkçe

ş i i r

yazma

e ğ i l i m i

a r t m ı ş t ı r . BöyleceTürkçe ile de

önemli ve hacimli

s n t

eserleri ortaya

k o n a b i l e c e ğ i

gösteriliyordu. Bu döne

min

ş a i r l e r i

ise

ş u n l a r d ı r :

Hüseyin Baykara,Ali Nevayi,Hamidi, Muhammed

Salih, Ş e y b a n i Ubeydi ve Babür.

842 (1438)'de Herarta d o ğ a n Hüseyin Baykara 'Hüseyni' m a l ı l a s ı y l a Türkçe

lirik gazeller y a z m ı ş t ı r . 1469'da Horasan t a h t ı n a oturduktan sonra 1506 y ı l ı n a

kadar süren s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a

H e r a t ı

önemli bir kültürmerkezi

durumun

ge

tiren Baykara, Cami ve Nevayigibi dönemin üyü

ş a i r l e r i n i

s a r a y ı n d a bulun

d u r m u ş özellilde de yalan r k ş ı Nevayi'yi himaye e t m i ş t i r . Ali Nevayi

Mecôlisü n-nefüyis

a d l ı

ş a i r l e r tezkiresinin sekizinci meclisini Hüseyin Baykara

(Ebu'I-GaZ Sultan Hüseyn Bahadur

H a r ı l y a

a y ı r m ı ş

ve

ond n

övgüyle bahset

m i ş t i r . I

Ş a i r olarak çok

b a ş a r ı l ı o l d u ğ u

söylenemezse de klasik ç a ğ a t a y

ş i i r i n i n

Nevayiden sonra gelen l isimlerindendir. Gazellerini hep

[dildtün [alliitün i

fai/atün Ifai/ün vezniyle y a z m ı ş t ı r . Bu vezin o devirde Cami ve Nevayi t a r a f ı n

d n

da çok

k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

Bu veznin k u l l a n ı l m a s ı n d a bu v e z i r ı l e y a z ı l a n ş i i r l e

rin bestelenerek

U r g u ş t e k

usülüne göre k o ş u k ç u ya da

türkigtl j ar t a r a f ı n d a n

sarayda terennüm edilmesinin etkisinin o l d u ğ u Nevayi ve Babür t a r a f ı n d a n

dile g e t i r i l m i ş t i r .


lirik gazellerini biraraya g e t i r d i ğ i bir D i v a n ı ve

o t o b i y o g r a f ı k

tarzda

y a z ı l m ı ş

bir

Risa e si


D i v a n ı n ı n 8'i Türkiye'de, 13'ü i s e y n r t d ı ş ı n d a olmaküzere toplam21 nüsha


İ s t a n b u l

AyasofyaKütüphanesi'ndeki

nüsh

İ s m a i l Hikmet

Ertaylan


t ı p k ı b a s ı m olarak

y a y ı m l a n m ı ş t ı r . F

Baykara

D i v a n ı

üzeri

ne en k a p s a m l ı ilk ç a l ı ş m a Talip

Y ı l d ı r ı m

t r f ı n n doktora tezi olarak y a p ı l

m ı ş t ı r ,

D i v a n ı n ı n

t a m a m ı n ı n i n c e l e n d i ğ i bu

ç a l ı ş m a d a

Hüseyin


gerek h ü k ü m d a r l ı ğ ı gerekse k i ş i l i ğ i G i r i ş k ı s m ı n d a a y r ı n t ı l ı olarak e ğ e r l e n i -

r i l m i ş t i r .

Bu ç a l ı ş m a d a metnin y a z ı ç e v r i m i , dil incelemesi ve dizin yer l ı r

71

KemalBraslan, LL Nevdyi nin Meciilisü n*ne dyis, s

2 0 2 ~ 2 4 4 j

Hofman

a g:e

III s

210

72

İ s m a i l HikmetErtaylan. Türk

E d e b i y a t ı

ÖrnekleriV

D i v a n - ı

Sultan

Hüseyn

irza aykara

H ü s e y i n l İ s t a n b u l , 1 9 4 6 .

73

Talip

Y ı l d ı r ı m , Hüseyin

Baykara

D i v a n ı

( M e t i n - İ n c e l e m e - D i z i n ) ,

Doktora

Tezi

Ankara

üniversitesi

Sosyal

Bilimler

Enstitüsü

2003


18/49

188

T A L İ D , 5 9 , 2007,Z.Ölmez

Yedi bölümden o l u ş a n

Risale de

kendini, nesebini, d e r v i ş l e r e ve Molla Ca

mi ye

g ö s t e r d i ğ i s a y g ı y ı ,

adalete

d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü , k u r d u ğ u v a k ı f l a r ı , ş a i r l e r i

ko

r u d u ğ u n u ve N e v a y i n i r ı faziletlerini

a n l a t ı r ,

Eserin iki n ü s h a s ı b u l u n m a k t a d ı r .

BiriAmasya Bayezid Kütüphanesi ndeki 550

n u m a r a l ı

m e m u n ı n

içinde yer

alan

ilk

metindir. Ikincisi ise

Ş i i k u r - n a m e a d ı y l a

Istanbul Arkeoloji Müzesi Kü

tüphanesi

257 numarada k a y ı t l ı d ı r .

Risiile yi

ilk

önce

ı s m a i l Hikmet Ertaylan

t ı p k ı b a s ı m

olarak

y a y ı m l a m ı ş .

Iki

n ü s h a n ı n k a r ş ı l a ş t ı r m a l ı

y a y ı m ı ise, Bilal

Yücel


1996

y ı l ı n d a y a p ı l m ı ş t ı r ,

Klasik

ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı n

en

önemli

temsilcisi

ç a ğ a t a y

Edebiyatma

d a m g a s ı n ı vuran

Ali Nevayi dir.

x y ü z y ı l ı n

ilk

y r ı s ı n d

Semerkand ve He

rat ta g e l i ş e n klasik

ç a ğ a t a y

Nevayi ile özellikle Herat ta

doruk n o k t a s ı n a

u l a ş m ı ş t ı r . A s ı l

Nizamü d-dlnAli Nevayi

olan

ş a i r

9

Ş u b a t

1441 (m. 17Ra

mazan 844) de

Herarta

dünyaya g e l m i ş t i r . UygurTürklerindendir. B a b a s ı G ı y a

sü d-din Kiçkine B a h a d ı r , Horasan hakimi E b u l - K a s ı m abür ünhizmetindsy

di.

K ü ç ü k l ü ğ ü n d e n

beri Hüseyin Baykara ile birlikte b ü y ü m ü ş a r a l a r ı n d a k i

d o s t l u ğ u n temelleri bu dönemde a t ı l m ı ş t ı r . 1469 y ı l ı n d a Hüseyin B a y k a r a n ı n

H o r a s a n ı ele geçirip Timurlu t a h t ı n a o t u r m a s ı n d a n sonraAli Nevayi de He

art a dönüp dostunun v e r d i ğ i

M ü h ü r d a r l ı k görevini yerine

g e t i r m l ş ü r .

Henüz çocuk y a ş t a y k e n edebiyata ilgi

duyan

ve ş i i r l e r yazan Ali Neva

yi nin divan, mesnevi, tezkire, tarih türlerinde

y a z d ı ğ ı

eserlerin

d ı ş ı n d a

musiki,

aruz, dil ve

dünya g ö r ü ş ü

gibi

konulardan

o l u ş a n yirmi dokuz eseri v a r d ı r . Tez

kiresinde Hüseyin

B a y k a r a y ı a n l a t ı r k e n onun

Türk dili ve edebiyatina ait bir

çok

sorunu

ç ö z ü m l e d i ğ i n i belirtir;

ancak bunda en büyük

etkenin kendisi ol

d u ğ u n u

söylemek gerekir. Türkçe

ş i i r l e r

yazan

d a y ı l a r ı

Mir Said Kabili ve Mu

hammed

Ali Garibi ve hamisi E b u I - K a s ı m

abür ün

de etkisiyle kendi diline

k a r ş ı

büyük bir

ilgi

duyan Nevüyi, ç a ğ a t a y c a n ı n

Farsça dan geri

o l m a d ı ğ ı n ı

eserleriyle göstermeye

ç a l ı ş m ı ş t ı r .

Böylece kendisinden sonraki yeni nesiin de

Türkçe

y a z m a s ı n ı

t e ş v i k e t m i ş t i r ,

I r a n ı n

büyük

m u t a s a v v ı f l a r ı n d a n

olan

Ab

d u r r a h m a n - ı

Cami nin

de takdirini

k a z a n m ı ş

ve

Iran e d e b i y a t ı n ı n önde

gelen

s i m l r ı n ı n

eserleriyle boy ö l ç ü ş e c e k eserler ortaya k o y m u ş t u r . Ş i i r yazmaya

Farsça ile

b ş l m ı ş

s o n r a l a r ı Türkçe birçok

eser

y a z m ı ş t ı r . Bu

nedenle

de

zü l-

lisaneyn

diye de t a n ı n m ı ş t ı r .

74 İ s m a i l Hikmet Ertaylan, Türk E d e b i y a t ı Örnekleri Risiile iSultan Hüseyin

Baykara.

s t a n

bul,1945.

75BilalYücel Hüseyn-I

Baykara

Risalesl nin Uzak

N ü s h a s ı ,

Türklük

Bilimi

A r a ş t ı r m a l a

1996,

c.

II.

s.

69-70.

76 Burada a m a c ı m ı z Ali Nevayl nfn h a y a t ı n ı a y r ı n t ı l ı olarak vermek o l m a d ı ğ ı için h a y a t ı

h a k k ı n d a a y r ı n t ı y a g i r i l m e m i ş t i r . Bukonudadaha g e n i ş bilgi Için bkz.Agah S ı r r ı Levend,

Ali euat etlt

H a y a t ı ,

S a n a t ı , K i ş i l i ğ i , Ankara: T D K Y a y ı n l a r ı ,

1965,306

S

Günay

ur

i\Ji Neval

TürkiyeDiyanet

V a k f ı sl m

Ansiklopedisi

1989, c II, s 449-453; Zeki Velidi

Iogan,

Ali

Ş i r Islôm Ansiklopedlsi

c. I, s. 349-357;

ofmana.g.e.

c. I-III, s, 69.


19/49

Ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı

v ç a ğ a t a y

E d e b i y a t ı

üz r n A r a ş t ı r m a l a r

189

Neviiyi Blochet ve Barthold gibi kimi bilim a d a m l a r ı


y a l n ı z c a bi r

mütercim, orta derecede

b a ş a r ı l ı

taklitçi bir

ş a i r

olarak d e ğ e r l e n d i r i l m i ş s e de

Rus d o ğ u b i l i m e i s i Berthels Feridüddin

A t t a r ı n

M a n t ı k u r - t a y r ı ile Neviiyi nin

L i s a n u t - t a y t u ı ı k a r ş ı l a ş t ı r a r a k

bu

i d d i a l a r ı n

y a n l ı ş l ı ğ ı n ı

ortaya

k o y m u ş t u r .

Neviiyi nin mesnevilerinde HüsrevDlhlevi ve

Cami nin

etkisi görülür, ancak bu

t a ı n a m ı y l a taklit boyutunda d e ğ i l d i r . Orta Asya Türk dili ve e d e b i y a t ı n ı g e l i ş

ı n e s i n d e büyük y ı olan Neviiyi klasik

ç a ğ a t a y

ş i i r i n i

y a l n ı z

en yüksek derece

ye ç ı k a r m a k l a k a l m a ı n ı ş

ç a ğ a t a y

dilinin de bir kültür ve edebiyat dili olabilece

ğ i n i

g ö s t e r m i ş t i r .

Bundan

d o l a y ı

ç a ğ a t a y c a y a Nevayi dili de

d e n m i ş l i r .

Eser

leri Türkistan d ı ş ı n d a Azeri ve Anadolu s a h a l a r ı n d a

da

o k u n r n u ş ,

O s m a ı ı l ı

irleri de

onu

üstat olarak

g ö r m ü ş l e r d i r .

Fars e d e b i y a t ı n ı

örnek

alarak ç e ş i t l i tür

lerdeki Farsça eserleri Türkçe ile yazmaya

ç a l ı ş m ı ş

ve böylece Orta Asya Türk

e d e b i y a t ı n ı klasik bi r seviyeye u l a ş t ı r m a y ı b a ş a r m ı ş t ı r . Çok s a y ı d a

olan

eserle

ri

a ş a ğ ı d a k l

gibi

s ı n ı f l a n d ı r ı l m a k t a d ı r :

i. D i v a n l a r ı Haza lnü Lme ani): (1) G a r d i b t i s - s ı g a ı ; (2) N e u d d i r u ş - ş e b ô b

3) Bedayiii l-uasat, 4 Feuôidu l-kiaer, 5 Farsça

D i u d n ı .

L

Hamsesi: l) Hayretu l-ebrôr, (2)

Perhad u

Ş i r i n (3)

Leyli vü

Mecnün,

4)

Seb a-i s 10 are, 5 Sedd-i iskenderi.

III. Tezkireleri: l)

Mecôlisu n-nefais,

(2)

Nesayimii l-mahabbe

nş e m ô y i

mi l-fütüvve.

Dil ve edebiyat eserleri: (1) Risôle-i mu/amma; (2) Mizanu l-euzan, 3)

Muhakernetü l-lugateyn.

V

Dini-ablil.k1 eserleri: (1) Miiruicdt, (2)

Çihil Hadis,

(3)

Nazmul-ceudhir,

4) Lisanu t-tayr, 5 S i r a c i i l - m u s l i m i t ı 6 Mahbübu l-kulub.

VI.Tarihi eserleri: l

Tarih-i enbiya vü

hükema; (2)

Tarih-i

m i ı l ü k - i

Acem,

3) Ziibdetti t-teuôrih.

VII.Biyografik eserleri: (1)

H d l a t - ı Seyyid

H a s a n - ı E r d e ş i r (2)

Hamsetu l-mü

tehayyirin, 3 H a l d t - ı Pehleudn Muhammed.

VIII. Belgeler: (1)

Vakfiyye,

(2) M u n ş e a t .

G ö t ü l d ü ğ ü gibi hemen hemen her

konuda

eser v e r m i ş

olan

Neviiyi nin ner

deyse bütün eserleri i n c e l e n m i ş üzerinde ç a l ı ş m a l a r y a p ı l m ı ş t ı r . Türkiye de

özellikle tez ç a l ı ş m a s ı olarak y a p ı l a n incelemeler daha çok dil a ç ı s ı n d a n y a p ı

lan d e ğ r e l e n d i r m e l e r l e

s ı n ı r l ı d ı r .

Eserleri, özellikle d i v a n l a r ı e d e b i y a t ç ı gözüyle

d e ğ e r l e n d i r i l m e y i beklemektedir. Ş i m d i s ı r a s ı y l a k ı s a c a

bu

eserler

h a k k ı n d a

bilgi verelim:

s ı r a d a yer alan d i v a n l a r ı daha çocuk

y a ş t a y k e n

b a ş l a y ı p

h a y a t ı n ı n

sonu

na k a d a r y a z m ı ş o l d u ğ u ş i i r l e r i içermektedir. B u ı ı l a r ı f a r k l ı adlar

a l t ı n d a

topla

ya n Neviiyi nin b u n l a r ı n d ı ş ı n d a bi r de

Farsça

D i v a n ı

v a r d ı r .

Çocukluk ve ilk

77Puar

öprülü

a.g.m.,s 3 2


20/49

19

TALtD, 5(9), 2007,Z.Ölmez

gençlik y ı l l a r ı n d a y a z d ı ğ ı ş i i r l e r i kendi

d i v a n l a r ı m

düzenlemesinden daha ön-

ce b a ş k a l a r ı tarafindan d e r l e n m i ş t i r . Bu derleme 870 te (1465-66) SultanAli b.

Muhammed

M e ş h e d i

tarafindan istinsah e d i l m i ş t i r .

Bunun

tek n ü s h a s ı Le

ningrad da

S a l t ı k o v - Ş ç e r d i n Devlet Halk K i t a p l ı ğ ı 564 numarada k a y ı t l ı d ı r .

Özbekbilgini

Hamid

S ü l e y ı n a n tarafindan Divan a d ı

a l t ı n d a

t ı p k ı b a s ı m ola

rak y a y ı m l a n m ı ş t ı r .

9

y a z d ı k l a r ı y l a

önce

iki divan o l u ş t u r a n Neviiyi

sonra

ye

ni

y a z d ı k l a r ı m

da katarak bu iki divam

dört

divan haline g e t i r m i ş t i r . Neviiyi ter

t i p l e d i ğ i ilk divana Bedayiü l-bidaye a d ı m v e r m i ş t i r . Bu divan Hüseyin Bayka

r a ' n ı n

i s t e ğ i

üzerine h a z ı r l a n m ı ş t ı r .

Baykara mn tahta ç ı k ı ş ı 1469

o l d u ğ u n a

gö

re,

eser

1469-1480

y ı l l a r ı a r a s ı n d a

meydana

g e t i r i l m i ş t i r . Divamn bilinen

dört

n ü s h a s ı

v a r d ı r . s ? Neuadirii n nihaye

a d ı n d a k i

ikinci

divam

ise, 1476-1486

y ı l l a -

a r a s ı n d a y a z d ı ğ ı ş i i r l e r i n d e n o l u ş m a k t a d ı r . s Eski ve yeni ş i i r l e r i n d e n seçme-

ler

yaparak

o l u ş t u r d u ğ u

ve

Nevadirü n-nihaye

a d ı n ı

t a ş ı y a n

bu

d i v a n ı n

müs-

tensih

h a t t ı olan

iki

n ü s h a s ı

Özbekistan FenlerAkademisi, D o ğ u Bilimleri Ens

titüsünde


Bu iki

nüshadan

Özbekistan

Fenler

Akademisi

D o ğ u

Bilimleri

Enstitüsü

1995 numarada

k a y ı t l ı olan

nüsha

E c k ı n a n n tarafindan tek

nüsha olarak g ö s t e r i l m i ş t i r . Bu

n ü s h a n ı n

Sultan Ali M e ş h e d i


x

y ü z y ı l d a Herat ta

istinsah e d i l d i ğ i

tahmin edilmektedir. Müstensih

h a t t ı

olan

ikinci nüsha ise, yine Özbekistan Fenler Akademisinde 11675 numarada k a y ı t

l ı d ı r Dönemin

m e ş h u r h a t t a t l a r ı n d a n

Abdülmecid tarafindan 893 (1487) tari

hinde

istinsah e d i l m i ş t i r . Neviiyi nin

kendi

e l y a z m a s ı o l d u ğ u d ü ş

Documents

Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati