ydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma

dr Pawe FijakowskiStaroytne pocztki urzdu rabina. Rabini w redniowiecznej Polsce

Palestyna w IX w. p.n.e.

W staroytnym judaizmie wiodc rol odgrywa kult witynny. Jednake wraz z rozwojem diaspory roso znaczenie uczonych w Pimie. Makieta II wityni za czasw Heroda Wielkiego, Israel Museum, Jerozolima.

Gwne skupiska ydw na Bliskim Wschodzie okoo 300 r. p.n.e. i okoo przeomu er.

koniec IV w. p.n.e. Judea staje si skadnikiem greckiej oikumene; rozpoczyna si stopniowa hellenizacja jej mieszkacw; w nastpnym stuleciu powstaje ruch chasydw (chasidim - hebr.: poboni), zwanych take asydejczykami (assidaioi grec.: wierni), skupiajcy wyznawcw judaizmu wiernych tradycji; grecki styl ycia uwaany jest przez nich za sprzeczny z nakazami religijnymi.

Grecka uczta, malowido grobowe z Paestum, 500 450 p.n.e.

Nastpio tak wielkie rozkrzewienie hellenizmu i taka moda na obce obyczaje, pod wpywem niezwykej nikczemnoci bezbonika, nie-arcykapana Jazona, e kapani nie okazywali ju adnej gorliwoci w subie otarza, ale gardzc wityni i zaniedbujc ofiary, zaraz na sygna [do rzucania] dyskiem spieszyli si, aby wzi udzia w niezgodnych z Prawem wiczeniach palestry. Za nic sobie majc zaszczyty ojczyste, za najpikniejsze uwaali greckie odznaczenia. II Ksiga Machabejska 4, 13-16.

Powyej: wiczenia w gimnazjonie; po prawo u dou: Kapani ze wityni.

Ryciny z okoo 1900 r.

I w. p.n.e. rywalizacja saduceuszy (cdukim hebr.: sprawiedliwi) i faryzeuszy (pruszim - hebr.: oddzieleni) o dominujc pozycj w yciu religijnym; powstaje sie faryzejskich gmin i synagog, krzewicych mistycyzm, wiar w niemiertelno duszy, przyjcie Mesjasza i zmartwychwstanie.

James Tissot (1836-1902), Konspirujcy faryzeusze.

koniec I w. p.n.e. pocztek I w. synteza myli greckiej i ydowskiej rodzi filozoficzno-judaistyczn koncepcj Boga; wg. Filona z Aleksandrii niezmienny i nieograniczony Bg oddziauje za po moc Logosu na zmienny cho odwieczny wiat materii.

Filon z Aleksandrii, drzeworyt kolorowany z 1493 r.

Joszua ben Josef, znany bardziej jako Jezus z Nazaretu (ok. 4 r. p.n.e. ok. 33 r.) by wdrownym nauczycielem, a wic rabinem, dziaajcym w opozycji do saduceuszy i faryzeuszy, by moe zwizanym ze rodowiskiem esseczykw.

Ruiny synagogi z IV lub V w. w Kafanaum.

70 r. Rzymianie pod wodz konsula Tytusa Flawiusza zajmuj Jerozolim; niszcz miasto i wityni.

David Roberts, Zwycistwo Rzymian i zniszczenie Jerozolimy, 1850.

raw hebr.: mistrz, nauczyciel, uczonyrabi hebr.: mj mistrz, mj nauczyciel

tytu przysugujcy w I-IV w. uczonym w Pimie, znawcom i nauczycielom Tory (Prawa), czonkom rady religijnej (sanhedrynu), kodyfikatorom i krzewicielom tradycji (tanaitom i amoraitom).

Mozaika z synagogi w Naom z VI w.

po 70 r. wywodzcy si ze rodowiska faryzejskiego Jochanan ben Zakkai zakada akademi w Jawne; tu przenosi si sanhedryn, a okoo 90 95 r. n.e. synod rabinw ustala ydowski kanon Biblii (Tanach); skupieni w Jawne uczeni rozwijaj obrzdowo synagogaln oraz domowe praktyki religijne.

Rkopis Biblii hebrajskiej z X w., tzw. Kodeks z Aleppo.

okoo 166 r. siedzib sanhedrynu staje si Tyberiada; jego przewodniczcy jest przez nastpne stulecia najwaniejszym autorytetem religijnym dla ydw w Palestynie i w diasporze.

Mozaika w synagodze z IV w. w Hammat Tiberias.

okoo 200 r. - Jehuda ha-Nasi, zaoyciel synagogi i szkoy w Bet Szearim, ostatni z tanaitw (aram. tanna nauczyciel) dokonuje kodyfikacji Miszny (hebr.: powtarzanie, badanie).

Fragment rkopisu Miszny z Kolekcji Kaufmanna, traktat Berachot, X - XI w.

III w. - rol religijnego centrum diaspory przejmuje Babilonia, znajdujca si wwczas w krlestwie Partw, a od 224 r. n.e. w pastwie Sasanidw; funkcjonuj tu akademie w Surze i Pumbedicie (Pumpedicie), w ktrych uczeni 5 generacji amoraitw (aram.: amora mwca) tworz Gemar (aram.: zakoczenie), stanowic wraz z Miszn Talmud Babiloski.

Rkopis Talmudu Babiloskiego, tzw. Kodeks Florencki, II poowa XII w.

331 r. - Konstantyn Wielki zwalnia rabinw, starszych i sprawujcych urzdy gminne od pacenia podatku osobistego. Przejcie przez Morze Czerwone, fresk w synagodze w Dura Europos, III w.

Na skutek upadku Imperium Rzymskiego oraz podbojw arabskich sytuacja ludnoci ydowskiej ulega ogromnemu zrnicowaniu; wyznawcy judaizmu dziel si w X-XI w. na Aszkenazyjczykw, zamieszkujcych Francj. Niemcy, Czechy, Polsk i Wgry, oraz na Sefardyjczykw, zamieszkujcych Hiszpani i inne kraje rdziemnomorskie; obie grupy posuguj si wasnymi jzykami, odmiennie interpretuj prawo religijne, rni si take pod wzgldem obrzdowoci.

Sefardyjska synagoga z XVII w. w Jerozolimie.

rabi hebr.: mj mistrz, mj nauczyciel; tytu przysugujcy we wczesnym redniowieczu uczonym w Pimie, autorytetom w dziedzinie prawa religijnego (halachy), zajmujcym si nauczaniem i interpretacj prawa oraz rozstrzyganiem kwestii spornych; z biegiem czasu stawali si oni duchowymi przywdcami wsplnot (gmin) i ich reprezentantami w kontaktach ze wiatem zewntrznym; powstaje urzd rabina (rabinat).Fragment mozaiki z Bet Alfa z VI w.

smicha (hebr.: pooenie rk, ordynacja) w staroytnoci: przekazanie wadzy sdowniczej dokonywane przez wczeniej ordynowanego rabiego;w pniejszym okresie: smicha ewentualnie hatarat horaa albo heter horaa (hebr.: zezwolenie na nauczanie) - potwierdzenie kompetencji niezbdnych do sprawowania funkcji rabina wydawane przez powszechnie uznany autorytet. Sala modlitewna w synagodze z II poowy XII w. w Wormacji

Okoo 1200 r. rabin Eliezer ben Icchak z Czech pisa: [...] w wikszoci miejscowoci Polski, Rusi i Wgier, w ktrych nie ma [ludzi] studiujcych Tor z powodu [panujcej] u nich ndzy, wynajmuj sobie jakiegokolwiek czowieka rozumiejcego [si na rzeczy] spord tych, jakich mog znale, ktry jest ich kantorem, uczy religii i jest nauczycielem ich dzieci.

Brakteaty z napisami hebrajskimi z XII-XIII w.

Wrocaw. Nagrobek Dawida o piknym gosie, syna Sar Szaloma, zm. w 1203 r.

Synagoga z przeomu XIV i XV w. w Olenicy (obecnie koci ewangelicko-augsburski i zielonowitkowy).

Migracje ydowskie w Europie w XII XVI w.

doctor judaeorum (ac.: doktor ydowski) czyli rabin od pnego redniowiecza najwyszy urzdnik w gminie (wybierany przez jej czonkw i zatrudniany na kontrakt), bdcy duchowym przywdc wsplnoty; przewodniczy sdowi gminnemu i rzuca kltwy, udziela lubw i rozwodw; czuwa nad wyborami wadz kahalnych i podpisywa podejmowane przez nie uchway; orzeka o koszernoci, nadzorowa nauczanie w szkoach, a niekiedy wygasza take kazania (np. w szabat przed Pesach).ydzi na witrau z okoo 1360 w katedrze we Wocawku.

Jakub Polak (ok. 1460 Niemcy ok. 1530 Palestyna?) wyksztacenie religijne zdobywa w Norymberdze; by rabinem w Pradze, a od 1503 rabinem Krakowa i zapewne take caej Maopolski; jako zwierzchnik krakowskiej jesziwy wyksztaci wielu uczonych w Pimie, dziki ktrym Polska staa si centrum studiw talmudycznych. Krakw i Kazimierz, drzeworyt w Kronice wiata Hartmanna Schedela (1493).

Synagoga Stara na Kazimierzu w Krakowie(najstarsza bonica w Polsce penica funkcje muzealne oraz modlitewne).

Rabbi znaczy nauczycila albo mistrza, ale takiego znacznego, ktryby mia oszobliw moc i wzito midzy ludmi.

Glosa do Nowego Testamentu w przekadzie Stanisawa Murzynowskiego, Krlewiec 1551-1552, k. 151.

Przeto rabinowie napisali, i Pan Bg czstokro pacze aujc narodu swego ydowskiego, i je poda w niewol ludu pogaskiego.

Marcin Bielski, Kronika to jest historyja wiata , Krakw 1564, k. 463 v.

Fragment drzeworytu z ok. 1655 r. Lament rnego stanu ludzi nad umarym kredytem.

rda ilustracji:Biblioteka IH im. E. RingelblumaDzia Dokumentacji Zabytkw IH im. E. RingelblumaArchiwum autora prezentacji