مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

کاربرد تئوري رفتار برنامه ريزي شده در پيش بيني فاکتورهای مؤثر بر سوء مصرف مواد در نوجوانان

کاربرد تئوري رفتار برنامه ريزي شده در پيش بيني فاکتورهای مؤثر بر سوء مصرف مواد در نوجوانانسعيد بشيريان1، عليرضا حيدرنيا1*، حميد اله وردي پور2، ابراهيم حاجي زاده3

1- گروه آموزش بهداشت، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.2- گروه بهداشت عمومي و مدیریت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز، آذربایجان شرقی، ایران.

3- گروه آمار حیاتی، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکيدهزمينه و هدف: مخاطره آمیزترین دوران زندگي از نظر شروع مصرف مواد مخدر دوره ي نوجواني است. هزینه هاي اجتماعي و آسیب هاي ناشي از سوء مصرف مواد در نوجوانان بسیار برجسته و حائز اهمیت است و الزم است برنامه هاي مداخله اي تئوری محور به منظور پیشگیري از این رفتار در نوجوانان انجام گیرد؛ لذا این مطالعه با

هدف بررسی فاکتورهای پیش بینی کننده سوء مصرف مواد در نوجوانان با بهره گیری از تئوری رفتار برنامه ریزی شده انجام گردید.

مواد و روش ها: این پژوهش مطالعه اي توصیفي-تحلیلي است که در سال 1390 انجام شد. نمونه ها 650 نفر از دانش آموزان چهار دبیرستان پسرانه مناطق مختلف شهر همدان بودند که به روش خوشه اي-تصادفي انتخاب و وارد مطالعه شدند. اطالعات با استفاده از پرسشنامه هاي استاندارد منطبق با تئوری رفتار برنامه ریزی شده و به روش خوداظهاری جمع آوري شد. داده ها با نرم افزار SPSS16 و با استفاده از آزمون های همبستگی پیرسون، آنالیز رگرسیونی لجستیک و کای دو تجزیه و تحلیل

گردید.

نتايج: یافته ها نشان داد که 11/1% از دانش آموزان سابقه مصرف سیگار، 3/4% سابقه مصرف مواد مخدر و 12% قصد مصرف مواد مخدر را داشتند. سابقه مصرف سیگار، مصرف مواد مخدر توسط والدین، داشتن دوستان مصرف کننده مواد مخدر، مصرف مواد مخدر توسط بهترین دوست، مصرف مواد مخدر توسط برادر یا خواهر و مصرف مواد مخدر توسط بستگان از مهم ترین فاکتورهای زمینه های مصرف مواد مخدر بودند )P<0.05(. همچنین آنالیز رگرسیون لجستیک نشان داد که نگرش،

هنجارهاي انتزاعي و کنترل رفتاری درك شده پیش بیني کننده هاي قوي براي قصد مصرف مواد مخدر در واحدهاي پژوهش مي باشند.

نتيجه گيري: استفاده از تئوري هاي آموزش بهداشت مي تواند در پیش بیني برنامه ریزي جهت تغییر رفتارهاي پرخطر کمک نماید. از تئوري رفتار برنامه ریزي شده مي توان به طور مؤثري براي برنامه ریزي و مداخله جهت پیشگیري از سوء مصرف مواد در نوجوانان استفاده نمود.

کلمات کليدی: نوجوانان، نگرش، قصد، سوء مصرف مواد

مقدمهاعتیاد یک مشکل اجتماعي و پدیده اي مخرب است که همانند یعني کشور سرمایه هاي ارزش ترین پر اجتماعي انحرافات سایر خانمان سوز بالي این مي کشاند. نابودي به را جوانان و نوجوانان ساالنه سالمت میلیون ها نفر را تهدید مي کند و ویرانگري هاي ناشي از آن زمینه ساز سقوط بسیاري از ارزش ها و معیارهاي اخالقي است )1(. مصرف مواد مخدر و داروهای ممنوعه توسط نوجوانان و جوانان با کاهش طول عمر، حوادث، حاملگی ناخواسته، خودکشی و خشونت مواد به روانی و اعتیاد جسمی و دارد مستقیم ارتباط آن ها میان

مخدر یکی از مهم ترین مشکالت بهداشتی جوامع می باشد )2(.دوران مخاطره آمیزترین که است آن بیان گر تحقیقات نتایج .)3( است نوجواني دوره مخدر مواد مصرف شروع نظر از زندگي شیوع مصرف مواد مخدر یـا حداقل یک بـار سـابقه مصرف مواد در نـوجوانـان از 12/4 تا 26/5 درصد گـزارش شده است )4(. در ایـن

بین عواملي هم چون تالش جهت کسب هویت فردي و اجتماعي، لذت جویي، کاهش اعتماد به نفس و کمبود مهارت هاي الزم جهت ارتباط با دیگران، نوجوان را مستعد سوء مصرف مواد مخدر می سازد و کسب آگاهي موجب تغییر در فرآیند فکري و نهایتاً عملکرد نوجوان

مي شود )3(.به نظر مي رسد در کشور ایران سوء مصرف مواد میان جوانان سیر پیش رونده اي را طي مي کند، در این بین دالیل متعددی برای این افزایش وجود دارد که می توان به سهولت ساخت، دسترسی و استفاده از مواد مخدر، نادیده انگاشتن خطرات ناشی از سوء مصرف این مواد، به خصوص آن ها منفی پیامدهای به نسبت دولت و والدین ابهام اعتیادآور بودن و عدم اهتمام جدی برای طراحی و اجرای برنامه های پیشگیری کننده از سوء مصرف مواد اشاره کرد )5(. با این حال شرط و شناخت موجود از شرایط آگاهي برنامه ریزي، نوع هر براي الزم

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ* نويسنده مسئول: عليرضا حيدرنيا، گروه آموزش بهداشت، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت Email: hidarnia@modares.ac.ir 021-82883817 :مدرس، تهران، ایران. تلفکس

تاریخ پذیرش مقاله: 1391/05/02 تاریخ دریافت مقاله: 1391/02/12

156

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

سعيد بشيريان و همكاران

عوامل مؤثر بر رفتار سوء مصرف مواد می باشد )6(. بدیهي است که نیز بهداشت آموزش و است مختلف عوامل از بازتابي انسان رفتار به عنوان محور و مرکز ثقل فعالیت ها و برنامه های بهداشتي به منظور اثربخشي برنامه هاي خود نیازمند شناخت رفتار و عوامل مؤثر بر آن جهت تغییر یا تعدیل رفتارهاي موجود و نیز جایگزین نمودن رفتار جدید است و این مسئله نقش مدل ها و تئوری های مطالعه رفتار در

آموزش بهداشت را مشخص می نماید )7(. در همین راستا، تئوری رفتار برنامه ریزي شده1 در سال 1987 توسط فیشبن و آجزن )8( مطرح شد. این مدل وقوع یک رفتار ویژه را پیش بیني مي کند؛ مشروط بر این که فرد قصد انجام آن را داشته باشد. طبق این مدل، قصد انجام یک رفتار توسط سه عامل شامل نگرش نسبت به رفتار، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاري درك شده، پیش بیني مي شود )شکل 1(. نگرش نسبت به رفتار2؛ ارزشیابي مثبت یا منفي در مورد انجام یک رفتار مي باشد که از دو زیرسازه باورهاي رفتاري و ارزیابي نتایج رفتار که باعث حصول نگرش نسبت به رفتار مي شود، تشکیل شده است )8(. هنجارهای ذهنی3؛ به فشار اجتماعی درك شده توسط فرد برای انجام یا عدم انجام رفتار هدف اشاره دارد. افراد غالباً بر مبنای ادراکشان از آنچه که دیگران فکر مي کنند، عمل می کنند و قصد آن ها جهت پذیرش رفتار به صورت بالقوه، متأثر از افرادی است که ارتباطات نزدیکی با آن ها دارند )7(. در این تئوري هنجار ذهنی فرد، حاصل ضرب باورهای هنجاری در انگیزه پیروي برای انجام رفتار هدف با وجود این انتظارات می باشد؛ در این صورت اگر فرد معتقد باشد، چه درست و چه غلط، که دوستان صمیمي و اعضاي خانواده ، مصرف آزمایشي مواد را تأیید مي کنند، فشار زیادي

را در استفاده از مواد در خود احساس مي کنند )7(.کنترل رفتاري درك شده؛ که عبارت است از درجه اي از احساس فرد در مورد این که انجام یا عدم انجام یک رفتار تا چه حد تحت

و داخلي عوامل شامل کنترل عوامل مي باشد. وي ارادي کنترل و بوده شخص به مربوط داخلي فاکتورهاي است. خارجي عوامل شامل مهارت ها، توانایي ها، اطالعات و احساسات مي باشد و در بررسي عوامل خارجي به فاکتورهایي هم چون عوامل محیطي یا شغلي اشاره شده است )9(. قصد رفتاری، بیان گر شدت نیت و اراده فردی برای

انجام رفتار هدف است؛ رفتار نیز همیشه بعد از قصد رفتاری و متصل رفتاری قصد کنترل تحت منحصراً رفتار، تئوری این است. آن به برای تئوری این اساس بر می باشد )10 و 11(. مطالعات متعددی

پیش گویی رفتار سوء مصرف مواد به کار رفته است )12-14(.مدلي به عنوان شده برنامه ریزی رفتار تئوری پترز، مطالعه در مفید براي پیش بیني رفتار سوء مصرف اکستازي گزارش شده است. و با قصد مصرف اکستازی به نگرش مثبت نسبت این مطالعه، در مصرف اکستازي ارتباط قوي داشته و هنجارهاي انتزاعی و کنترل رفتاری درك شده نیز از پیش بینی کنندگان قصد مصرف و مصرف به منظور که مطالعه اي در هم چنین .)15( است بوده اکستازي کاربرد تئوری رفتار برنامه ریزی شده در زمینه قصد و تعداد دفعات استفاده از حشیش انجام شد، نتایج نشان داد که هنجارهاي انتزاعی و نگرش مثبت نسبت به مصرف حشیش پیش بینی کننده خوبی در

رابطه با قصد مصرف و رفتار مي باشد )16(.در همین راستا، در این مطالعه تالش شده است تا با به کارگیری پژوهش، تئوریک به عنوان چارچوب برنامه ریزی شده رفتار تئوری فاکتورهای پیش بینی کننده رفتار سوء مصرف مواد مخدر در میان در مي تواند پژوهش این نتایج گیرد. قرار بررسی مورد نوجوانان برنامه ریزي جهت پیش گیري از سوء مصرف مواد در نوجوانان مؤثر

باشد.

مواد و روش هاسال در که است مقطعي توصیفي- مطالعه یک پژوهش، این 1390 در بین 650 نفر از دانش آموزان پسر شهر همدان انجام شده است. ابتدا چهار دبیرستان از بین دبیرستان هاي پسرانه شهر همدان به صورت تصادفي انتخاب و پس از کسب مجوز از اداره کل آموزش و پرورش، با مراجعه به دبیرستان هاي انتخاب شده، دانش آموزاني که واجد شرایط ورود به مطالعه بودند، به صورت تصادفی ساده انتخاب از با هدف رابطه در پژوهشی واحدهای که است ذکر قابل شدند. انجام طرح، محرمانه بودن و عدم استفاده ابزاري از اطالعات توجیه

شده و در صورت تمایل و داشتن رضایت وارد مطالعه شدند. در این مطالعه اطالعات با استفاده از پرسشنامه استاندارد )14، 17 و 18( و به روش خود گزارش دهی جمع آوري شد. ابزار جمع آوري اطالعات شامل اول بخش که بود بخش دو بر مشتمل اطالعات از نیز با سوء مصرف مواد و بخش دوم دموگرافیک و عوامل مرتبط اطالعات بود. شده تشکیل شده برنامه ریزی رفتار تئوری سازه های ذیل موارد شامل مواد سوء مصرف با مرتبط عوامل و دموگرافیک مي باشد: سن، وضعیت تحصیلی، تحصیالت پدر و مادر، تعداد اعضای خانواده، وضعیت زندگی، تجربه کشیدن سیگار، داشتن دوستانی که مواد مخدر را تجربه کرده اند، استفاده والدین از مواد مخدر و داشتن برادر یا خواهری که از مواد مخدر استفـاده مي کند. ارزشیابی و تـأیید از اعتبار محتوا و ساختار پرسشنامه تئوری رفتار برنامه ریزی شده طریق استفاده از نظرات گروه کارشناس در زمینه مطالعه انجام شده و پس ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1- Theory of Planned Behavior )TPB(2- Attitude3- Subjective Norms4- Perceived Behavioral Control )PBC(

157

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

کاربرد تئوري رفتار برنامه ريزي شده در پيش بيني فاکتورهای مؤثر بر سوء مصرف مواد در نوجوانان

از انجام یک مطالعه پایلوت بر روی 30 نفر از دانش آموزان شهر همدان فرم نهایي سواالت در هر سازه تعیین گردید، به طوری که: سازه نگرش مثبت نسبت به سوء مصرف مواد مخدر برای باورهایی هم چون افزایش تمرکز، اختالل در حواس، فراموشی مشکالت، افت تحصیلی، رفع خستگی و ماللت و افزایش اعتماد به نفس با 12 سوال )به صورت لیکرت 5 گزینه ای( با مقدار ضریب آلفا 0/81 بود که کسب نمره باالتر نشان دهنده نگرش مثبت تر نسبت به مصرف مخدر بود. سازه نرم های انتزاعی ترغیب کننده مصرف مواد مخدر در رابطه با تأثیر بهترین دوست، سایر دوستان، خانواده و اطرافیانی که مواد مصرف می کنند اندازه گیری شده بود، برای مثال برای هر یک از فاکتورهای فوق یک سوال »نظر بهترین دوستم این است که من مواد مخدر مصرف کنم« وجود داشت که با مقیاس 5 گزینه ای از یک )اصالً( تا پنج )حتماً( اندازه گیری شده بود، هم چنین جهت سنجش انگیزه اطاعت از فرد نیز برای هر فاکتور یک سوال »من نظر بهترین دوستم که فکر می کند من باید مواد مخدر مصرف کنم را می پذیرم« وجود داشت که با مقیاس پنج گزینه ای از یک )خیلی مخالفم( تا پنج )خیلی موافقم( اندازه گیری شده بود، در مجموع این بخش با 11 سوال )به صورت پنج گزینه ای( با مقدار ضریب آلفا 0/84 بود که کسب نمره باالتر نشان دهنده باال بودن فشار همساالن و هنجارهاي ترغیب کننده مصرف مواد مخدر بود. سازه کنترل رفتاري درك شده امتناع از سوء مصرف مواد مخدر در بخش عقاید کنترلي در رابطه با دسترسی به مواد مخدر، حالت روحی روانی خوب، حالت روحی روانی بد، داشتن کارهای مهم در زندگی، وجود شرایط حضور در مهمانی های شبانه، تحت تأثیر مصرف مواد غیر مجاز بودن، در غالب 6 سوال اندازه گیری شد. برای مثال »هرچند وقت شما، در حالت روحی روانی خوبی قرار می گیرید؟« که با مقیاس پنج گزینه ای از یک )مکرراً( تا پنج )هرگز( اندازه گیری گردید. همچنین جهت سنجش توانمندي درك شده نیز برای هر فاکتور عقاید کنترلي، یک سوال و در مجموع شش سوال براي مثال »اگر در حالت روحی روانی خوبی قرار بگیرم؛ احتماالً مواد مخدر مصرف خواهم کرد« وجود داشت که با مقیاس پنج گزینه ای از یک )به احتمال خیلي زیاد( تا پنج )به احتمال خیلي کم( اندازه گیری شد. در مجموع این بخش با 12 سوال )به صورت پنج گزینه ای( با مقدار ضریب آلفا 0/70 براي عقاید کنترلي و 0/91 براي توانمندي درك شده بود که کسب نمره باالتر نشان دهنده باال بودن کنترل رفتاري درك شده در امتناع از مصرف مواد مخدر بود. قصد استفاده از مواد مخدر با استفاده از مقیاس شش گزینه اي اندازه گیری شد و رفتار

)سابقه مصرف مواد( با یک سوال دو گزینه اي )بلي، خیر( ارزیابي شد. SPSS.16 با به کارگیری نرم افزار جهت تجزیه و تحلیل اطالعات آنالیز رگرسیون و پیرسون اسکوئر، ضریب همبستگي آزمون کاي از

لجستیک استفاده شد.

نتايجنتـایج ایـن بـررسـي نشـان داد که میانگین سن دانش آموزان 1/08 ±15/66 سال بوده و توزیع آن بین 14 تا 17 سال مي باشد، بیشترین فراواني مربوط به گروه سني 15 سال )37/1%( بوده است. سوم و دوم )اول، پایه سه در دانش آموزان تحصیلي، پایه نظر از تحصیلي رشته نظر از داشته اند. برابري تقریباً توزیع دبیرستان( و )%41/8( فیزیک ریاضي رشته به مربوط فراواني بیشترین

کم ترین آن مربوط به رشته علوم انساني )7/1%( بوده است. اکثریت و )%93/5( مي کردند زندگي مادر( و )پدر والدین با دانش آموزان بوده نفره داراي خانواده چهار اکثریت اعضاء خانواده تعداد نظر از و )%47/1( دیپلم پدر تحصیالت فراواني بیشترین ،)%57/8( .)%52/2( است بوده دیپلم نیز مادر تحصیالت فراواني بیشترین

اکثریت دانش آموزان ساکن شهر بوده اند )%96/5(. سابقه )%11/1( نفر 72 که داد نشان مطالعه این یافته هاي مصرف سیگار را ذکر کرده اند. سابقه مصرف مواد مخدر در بین 22 نفر مواد مخدر در 78 و قصد مصرف دانش آموزان از )%3/4( نفر )12%( از آن ها از یافته هاي دیگر این مطالعه بود. همچنین سابقه رانندگي با سرعت بیش از حد مجاز در بین 221 نفر )34%(، سابقه فرار از مدرسه در بین 204 نفر )31/4%( و مشکالت حاد آموزشي و مردودي در بین 37 نفر )5/7%( از دیگر یافته هاي مرتبط با رفتارهاي پرخطر شرکت کنندگان در مطالعه بوده است. توزیع فراواني عوامل شرح به پژوهش مورد واحدهاي در مخدر مواد مصرف با مرتبط ذیل بوده است: مصرف مواد مخدر توسط والدین 47 مورد )%7/2(، مصرف مواد مخدر توسط برادر یا خواهر 25 مورد )3/8%(، مصرف مخدر مواد مصرف ،)%39/4( مورد 256 اقوام توسط مخدر مواد توسط مخدر مواد مصرف ،)%21/2( مورد 138 دوستان توسط

بهترین )نزدیک ترین( دوست 51 مورد )7/8%( )جدول 1(.استفاده با بین متغیرهاي زمینه ای و مصرف مواد مخدر رابطه مي دهد نشان نتایج شد. بررسي اسکوئر کاي آماري آزمون از کشیدن تجربه همچون متغیرهایي و مخدر مواد مصرف بین که

سیگار ) OR=27.238 ، P<0.001(، مصرف مواد مخدر توسط والدین مصرف مخدر مواد که دوستاني داشتن ،)OR=8.63 ، P<0.001 (مي کنند ) OR=11.6 ، P<0.001(، مصرف مواد مخدر توسط بهترین دوست ) OR=11.931 ، P<0.001(، مصرف مواد مخدر توسط برادر یا خواهر ) OR=15.815 ، P<0.001( و مصرف مواد مخدر توسط بستگان

) OR=40.311 ، P<0.001( رابطه معني دار آماري وجود دارد )جدول 2(.رفتار تئوري متغیرهاي وضعیت آمده به دست نتایج اساس بر برنامه ریزي شده به شرح ذیل است: قصد رفتار )قصد مصرف مواد مخدر(

158

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

سعيد بشيريان و همكاران

) Max=6 ، SD=0.97 ،Mean=1.3(، نمره نگرش )نگرش مثبت نسبت به مواد مخدر( ) Max=66 ، SD=7.63 ،Mean=21.86(، نمره هنجارهاي

انتزاعي ) Max=55 ، SD=5.72 ،Mean=15.84( نمره کنترل رفتار درك شده ) Max=66 ، SD=0.97 ،Mean=50.55(، رفتار )مصرف مواد مخدر( )بلي=3/4%، خیر=96/6%( بررسي همبستگي بین سازه هاي تئوري نشان مي دهد که رابطه معني دار آماري بین کلیه سازه هاي این مدل وجود دارد

)جدول 3(.به منظور تعیین رابطه بین اجزاء مختلف تئوري رفتار برنامه ریزي شده و قصد مصرف مواد مخدر در نوجوانان، از آنالیز رگرسیون لجستیک استفاده شد. نتایج به دست آمده نشان مي دهد که نگرش )نگرش مثبت رفتار درك شده و کنترل انتزاعي مواد مخدر(، هنجارهاي به نسبت

پیش بیني کننده هاي قوي تري براي قصد مصرف مواد مخدر در واحدهاي پژوهش مي باشند )جدول 4(.

بحثدر این مطالعه 11/2% از دانش آموزان سابقه مصرف سیگار را ذکر نموده اند. نتایج حاصل از مطالعه انجام شده بر روی دانش آموزان در شیراز نشان مي دهد که 16/9% از دانش آموزان تجربه مصرف سیگار داشته و 2/5% از دانش آموزان، به طور منظم سیگار مصرف مي کنند )19(. در یک مطالعه ارزیابی وابستگی به مصرف مواد در میان دانش آموزان دبیرستان هاي ایران گزارش شده است که 14% از پسران دانش آموز از سیگار و 5/7% از مواد دیگر استفاده مي کنند )20(. در مطالعه اي دیگر میزان مصرف سیگار در دانش آموزان دبیرستان هاي ایران 4/4 تا 12/8 در سیگار کشیدن شیوع همچنین .)21( است شده گزارش درصد

دانش آموزان دبیرستان هاي همدان 10/2 گزارش شده است )22(. نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در رابطه با مصرف سیگار در دانش آموزان

دبیرستاني با نتایج حاصل از این پژوهش هم خواني دارد. آزمون آماري کاي اسکوئر نیز رابطه بین مصرف سیگار و مصرف مواد مخدر در نوجوانان را تأیید مي نماید که خطر )OR( آن نیز 27/238

مي باشد. رابطه بین مصرف سیگار و قصد مصرف مواد مخدر نیز با استفاده از آزمون آماري کاي اسکوئر بررسي و رابطه معني دار آماري بین این دو متغیر تأیید شده است. همچنین آزمون آماري رابطه معني داري را بین خودکنترلي و مصرف سیگار نشان مي دهد؛ لذا با توجه به نتایج این پژوهش و پژوهش هاي مشابه، یکي از مهم ترین عوامل خطر در تمایل و گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر مصرف سیگار است، به طوري که غالب منابع آن را دروازه ورود به مصرف مواد مخدر مي دانند، مصرف سیگار در نوجواني با سوء مصرف مواد و اعتیاد در سال هاي بعدي عمر مرتبط شناخته شده است )23(؛ لذا برنامه ریزي به منظور پیشگیري از مصرف سیگار در نوجوانان مي تواند در پیشگیري از مصرف مواد مخدر توسط

نوجوانان مؤثر باشد.بر اساس نتایج این پژوهش 3/4% از نوجوانان شرکت کننده در مطالعه، سابقه مصرف مواد مخدر را ذکر کرده اند، این اطالعات با نتایج

159

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

کاربرد تئوري رفتار برنامه ريزي شده در پيش بيني فاکتورهای مؤثر بر سوء مصرف مواد در نوجوانان

حاصل از مطالعات انجام شده در ایران تا حدود زیادي مطابقت دارد. در کرمان، مصرف روزانه حشیش توسط نوجوانان پسر 3/1% گزارش میزان شیراز دانش آموزان در دیگر مطالعه اي در .)24( است شده مصرف تریاك 3/5% گزارش شده است )25( و در مطالعه اي مشابه میزان مصرف مواد مخدر در دانش آموزان تبریز 2% گزارش شده است )26(. همچنین نتایج این پژوهش قصد مصرف مواد مخدر را در %12 از نوجوانان نشان مي دهد. افرادي که قصد مصرف مواد مخدر را در آینده اي نزدیک دارند در مواجهه با مواد مخدر شانس باالتري را براي مصرف مواد مخدر خواهند داشت؛ لذا این گروه به شدت در معرض

خطر مصرف مواد مخدر مي باشند.مصرف سابقه و بین سن که مي دهد نشان پژوهش این نتایج در مواد میزان مصرف بیشترین دارد. رابطه معني داري وجود مواد همچنین .)%54/4( است شده گزارش ساله 17 دانش آموزان بین رابطه قوي و معني داري بین مصرف مواد مخدر در نوجوانان و مصرف مواد توسط گروه همساالن وجود دارد، به طوري که رابطه بین سابقه آماري نظر از مواد کننده مصرف دوستان داشتن و مواد مصرف کاماًل معني دار بوده است و بین سابقه مصرف مواد مخدر و مصرف نتایج نیز رابطه قوي آماري وجود دارد. مواد توسط بهترین دوست پژوهش هاي دیگر نیز رابطه بین مصرف مواد مخدر و متغیرهایي نظیر سن و مصرف مواد توسط گروه همساالن را تأیید مي کند )27(. نظر به تأثیر دوستان در گرایش نوجوانان به مواد مخدر الزم و ضروری است که گروه همساالن در برنامه هاي پیشگیري از سوء مصرف مواد به طور

ویژه مورد توجه قرار گیرند.رفتار کنترل و انتزاعي هنجارهاي نگرش، حاضر مطالعه در براي مصرف مواد از قدرت پیش بیني کنندگي بیشتري درك شده مخدر در واحدهاي پژوهش دارا مي باشند. پژوهش هاي انجام شده بر اساس تئوري رفتار برنامه ریزي شده با نتایج حاصل از این پژوهش هم خواني دارد. در پژوهشي که به منظور بررسي پیش بیني استفاده از کاندوم مصرف کنندگان مواد مخدر به صورت تزریقي انجام شد، نگرش، هنجارهاي انتزاعي و کنترل رفتار درك شده قدرت پیش بیني کننده باالیي را نشان مي دهد )28(. همچنین در مطالعه اي که در رابطه با مصرف اکستازي انجام شد، نتایج نشان مي دهد که نگرش نسبت به مواد و کنترل رفتار درك شده پیش بیني کننده هاي قوي

نسبت شده درك رفتار کنترل اما هستند، اکستازي مصرف رفتار مي باشد اکستازي براي مصرف بهتري کننده پیش بیني نگرش، به )29(. در مطالعه اي که به منظور پیش بیني مصرف الکل با استفاده از تئوري رفتار برنامه ریزي شده انجام شد، نگرش، کنترل رفتار درك مصرف براي قوي کننده هاي پیش بیني ذهني هنجارهاي و شده و پژوهش این از نتایج حاصل .)30( است بوده دانش آموزان الکل برنامه ریزي شده پژوهش هاي مشابه نشان مي دهد که تئوري رفتار پیش بیني کننده خوبي براي رفتارهاي پرخطر مي باشد؛ لذا استفاده از این تئوري در برنامه ریزي به منظور پیشگیري از سوء مصرف مواد در

نوجوان مي تواند به طور مؤثري به کار گرفته شود.

نتيجه گيریاستفاده از مدل ها و تئوري هاي آموزش بهداشت، مي تواند از طریق پیش بیني عوامل مؤثر بر بروز رفتارهاي پرخطر، خصوصاً سوء مصرف مواد مخدر، در برنامه ریزي آموزشي و برنامه هاي پیشگیري از سوء مصرف مواد مؤثر باشد. نتایج نشان مي دهد که مصرف سیگار، مصرف مواد مخدر توسط همساالن و سابقه مصرف مواد توسط اعضاء خانواده از عوامل زمینه ساز براي گرایش نوجوان به مصرف مواد مخدر مي باشد، همچنین بررسي سازه هاي تئوري رفتار برنامه ریزي شده نشان مي دهد که نگرش نسبت به مواد، هنجارهاي انتزاعي و کنترل رفتار درك شده، پیش بیني کننده هاي خوبي براي قصد مصرف مواد مخدر در نوجوانان مي باشند؛ لذا ضروري است در برنامه هاي پیشگیري از سوء مصرف مواد در نوجوانان به عوامل

فوق توجه بیشتري شود.

تشکر و قدردانی این پژوهش در قالب پایان نامه دکترای تخصصی و با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس انجام شده است که بدین وسیله نهایت سپاس و قدرداني به عمل مي آید. همچنین از دانش آموزانی که در

انجام پژوهش یاري رسان گروه تحقیق بودند تشکر مي گردد.

References1. Azizi AR. Prevention and treatment of addiction. Mashhad:Ghods Razavi; 2002: 3-15. [Article in Persian]2. Allahverdipour H, Hidarnia A, Kazemnejad A, Shafii F,Azad Fallah P, Mirzaee E et al. Assessing Adolescents’ Sub-stance Abuse Behaviors: Integration of Self-Control into Ex-tended Parallel Process Model. Journal of Yazd Medical Sci-ences University. 2005;13)1(: 21-31. [Article in Persian]3. Babaie Asl F. Evaluation of knowledge of high school stu-dents about drugs in Kerman. Scientific Journal of Hamadan Nursing and Midwifery Faculty. 2008;16(1):18-24. [Article in Persian]

4. Shamsi Meymandi M, Ziaeddini H, Sharifi Yazdi A. Opin-ion of high school students of Kerman towards affecting fac-tors on narcotics tendency. Journal of Qazvin University of Medical Sciences. 2008;2)3(:82-88. [Article in Persian]5. Barati M, Allahverdipour H, Moinei B, Farhadinasab A,Mahjub H, Jalilian F. Evaluation of Problem Solving Skills Training (P.S.S.T) on College Students’ Perceived Behavioral Control against Psychoactive Drug abuse. Toloe Behdasht. 2011;10)2(:81-93. [Article in Persian]6. Barati M, Allahverdipour H, Jalilian F. Prevalence and pre-dictive factors of psychoactive and hallucinogenic substance

160

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

مجلـه دانشگـاه علـوم پـزشکـي فسـا l سـال دوم l شمـاره l 3 پاييز 1391صفحه

journal.fums.ac.ir

سعيد بشيريان و همكاران

abuse among college students. Journal of Fundamentals of Mental Health. 2012;13)4(:374-383. [Article in Persian]7. Barati M, Allahverdipour H, Moeini B, Farhadi NA, Mah-jub H, Jalilian F. Assertiveness Skills Training Efficiency on College Students’ Persuasive Subjective Norms against Sub-stance Abuse. Journal of Hamadan University of Medical Sci-ences. 2011;18)2(:40-49. [Article in Persian]8. Sharma M, Romas JA. Theoretical foundations of healtheducation and health promotion. 2st ed. USA: Jones and Bart-let publishers; 2008.9. Tavousi M, Heydarnia AR, Montazeri A, Taremian F, AkbariH, Haeri AA. Distinction between Two Controls Constructs: An Application of the Theory Of Planned Behavior For Sub-stance Abuse Avoidance In Adolescents. Ofogh-E-Danesh. 2009;15)3(:36-44. [Article in Persian]10. Allahverdipour H, Heidarnia AR. [Healthy Behaviors: Be-liefs and Attitudes]. 1st ed. Hamedan: Medical Sciences Uni-versity Publisher; 2003, PP: 20-60. [Article in Persian]11. Conner M, Armitage CJ. Extending the theory of plannedbehavior: A review and avenues for further research. J Appl Soc Psychol. 1998;28)15(:1429-1464.12. Allahverdipour H, Jalilian F, Shaghaghi A. Vulnerabilityand the Intention to Anabolic Steroids Use among Iranian Gym Users: An Application of the Theory of Planned Behav-ior. Subst Use Misuse. 2012;47)3(:309-317.13. Broadhead fearn D, Whit Mk. Perceptions of self-efficacyin predicting rulfllowing behavior in shelters for homeless youth: A test of theory of planned behavior. Br J soc psycho. 2006;146)3(:307-32914. Barati M, Allahverdipour H, Moinei B, Farhadinasab A,Mahjub H. Evaluation of Theory of Planned Behavior-Based Education in Prevention of MDMA (ecstasy) use among Uni-versity Students. Medical Journal of Tabriz University of Medical Sciences. 2011;33)3(:20-29. [Article in Persian]15. Peters GJY, Kok G, Abraham C .Social cognitive determin-ants of ecstasy use to target in evidence-based interventions: a meta-analytical review. Addiction. 2008;103(1):109-118. 16. Conner M, McMillan B. Interaction effects in the theoryof planned behavior: Studying cannabis use. Br J soc psycho. 1999;38:195-222. 17. Allahverdipour H, Hidarnia A. The status of self-controland its relation to drug abuse-related behaviors among Iranian male high school students. Social Behavior and Personality. 2006;34)4(:413-42318. McMillan B, Onner M. Applying an Extended Version of

the Theory of Planned Behavior to Illicit Drug Use among Students. J Appl Soc Psychol. 2003;33)8(:1662-1683. 19. Ayatollhi, A. Mohammadpoor A, Rajaeefard AR. Pre-dicting the three stages of smoking acquisition in the male students of Shiraz’s high schools. Medical Journal of Tabriz University of Medical Sciences. 2005;64)1(:10–15. [Article in Persian]20. Moosavi, Gh. Substance use among Iranian high schoolstudents. Presented at Fourth Iranian Seminar on Children and Adolescents Mental Health; 2000 October 18–20; Zanjan, Iran. Zanjan: 2000.21. Momtazi S. An overviewing of drug abuse in Iranian ado-lescents. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychol-ogy. 2010;16(3):345-345. [Article in Persian]22. Moeini B, Poorolajal J, Gharlipour Ghrghani Z. Prevalanceof cigarette smoking and associated risk factors among adoles-cents in Hamadan city in 2010. JRHS. 2012;12)1(:31-3723. Mojahed A, Bakhshani NM. Prevalence of smoking anddrug abuse in students of Zahedan high schools. Zahedan jour-nal of research in medical sciences. 2004; 6)1(:59-65. [Article in Persian]24. Momtazi saeid. A review of adolescent substance abusein Iran. Office of Substance Abuse Prevention and Treatment. 1999;16)3(:54. [Article in Persian]25. Ahmadi J, Hasani M. Prevalence of Substance Use amongIranian High School Students. Addict Behav. 2003;28(2):375-379.26. Mohammad Poorasl A, Vahidi R, Fakhari A. Sub-stance abuse in Iranian high school students. Addict Behav. 2007;32)3(:622-627.27. Best D, Rawaf S, Rowley J, Floyd K, Manning V, Strang J.Drinking and smoking as concurrent predictors of illicit drug use and positive drug attitude in adolescents. Drug Alcohol Depend. 2000;60:319−321.28. Corby NH, Schneider JM, Wolitski RJ. Using the Theoryof Planned Behavior to Predict Intention to Use Condoms Among Male and Female Injecting Drug Users. J Appl Soc Psychol. 1996;26)1(:52–75.29. Umeh K, Patel R. Theory of planned behavior and ec-stasy use: An analysis of moderator-interactions. Br J Health Psychol. 2004;9)1(:25–38.30. Marcoux BC, Shope JT. Application of the Theory ofPlanned Behavior to adolescent use and misuse of alcohol. Health Educ Res. 1997;12(3):323-331.

161

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020

Page

journal.fums.ac.ir

Journal of Fasa University of Medical Sciences l Autumn 2012 l Vol.2 l No.3

Application of Theory of Planned Behavior in Predicting Factors of Substance Abuse in Adolescents

AbstractBackground & Objective: Adolescence is the most critical period of life as regards commencing drug abuse. The social cost and damage caused by drug abuse in adolescence are enormous, necessitating interventional programs to prevent this behavior. The theory of planned behavior (TPB) is perhaps the most influential theory for the prediction of social and health behaviors such as drug abuse.

Materials & Methods: In this descriptive analytical study, samples were collected from male students in four high schools in different regions of Hamedan. The survey was carried out via random cluster sampling of 650 students. Data were col-lected using the standard self-report questionnaires and were analyzed using SPSS16, chi-squared test, correlation coeffi-cient, and logistic regression analysis.

Results: Among the adolescents participating in this study, 11.1% had the experience of cigarette smoking, 3.4% had the experience of drug abuse, and 12% had the experience of intention to abuse drugs. There was a significant relationship between drug abuse and the following variables: smoking experience (p value =0.001, OR=27.238); having drug user parents (p value =0.001, OR=8.630); having friends who had experienced drug abuse (p value =0.001, OR=11.060); hav-ing best friends who had experienced drug abuse (p value = 0.001, OR=11.931); family with drug abuse (p value = 0.001, OR=4.311); and having a sibling who abused drugs (p value=0.001, OR=15.815). According to the logistic regression an-alysis, attitude, subjective norms, and perceived behavior control were the most influential predictors of intention to abuse drugs.

Conclusion: The use of TPB is beneficial in the predicting and planning for high-risk behaviors. TPB can be used for plan-ning and implementing drug abuse prevention programs in adolescents.

Keywords: Adolescent, Attitude, Intention, Substance Abuse

* Corresponding author: Hidarnia Alireza, Department of Health Education, Faculty of Medical Sciences, Tarbiat Modares University, Tehran, IranTel: +982182883817Email: hidarnia@modares.ac.ir

Application of Theory of Planned Behavior in Predicting Factors of Substance Abuse in Adolescents

Bashirian S1, Hidarnia A1*, Allahverdi Pour H2, Hajizadeh E3

1- Department of Health Education, Faculty of Medical Sciences, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.2- Department of Public Health and Management, Tabriz University of Medical Sciences, Tabriz, East Azarbaijan, Iran. 3- Department of Vital Statistics, Faculty of Medical Sciences, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

Recieved Date: 2012/05/01 Accepted Date: 2012/07/23

162

Journal of Fasa University of Medical Sciences/ Nov 2012/ Vol.2/ No.3/ P 156-162

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.f

ums.

ac.ir

at 2

0:54

+03

30 o

n S

unda

y Ja

nuar

y 26

th 2

020