Download doc - ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Transcript
Page 1: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

1) H ΠΟΙΚΙΛΗ ΣΤΟΑ= Κιμώνειο οικοδόμημα = α’ τύπος Στοάς

Είναι το πιο γνωστό οικοδόμημα της «Κιμώνιας» περιόδου & ένα από τα πλέον φημισμένα της αρχαίας Αθήνας . Το μεγαλύτερο μέρος της στοάς παραμένει θαμμένο κάτω από τα σύγχρονα σπίτια.ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Ανήκει στον πρώτο τύπο στοάς: εξωτερικά είχε αυστηρή δωρική πρόσοψη & έφερε στο εσωτερικό της ιωνική κιονοστοιχία. Το μεγαλύτερο τμήμα του κτηρίου ήταν από διαφορετικούς ασβεστόλιθους , αν και τα ιωνικά κιονοκρανα ήταν μαρμάρινα.Το ωραίο σχέδιο σε συνδυασμό με την προσεκτική κατασκευή την καθιστούν ένα από τα πλέον φροντισμένα δημόσια κτίρια της Αγοράς. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ:

Σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε στα θεμέλια το κτίριο χρονολογείται στο 460π.Χ.

ΘΕΣΗ: Απ’όλες τις στοές της Αθήνας, η Ποικίλη κατείχε την πιο προνομιακή θέση, κατά μήκος της βόρειας πλευράς της Αγοράς, με ανεμπόδιστη θέα προς την Οδό των Παναθηναίων & την Ακρόπολη.

Ο νότιος προσανατολισμός, που συνηθίζεται στις στοές, της επέτρεπε να επωφελείται από τον χαμηλό χειμωνιάτικο ήλιο & ο πίσω τοίχος της εμπόδιζε τους ψυχρούς βόρειους ανέμους.

ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Αρχικά, η στοά ονομαζόταν Πεισιανάκτειος, από τον Πεισιάνακτα που χρηματοδότησε την κατασκευή της & ο οποίος ίσως ήταν γαμπρός του Κίμωνα.Ωστόσο, λίγο αργότερα, το κτίριο διακοσμήθηκε με μεγάλες ζωγραφικές συνθέσεις, με αποτέλεσμα να επικρατήσει το όνομα Ποικίλη (πολύχρωμη), το οποίο εμφανίζεται ως επίσημο πλέον όνομα της στοάς στις επιγραφές του 4ου αι.π.Χ.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ: Υπάρχουν 2 απόψεις

1. ξύλινοι πίνακες καρφωμένοι στους τοίχους ( Camp)2. ζωγραφισμένες συνθέσεις απευθείας στους τοίχους

(Παπαχατζής)

Οι πηγές μπορούν να δικαιολογήσουν και τις 2 απόψεις. Εμείς ακολουθούμε την πρώτη βάσει μιας επιστολής του 398μ.Χ. του

1

Page 2: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

νεοπλατωνικού επισκόπου Κυρήνης Συνέσιου, όπου γράφει ότι ο ανθύπατος αφαίρεσε τους πίνακες από την Ποικίλη Στοά. Στα έργα αυτά αναφέρονται κατ’ επανάληψη οι αρχαίοι συγγραφείς. Ο Παυσανίας μάλιστα που τα είδε στη θέση τους μετά από 600χρόνια, τα περιγράφει με αρκετή λεπτομέρεια.

Τις ζωγραφικές συνθέσεις τις είχαν φιλοτεχνήσει πάνω σε μεγάλους ξύλινους πίνακες(σανίδες) οι πιο γνωστοί καλλιτέχνες της Αθήνας: ο Πολύγνωτος,

ο Μίκων & ίσως ο Πάναινος.

Οι πίνακες απεικόνιζαν πολεμικά κατορθώματα των Αθηναίων, μυθολογικά & ιστορικά:

τη μάχη τους εναντίον των Αμαζόνων = του Μίκωνα την άλωση της Τροίας = του Πολύγνωτου τη νίκη επί των Σπαρτιατών στην αργεία Οινόη & την πολύ

πιο φημισμένη αθηναική νίκη επί των Περσών στον Μαραθώνα.

ΧΑΛΚΙΝΕΣ ΑΣΠΙΔΕΣ: Εκτός από τις ζωγραφικές απεικονίσεις των αθηναικών κατορθωμάτων, η στοά φιλοξενούσε και τα πιο απτά ενθυμήματα των στρατιωτικών θριάμβων της πόλης, τα οποία επίσης είδε ο Παυσανίας: « Στην Ποικίλη, υπάρχουν ακόμα χάλκινες ασπίδες, ορισμένες από τις οποίες, σύμφωνα με επιγραφή που φέρουν, προέρχονται από τους Σκιωναίους & τους συμμάχους τους. Άλλες, που έχουν αλειφτεί με πίσσα για να μην τις καταστρέψει η σκουριά και ο χρόνος, λέγεται ότι προέρχονται από τους Λακεδαιμονίους που αιχμαλωτίστηκαν στη νήσο Σφακτηρία».

Οι Αθηναίοι κατέλαβαν την Σκιώνη της Χαλκιδικής το 421π.Χ

Η μάχη της Σφακτηρίας στη Πύλο το 425/4π.Χ. υπήρξε μια από τις σημαντικότερες αθηναικές επιτυχίες στον Πελοποννησιακό πόλεμο.

292 Σπαρτιάτες πιάστηκαν αιχμάλωτοι & οι «λακωνικές ασπίδες» τους ήταν από τα λαμπρότερα εκτιθέμενα λάφυρα.Mία ασπίδα, που φέρει στην περιφέρειά της ανάγλυφη ζώνη διακοσμημένη με πλοχμό, βρέθηκε σε δεξαμενή που είχε σφραγιστεί τον 3ο αι.π.Χ. και, μολονότι δεν περιλαμβανόταν όπως είναι φυσικό σ’εκείνες που είδε ο Παυσανίας, είναι βέβαιο ότι προέρχεται από την ίδια ομάδα. Αυτό φανερώνει η στικτή επιγραφή που φέρει στην κύρια όψη της: Ἀθηναῖοι από Λακεδαιμονίων ἐκ Πύλο.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΣΤΟΑΣ:

2

Page 3: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η στοά δεν χρησιμοποιήθηκε απλώς ως χώρος έκθεσης ζωγραφικών συνθέσεων & λαφύρων πολέμου, αλλά και για πολλές άλλες δραστηριότητες.Όπως φαίνεται, κάλυπτε γενικά τις ανάγκες των κατοίκων της πόλης, προσφέροντας προστασία από τις αντίξοες συνθήκες & έναν βολικό χώρο συνάντησης.

1. Επειδή ήταν από τις αρχαιότερες στοές και σε επίκαιρη θέση (στη συμβολή 2 δρόμων που οδηγούσαν στην Αγορά), επικράτησε να γίνεται σ’αυτήν η λεγόμενη «πρόρρησις» των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

2. Η Ποικίλη χρησιμοποιήθηκε επίσης και για συνεδριάσεις δικαστηρίων. Ο Δημοσθένης μνημονεύει μια δίκη που έγινε εκεί, ενώ επιγραφές του 4ου αι.π.Χ αναφέρονται σε δίκες με 500 ενόρκους. Σ’αυτήν δίκαζαν οι Τριάκοντα και είχαν επιβάλλει την θανατική ποινή σε 1.400πολίτες.

3. Καθημερινά χρησιμοποιείτο από διάφορες κατηγορίες ανθρώπων: ζογκλέρ, ζητιάνοι, ψαροπώλες, όσοι δηλ. χρειάζονταν κοινό για να ζήσουν. Το γνωρίζουμε από ρωμαικές πηγές και ίσως να συνέβαινε και στα κλασικά χρόνια.

4. Υπάρχουν μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες στη στοά δίδασκαν Κυνικοί & εκπρόσωποι άλλων φιλοσοφικών σχολών που δεν διευκρινίζονται. Ο φιλόσοφος Ζήνων προτιμούσε την Ποικίλη & συνατούσε εκεί συχνά τους μαθητές του.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος, συγγραφέας του 3 ου αι.μ.Χ . αιώνα, προσφέρει τη σαφέστερη μαρτυρία: « Ο Ζήνων συνήθιζε να δίνει τις διαλέξεις του στην Ποικίλη Στοά, η οποία ονομαζόταν και Πεισιανάκτειος, αλλά πήρε το όνομα Ποίκιλη από τις ζωγραφιές = του Πολυγνώτου…Οι άνθρωποι έρχονταν εδώ για να τον ακούσουν και για το λόγο αυτό ονομάστηκαν Στωικοί».

3

Page 4: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

2) Η ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΤΟΑ = 2) Η ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΤΟΑ = ΠΠ ερίκλειο οικοδόμημαερίκλειο οικοδόμημα

Βορειότερα της Στοάς του Ελευθερίου Διός ήταν το πρώτο δημόσιο οικοδόμημα της Αγοράς που συναντούσε όποιος ερχόταν από το Δίπυλο ακολουθώντας τον «Δρόμο».

ΤΑΥΤΙΣΗ: γίνεται από τον Παυσανία και 2 επιγραφέςΠαυσανίας:Παυσανίας: εισέρχεται στην Αγορά από την οδό των Παναθηναίων, που περνάει ακριβώς στα βόρεια της στοάς κ αναφέρει ότι « πρώτη δε είναι η Στοά που λέγεται Βασίλειος, όπου έχει την έδρα του ο βασιλεύς που διατηρεί την αρχή του, την ονομαζόμενη βασιλεία, επί ένα έτος.»2 βάσεις2 βάσεις, ακόμα in situ στα σκαλιά της στοάς, φέρουν αναθηματικές επιγραφές. Αναθέτες ήταν δύο, που υπηρέτησαν ως άρχοντες βασιλείς. Η μια είναι του 400π.Χ. περίπου και η άλλη ενός αιώνα αργότερα.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ:Αρκετά περίπλοκη, αφού:

τα αρχιτεκτονικά μέλη από τα θεμέλια( τμήματα κιόνων & δωρικής ζωφόρου) βάσει στυλιστικών στοιχείων , μας τοποθετούν χρονολογικά στα μέσα του 6ου αι.π.Χ.

η κεραμική κάτω από το δάπεδο, που πρέπει να ρίχτηκε όταν κατασκευάστηκε το κτίριο, μας τοποθετεί στο β’ τέταρτο του 5ου αι.π.Χ. (480-450π.Χ.)

το υλικό σε δεύτερη χρήση στα θεμέλια (2 κορμοί κιόνων) οδηγεί στη σκέψη ότι το κτίριο χτίστηκε μετά το 480/479π.Χ., οπότε τέτοιο υλικό πρέπει να υπήρχε άφθονο.

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι μάλλον υπήρχε προγενέστερο αρχαικό οικοδόμημα του τέλους του 6ου αι.π.Χ., όμοιο με το μεταγενέστερο Κλεισθένιο που καταστράφηκε από τους Πέρσες. Το κτήριο ανοικοδομήθηκε τον 5ο αι.π.Χ. Η Βασίλειος Στοά είναι το αρχαιότερο δωρικό μνημειώδες θρησκευτικό οικοδόμημα.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Ανήκει στον α’ εξελικτικό τύπο στοάς. Αν και είναι από τα πιο φημισμένα δημόσια οικοδομήματα, έχει μικρές διαστάσεις. Αρχικά ήταν ορθογώνια με τοίχους στη δυτική, βόρεια και νότια πλευρά της. Στην πρόσοψη στα ανατολικά είχε κιονοστοιχία από 8 δωρικούς κίονες. Η στοά έβλεπε προς την οδό των Παναθηναίων και στον κεντρικό χώρο της Αγοράς. Εσωτερικά, η στέγη στηριζόταν από 2 αρχικά, 4 αργότερα, πώρινους δωρικούς κίονες στον κατά μήκος άξονα της στοάς-αμφικλινής στέγη. Ως προς το υλικό, ήταν πώρινος ο στυλοβάτης, πώρινοι οι πλευρικοί τοίχοι, ισόδομοι ως πάνω. Ο δυτικός τοίχος ήταν από σκληρό ασβεστόλιθο.

4

Page 5: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η στέγη έφερε πήλινα κεραμίδια και ακρωτήρια. Χαμηλά μέσα στη στοά, κατά μήκος των 3 τοίχων υπήρχε χτιστό έδρανο, ένα μέρος του οποίου διατηρείται στην βόρεια πλευρά και είναι η μόνη που διατηρείται σε κάποιο ύψος.

O A ΡΧΩΝ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ( ΧΡΗΣΗ ΣΤΟΑΣ) Στη στοά είχε την έδρα του ο δεύτερος στην ιεραρχία της αθηναικής κυβέρνησης ο Άρχων Βασιλεύς , μαζί με τους δύο παρέδρους του. Ήταν υπεύθυνος για δίκες ασέβειας, ανθρωποκτονίας καθώς και θρησκευτικών ζητημάτων. Η Βασίλειος Στοά υπήρξε το σκηνικό μέσα στο οποίο διαδραματίστηκαν τα γεγονότα που οδήγησαν στη δίκη και θανατική καταδίκη του Σωκράτη. Όπως μαθαίνουμε από τον Πλάτωνα, ο οποίος μεαφέρει τα λόγια του ίδιου του Σωκράτη, αυτό που έγινε στη Στοά το 399π.Χ ήταν η έγκληση, δηλ. η προδικαστική έκθεση των επιχειρημάτων του κατηγόρου: « Μα τώρα πρέπει να παρουσιαστώ στη Στοά του Βασιλέως για να απαντήσω στην καταγγελία που μου έκανε ο Μέλητος» . Ο φιλόσοφος κατηγορήθηκε για ασέβεια, επειδή τάχα εισήγαγε νέους θεούς στην πόλη και διέφθειρε τους νέους της Αθήνας. Αυτές οι κατηγορίες άπτονταν θρησκευτικών ζητημάτων που ενέπιπταν στη δικαιοδοσία του Άρχοντος Βασιλέως. Αυτός άκουγε τα επιχειρήματα του κατηγόρου και, αν διαπίστωνε ότι ευσταθούσαν, συγκέντρωνε αποδεικτικά στοιχεία & παρέπεμπε την υπόθεση στο αρμόδιο δικαστήριο. Η ίδια η δίκη του Σωκράτη διεξήχθη σε κάποιο από τα δικαστήρια της πόλης, σε σημείο που δεν έχει ακόμα εντοπιστεί, ενώ η θανάτωσή του έγινε στο Δεσμωτήριο.

Σύμφωνα με τον Δημοσθένη μαθαίνουμε ότι , όταν γίνονταν οι συνεδριάσεις του δικαστηρίου χρησιμοποιούσαν « περισχόινισμα» , για να απομονώνονται οι άσχετοι με την δίκη. Έχουν βρεθεί 3 λίθοι με εντορμίες στο μετακιόνιο διάστημα, που μάλλον θα δέχονταν ξύλινους πεσσίσκους όπου θα στηριζόταν το σκοινί.

Ο θρησκευτικός και νομικός χαρακτήρας των αρμοδιοτήτων του Βασιλέως αντικατοπτρίζεται στα κινητά ευρήματα του ίδιου του κτηρίου. Η βάση ερμαικής στήλης στα σκαλιά της στοάς το 400π.Χ., σε ανάμνηση της θητείας του Άρχοντος Βασιλέως Ονησίππου, είναι ένα καλό παράδειγμα γιατί αναφέρει παράλληλα τους νικητές των δραματικών αγώνων που οργανώθηκαν στα Λήναια της ίδιας χρονιάς.Ο ΟΡΚΙΟΣ ΛΙΘΟΣ

Μπροστά από τη Στοά υπάρχει ακατέργαστη επιμήκες κομμάτι σκληρού ασβεστόλιθου με δουλεμένη μόνο την άνω του επιφάνεια, το οποίο δεν παρουσιάζει κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

5

Page 6: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Αυτό ταυτίστηκε με τον «λίθο», όπου από τις αρχαίες πηγές γνωρίζουμε ότι ορκίζονταν οι άρχοντες της Αθήνας ότι θα σέβονταν τους νόμους και βρισκόταν κοντά στην Βασίλειο Στοά.

Σύμφωνα με ένα χωρίο του Πολυδέυκη, οι άρχοντες ορκίζονταν πάνω στα «τόμια»(=γεννητικά όργανα του θυσιαζόμενου ζώου) & ομολογούσαν ότι δέχονταν να ξεκληριστεί η γενιά τους, αν γίνοντα επίορκοι.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, « Το σώμα των βουλευτών έδωσε κοινό όρκο πως θα διαφυλάξει τους νόμους του Σόλωνα, και καθένας από τους θεσμοθέτες ορκίστηκε χωριστά στην Αγορά μπροστά στο λίθο»

Είναι πιθανόν ότι ο «όρκιος λίθος» πηγαίνει πίσω ως την εποχή του Σόλωνα, ίσως και παλαιότερα. Αν κάτι τέτοιο ισχύει, αυτό σημαίνει ότι είναι ο παλαιότερος της στοάς και μπορεί να καθορίσει την θέση της.

Σύμφωνα με μια ελκυστική υπόθεση, ο λίθος είναι στην πραγματικότητα υπέρθυρο μυκηναικού θολωτού τάφου. Ο Αριστοτέλης έγραφε τον 4 ο αι.π.Χ ότι οι Αθηναίοι κατέγραψαν τους νόμους & τους έστησαν μπροστά από το κτήριο στα χρόνια του Σόλωνα: « ανέγραψαν τους νόμους σε κύρβεις , τους τοποθέτησαν στη Βασίλειο Στοά & ορκίστηκαν όλοι ότι θα τους τηρούν. Οι 9 άρχοντες, δίνοντας όρκο πάνω στο λίθο, διακήρυτταν ότι θα στήσουν χρυσό ανδριάντα αν παραβούν κάποιον από τους νόμους».

Προς τα τέλη του 5ου αι.π.Χ., μετά από αρκετές εναλλαγές δημοκρατικών & ολιγαρχικών κυβερνήσεων κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να κωδικοποιήσουν τους παλαιούς νόμους του Δράκοντα (7ος αι.π.Χ.) και του Σόλωνα (6ος αι.π.Χ.), να τους χαράξουν σε λίθινες στήλες & να τους εκθέσουν στη Στοά.

Ο ρήτορας Λυσίας κατηγορεί σε έναν λόγο του τον υπεύθυνο του έργου Νικόμαχο για υπερβολική καθυστέρηση. Τη νέα κωδικοποίηση των νόμων αναφέρει συχνά ο Ανδοκίδης.

Στα δύο άκρα της Στοάς προστέθηκε από μια πτέρυγα για να αυξηθεί ο διαθέσιμος προς έκθεση χώρος.

Οι πτέρυγες είχαν μορφή προστάσεως με κίονες, ανάμεσα στους οποίους στήθηκαν και άλλες στήλες, οπισθογραφικές (με χαραγμένες και τις δύο όψεις τους), για να μπορούν να διαβάζονται μέσα και έξω από τις πτέρυγες.

Έτσι, γύρω στο 400π.Χ., η Βασίλειος Στοά ήταν ο χώρος στον οποίο φυλασσόταν ένα επίσημο αντίγραφο των παλαιών νόμων της αθηναικής πολιτείας, χαραγμένο σε λίθινες στήλες & εκτεθειμένο σε δημόσια θέα, ώστε να μπορεί να το συμβουλεύεται κάθε πολίτης

6

Page 7: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Στο β’ μισό του 4 ου αι.π.Χ ., τοποθετήθηκε σε κεντρική θέση, μπροστά ακριβώς από τη Στοά, μια μεγάλη βάση από τέσσερα τετραγωνισμένα κομμάτια κογχυλιάτη λίθου.

Αυτά αποτελούσαν ασφαλώς θεμελίωση βάθρου που στήριζε κάποιο μεγάλο άγαλμα, ίσως εκείνο που βρέθηκε ενσωματωμένο σε βυζαντινό τοίχο ακριβώς από πάνω. Πρόκειται για άγαλμα υπερφυσικών διαστάσεων, κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο, το οποίο αναπαριστά γυναικεία μορφή με πτυχωτό ένδυμα. Σώζεται από το λαιμό μέχρι τα γόνατα & το αρχικό του ύψος υπολογίζεται γύρω στα 3μ. Πιθανότατα αποτελεί προσωποποίηση κάποιας αφηρημένης έννοιας , από εκείνες που ήταν δημοφιλείς κατά τον 4 ο αι.π.Χ.

Ειδικότερα, το άγαλμα έχει ερμηνευτεί είτε ως Θέμις (θεά της δικαιοσύνης) είτε ως Δημοκρατία, άγαλμα της οποίας γνωρίζουμε ότι υπήρχε στην Αγορά. Επειδή το συγκεκριμένο κτήριο είναι τόσο στενά συνδεδεμένο με τους νόμους που ρύθμιζαν την αθηναική δημοκρατία, η ερμηνεία του αγάλματος ως Θέμιδος φαίνεται πιο πιθανή.

3) Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΔΙΟΣ= Περίκλειο οικοδόμημα

Δίπλα ακριβώς στη Βασίλειο Στοά βρισκόταν η Στοά του Διός, που περιγράφεται από τον Παυσανία. Ο Παυσανίας κάνει την ταύτιση, αναφέροντας ένα μεγάλο κυκλικό βάθρο μπροστά, με επιγραφή στον Ελευθέριο Δία. Το βάθρο λειτουργούσε ως βάση για το άγαλμα του θεού. Χρονολογείται στα έτη 430-420π.Χ., από την κεραμική των θεμελίων.Άλλοι την χρονολογούν στα 440π.Χ ως έργο του Περικλή . Ωστόσο, ο Περικλής δεν έκανε έργα στην Αγορά.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:Είναι η πρώτη Στοά σχήματος Π στην Αγορά!! Η στοά ήταν ένα κομψό δωρικό οικοδόμημα με 2 προεξέχουσες πτέρυγες. Τα θεμέλια από πωρόλιθο και το χαμηλότερο νότιο σκαλοπάτι από γκρίζο μάρμαρο είναι ότι διατηρείται σήμερα in situ. Οι τοίχοι ήταν από αιγινήτικο πωρόλιθο. Η στοά είχε εσωτερική ιωνική κιονοστοιχία, με αράβδωτους κίονες & εξωτερική δωρική κιονοστοιχία. Έχουν βρεθεί 2 μαρμάρινες Νίκες: ακρωτήρια από τις εξωτερικές γωνίες των 2πτερυγίων. Η χρήση μορφών σε ακρωτήρια είναι

7

Page 8: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ιδιάζουσα και ίσως εξηγείται από το γεγονός ότι η Στοά του Δία είχε τόσο θρησκευτικό χαρακτήρα όσο και πολιτικό.

Η τεχνοτροπία των αρχιτεκτονικών λειψάνων και η κεραμική που βρέθηκε μέσα στην επίχωση της υποθεμελίωσης τοποθετούν την κατασκευή της στη δεκαετία 430-420π.Χ. Στην προσοψή της χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο, πράγμα ασυνήθιστο για τα περισσότερα κλασικά κτήρια γύρω από την πλατεία.

Η Στοά ήταν αφιερωμένη στον Ελευθέριο Δία και επομένως αποτελούσε οικοδόμημα θρησκευτικού χαρακτήρα, για το οποίο όμως δεν υιοθετήθηκε ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού, αλλά ο τύπος ενός συνηθισμένου κοσμικού οικοδομήματος.Η λατρεία του Ελευθερίου Διός υποτίθεται πως καθιερώθηκε μετά την τελευταία μάχη των Περσικών πολέμων, τη μάχη στις Πλαταιές, το 479π.Χ., όταν η κυρίως Ελλάδα απαλλάχθηκε οριστικά από την περσική απειλή.Ο Παυσανίας αναφέρει πως στη Στοά του Διός υπήρχαν τοιχογραφίες του Ευφράνορα, λίγο μετά το 362π.Χ., όπου παριστάνονταν :

1. οι 12 θεοί και ο Θησέας, 2. η Δημοκρατία και ο Δήμος στους βόρειους & νότιους

τοίχους, 3. ενώ στον δυτικό απεικονιζόταν η μάχη της Μαντίνειας. Ο Θησέας, η Δημοκρατία & ο Δήμος διαμορφώνουν το νόημα ότι « ο Θησέας έφερε στους Αθηναίους την πολιτική ισότητα» (Παυσανίας). Η προσωποποίηση του Δήμου & της Δημοκρατίας συνηθίζοταν ήδη από τα παλαιότερα. Γενικά, επρόκειτο για μια έκφραση πολιτικής προπαγάνδας. Τα περισσότερα αναθήματα που σχετίζονται με την Στοά

αφορούν την πόλη & την διατήρηση της ελευθερίας της (Ζεύς Ελευθέριος = αυτός που ελευθερώνει = χαρίζει την νίκη στους πολέμους).

Το σημαντικότερο απ’αυτά ήταν το άγαλμα του Ελευθερίου Διός, που αναφέρει ο Παυσανίας ότι ήταν μπροστά από την Στοά (ίσως πάνω σε ενεπίγραφο βάθρο).

Στη Στοά κρεμούσαν τις ασπίδες ανδρών, που είχαν πεθάνει υπερασπιζόμενοι την ελευθερία της Αθήνας. Κάποιες απ’αυτές τις πήραν οι στρατιώτες του Σύλλα το 86π.Χ.

Στα πρώιμα ρωμαικά χρόνια , η ΒΑ κλιτύς του Αγοραίου Κολωνού κόπηκε για να δημιουργηθεί χώρος για την επέκταση της στοάς. Στη δυτική πλευρά της Στοάς χτίζονται 2 ναισκόμορφα δωμάτια με ενδιάμεσο διαχωριστικό τοίχο & ξεχωριστη είσοδο στο καθένα, που ανοίχθηκε στη δυτική πλευρά της Στοάς.Στο πίσω μέρος του ενός βρέθηκε βάθρο για λατρευτικό άγαλμα. Τα 2 αυτά χτίζονται τον 1ο αι.π.Χ. για την κάλυψη των αναγκών της αυτοκρατορικής λατρείας: εκεί λατρέυονταν οι αυτοκράτορες σε σχέση με τον Ελευθέριο Δία. Τόσο ο Αύγουστος, όσο και ο

8

Page 9: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Ανδριανός έφεραν το επίθετο «Ελευθέριος». Και η Στοά και αυτό το παράρτημα καταστράφηκαν από τους Ερούλους.Κοντά στη Στοά του Ελευθερίου Διός, ο Παυσανίας είδε και τον ανδριάντα του αυτοκράτορα Ανδριανού, που ευεργέτησε ιδιαίτερα την πόλη των Αθηναίων.ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΟΑΣ Από τις ζωγραφικές συνθέσεις της Στοάς & από την συνήθεια να τοποθετούν ψηφίσματα μέσα ή μπροστά σ’αυτήν, φαίνεται πως δεν είχε πρακτικούς ή εμπορικούς σκοπούς. Εξυπηρετούσε τη δημόσια ζωή:

1. Ίσως ήταν η έδρα των 6 θεσμοθετών, ενός σώματος που δημιουργήθηκε γύρω στα μέσα του 7 ου αι.π.Χ , μετά την καθιέρωση των 3 ετησίων αρχόντων. Αποτελεί το αρχαιότερο παράδειγμα συλλογικής αρχής. Αναλάμβανε την καταγραφή και διαφύλαξη διατάξεων, που είχαν αποκτήσει ισχύ νόμου. Προέρχονταν από τους ευπατρίδες & ορίζονταν από τον Άρειο Πάγο, ενώ ίσως επικυρώνονταν από την Εκκλησία του Δήμου. Ο Βαλαβάνης θεωρεί ότι επρόκειτο για ένα προπαρασκευαστικό σώμα, που κατέθετε νομοσχέδια κατ’εντολή του λαού.

2. Είναι η μόνη Στοά με όνομα θεού & άγαλμά του, κάτι που πιθανόν προσδίδει θρησκευτικό χαρακτήρα στο οικοδόμημα.

3. Ήταν δημοφιλές σημείο για περιπάτους. Ο Ξενοφώντας & ο Πλάτωνας λένε ότι ο Σωκράτης συνατούσε εδώ τους φίλους του για συζήτηση, ή απλά για περίπατο.

4. Γενικά, σύχναζαν εδώ φιλόσοφοι, Εδώ κοιμόταν στο πιθάρι του και ο Διογένης: συνήθιζε να χρησιμοποιεί κάθε δημόσιο ή κοινόχρηστο χώρο για να περνάει τις μέρες και τις νύχτες του. Έλεγε, περιπαιχτικά, ότι οι Αθηναίοι έχτισαν την Στοά του Διός και το Πομπείο για να έχει και αυτός στέγη.

Η Γ’ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ(3ος – 1ος αι.π.Χ.)

Είναι η φάση της Ελληνιστικής αναμόρφωσης της Αγοράς. Ο 3ος αι.π.Χ. είναι αιώνας παρακμής. Τον 2 ο αι.π.Χ , η οικονομική ανάκαμψη της Αθήνας σε συνδυασμό με τις αγαθοεργίες των ελληνιστικών μοναρχιών , οδήγησαν σε αναζωογόνηση της οικοδομικής δραστηριότητας. Η Αθήνα έχει πάψει να είναι πολιτικό κέντρο, είναι όμως πολιτιστικό. Πολλοί ελληνιστικοί ηγεμόνες, όπως οι

9

Page 10: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Περγαμηνοί, χτίζουν για λόγους πολιτικής προπαγάνδας πολλά κτήρια, ιδίως στοές ιδιαίτερα ανεπτυγμένου τύπου ( διπλές σε ύψος, πλάτος κ.α.), όπως η Στοά του Αττάλου ή η Στοά του Ευμένους, που είναι ολόκληρη από περγαμηνό μάρμαρο & είναι το πρώτο προκατασκευασμένο οικοδόμημα στην Ακρόπολη.

Κατά την διάρκεια του β’ και γ’ τετάρτου του 2 ου αι.π.Χ. , το σχέδιο της Αγοράς αλλάζει κάτω από την επίδραση της Ελληνιστικής αντίληψης του χώρου, που θέλει τον ύπαιθρο χώρο σαφώς ορισμένο, τακτοποιημένο, να περιβάλλεται από στοές σε ορθογώνια διάταξη.

Χτίζονται:Στα ανατολικά: 1) η Στοά του Αττάλου, δώρο του βασιλιά της Περγάμου Αττάλου Β’ (159-138π.Χ.)Στα νότια:2) η Νότια Στοά ΙΙ και βορειότερα, 3)η Μέση Στοά. Η Νότια Στοά ΙΙ χτίστηκε σε άλλο άξονα από την Νότια Στοά Ι, τμήμα της οποίας γκρεμίστηκε. Για να ενοποιηθεί ο χώρος ανάμεσα στην Νότια Στοά ΙΙ και στην Μέση Στοά χτίστηκε το λεγόμενο 4) Ανατολικό οικοδόμημα.Στα δυτικά: γύρω στο 140π.Χ., χτίστηκε στην θέση του παλαιού Βουλευτηρίου 5) το Ελληνιστικό Μητρώο και με αυτό ολοκληρώθηκε ο εκσυγχρονισμός της Αγοράς.

Η ΝΟΤΙΑ ΣΤΟΑ Ι

Βρίσκεται στην νότια πλευρά της αγοράς κατά μήκος ενός αρχαίου δρόμου, που όριζε το νότιο άκρο της Αγοράς. Αυτός ο δρόμος με κατεύθυνση Α προς Δ, φαίνεται πως ήταν σημαντικό πέρασμα τουλάχιστον για την εποχή του Χαλκού. Λόγω απουσίας οποιασδήποτε αρχαίας μαρτυρίας σχετικά με το ονομά της αναφέρεται ως Νότια Στοά Ι για να διακριθεί από τη στοά των Ελληνιστικών χρόνων που κατέλαβε τον ίδιο περίπου χώρο.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ:Στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι.π.Χ. Το δυτικό τμήμα της κατεδαφίστηκε στα μέσα του 2ου αι.π.Χ. προκειμένου να χτιστεί η Νότια Στοά ΙΙ.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:Στην 3η εξελικτική μορφή της, η στοά είναι επιμήκης με 2 κιονοστοιχίες στην πρόσοψη και βόρειο προσανατολισμό. Η εξωτερική κιονοστοιχία είναι δωρική πυκνόστυλη με

10

Page 11: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

αράβδωτους κίονες, η εσωτερική είναι ιωνική αραιόστυλη. Μια σειρά 15 δωματίων εκτείνονταν στην πίσω πλευρά της στοάς.Όσον αφορά το υλικό, ο πίσω νότιος τοίχος είναι λίθινος, γιατί παράλληλα λειτουργούσε και ως αναλημματικός τοίχος του δρόμου. Οι εσωτερικοί τοίχοι, καθώς και άλλοι εξωτερικοί, είχαν πώρινο τοιχοβάτη και πλίνθινη ανωδομή. Οι κιονοστοιχίες ήταν κ αυτές πώρινες.

Τα δωμάτια ήταν περίπου ίδια σε μέγεθος, περίπου τετράγωνα, με δάπεδα από πατημένο πηλό. Είχαν όλα πρόσβαση από την κιονοστοιχία εκτός από το μεσαίο, το οποίο είχε πρόσβαση από έναν προθάλαμο στα ανατολικά του. Όλα τα δωμάτια είχαν έκκεντρα τοποθετημένη την είσοδο (χώροι εστίασης), ώστε να είναι δυνατή η τοποθέτηση ανακλίντρων με ίδιο μέγεθος. Τα δωμάτια της Νότιας στοάς χωρούσαν 7 ανάκλιντρα.

Η διαρρύθμιση του μεσαίου δωματίου θυμίζει τους «ανδρώνες» , δηλ. τους χώρους όπου δειπνούσαν οι άντρες, σε σύγχρονα σπίτια στην Όλυνθο. Ένα από τα δωμάτια είχε διαμορφωμένο δάπεδο, ώστε να στηρίζονται τα ξύλινα ανάκλιντρα (χαρακτηριστικό των χώρων σίτισης των κλασικών χρόνων). Σε κάποια από τα δωμάτια έχουν βρεθεί στάχτες που σημαίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιούσαν φωτιά για να μαγειρεύουν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα από τα δωμάτια διέθετε το περιμετρικό χαμηλό κτιστό βάθρο πάνω στο οποίο πατούσαν οι κλίνες. Αυτό ήταν απαραίτητο για να προφυλάσσονται τα ξύλινα πόδια τους από τα νερά που χρησιμοποιούνταν για τον καθαρισμό του δαπέδου μετά από κάθε γεύμα.

Επειδή ως γνωστόν, οι Βουλευτές κ οι Άρχοντες σιτίζονταν με δαπάνη του κράτους, διατυπώθηκε μια άποψη το 1930-τότε που η Νότια Στοά Ι ήρθε στο φώς- σύμφωνα με την οποία το κτήριο στέγαζε τα γραφεία κάποιων διοικητικών οργάνων από τα δεκάδες που εμπλέκονταν στην καθημερινή διακυβέρνηση της πόλης.Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε από μια επιγραφή, που βρέθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση, ώστε διατηρούσε ακόμα το κόκκινο χρώμα. Το κείμενο αναφέρεται στους Μετρονόμους (= επόπτες των δημόσιων μέτρων κ σταθμών). Στην επιγραφή αναφέρονται τα ονόματα των 5 Μετρονόμων και των 2 γραμματέων (ενός κληρωτού κ ενός αιρετού), δηλ. σύνολο 7 ανδρών.Τόσοι ακριβώς μπορούσαν να γευματίσουν σε ένα από τα δωμάτια της Στοάς. Φαίνεται λοιπόν ότι η Νότια Στοά Ι αποτελούσε ένα από τα δημόσια οικοδομήματα της Αθήνας στο οποίο διεξάγονταν εμπορικές πράξεις κ παράλληλα στεγάζονταν οι αξιωματούχοι, που ήταν

11

Page 12: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

άμεσα επιφορτισμένοι με τον έλεγχο της εμπορικής ζωής της πόλης.

ΧΡΗΣΗ:

Σ’ένα από τα δωμάτια βρέθηκε μια επιγραφή του 221/220π.Χ. Αναφέρεται στην διαδικασία παράδοσης επίσημων μέτρων & σταθμών από τους Μετρονόμους μιας χρονιάς στους διαδόχους τους, του επόμενου έτους. Αναφέρονται τα ονόματα των 5 Μετρονόμων και των 2γραμματέων τους. Ίσως η Νότια στοά Ι να ήταν η έδρα των Μετρονόμων.Στη Στοά θα έτρωγαν σε κοινές συνεστιάσεις. Δεν ξέρουμε αν η Στοά είχε κάποια άλλη ονομασία.Στο εσωτερικό της βρέθηκαν γύρω στα 240 χάλκινα νομίσματα.Ο μεγάλος αυτός αριθμός υποδηλώνει ότι η Στοά μάλλον είχε εμπορικό χαρακτήρα.Ίσως φιλοξενούνταν εδώ οι εγκαταστάσεις των τραπεζιτών.Σε μικρή απόσταση βρισκόταν το Νομισματοκοπείο, όπου παράγονταν τα χάλκινα αθηναικά νομίσματα.

ΤΟ «ΝΟΤΙΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ»Διαμορφώθηκε στην νότια πλευρά της Αγοράς, στο β’ και γ’ τέταρτο του

2ου αι.π.Χ., με την κατασκευή (κατά χρονολογική σειρά) της Μέσης στοάς, του Ανατολικού οικοδομήματος και της Νότιας Στοάς ΙΙ. Το νέο αυτό συγκρότημα κτηρίων ενσωμάτωσε στην ΝΔ γωνία, το κτήριο του 6ου αι.π.Χ. που έχει ταυτιστεί με την Ηλιαία.Η λειτουργία του «Νοτίου τετραγώνου» είναι προβληματική, γιατί δεν έχουν βρεθεί επιγραφές ή άλλα σίγουρα στοιχεία. Υπάρχουν πολλές υποθέσεις :1) ότι είναι ιερό (μη δεκτή)2) η εσωτερική αυλή αποδόθηκε στο γυμνάσιο του Πτολεμαίου (μη δεκτή)3)ότι είναι εμπορικό κέντροΟ H.Thompson το χαρακτηρίζει ως δικαστήρια.Το γεγονός ότι στο «Νότιο τετράγωνο» είναι ενσωματωμένη η Ηλιαία, αν όντως είναι αυτή, δεν αποδεικνύει από μόνο του τίποτα. Το «Νότιο τετράγωνο», όμως, χτίστηκε την εποχή που τα παλιά δικαστήρια στην ΒΑ πλευρά της Αγοράς εγκαταλείφθηκαν, προκειμένου να χτιστεί η στοά του Αττάλου.

Ο Βαλαβάνης θεωρεί ότι ήταν εμπορική Αγορά, γιατί έχουν βρεθεί πολλά νομίσματα και γιατί ο χαρακτήρας του Ανατολικού οικοδομήματος είναι έδρα αργυραμοιβών και τέλος, γιατί το Αργυροκοπείο βρισκόταν στα ΝΔ του

12

Page 13: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

«Νοτίου τετραγώνου». Εδώ,θα συγκεντρώνονταν στα Ελληνιστικά χρόνια ο εμπορικός χαρακτήρας της Αγοράς (στα ρωμαικά χρόνια, το εμπορικό κέντρο μεταφέρεται στην ρωμαική Αγορά).

Η Νότια Στοά Ι αντικαταστάθηκε από ένα μεγάλο συγκρότημα από 3 Στοές, που περιέκλειαν έναν ελεύθερο χώρο σαν αυλή, κατάλληλο για ποικίλες δραστηριότητες: 1) Νότια Στοά ΙΙ 2) Μεσαία Στοά κ 3) Ανατολική Στοά !!

ΝΟΤΙΑ ΣΤΟΑ ΙΙ

Είναι παράλληλη προς την Μέση Στοά κ χρονολογείται στον 2ο αι.π.Χ. Η Νότια Στοά ΙΙ αντικατέστησε με ελαφρώς διαφορετικό προσανατολισμό και σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο, την παλιά Νότια Στοά Ι, η οποία κατεδαφίστηκε μετά από 270 περίπου χρόνια για να δημιουργηθεί χώρος για το καινούριο κτήριο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:Η Νότια Στοά ΙΙ ήταν και αυτή δωρικού ρύθμου, με μια μόνο κιονοστοιχία , χωρίς δωμάτια στο βάθος. Στον πίσω τοίχο της χτίστηκε μια μικρή κρήνη, η οποία δεχόταν νερό από τον μεγάλο αγωγό που τροφοδοτούσε και τη Νοτιοδυτική Κρήνη .

Είναι μια απλή δωρική στοά , με μονή δωρική κιονοστοιχία, ανοιχτή προς Βορρά, με 30 κίονες. Ο πίσω τοίχος είναι από μεγάλους ασβεστόλιθους. Κοντά στο μέσο του υπήρχε κόγχη για μια κρήνη από υδραυλικό κονίαμα, με υδρορροή σε μορφή λεοντοκεφαλής . Μέσω αυτής έπαιρνε νερό από τον μεγάλο λίθινο αγωγό κάτω από τον δρόμο στα νότια της Στοάς. Η πρόσοψη της Στοάς, με σκαλιά, κίονες & επιστύλιο, ήταν από οικοδομικό υλικό παρμένο από το «τετράγωνο περιστύλιο», που βρισκόταν στην ΒΑ γωνία της Αγοράς και γκρεμίστηκε για να χτιστεί η Στοά του Αττάλου. Έχουν βρεθεί χαραγμένα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου στην επιφάνεια των σκαλιών στα ανατολικά. Από ένα γράμμα ανάμεσα σε 2 κίονες, υπολόγιζαν τις καμπυλώσεις της κιονοστοιχίας.

Η Νότια Στοά ΙΙ καταστράφηκε κατά την επιδρομή του Σύλλα το 86π.Χ.

Στον 1 ο και πρώιμο 2 ο αι.μ.Χ. στην ερημωμένη θέση της αναπτύχθηκαν βιοτεχνικά εργαστήρια. Έχουν βρεθεί μεγάλες

13

Page 14: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ποσότητες σκωρίας από χυτήριο σιδήρου, καθώς και λατύπη από την κατεργασία μαρμάρου.Αργότερα, στον 2ο αι.μ.Χ., ίσως στην εποχή του Αδριανού (117-138μ.Χ.), οι βιοτέχνες διώχθηκαν και η περιοχή καθαρίστηκε. Την ίδια εποχή ο πίσω τοίχος της Στοάς ξαναχτίστηκε με μια ενίσχυση κονιάματος. Παραταύτα δεν υπάρχει λόγος να πιστέψουμε ότι η στοά ξαναχτίστηκε ποτέ. Ο πίσω τοίχος χτίστηκε για να υποστηρίξει ένα υδραγωγείο. Η δυτική της πλευρά εφάπτονταν στο κτήριο του 6 ου αι.π.Χ., που έχει ταυτιστεί με την Ηλιαία.

Η ΜΕΣΗ ΣΤΟΑ = α’ μισό 2ου αι.π.Χ

Ίσως είναι το πρωιμότερο κ μεγαλύτερο οικοδόμημα της γ’φάσης της Αγοράς.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: έχει μήκος 147m(30m μεγαλύτερο από την Στοά του Αττάλου).Μια τοπική ιδιορρυθμία είναι ότι δεν έχει τοίχους για να διευκολύνεται η διέλευση αφού χώριζε την Αγορά στα 2.Όταν χτίστηκε το Ωδείο του Αγρίππα, η πρόσβαση σε αυτό γινόταν μέσω αυτής της Στοάς.

160 Αράβδωτοι Δωρικοί Κίονες υψώνονταν και στις 4-πλευρές του κτηρίου, ενώ στη μέση και κατά μήκος υπήρχε μια σειρά Ιωνικών.

Τελευταίες παρατηρήσεις βεβαίωσαν ότι το οικοδόμημα έβλεπε προς Ν., ενώ οι Στοές στις άλλες 3 πλευρές έκλειναν με ψηλά διατειχίσματα.

Υπήρχε και εσωτερική κιονοστοιχία με 23 μάλλον ιωνικούς κίονες κ με ενδιάμεσα θωράκια σε ύψος 2/3 των κιόνων. Ενδείξεις για την ύπαρξη θωρακίων είναι κάποια λαξεύματα στο πλαί των κιόνων. Θωράκια πρέπει να υπήρχαν και σε αρκετά μεγάλο τμήμα της εξωτερικής κιονοστοιχίας.

Η Στοά ίσως ήταν χορηγία του ελληνιστικού ηγεμόνα του Πόντου, Φαρνάκη . Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες προσπαθούν αυτή την εποχή να δείξουν την ευγνωμοσύνη στην πόλη τους αλλά και να διατηρήσουν καλές σχέσεις με την Αθήνα ( πολιτική προπαγάνδα) . Οι Περγαμηνοί βασιλείς θεωρούσαν την Πέργαμο ως διάδοχο της Αθηναικής δημοκρατίας.

Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΣΤΟΑ

Προς τα Α. η Νότια Στοά ΙΙ και η Μέση Στοά ενώνονταν από μια μικρότερη, χτισμένη εγκάρσια, τη λεγόμενη Ανατολική Στοά.

14

Page 15: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Ήταν και αυτή διπλή και χωριζόταν κατά μήκος από τοίχο σε 2 τμήματα.Το ανατολικό που έβλεπε στη Παναθηναική Οδό (ήταν ενιαίο) και οι ανασκαφικές ενδείξεις οδήγησαν στην υπόθεση ότι στέγαζε τα τραπέζια αργυραμοιβών.

Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΑΤΤΑΛΟΥ

Το πλεόν εντυπωσιακό από τα κτήρια της Αγοράς του 2ου αι.π.Χ. χτίστηκε στην ανατολική πλευρά της πλατείας από τον Άτταλο Β’, που βασίλευσε στην Πέργαμο από το 159 έως το 138π.Χ. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της Αγοράς και μαζί με την βιβλιοθήκη του Πανταίνου ορίζει το ανατολικό της όριο. Είναι κάθετη προς τη Μέση Στοά με την οδό των Παναθηναίων να περνά ανάμεσά τους, με κατεύθυνση ΝΑ προς ΒΔ. Χρονολογείται στα μέσα του 2 ου αι.π.Χ.

ΤΑΥΤΙΣΗ: γίνεται από τον Αθήναιο, την μόνη πηγή που αναφέρει ότι βρισκόταν στην Αγορά. Βρέθηκε, όμως, τμήμα του επιστυλίου του 1 ου ορόφου του κτηρίου που φέρει επιγραφή, από την οποία μαθαίνουμε το όνομα του δωρητή της Στοάς: «Ο βασιλιάς Άτταλος, γιός του βασιλιά Αττάλου και της βασίλισσας Απολλωνίδας, έχτισε τη στοά για το δήμο των Αθηναίων».

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: ήταν μια μεγάλη διώροφη Στοά από μάρμαρο & ασβεστόλιθο, που είχε μήκος περίπου 116μ, πλάτος 20μ. & ύψος 11,5μ. Η πρόσοψη βρίσκεται στα δυτικά.

Το ισόγειο έφερε διπλή κιονοστοιχία με 21 δωμάτια στο βάθος και η ίδια διάταξη επαναλαμβανόταν στον όροφο. Έτσι, η συγκεκριμένη Στοά αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο στάδιο εξέλιξης του σημαντικού αυτού αρχιτεκτονικού τύπου.

Α’όροφος: υπάρχει εξωτερική κιονοστοιχία με 45 δωρικούς κίονες, αράβδωτους μέχρι το 1/3 του ύψους τους. Αντί για ακμές, έχουν ταινίες. Αυτήν την εποχή υπάρχει ανάμειξη των ρυθμών. Η εσωτερική κιονοστοιχία έχει 22 ιωνικούς αράβδωτους κίονες, με χαμηλό εχίνο και ευθύγραμμη παρειά.

Β’όροφος: εξωτερικά, έχουμε 45 διπλούς κιονίσκους (προβαθμίδα των βυζαντινών αμφικιονίσκων) με ιωνικά κιονόκρανα, που έκλειναν με ενδιάμεσα θωράκια στο 1/3 του ύψους των κιόνων. Εσωτερικά υπάρχουν 22 κίονες με περγαμηνά κιονόκρανα (αντιγραφή φοινικοφύλλων από τα αιγυπτιακά

15

Page 16: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

κιονόκρανα). Τα εσωτερικά μεταξόνια είναι διπλάσια από τα εξωτερικά.

Όσον αφορά το υλικό έχουμε κροκαλοπαγή λίθο στα θεμέλια, λευκό πεντελικό μάρμαρο για τις κιονοστοιχίες, γκριζογάλανο μάρμαρο Υμηττού κ πειραικός ασβεστόλιθος.

Τα δωμάτια φωτίζονταν από θυραία ανοίγματα. Στον πίσω τοίχο, απέναντι από τις θύρες, υπήρχαν μικρά παράθυρα, μόνο για τον αερισμό του χώρου.Η πρόσβαση στον 2 ο όροφο γινόταν από εξωτερικές σκάλες .

Κατά μήκος της πρόσοψης της Στοάς υπήρχε κρηπίδα , στο ύψος της ευθυντηρίας, λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους προς τα Β . Συγκρατιόταν από αναλημματικό τοίχο.Η κρηπίδα ύψωνε την Στοά & δημιουργούσε αρκετό ελεύθερο χώρο μπροστά της. Έχουν βρεθεί ίχνη κυκλικής κρήνης στο Ν. άκρο της Στοάς. Στην θέση της έχει γίνει μια σύγχρονη. Η εναλλαγή διαφορετικών υλικών, οι φωτοσκιάσεις, οι διαφορετικοί ρυθμοί δίνουν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα.

ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣΤα 42 δωμάτια ήταν καταστήματα: η Στοά υπήρξε ο πρόδρομος των σημερινών εμπορικών κέντρων, στα οποία στεγάζεται μεγάλος αριθμός καταστημάτων. Τα καταστήματα νοικιάζονταν προφανώς από το κράτος σε ιδιώτες & τα έσοδα θα αρκούσαν για τη συντήρηση του κτηρίου, αφήνοντας και κάποιο πλεόνασμα.

Στη Στοά χρησιμοποιήθηκαν κίονες δωρικού & ιωνικού ρυθμού, αλλά και μια μορφή περγαμηνού κιονοκράνου που αποτελούσε παραλλαγή του αιγυπτιακού φοινικόμορφου τύπου .

Σε σχέση με τα περισσότερα κτήρια της Κλασικής εποχής, εδώ, τα μετακιόνια διαστήματα είναι μεγαλύτερα.

Ο κάθε κίονας βρίσκεται κάτω από κάθε τρίτο τρίγλυφο της ζωφόρου αντί κάτω από κάθε δεύτερο τρίγλυφο. Αυτό έγινε ασφαλώς για να διευκολύνεται η πρόσβαση μεγάλου αριθμού ανθρώπων στο κτήριο, πράγμα που δεν συνέβαινε στους ναούς, στους οποίους οι κίονες είναι τοποθετημένοι αρκετά κοντά.

Η μεγάλη κυκλοφορία στη Στοά ήταν, εξάλλου, η αιτία που αφέθηκαν αράβδωτοι μέχρι το 1/3 του ύψους τους οι κίονες της εξωτερικής κιονοστοιχίας, καθώς ήταν σίγουρο ότι θα φθείρονταν και θα απολεπίζονταν από την κίνηση ανθρώπων και εμπορευμάτων μέσα & έξω από το κτήριο. Οι εσωτερικοί κίονες δεν

16

Page 17: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ραβδώθηκαν, επειδή η θέση τους δεν επέτρεπε το εντυπωσιακό παιχνίδι φωτός και σκιάς στις ραβδώσεις.

Η Στοά παρέμεινε στη θέση της επί 400χρόνια και καταστράφηκε από τους Ερούλους το 267μ.Χ.

ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΣΤΟΑΣ ( Βαλαβάνης ): σύμφωνα με τον χάρτη της Βενετίας (1964),σε μια αναστήλωση: 1)πρέπει να χρησιμοποιείται το ίδιο υλικό2) όταν χρησιμοποιείται νεώτερο υλικό, πρέπει να προέρχεται από την ίδια πηγή

Στην ανακατασκευή της Στοάς, που έγινε στο διάστημα (1952-1956), χρησιμοποιήθηκαν για τα ορατά μέρη υλικά όμοια με τα αυθεντικά & αρκετή ποσότητα ενισχυμένου με σίδερο σκυροδέματος για τα υπόλοιπα.Στο κτήριο υπάρχει μόνο ένα λάθος. Επειδή δεν σώθηκε το ρύγχος καμιάς λεοντοκεφαλής-υδρορροής , οι καινούριες κατασκευάστηκαν από λάθος χωρίς γλώσσα με αποτέλεσμα το νερό της βροχής να πέφτει στα σκαλοπάτια αντί στο ρείθρο που θα τα απομάκρυνε από το κτήριο.

Αν εξαιρέσουμε αυτό το λάθος, η Στοά του Αττάλου αποτελεί ακριβές αντίγραφο του αρχικού οικοδομήματος, το οποίο προσφέρει στον επισκέπτη την αίσθηση του φωτός, της σκιάς, του χώρου και της ατμόσφαιρας μιας αρχαία Στοάς.

Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΕΥΜΕΝΟΥΣ

Δωρητής της Στοάς: Ευμένης (197-159π.Χ.), Περγαμηνός βασιλιάς, αδερφός του Αττάλου Β’. Η Στοά ανατέθηκε από τον Ευμένη ως πρόσκτισμα του Διονυσιακού θεάτρου.

ΘΕΣΗ: Βρίσκεται στα Δ. του Διονυσιακού Θεάτρου, ακριβώς Α. από το Ωδείο του Ηρώδου Αττικού, κατά μήκος του Περιπάτου.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Πρόκειται για μια 2-οροφη στοά μήκους 163μ.

17

Page 18: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η Στοά αυτή μοιάζει εκπληκτικά με τη Στοά του Αττάλου είναι όπως φαίνεται δώρο του βασιλιά της Περγάμου, Ευμένη του Β’ στους Αθηναίους.

Στην πρόσοψη είχε μια σειρά από 64 Δωρικούς κίονες. Υπήρχε επίσης εσωτερική κιονοστοιχία 32 Ιωνικών κιόνων ,

αλλά είχε και 2 ο όροφο με Ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη και πιο μέσα κίονες του Περγαμηνού τύπου. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες με την Στοά του Αττάλου, όμως αυτή δεν έχει καταστήματα αφού προορίζεται για άλλη χρήση.

Στις άκρες του οικοδομήματος, κλίμακες οδηγούσαν στον επάνω όροφο.

Όταν χτίστηκε το Ωδείο του Ηρώδη Αττικού μετά από 3 αιώνες, η Στοά συνδέθηκε τόσο στενά με αυτό, ώστε να δημιουργείται η εντύπωση πως η Στοά δεν έγινε χάρη του Θεάτρου αλλά του Ωδείου.Η χρήση της συνεχίστηκε μέχρι τον 3ο αι.μ.Χ., οπότε κατεδαφίστηκε για να χρησιμοποιηθεί το οικοδομικό της υλικό στην ανέγερση του Βαλεριάνειου τείχους.Έχουν απομείνει λίγα αρχιτεκτονικά μέλη και από το ίδιο το κτήριο τα θεμέλια και ένα μέρος της ράχης του, που διατηρεί ορθοστάτες από Υμήττιο μάρμαρο.

Πίσω όμως από τους ορθοστάτες, σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση ένας μεγάλος αναλημματικός τοίχος με τόξα, που χτίστηκε ταυτόχρονα για τη συγκράτηση των χωμάτων πίσω από τη Στοά, όπου το έδαφος βρίσκεται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο. Από εκεί επάνω περνούσε και η συνέχεια του Περίπατου.

2ο) ΠΑΛΑΙΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ & ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΩΟΥ

18

Page 19: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ

Σε επιγραφές συναντάμε την φράση « εν τω Μητρώω» από τον 4 ο αι.π.Χ., αν και τότε δεν υπήρχε ακόμα το ελληνιστικό Μητρώο.

Έτσι, διαπιστώθηκε ότι κάτω από το ελληνιστικό Μητρώο υπάρχουν τα θεμέλια ενός ευρύχωρου τετράγωνου κτίσματος. Οι διαστάσεις του και ότι εκεί δίπλα χτίστηκε το νέο, επιτρέπουν την εικασία πως αποτέλεσε το πρώτο χτιστό και στεγασμένο Βουλευτήριο για την συνεδρίαση της Βουλής των 500, της πρώτης μετά την έξωση των τυράννων από την Αθηναική δημοκρατία.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: Χρονολογείται γύρω στο 500π.Χ., δηλ. είναι ένα Κλεισθένιο έργο όταν μπόρεσε να οργανωθεί η Βουλή των 500 και να εδραιωθεί η Αθηναική δημοκρατία.Έξωση Ιππία: 511/510 π.ΧΜεταρρυθμίσεις Κλεισθένη: 508/507 π.Χ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Βασίζεται σε ίχνη κάτω από το νότιο τμήμα του κατόπιν Μητρώου. Ως προς το υλικό, έχουμε ασβεστολιθικά θεμέλια κατά το πολυγωνικό σύστημα με πολύ υλικό σε δεύτερη χρήση. Δεν σώζονται πολλά από την ανωδομή.

Το κτήριο χωριζόταν σε 2 αίθουσες με χαμηλούς «δρυφάκτους», δηλ.χαμηλά κι γκλιδώματα που άφηναν στη μέση θύρα προς την αίθουσα. Το ίδιο χώρισμα με δρυφάκτους υπήρχε και στο μεταγενέστερο Νέο Βουλευτήριο, με εισόδους στα πλάγια και πιθανώς και στην μέση.

Είχε τετράγωνη κάτοψη κ η προσοψή του έβλεπε στον Νότο. Η κύρια αίθουσα διέθετε 5 κίονες για τη στήριξη της οροφής, αλλά ίχνη εσωτερικής διαίρεσης του χώρου δεν έχουν βρεθεί.

Σε απόσταση 6m περίπου από το νότιο τοίχο, υπάρχει θεμελίωση από τοίχο παράλληλο προς αυτόν που δημιουργούσε έναν επιμήκη προθάλαμο. Στον προθάλαμο παρακολουθούσαν τις συνεδριάσεις οι πολίτες που δεν ήταν βουλευτές, κατά κανόνα όταν η Βουλή συγκαλείτο ως ποινικό δικαστήριο, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις.

500 βουλευτές, 50 από καθεμιά από τις 10φυλές, αντικατέστησαν την παλαιότερη Βουλή των Τετρακοσίων.

Οι βουλευτές κάθονταν σε σειρές εδωλίων σχήματος Π που βρίσκονταν στη Β.αίθουσα. Στη νότια μπορούσαν να στέκονται και να παρακολουθούν τις συνεδριάσεις οι πολίτες που δεν ήταν βουλευτές. Πιστεύεται ότι μέσα στο κτήριο αυτό βρισκόταν το άγαλμα της Μητέρας των Θεών , που αργότερα μεταφέρθηκε στο Μητρώο και αποδιδόταν στον Φειδία , αλλά σήμερα αποδίδεται στον Αγοράκριτο .

Κοντά στη Β.Α. γωνία του Μητρώου είναι σήμερα στημένος ένας ακέφαλος ανδριάντας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού, που όπως φαίνεται στην αρχαιότητα είχε χρησιμοποιηθεί ως κάλυμμα του αγωγού που περνά μπροστά από τη

19

Page 20: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

δυτική πλευρά της Αγοράς. Ο αγωγός αυτός που χρονολογείται στις αρχές του 5 ου αι.π.Χ. αποχέτευε τα νερά της Αγοράς που κατέβαιναν από τους γύρω λόφους.

Τα μέλη της νέας Βουλής εκλέγονταν με κλήρο & υπηρετούσαν για 1 έτος, κατά τη διάρκεια του οποίου συνεδρίαζαν κάθε μέρα, εκτός εορτών στο Βουλευτήριο.Κύρια αρμοδιότητα των βουλετών ήταν η επεξεργασία νομοθετικών κειμένων, τα οποία στη συνέχεια παρουσίαζαν στην Εκκλησία του Δήμου για επικύρωση.

Η χρονολόγηση του κτιρίου είναι δύσκολη. Οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν την οικοδόμησή του γύρω στο 500π.Χ., αν και πρόσφατα προτάθηκε πρωιμότερη χρονολόγηση.

Από τον Μiller, ερευνητή, αμφισβητείται η ύπαρξη του Παλαιού Βουλευτηρίου. Βλέπει σ’αυτό ένα τριμερές οικοδόμημα, ένα παλαιότερο Μητρώο, με πρόσοψη στην Αγορά.

ΤΟ ΝΕΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ415-406π.Χ: Χτίστηκε ένα νέο Βουλευτήριο ακριβώς στα δυτικά του παλιού. Δεν είναι σαφές ποια ανάγκη οδήγησε στην ανοικοδόμηση του νέου κτηρίου & τα λιγοστά λείψανα δεν μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα πλεονεκτήματα που προσέφερε σε σχέση με το παλιό, το οποίο παρέμενε ακόμα στη θέση του.

Το καινούριο κτήριο είχε ορθογώνια κάτοψη, με διαστάσεις 16μ. από Ανατολή προς Δύση και 22μ. από Βορρά προς Νότο.

Σήμερα σώζονται μόνο μερικές λιθόπλινθοι από τις κατώτατες σειρές της θεμελίωσης, και η διάταξη των εδωλίων στο εσωτερικό του μπορεί να αποκατασταθεί με διάφορους τρόπους.Πιθανότερο είναι οι βουλευτές να κάθονταν σε απλούς ξύλινους πάγκους βλέποντας προς Νότο.

Ο Παυσανίας περιέγραψε αυτό το κτήριο & τον εξοπλισμό του ως εξής: Εκεί κοντά βρίσκεται το βουλευτήριο των λεγόμενων « πεντακοσίων», οι οποίοι κατέχουν το βουλευτικό αξίωμα στην Αθήνα επί ένα χρόνο. Μέσα σ’αυτό υπάρχει ξόανο του Διός Βουλαίου, άγαλμα του Απόλλωνα που είναι έργο του Πεισία & άγαλμα του Δήμου, έργο του Λύσωνα».

Η Βουλή συνεδρίαζε κάθε μέρα εκτός εορτών κ ήταν ένα από τα νομοθετικά σώματα που συγκαλούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το άλλο, η Εκκλησία του Δήμου, αποτελούνταν από το σύνολο των πολιτών & συνεδρίαζε κάθε δέκα μέρες περίπου, για να επικυρώσει τα ψηφίσματα που εισηγούνταν η Βουλή.

Σημείο συνάντησης των πολιτών ήσαν η Πνύκα, στις πλαγιές του λόφου που βρίσκεται περ. 400μ. νοτιοδυτικά της Αγοράς.Η αμοιβαία ευθύνη των 2 οργάνων αντανακλάται στα επίσημα αθηναικά ψηφίσματα, που αρχίζουν πάντα με τη φράση: « Έδοξε τη βουλή και τω δήμω..»

ΤΟ ΜΗΤΡΩΟ

20

Page 21: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Στα βόρεια του Παλαιού Βουλευτηρίου υπήρχε ένας μικρός αρχαικός ναός, αφιερωμένος προφανώς στη Μητέρα των Θεών, που πυρπολήθηκε από τους Πέρσες. Η θεότητα αυτή είχε εισαχθεί αρκετά νωρίς στην Αθήνα από τη Φρυγία και είχε συσχετιστεί από τους Αθηναίους με τη Ρέα. Ο ναός δεν ανοικοδομήθηκε ποτέ, αλλά η λατρεία της θεάς στεγάστηκε στο Παλαιό Βουλευτήριο: « Από τους Φιλιππικούς μαθαίνουμε ότι σ’ένα τμήμα του Βουλευτηρίου οι Αθηναίοι στέγασαν το Μητρώο, το ιερό της Ρέας».

Εδώ, βρισκόταν το άγαλμα της θεάς, φιλοτεχνημένο από τον μαθητή του Φειδία, Αγοράκριτο, σύμφωνα με την νεώτερη έρευνα.Ο Αρριανός περιγράφει ένα παρόμοιο άγαλμα ως εξής: « Στα χέρια της κρατά κύμβαλο και είναι καθισμένη με τα λιοντάρια κάτω από το θρόνο, όπως ακριβώς το άγαλμα του Φειδία στο Μητρώο της Αθήνας.»

Η θεά ήταν η προστάτιδα των κρατικών αρχείων με τις αποφάσεις της Βουλής των 500, που φυλάσσονταν στο Βουλευτήριο. Οι αποφάσεις γράφονταν σε λευκές ξύλινες πινακίδες και σε κάποιες περιπτώσεις, σε μάρμαρο. Από τον 2ο αι.π.Χ. και εξής, και σε παπύρους και περγαμηνές.

Το παλαιό συγκρότημα αντικαταστάθηκε γύρω στο 150π.Χ. στα πλαίσια της αναμόρφωσης της Αγοράς με τις χορηγίες των ελληνιστικών ηγεμόνων, μετά την στοά του Αττάλου και την Μέση στοά. Κατέλαβε τη θέση του αρχαικού ιερού της Μητέρας των θεών κ χτίστηκε πάνω στα κατάλοιπα του παλιού Βουλευτηρίου (αρχές 5 ου αι π.Χ.) και το ακόμα παλαιότερο οικοδόμημα, που εικάζεται ότι ήταν ένα είδος Πρώιμου Βουλευτηρίου (αρχές 6 ου αι.π.Χ.) .

Για την ταυτισή του υπάρχουν πολλές φιλολογικές μαρτυρίες, που ενισχύονται και από επιγραφές και άλλα ανασκαφικά ευρήματα.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:Φέρει κόκκινο κροκαλοπαγή λίθο στη θεμελίωση, γκρίζο ασβεστόλιθο κρυμμένο στον στυλοβάτη της κάτω κιονοστοιχίας & γκριζογάλανο υμήττιο μάρμαρο στην κιονοστοιχία και στον θριγκό. Η κρηπίδα είναι τρίβαθμη.

Στην ανατολική πλευρά υπάρχει κιονοστοιχία με 14 ιωνικούς κίονες. Το καινούριο οικοδόμημα αποτελούνταν από 4 ανισομεγέθη δωμάτια το ένα δίπλα στο άλλο, από τα οποία το βορειότερο ήταν μια υπαίθρια περίστυλη αυλή.

Τα δωμάτια ενώνονταν αρχιτεκτονικά με μια ιωνική κιονοστοιχία που εκτεινόταν κατά μήκος της προσοψής τους στα Α., προς την πλατεία της Αγοράς.

Ουσιαστικά, διαμορφώνονται 3 μακρόστενα μεγάλα δωμάτια κ ένα μεγάλο στην βόρεια πλευρά με εσωτερική περίστυλη αυλή. Το 2ο από τα νότια δωμάτιο που έχει το σχήμα μικρού ναού ήταν το ιερό της Θεάς. Τα δωμάτια πλάι στο ιερό περιείχαν τα πρωτότυπα κρατικά έγγραφα, γραμμένα σε πάπυρο ή περγαμηνή.

Οι γειτονικοί λίθοι συνδέονταν με σιδερένιους συνδέσμους που είναι εγκιβωτισμένοι με μολύβι. Σήμερα, είναι ορατές οι αναθυρώσεις

(= δημιουργία ταινίας σε σημείο τυφλό, όχι όψεως για πρακτικούς λόγους) αλλά και οι η υποτομή/περιταίνια (=εσοχή για αισθητικούς λόγους).

21

Page 22: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ:1) Γνωρίζουμε, ωστόσο, από τον Παυσανία και από άλλες μεταγενέστερες

πηγές ότι το νέο οικοδόμημα εξακολούθησε να στεγάζει το ιερό της Μητέρας των Θεών, δηλ. της Ρέας. Κάποιος από τους χώρους ήταν αφιερωμένος στη θεά, ίσως το β’ δωμάτιο από τα νότια. Εκεί βρισκόταν το άγαλμα του Αγοράκριτου. Σώζονται ίχνη βωμού στην ανατολική πλευρά, μπροστά από το Μητρώο, στον άξονα του β’δωματίου. Το συγκεκριμένο είχε τη μορφή ναού, με πρόναο με 2 κίονες ανάμεσα σε παραστάδες και σηκό.

2) Στο α’ και γ’ δωμάτιο από τα νότια, θα φυλάσσονταν τα δημόσια αρχεία σε παπύρους και περγαμηνές, μέσα σε κιβωτούς (καλάθια). Άρα, τα δωμάτια αυτά είχαν κυρίως αποθηκευτικό ρόλο. Στο Μητρώο φυλάσσονταν επίσης το ληξιαρχείο της πόλης και σ’αυτό φαίνεται να οφείλεται η νεώτερη επιβίωση των όρων «Μητρώο» και «εγγραφή στο Μητρώο».

3) Το βόρειο δωμάτιο ήταν διώροφο, με εσωτερική περίστυλη αυλή και βωμό στο κέντρο. Η λειτουργία του είναι αμφίβολη: ίσως ήταν δωμάτιο ανάγνωσης, ή δημόσια οικία. Μάλλον, όμως, ήταν η έδρα του άρχοντα που ήταν υπεύθυνος για τα αρχεία (« Γραμματέας κατά πρυτανεία»), κατά τον Βαλαβάνη. Τέλος, επειδή βρισκόταν πάνω από το ιερό, ίσως ήταν λατρευτικός χώρος.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΜΗΤΡΩΟ

150π.Χ: χτίζεται ένα νέο Μητρώο. Το κτήριο αποτελούνταν από 4 διαδοχικούς χώρους με ιωνική Στοά κατά μήκος της ανατολικής πρόσοψής τους. Η εσωτερική διαρρύθμιση δεν είναι σαφής κ έτσι δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα που φυλάσσονταν τα αρχεία ή που βρισκόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Μητέρας των Θεών, το οποίο περιγράφει ο Παυσανίας.

Επομένως, το όλο οικοδόμημα είχε λατρευτική, διοικητική & αποθηκευτική λειτουργία.267μ.Χ: οι Έρουλοι κατέστρεψαν το Μητρώο, το νέο Βουλευτήριο και το Πρόπυλο.4ος αι.μ.Χ: το βόρειο δωμάτιο του Μητρώου αποκτά αψίδα στα δυτικά (όχι εκκλησία, γιατί η αψίδα θα έπρεπε να είναι στα ανατολικά, ούτε όμως και εβραική συναγωγή), ενώ στις αρχές του 5ου αι.μ.Χ το γ’ δωμάτιο από τα νότια αποκτά μωσαικό.

3ο) Η ΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΚΗ ΟΔΟΣ Σώζεται σε καλή σχετικά κατάσταση.

22

Page 23: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Σημαντικό στοιχείο στην τοπογραφία της Αγοράς ήταν ο μεγάλος δρόμος που ξεκινούσε από το Δίπυλο (Κεραμεικό) και, αφού διέσχιζε διαγωνίως την πλατεία, κατέληγε στην Ακρόπολη. Το τελευταίο προς την Ακρόπολη & πιο ανηφορικό τμήμα της οδού των Παναθηναίων κατέληγε μπροστά από την Κλεψύδρα . Η πομπή των Παναθηναίων από την Κλεψύδρα έπαιρνε μια κατεύθυνση προς τα δυτικά, για να παρακάμψει τους βράχους της ΒΔ γωνίας του λόφου & να καταλήξει ανηφορικά με κατεύθυνση τα Προπύλαια.

Στις αρχαίες πηγές αναφέρεται είτε ως Δρόμος είτε ως Οδός των Παναθηναίων. Παρόλο που αποτελούσε μία από τις κυριότερες οδικές αρτηρίες της πόλης, η κατασκευή της ήταν εντυπωσιακά απλή. Σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της, το οδόστρωμα ήταν στο μεγαλύτερο μέρος του απλό πατημένο χαλίκι, το οποίο ανανεώθηκε πολλές φορές μέσα στους αιώνες.Αργότερα, στα Ελληνιστικά χρόνια, κατά μήκος της ΝΔ πλευράς κατασκευάστηκε λίθινος αποχετευτικός αγωγός που είχε κατά διαστήματα λεκάνες καθαρισμού. Αν και δεν έχει βρεθεί παρόμοια οριοθέτηση της ΒΑ πλευράς φαίνεται ότι και ο δρόμος ήταν αρκετά φαρδύς αφού χρησιμοποιείτο για την εκπαίδευση του ιππικού. Η πανάρχαιη αυτή οδική αρτηρία πρέπει να υπήρχε από τα προιστορικά ήδη χρόνια. Οδηγούσε στο νεκροταφείο της Εποχής του Σιδήρου στον Κεραμεικό & προφανώς ενσωματώθηκε στο σχέδιο της Αγοράς του 6ου αι. Η παρουσία της καθόρισε τον προσανατολισμό του Βωμού των 12-Θεών.

Στον Πεισίστρατο αποδίδεται η αναδιοργάνωση των Παναθηναίων, της μεγάλης γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς, αποκορύφωμα της οποίας αποτελούσε η μεγαλόπρεπη πομπή που διέσχιζε την Αγορά ακολουθώντας αυτή την οδό για να καταλήξει στην Ακρόπολη.

Η πομπή των Παναθηναίων απεικονίστηκε στη γλυπτή ζωφόρο του Παρθενώνα, μεγάλο μέρος της οποίας βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Στην Αγορά στήνονταν για τους θεατές ειδικά ξύλινα ειδώλια που ονομάζονταν «ίκρια».

Η οδός των Παναθηναίων φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε και για την τέλεση κάποιων αθλητικών αγώνων, τουλάχιστον μέχρι την κατασκευή του μεγάλου σταδίου δίπλα στον Ιλισσό το 330π.Χ.

Οι λίθοι που όριζαν τη γραμμή εκκίνησης των δρομέων κατά τον 5ο αι. εντοπίστηκαν το 1971 ακρβώς στα ανατολικά του Βωμού των 12-Θεών.

Στο δρόμο διεξαγόταν επίσης ένα ιππικό αγώνισμα των Παναθηναίων, ο αποβάτης, κατά το οποίο ο διαγωνιζόμενος, φέροντας τον όπλισμό του, πηδούσε πάνω κ κάτω από το άρμα, ενώ αυτό έτρεχε με μεγάλη ταχύτητα.

Το τέρμα της οδού των Παναθηναίων φαίνεται πως δηλώνει μια επιγραφή χαραγμένη με μεγάλα γράμματα στο τείχος της Ακρόπολης, δυτικά και χαμηλότερα της Πινακοθήκης. Πάνω από την Κλεψύδρα διακρίνονται καλύτερα οι λέξεις « Παναθηναίων…της οδού».

23

Page 24: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

4ο) ΧΩΡΟΙ ΑΣΚΗΣΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Οι Αθηναίοι ήταν φιλόδικοι κ κατά συνέπεια, διαφορές ιδιωτικού ή δημοσίου ενδιαφέροντος ρυθμίζονταν στα δικαστήρια. Τα αθηναικά δικαστήρια ήταν πολυμελή. Η υπόθεση του Σωκράτη εκδικάστηκε από δικαστήριο 501μελών .

Από τις πηγές φαίνεται καθαρά ότι ορισμένα στοιχεία ήταν απαραίτητα για τη λειτουργία οποιουδήποτε δικαστηρίου: τα κτήρια ήταν ευρύχωρα για να χωρούν τα πολυμελή δικαστικά σώματα, διέθεταν συνήθως ξίλινα κτίσματα κ οι δικαστές απομονώνονταν με κάποιο τρόπο από τους περίεργους, οι οποίοι παρ’όλα αυτά κατόρθωναν αρκετές φορές να ακούσουν τη διαδικασία.

Τα δικαστήρια συνεδρίαζαν σε στεγασμένους ή αστέγαστους χώρους. Οι αστέγαστοι χώροι χρησιμοποιούνταν για υποθέσεις ανθρωποκτονίας, οι οποίες έπρεπε να εκδικάζονται σε υπαίθριους χώρους.Σε γενικές γραμμές, οι μεγάλες στοές φαίνεται ότι ήταν οι πιο κατάλληλες για συνεδριάσεις δικαστηρίων και είναι γνωστό ότι τόσο η Βασίλειος όσο και η Ποικίλη χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς για το σκοπό αυτό.

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (ΝΔ γωνία)

Στη ΝΔ γωνία της Αγοράς βρίσκεται ένας μεγάλος περίβολος με σχεδόν τετράγωνη κάτοψη, από τον οποίο σώζεται μόνο μια σειρά λιθόπλινθων πάνω από τη θεμελίωση.

Η πρόσβαση στο χώρο γινόταν με πέντε σκαλοπάτια χτισμένα κατά μήκος της Βόρειας πλευράς.

Το μεγάλο μέγεθος, η πρώιμη χρονολόγηση (μέσα 6 ου αι.) και η κεντρική θέση του στην Αγορά υποδηλώνουν ότι πρόκειται για δημόσιο οικοδόμημα και πιθανόν για ένα από τα δικαστήρια της πόλης.

Ορισμένοι ερευνητές έχουν προχωρήσει περισσότερο αναγνωρίζοντας εδώ την Ηλιαία, το μεγαλύτερο αθηναικό δικαστήριο, το οποίο συνήθως συνεδρίαζε με 1.500 μέλη και σε μια τουλάχιστον περίπτωση με 2.500μέλη.

Η ταύτιση του περιβόλου με την Ηλιαία, αν και δεν είναι απίθανη, βασίζεται στο συνδυασμό των 3 ενδείξεων(μέγεθος, χρονολόγηση, θέση).

Στις φιλολογικές πηγές υπάρχουν αρκετές έμμεσες αναφορές σε Δικαστήρια, όχι όμως συγκεκριμένα παραδείγματα.

Βρέθηκαν πολλές δημόσιες ψήφοι δικαστών.Γνωρίζουμε ότι βασική προυπόθεση για ένα δικαστήριο ήταν οι μεγάλες διαστάσεις, ώστε αυτό να χωράει τους εκατοντάδες δικαστές που συγκροτούσαν κάθε αθηναικό δικαστικό σώμα.

24

Page 25: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Οι δικαστές συνεδρίαζαν απομονωμένοι, αλλά οι περίεργοι μπορούσαν συχνά να ακούσουν όσα διαδραματίζονταν στην αίθουσα. Γνωρίζουμε επίσης ότι αρκετά δικαστήρια ήταν αστέγαστα.

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (ΒΑ γωνία)

Με μεγαλύτερη πιθανότητα αναγνωρίζεται ως δικαστήριο ένα συγκρότημα κτιρίων στη ΒΑ γωνία. Εδώ, κατασκευάστηκαν, στα τέλη του 5ου αι., 3 μεγάλα ακανόνίστου σχήματος, κτίσματα, τα οποία αντικαταστάθηκαν προς το τέλος του 4 ου αι.π.Χ . από μια μεγάλη περίστυλη αυλή.

Τα κτίσματα ήταν αρκετά ευρύχωρα κ θα μπορούσαν να στεγάσουν ένα ή περισσότερα δικαστήρια. Βρέθηκαν 2 πήλινοι αποχετευτικοί αγωγοί τοποθετημένοι ο ένας απέναντι στον άλλο.

Μέσα και γύρω από αυτή την κατασκευή βρέθηκαν σκορπισμένα 6 χάλκινα δισκάρια, τα οποία αναγνωρίστηκαν ως δικαστικές ψήφοι, από την εγχάρακτη επιγραφή που φέρουν: ψήφος δεμοσία.

Οι ψήφοι διέθεταν ένα κεντρικό άξονα που ήταν είτε συμπαγής είτε κοίλος. Αυτές που είχαν συμπαγή άξονα ήταν για αθώωση κ αυτές με κοίλο για καταδίκη. Ταιριάζουν με την περιγραφή του Αριστοτέλη για τις ψήφους που χρησιμοποιούσαν οι δικαστές.

Κάθε δικαστής που εισερχόταν στο χώρο του Δικαστηρίου εφοδιαζόταν με 2 ψήφους, μία από το κάθε είδος. Μετά τη λήξη της ακροαματικής διαδικασίας ακολουθούσε ψηφοφορία, κατά τη διάρκεια της οποίας ο δικαστής κρατούσε τον άξονα ανάμεσα στο δείκτη κ τον αντίχειρα προκειμένου να διασφαλίζεται η μυστικότητα.

Η ψήφος με τον κοίλο άξονα ήταν καταδικαστική (η κατάθεση του εναγόμενου παρουσίαζε «κενά») ενώ η ψήφος με τον συμπαγή άξονα αθωωτική.

Οι Αθηναίοι δικαστές αμοίβονταν. Το μέτρο αυτό θεσπίστηκε για να εξασφαλιστεί η συμμετοχή όλων αδιακρίτως των πολιτών στη διαδικασία απονομής της δικαιοσύνης.Στους δικαστές που είχαν κληρωθεί διανέμονταν μικρές στρογγυλές χάλκινες μάρκες(σύμβολα). Η αμοιβή δινόταν μετά το πέρας της δίκης κ μόνο με την επίδειξη του συμβόλου!!

Σε ένα πηγάδι του ύστερου 5 ου αι.π.Χ βρέθηκε μια κλεψύδρα. Την χρησιμοποιούσαν για να υπολογίζουν τον χρόνο ομιλίας. Αποτελείται από 2 αγγεία με σχήμα σαν τις σημερινές γλάστρες κ λαβές, που από το ένα –τοποθετημένο ψηλότερα- έπεφτε το νερό στο άλλο.

Η ΗΛΙΑΙΑ

25

Page 26: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Ο περίβολος της Ηλιαίας αναγνωρίζεται συνήθως, χωρίς βεβαιότητα, σε μια τετράγωνη θεμελίωση με εσωτερικό περιστύλιο, κοντά στη ΝΔ γωνία της Αγοράς. Χρονολογείται στον 6ο αι.π.Χ.Στο αρχικό της σχέδιο ήταν ένας περίπου 4-γωνος περίβολος, χωρίς στέγη, πώρινος με την κύρια είσοδο στο μέσο της Βόρειας πλευράς και μια μικρότερη στην Ανατ. Πλευρά. Το δάπεδο ήταν από πατημένο χώμα, με επίστρωση πηλού.

Τον 4ο αι.π.Χ. προστέθηκε σειρά δωματίων στα Δ. του κτηρίου, καθώς και ένα ρολόι, που λειτουργούσε με νερό από την ΝΔ κρήνη, χτίστηκε στη Β.πλευρά της Ηλιαίας.

Το κτήριο υπέστη καταστροφές το 86π.Χ. Αργοτερα καταλήφθηκε και αυτό, όπως και το υπόλοιπο «Νότιο Τετράγωνο» στο οποίο είχε ενσωματωθεί τον 2 ο αι.π.Χ. από βιοτεχνικά εργαστήρια.

Ο Vanderpool ταυτίζει το κτήριο με την Ηλιαία και βάσει αυτού, ταυτίζει το κτήριο στο ΝΔ άκρο της Αγοράς με το «Δεσμωτήριο». Νεώτερες έρευνες (Βαλαβάνης) διαφωνούν, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για ιερό με περίβολο.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ: όλοι οι πολίτες άνω των 30 χρονών, που δεν είχαν παρανομήσει και δεν χρωστούσαν στο δημόσιο, μπορούσαν ν’αποτελούν μέλη της Ηλιαίας και των άλλων δικαστηρίων.

Κατά τον Αριστοτέλη, η Ηλιαία αποτέλεσε το δημοκρατικό στοιχείο του Σολώνειου πολιτεύματος, δεδομένου ότι συγκροτείται από το σύνολο των πολιτών. Το όνομα παράγεται από τη λέξη «αλία», που σημαίνει την εκκλησία σε πόλεις της Πελοποννήσου.

Έχει παρατηρηθεί ότι η Ηλιαία ήταν η ίδια εκκλησία του Δήμου, που συνερχόταν ως σώμα με δικαστική εξουσία. Αργότερα και στους χρόνους της ακμής της Αθηναικής Δημοκρατίας, οι ηλιαστές αριθμούσαν 6.000 και δίκαζαν κατά τμήματα, που κληρώνονταν για τον σκοπό αυτό.

Η ολομέλεια συγκαλείτο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Όταν συνεδρίαζαν ένα ή δύο τμήματα , χρησιμοποιούσαν το Ωδείο του Περικλή. Έτσι, την εποχή του Σόλωνα οι θήτες αποκτούν δια της Ηλιαίας, δικαστική εξουσία, ενώ με την εισδοχή τους στην Εκκλησία του Δήμου διευρύνεται το πολιτικό σώμα και ενισχύεται η ενότητα του κράτους.Στην Ηλιαία μπορούσε να προσφύγει κάποιος που ήθελε να ασκήσει έφεση εναντίον των αποφάσεων των αρχόντων.

TO E ΠΙ ΠΑΛΛΑΔΙΩ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ

ΘΕΣΗ: Βρίσκεται στα Δ.του Ολυμπιείου, λίγο δυτικότερα της αρχής της σημερινής λεωφόρου Συγγρού. Σώζονται τα θεμέλια μιας Στοάς, που πρέπει μαζί με άλλες 3 να σχημάτιζαν μια περίστυλη αυλή. Μάλλον ήταν δωρικές Στοές με αράβδωτους πώρινους κίονες (10 εξωτερικά και 4 εσωτερικά).

26

Page 27: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Σώζονται μόνο τα θεμέλιά του από χαλίκια κ πηλό. Ο θριγκός είναι πώρινος και σε κάποια σημεία από πεντελικό μάρμαρο (βρέθηκε λατύπη κάτω από το μάρμαρο). Το άνω τμήμα των τοίχων ήταν πιθανόν από πλίνθους με στρώση κονιάματος.Στο δυτικό άκρο της Στοάς υπήρχε μικρό δωμάτιο με 2 κίονες εν παραστάσι στην πρόσοψη. Πρέπει να υπήρχε αντίστοιχο στο ανατολικό άκρο.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: από την κεραμική τοποθετείται στα τέλη του 4ου αι.-αρχές 3ου αι.π.Χ. Δεν βρέθηκαν δημόσιες ψήφοι δικαστών, όπως στα δικαστήρια της Αγοράς.

Όμως το ιδιάζον σχέδιο της Στοάς με το μικρό εσωτερικό δωμάτιο και ειδικά οι εντορμίες που βρέθηκαν στον στυλοβάτη δίπλα στους κίονες για την τοποθέτηση «δρυφάκτων» ταιριάζει με τις περιγραφές των δικαστηρίων από αρχαίους συγγραφείς.

Ονομάστηκε «επί Παλλαδίω» γιατί δίκαζε στο ιερό «Παλλάδιο».Δικάζονταν αυτοί που σκότωναν ακούσια ελέυθερο πολίτη, καθώς και όσοι σκότωναν δούλο, μέτοικο ή ξένο (Αριστοτέλης ή Παυσανίας) . Στο «επί Παλλαδίω» υπήρχε και Φιλοσοφική Σχολή (Πλούταρχος).

TO E ΠΙ ΔΕΛΦΙΝΙΩ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ

Βρίσκεται στη ΝΔ γωνία του Ολυμπίειου, εντός των τειχών. Σύμφωνα με την παράδοση το Δελφίνιο το ίδρυσε ο Αιγέας στο σημείο όπου

κατοικούσε. Κατά την κατασκευή του αρχαικού κτηρίου τα χώματα του λόφου

απομακρύνθηκαν σε μεγάλη έκταση έτσι ώστε να δημιουργηθεί χώρος για το κτήριο, αλλά και για να το απομονώσουν από την γύρω περιοχή με την βοήθεια των απότομων ψηλών πλευρών του βράχου.

Το αρχαικό κτήριο έχει πολυγωνική τοιχοδομία κυρίως από ασβεστόλιθο της Ακρόπολης. Αποτελείται από 3 δωμάτια: ένα κεντρικό, ένα τετράγωνο δωμάτιο και 2 μικρά. Η κατασκευή μοιάζει με αυτή του Παλαιού Βουλευτηρίου στην Αγορά και πρέπει να χτίστηκε στην ίδια περ. περίοδο (500π.Χ.)

Οι διαχωριστικοί τοίχοι των 2 μικρότερων δωματίων καθώς και τα μωσαικά από θαλάσσια βότσαλα στο ανατολικό δωμάτιο και στην αυλή μπροστά από το κτήριο ανήκουν σε επισκευές του 4 ου ή 3 ου αι.π.Χ .

Το τείχος (ο περίβολος δηλ.) ήταν το ανατολικό όριο του δικαστηρίου και διατηρείτο σε όλο το ύψος του όταν ανασκάφηκε το 1939.

Στο «επί Δελφινίω» δικαστήριο δικάζονταν οι «δίκαιοι» φόνοι, δηλ. οι φόνοι για μοιχεία ή οι φόνοι μετοίκων, ξένων κ δούλων. Το δικαστήριο χρονολογείται γύρω στο 500π.Χ

ΠΡΥΤΑΝΕΙΟ

Ο Παυσανίας αναφέρει πως ήταν κοντά στο Αγλαύρειο κ πως μέσα σε αυτό βρίσκονταν γραμμένοι οι νόμοι του Σόλωνα.

27

Page 28: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Υπήρχαν επίσης αγάλματα της Ειρήνης κ της Εστίας, καθώς και ανδριάντες μεταξύ των οποίων του Αυτόλυκου του Παγκρατιαστή.Ήταν σημαντικό δημόσιο οικοδόμημα κ πρέπει να είχε ανοικοδομηθεί κατά τα χρόνια της αυτονομίας (υποθέτουν τον καιρό του Δημήτριου Φαληρέα). Η θέση του παλαιού Πρυτανείου δεν είναι γνωστή.

Το Πρυτανείο ήταν η έδρα του Επώνυμου Άρχοντα. Σε αυτό φυλασσόταν η άσβεστη φωτιά της «κοινής εστίας», από την οποία έπαιρναν φωτιά οι άποικοι της αυγής των ιστορικών χρόνων κ άναβαν την φωτιά στα δικά τους Πρυτανεία των αποικιών.

Στο Πρυτανείο δικάζονταν και υποθέσεις φόνου, όταν ο δράστης ήταν άγνωστος ή όταν τον θάνατο είχε προκαλέσει άψυχο αντικείμενο (ξύλο, πέτρα, ή σιδερένιο όργανο) χωρίς να είναι γνωστό το πρόσωπο που το χρησιμοποίησε. Το αντικείμενο θεωρείτο μολυσμένο και έπρεπε να πεταχτεί έξω από τα σύνορα της χώρας.

Οι νόμοι του Σόλωνα τον 5ο αι. μεταφέρθηκαν στο Πρυτανείο από την Ακρόπολη.Και από το Πρυτανείο στη Βασίλειο Στοά όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης.

5ο) ΧΩΡΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Η ΘΟΛΟΣ

Στα νότια του Μητρώου & του Νέου Βουλευτηρίου βρισκόταν το μεγάλο κυκλικό οικοδόμημα που ήταν γνωστό με το όνομα Θόλος ή Σκιάς.Ο Αμμώνιος εξηγεί την ονομασία του: « Το κτήριο όπου σιτίζονται οι Πρυτάνεις λέγεται Θόλος, από ορισμένους όμως ονομάζεται Σκιάς, εξαιτίας του κυκλικού του σχήματος που θυμίζει σκιάδιο».

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ:Από την κεραμική των θεμελίων, τοποθετείται στη δεκαετία 470-460π.Χ., δηλ. μετά τα Περσικά.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Αν και είναι το σημαντικότερο οικοδόμημα της Αθηναικής δημοκρατίας,

είναι πολύ λιτό. Είναι μακρόβιο οικοδόμημα, παράλληλο με την πορεία της Αθηναικής δημοκρατίας, που επισκευάστηκε πολλές φορές, διατήρησε όμως την αρχική μορφή του και την θέση του κοντά στο Βουλευτήριο.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ:Ο ρόλος της Θόλου στο πλαίσιο της δημόσιας διοίκησης ήταν πολύ σημαντικός, αφού αποτελούσε έδρα των Πρυτάνεων, δηλ. των 50 βουλευτών κάθε φυλής που υπηρετούσαν εκ περιτροπής στη Βουλή ως εκτελεστική εξουσία κ ήταν υπέυθυνοι για την καθημερινή άσκηση της εξουσίας, τον προγραμματισμό κ.λ.π

28

Page 29: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Κατά τη διάρκεια των 35/36 ημερών που διαρκούσε η θητεία τους σ’αυτό το αξίωμα, οι Πρυτάνεις σιτίζονταν με δημόσια δαπάνη στη Θόλο. Επομένως το κτήριο χρησιμοποιούνταν κυρίως ως αίθουσα συνεδριάσεων των 50 Πρυτάνεων. Επίσης, το 1/3 τουλάχιστον των Πρυτάνεων έπρεπε να βρίσκεται συνεχώς εν υπηρεσία μέσα στο κτήριο, πράγμα που σημαίνει ότι 17 τουλάχιστον βουλευτές διανυκτέρευαν εκεί.

Έτσι, αν προέκυπτε κάποια έκτακτη ανάγκη, είτε μέσα στην πόλη είτε από ειδήσεις που έφταναν από το εξωτερικό, υπήρχαν πάντα βουλευτές σε επιφυλακή, έτοιμοι να ασχοληθούν με το θέμα.

Η Θόλος αντιπροσώπευε, κατά κάποιον τρόπο, την καρδιά της αθηναικής δημοκρατίας, όπου απλοί πολίτες βρίσκονταν συνεχώς εν υπηρεσία ως βουλευτές.

Αν και από τις γραπτές πηγές φαίνεται καθαρά ότι η Θόλος χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα συνεστιάσεων, είναι δύσκολο να φαντασθούμε τη διάταξη της επίπλωσής της. Γνωρίζουμε, ότι οι ‘Ελληνες έτρωγαν συνήθως μισοξαπλωμένοι σε κλίνες. Έτσι, τουλάχιστον απεικονίζονται οι συμποσιαστές στις αγγειογραφίες, ενώ σ’όλη την Ελλάδα έχουν βρεθεί πολυάριθμα δωμάτια που ήταν, όπως φαίνεται εφοδιασμένα με κλίνες. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία διάταξη που να επιτρέπει την παρουσία 50 κλινών μέσα στη Θόλο.

Στη περιοχή της Θόλου έχουν βρεθεί μερικά από τα πήλινα σκεύη που χρησιμοποιήθηκαν σ’αυτά τα δημόσια γεύματα.

Πρόκειται για απλές μελαμβαφείς κύλικες, κύπελλα & υδρίες, που φέρουν εγχάρακτο ή γραπτό το συμπίλημα ΔΕ (δεμόσιον), πιθανόν για να μην τα παίρνουν κατά λάθος μαζί τους φεύγοντας οι βουλευτές.

Η θέση και η λειτουργία της Θόλου βοηθούν να κατανοήσουμε την ιστορία του κτηρίου F , του οποίου τα λείψανα βρίσκονται ακριβώς από κάτω. Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, το κτήριο F, που έχει κάτοψη μεγάλου ιδιωτικού σπιτιού, ίσως χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως κατοικία των Πεισιστρατιδών. Μετά την εξωσή τους το 510π.Χ. και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας από τον Κλεισθένη το 508/7 π.Χ., η τραπεζαρία των τυρράνων μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιήθηκε για τα γεύματα των βουλευτών της νεοσύστατης δημοκρατίας! Το κτήριο F πυρπολήθηκε από τους Πέρσες το 480π.Χ και σύντομα στο ίδιο σημείο χτίστηκε η Θόλος, όπου οι βουλευτές συνέχισαν να γευματίζουν για εκατοντάδες χρόνια.

Συμπερασματικά, το συγκρότημα των 2 κτηρίων ( Βουλευτηρίου & Θόλου) αποτελούσε πραγματικά το κέντρο της αθηναικής δημοκρατίας. Στο πρώτο συνεδρίαζαν καθημερινά οι αντιπρόσωποι των πολιτών & στο δεύτερο μια ομάδα βουλευτών που αντιπροσώπευε την Εκτελεστική εξουσία του δήμου και βρισκόταν εν υπηρεσία όλο το 24ωρο.

Η Θόλος διατήρησε τη σημασία της ως πραγματική έδρα της κυβέρνησης ακόμα και κατά την περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων, οι οποίοι προωθήθηκαν στην εξουσία από τους Σπαρτιάτες το 404π.Χ.

29

Page 30: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Μολονότι οι Τύραννοι χρησιμοποίησαν την Ποικίλη Στοά ως δικαστήριο για να καταδικάσουν σε θάνατο 1.400συμπολίτες τους, ως έδρα, κατά τη διάρκεια της σύντομης διακυβέρνησής τους, χρησιμοποίησαν τη Θόλο.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η Θόλος μας βοηθά να κατανοήσουμε την τοπογραφία της Αγοράς. Καθώς είναι το μοναδικό κυκλικό οικοδόμημα που υπήρχε στα χρόνια του Παυσανία, μας παρέχει ένα σταθερό σημείο για να προσδιορίσουμε την πορεία του περιηγητή κατά μήκος της δυτικής πλευράς της Αγοράς.

Με τη Βασίλειο Στοά στην αρχή κ τη Θόλο στο τέλος της περιγραφής του, γίνεται δυνατή η ταύτιση άλλων κτηρίων, όπως το Μητρώο και το Βουλευτήριο.

Χωρίς τη μαρτυρία του Παυσανία, δύσκολα θα αναγνωρίζαμε το Βουλευτήριο, εξαιτίας της κακής διατηρησής του, ενώ η λειτουργία του Μητρώου, ως χώρου φύλαξης των αρχείων της πόλης, δεν θα μπορούσε να πιστοποιηθεί, αφού τίποτα στην κατοψή του δεν επιτρέπει να υποθέσουμε κάτι τέτοιο.

6ο) ΧΩΡΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΩΚΡΑΤΗ

1)Βασίλειος Στοά

2)Το Δεσμωτήριο: Ένα κτίσμα που βρίσκεται έξω από τη ΝΔ γωνία της πλατείας , σε μικρή απόσταση από το υποτιθέμενο δικαστήριο του 6ου αι.Ασυνήθιστο σχέδιο: μακρύ κ στενό οικοδόμημα, που αποτελείται από 2 σειρές τετράγωνων δωματίων ( 5 στη Δ. κ 3 στην Α. πλευρά) στις 2 πλευρές του διαδρόμου με κατέθυνση ΒΝ.Ένας μακρύς διάδρομος οδηγούσε στα Νότια σε μια μεγάλη αυλή. Τα τετράγωνα δωμάτια θα ήταν κελιά ενώ η μεγάλη αυλή για μαζικές κρατήσεις.

Αν και οι Αθηναίοι δεν επέβαλλαν συνήθως ποινές μακροχρόνιας φυλάκισης, προτιμώντας τα χρηματικά πρόστιμα, την εξορία ή τη θανάτωση των καταδίκων, στο Δεσμωτήριο φιλοξενήθηκαν αρκετές γνωστές προσωπικότητες.

Αναμεσά τους ορισμένοι τουλάχιστον από τους 292 Σπαρτιάτες που αιχμαλωτίστηκαν στην Πύλο το 425/4π.Χ., ο Ανδοκίδης και άλλοι 39 πολίτες που κατηγορήθηκαν για τον ακρωτηριασμό των Ερμών .

Αναντίρρητα, ο διασημότερος κρατούμενος ήταν ο Σωκράτης, ο οποίος εκτελέστηκε το 399π.Χ. με κώνειο (εκχύλισμα ενός δηλητηριώδους ποώδους φυτού).Η κράτηση κ η εκτέλεσή του στο Δεσμωτήριο περιγράφονται με αρκετές λεπτομέρειες από τον Πλάτωνα, οι διάλογοι του οποίου φωτίζουν σημαντικά το κτήριο στο οποίο κρατήθηκε ο Σωκράτης.

30

Page 31: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η ταύτιση του με το Δεσμωτήριο ενισχύεται και από την ανακάλυψη στο εσωτερικό του, 13 πήλινων φιαλιδίων που είχαν πεταχτεί σε εγκαταλειμμένη δεξαμενή.

Το ελληνιστικό αγαλμάτιο του Σωκράτη που τοποθετήθηκε από τους Αθηναίους στον χώρο που πέθανε, ως ένδειξη μετάνοιας. Κάτι ανάλογο ήταν και το άγαλμα του Σωκράτη στο Πομπείο.

ΕΡΜΗΝΕΙΕΣΟ Eugene Vanderpool το χαρακτήρισε «Δεσμωτήριο», βάσει της θέσης, της μορφής και της εσωτερικής διαρρύθμισης. Το σύνολο των 4 δωματίων θα ήταν το γραφείο των υπαλλήλων της φυλακής και των « Έντεκα», δηλ. των αρχόντων επιφορτισμένων με τον έλεγχο των φυλακών. Νεώτερες έρευνες (Βαλαβάνης) διαφωνούν, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για ιερό με περίβολο.

3)Υποδηματοποιίο: έξω ακριβώς από την πλατεία, δίπλα στον «όρο» της Αγοράς, που γειτονεύει με τη Θόλο, εντοπίστηκε ένα μικρό σπίτι του 5ου αι. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν πολλά σιδερένια πλατυκέφαλα καρφιά, σαν αυτά που χρησιμοποιούνται στην υποδηματοποιία.

Γνωρίζουμε από τον Ξενοφώντα, ότι ο Σωκράτης συναντούσε σε ένα εργαστήριο κατασκευής υποδημάτων , κοντά στην πλατεία, τους μαθητές ή τους φίλους του που ήταν πολύ νέοι για να συχνάζουν στην Αγορά.

Στο δρόμο έξω ακριβώς από το σπίτι βρέθηκε μια βάση μελαμβαφούς κύλικας με την επιγραφή «Σίμωνος».Διογένης Λαέρτιος: «Σίμων ο Αθηναίος, υποδηματοποιός. Όταν ο Σωκράτης ερχόταν στο εργαστήριό του και συζητούσε με κάποιον, κατέγραφε όσα μπορούσε να θυμηθεί. Έτσι, οι διάλογοι αυτοί ονομάζονται «σκυτικοί» (του υποδηματοποιού).»

7ο) ΑΡΧΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ΑΓΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (6 ος αι.π.Χ)

ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ

Για 15 αιώνες εθεωρείτο ότι αυτός ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Θησέα ( εξ ου και Θησείο) και ότι είχε ανεγερθεί για να αποτεθούν τα λείψανα του ήρωα, τα οποία έφερε ο Κίμων από τη Σκύρο στην Αθήνα το 476π.Χ.Σήμερα, ο ναός έχει ταυτιστεί με το Ηφαιστείο, δηλ.τον ναό του Ηφαίστου.

Άρχισε να ανεγείρεται λίγο πριν από τον Παρθενώνα, ίσως το 449π.Χ. αλλά η κυρίως κατασκευή χρονολογείται γύρω στο 440π.Χ.

Φαίνεται ότι υπήρξε διακοπή ως το 421-420π.Χ. Αυτή την περίοδο, όπως γνωρίζουμε από μια επιγραφή, η λατρεία του Ηφαίστου αναδιοργανώθηκε & άρχισαν να κατασκευάζονται από τον Αλκαμένη τα ορειχάλκινα αγάλματα του Ηφαίστου και της Αθηνάς που ολοκληρώθηκαν περί το 415-414π.Χ .

Το Ηφαιστείο είναι Δωρικός περίπτερος εξάστυλος ναός, κτισμένος από πεντελικό μάρμαρο. Σε αντίθεση με τους χριστιανικούς ναούς όπου η κύρια

31

Page 32: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

είσοδος είναι στα δυτικά, η είσοδος στους ελληνικούς ναούς ήταν στα ανατολικά, από τον πρόναο, ο οποίος οδηγούσε στο σηκό.

Η ανασκαφή μέσα στον ναό αποκάλυψε τα θεμέλια μιας εσωτερικής κιονοστοιχίας δωρικού ρυθμού, διευθετημένης σε σχήμα Π, όπως στον Παρθενώνα.Στο βάθος του σηκού βρίσκονταν τα λατρευτικά αγάλματα του Ηφαίστου & της Αθηνάς Ηφαιστείας. Αν και ο ναός είναι σχεδόν ανέπαφος, ελάχιστα από τα αναγλυφά του σώζονται. Η ζωφόρος του οπισθοδόμου αναπαριστά τη μυθική μάχη στο όρος Πήλιο μεταξύ των Λαπιθών, βοηθούμενων από τον Θησέα & άλλους Έλληνες ήρωες, κατά των Κενταύρων, στη διάρκεια του γάμου του Πειρίθου με την Ιπποδάμεια. Ο Θησέας διακρίνεται στο κέντρο της ομάδας των μαχομένων, προς τα δεξιά της ζωφόρου: είναι ο πολεμιστής με τη μεγάλη στρογγυλή ασπίδα.

Τον 6ο αιώνα μ.Χ. το Ηφαιστείο μετατράπηκε σε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Τότε διανοίχθηκε μια θύρα στο διαχωριστικό τοίχο του σηκού προς τον οπισθόδομο, κατεδαφίστηκε ο τοίχος του πρόναου για να προστεθεί μια αψίδα & αντικαταστάθηκε η επίπεδη οροφή από θόλο.

Το Κέντρο της Αγοράς

Ο ΒΩΜΟΣ ΤΩΝ 12- ΘΕΩΝ

Στον κεντρικό ελεύθερο χώρο της Αγοράς εντοπίστηκε το 1934 η γωνία ενός περιβόλου. Οι συμπληρωματικές ανασκαφές που έγιναν το 1946 κάτω από τις γραμμές έδειξαν ότι η κάτοψη του περιβόλου ήταν στην τελική της μορφή σχεδόν τετράγωνη.

Τον βωμό των Δώδεκα Θεών, ανήγειρε ο Πεισίστρατος, ο νεώτερος εγγονός του τυράννου, την περίοδο που ήταν άρχων, το 552-521π.Χ.

Η σωζόμενη θεμελίωση από γωνιαίους λίθους στηρίζει χαμηλή κρηπίδα από ασβεστόλιθο. Στην άνω επιφάνεια της κρηπίδας διατηρούνται ίχνη λίθινης περίφραξης: μια μεγάλη τετράγωνη βάθυνση για τον ένα γωνιακό πεσσό & μικρότερες βαθύνσεις, σε απόσταση περίπου 1,2μ. μεταξύ τους, για τη στερέωση των άλλων πεσσών της περίφραξης.Ανάμεσα στους πεσσίσκους στηρίζονταν λίθινες πλάκες, ένα είδος θωρακίου. Υπήρχαν 2 είσοδοι, μία στη μέση της ανατολικής & μία στη μέση της δυτικής πλευράς. Ο ίδιος ο βωμός ήταν ορθογώνιος και πώρινος.

Τα λείψανα αυτά φανερώνουν την ύπαρξη ενός περίκλειστου χώρου, τον οποίο περιέβαλλε χαμηλό λίθινο στηθαίο. Αυτό που υπήρχε στο εσωτερικό του περιβόλου, αν και δεν σώζεται, είναι γνωστό χάρη στη τυχαία διατήρηση μιας ενεπίγραφης βάσης αγάλματος, που βρίσκεται ακόμα στη θέση της στη δυτική πλευρά. Όπως φανερώνουν οι τόρμοι στην άνω επιφανειά της, η βάση στήριζε κάποτε χάλκινο άγαλμα.

ΠΕΡΙΓΡΑΦ Η: Η ταυτότητά του βωμού πιστοποιήθηκε από την επιγραφή στη μαρμάρινη

βάση ενός ορειχάλκινου αγάλματος τοποθετημένου στη δυτική πλευρά της περιφραγμένης περιοχής: « Ο Λέαγρος, ο γιός του Γλαύκου, αφιέρωσε στους Δώδεκα Θεούς».

32

Page 33: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η επιγραφή χρονολογείται στην περίοδο 490-470π.Χ. και αποκαλύπτει ότι ο παρακείμενος περίβολος περιέβαλλε κατά πάσα πιθανότητα το Βωμό των Δώδεκα Θεών.

Υπήρχε ένα περιρραντήριο μπροστά από το άγαλμα-ανάθημα του Λεάγρου. Σήμερα, σώζεται μια πώρινη βάση με κυκλικό άνοιγμα. Το περιρραντήριο ήταν μια αβαθής λεκάνη πάνω σε κιονίσκο. Παράλληλα, μια λίθινη λεκάνη χωμένη στο έδαφος μπροστά από το περιρραντήριο έπαιρνε νερό από το παρακλάδι του λίθινου αγωγού, που έδιωχνε τα υπερχειλίζοντα νερά του ΝΔ κρηναίου οικοδομήματος. Η λεκάνη αυτή προοριζόταν για τις χοές, ίσως και για το πότισμα των θάμνων γύρω από τον περίβολο.

Πολυάριθμες αναφορές αρχαίων συγγραφέων υποδεικνύουν ότι ο βωμός αυτός αποτελούσε πασίγνωστο άσυλο για τους καταδιωκόμενους. («άβατο» κατά τον Παυσανία). Κι επειδή, προφανώς, η προστασία των ικετών ήταν αναπόσπαστο τμήμα της λατρείας στο ιερό των 12 Θεών, από τον 5ο αι.π.Χ. και μετά άρχισε να λατρεύεται εκεί και ο θεός του Ελέους. Με την πάροδο του χρόνου όλος ο χώρος ονομάστηκε « βωμός του Ελέου», όπως τον αναφέρει και ο Παυσανίας. Ήταν ο μόνος θεός που μπορούσε κάθε καταδιωκώμενος να κερδίσει την εύνοιά του χωρίς θυσία αιματηρή, αλλά μόνο με ικεσία και δάκρυα να βρέχουν τον βωμό του

(Statius, Θηβ.1ος αι.μ.Χ.). Ο Φιλόστρατος τον χαρακτηρίζει ως 13η θεότητα, πράγμα που σημαίνει ότι τουλάχιστον στους αυτοκρατορικούς χρόνους δεν ταυτιζόταν με κανέναν από τους μεγάλους ή Ολύμπιους θεούς, αλλά ήταν ανεξάρτητη θεότητα.

Ο Βωμός των 12 Θεών βρισκόταν σε πολύ κεντρικό σημείο της Αθήνας, συγκεκριμένα στον ελεύθερο τότε χώρο της Αγοράς, κοντά στην οδό των Παναθηναίων, στο σημείο όπου κατέληγαν οι κεντρικές οδικές αρτηρίες. Προς τούτο, τον χρησιμοποιούσαν ως αφετηρία για να μετρούν αποστάσεις.

Το 519π.Χ., επί παραδείγματι, πρέσβεις από τις Πλαταιές έφτασαν εκεί ως ικέτες, ζητώντας βοήθεια από τους Αθηναίους για να αντιμετωπίσουν τους Θηβαίους.

Ένα θράυσμα επιγραφής με κατάλογο αρχόντων του 6ου αι. που βρέθηκε στις ανασκαφές φανερώνει ότι ο Πεισίστρατος ο νεότερος διετέλεσε άρχων το 522/1π.Χ.Ο βωμός, επομένως, αποτελεί απτή μαρτυρία της προσπάθειας των Πεισιστρατίδων να αναδείξουν την Αγορά σε κέντρο της πόλης.

Επίσης, σ’ένα από τα οδόσημα που σώθηκαν & τα οποία χρονολογούνται γύρω στο 400π.Χ., διαβάζουμε:

« Η πόλη, μ’ έστησε εδώ. Μνημείο αψευδές, για να δείχνω σε όλους τους θνητούς τις αποστάσεις στα ταξίδια τους. Η απόσταση από το Βωμό των Δώδεκα Θεών μέχρι το λιμάνι είναι 45 στάδια» . Είναι φανερό ότι ο βωμός, τοποθετημένος στο κέντρο σχεδόν της πλατείας της Αγοράς, αποτελούσε πραγματικά το κέντρο της Αθήνας.

33

Page 34: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΟΙ « ΟΡΟΙ» ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

Ενεπίγραφες πεσσόσχημες στήλες (όροι) οριοθετούσαν το δημόσιο χώρο της Αγοράς, για να μην καταπατηθεί από ιδιωτικά κτήρια & προειδοποιούσαν τους παραβάτες του Νόμου να μην εισέλθουν στην ιερή περιοχή.

Δύο από αυτές βρέθηκαν κατά χώραν- in situ- στο νοτιοδυτικό τμήμα της, ενώ ένας άλλος, που εντοπίστηκε στις ανασκαφές, βρίσκεται σήμερα στις αποθήκες του μουσείου.

Γύρω στο 500π.Χ. ο δημόσιος χώρος της Αγοράς προσδιορίστηκε με ακρίβεια με την τοποθέτηση λίθινων «όρων» στις εισόδους, στα σημεία δηλαδή όπου ένας δρόμος οδηγούσε στον ανοιχτό χώρο της πλατείας.

Οι όροι είναι απλές μαρμάρινες στήλες που φέρουν στην κύρια όψη τους, κατά μήκος της πάνω οριζόντιας & της μιας κάθετης πλευράς, την επιγραφή: hόρος εἰμι τες ἀγορᾶς.

Στα 3 παραδείγματα όρων που σώθηκαν, τα γράμματα & οι λέξεις έχουν κατεύθυνση είτε από τα αριστερά προς τα δεξιά είτε από τα δεξιά προς τα αριστερά. Όπως φαίνεται, οι Αθηναίοι στα τέλη του 6ου αι. διάβαζαν τόσο καλά ή τόσο άσχημα, ώστε να μην τους ενδιαφέρει η κατεύθυνση της γραφής.Ο καθορισμός των ορίων της Αγοράς ήταν αναγκαίος για θρησκευτικούς + πρακτικούς λόγους.

Στην Αρχαιότητα, όπως και στη σύγχρονη εποχή, οι άνθρωποι είχαν την τάση να χρησιμοποιούν γενικά τον όρο « αγορά» για να αναφερθούν τόσο στην ευρύτερη εμπορική περιοχή όσο και στο διοικητικό κέντρο της πόλης.Στην κυριολεξία, ωστόσο, αγορά ήταν μόνο η μέγαλη ανοιχτή πλατεία που χρησίμευε για δημόσιες εκδηλώσεις, όπως εκλογές, συγκεντρώσεις, πανηγύρεις, πομπές κ.λ.π.

Μ’αυτή την έννοια, η Αγορά είχε κατά κάποιον τρόπο ιερό χαρακτήρα, όπως φαίνεται & από τα περριραντήρια ( λεκάνες με αγιασμένο νερό) που ήταν τοποθετημένα στις εισόδους της πλατείας.

Σύμφωνα με τον Αισχίνη, λόγω του ιερού της χαρακτήρα, η Αγορά αποτελούσε απαγορευμένη περιοχή για τους πολίτες που θεωρούνταν μιαροί:

« Ο νομοθέτης αποκλείει έξω από τα περιρραντήρια της Αγοράς εκείνον που δεν υπηρέτησε ως στρατιώτης, τον δειλό κ τον λιποτάκτη & δεν του επιτρέπει να στεφανωθεί, ούτε να εισέλθει στα δημόσια ιερά».

Ο Δημοσθένης αναφέρει και άλλες κατηγορίες ανθρώπων στους οποίους απαγορευόταν η είσοδος στην Αγορά : « Πολύ σοβαρότερο αδίκημα διαπράττουν εκείνοι που προδίδουν το δημόσιο συμφέρον ή κακομεταχειρίζονται τους γονείς τους & εισέρχονται με ακάθαρτα χέρια στην Αγορά».

34

Page 35: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Απαγόρευση εισόδου στην Αγορά σήμαινε στέρηση του δικαιώματος συμμετοχής σ’ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής & κοινωνικής ζωής, συνεπώς τα όρια του χώρου αυτού έπρεπε να είναι καθορισμένα με ακρίβεια.

Η τοποθέτηση των λίθινων όρων υπαγορέυτηκε και από έναν πρακτικό λόγο, συγκεκριμένα για να αποτρέπεται η αυθαίρετη δόμηση στο χώρο της πλατείας.

Γύρω από την Αγορά συνωστίζονταν δημόσια οικοδομήματα αλλά και ιδιωτικές κατοικίες.

Η ακριβής οριοθέτηση ήταν απαραίτητη για να μην παραβιάζεται ο ελεύθερος χώρος της πλατείας με την οικοδόμηση παράνομων κτιρίων.Κάτι τέτοιο είναι γνωστό ότι συνέβη στο δήμο του Σουνίου τον 4ο αι.π.Χ. , τότε κάποιος Λεύκιος δώρισε στο κράτος έκταση 2 πλέθρων για να διαμορφωθεί μια νέα αγορά, αφού η παλιά είχε κατακλυστεί από κτίρια & μνημεία.

8ο) ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ΑΓΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (5Η ΑΓΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (5 οςος αι.π.Χ) αι.π.Χ)

Η Αθήνα του ΚίμωναMετά την μάχη των Πλαταιών το 479π.Χ., οι Πέρσες γύρισαν στην Ασία για να μην

επιστρέψουν ποτέ. Στη στρατηγία της Αθήνας την περίοδο εκείνη ήταν ο Κίμωνας, γιός του Μιλτιάδη, του ήρωα του Μαραθώνα. Ο Κίμωνας ομόρφυνε την πόλη της Αθήνας,

π.χ φύτεψε πλατάνια στην Αγορά & μετέτρεψε την Ακαδημία, από άνυδρο και ξερό τόπο, σ΄ένα άλσος με τρεχούμενο νερό και σκιερές αλέες. Κατά τη διάρκεια μιας

εκστρατείας εναντίον της Σκύρου το 475π.Χ. ανακάλυψε τα οστά του Θησέα, τα οποία έφερε πίσω και τα απόθεσε στο «Θησείο» (εξ’ου και το λανθασμένο όνομα). Στη

δεκαετία του 460π.Χ. οχύρωσε μεγάλο τμήμα της Ακρόπολης με τα λάφυρα από τη μάχη στον Ευρυμέδοντα ποταμό.

Η Αθήνα του Περικλή

Μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα το 461/60π.Χ., στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας κυριάρχησε ο Περικλής.Η διακυβέρνηση του σ’όλη σχεδόν τη διάρκεια του τρίτου τετάρτου του 5ου αι.π.Χ. οδήγησε την Αθήνα στο απόγειο της δύναμής της.

35

Page 36: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΤΟ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ

Το πιο εντυπωσιακό απ’όλα τα θρησκευτικά οικοδομήματα της περιοχής της Αγοράς είναι ο μαρμάρινος δωρικός ναός του Ηφαίστου. Βρίσκεται στον Αγοραίο Κολωνό, κοιτώντας προς την Αγορά, δηλ. έχει ανατολικό προσανατολισμό.Ο ναός είχε παλαιότερα ταυτιστεί με το Θησείο, όνομα με το οποίο είναι ευρύτερα γνωστός, ενώ πρόσφατα προτάθηκε η ταυτισή του με το ναό της Ευκλείας Αρτέμιδος.Πάντως οι περισσότεροι ερευνητές δέχονται την ταυτισή του με το Ηφαιστείο , το ναό στον οποίο λατρεύονταν μαζί ο Ήφαιστος, προστάτης των μεταλλουργών & η Αθηνά, προστάτρια των τεχνών και της χειροτεχνίας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι, μετά τον Παρθενώνα, το Ηφαιστείο διαθέτει τον πλουσιότερο γλυπτό διάκοσμο από οποιονδήποτε άλλο δωρικό ναό.

Μετόπες πρόσοψης : σκηνές από άθλους του Ηρακλή Στη ΒΑ & ΝΑ γωνία φέρουν παραστάσεις από άθλους του Θησέα.

Ζωφόρος: υπάρχει μόνο πάνω από τον πρόναο και τον οπισθόδομο, μέσα από το πτερό. Στον οπισθόδομο, η ζωφόρος απεικονίζει μάχη Λαπιθών & Κενταύρων. Το θέμα αυτό αγαπήθηκε πολύ από τους Έλληνες καλλιτέχνες και απεικονίστηκε κατ’ επανάληψη σε έργα πλαστικής και ζωγραφικής, σε αγγεία και χάλκινα καλλιτεχνήματα.

Είναι πολύ καλά διατηρημένος ναός , γεγονός που οφείλεται σε 2 λόγους:1. η Αθήνα δεν βρίσκεται σε ζώνη υψηλής σεισμικότητας, αντίθετα με

την Πελοπόννησο ή την Κεντρική Ελλάδα2. στη μετατροπή του από πολύ νωρίς (7ος αι.μ.Χ) σε χριστιανική

εκκλησία

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: σχεδόν ολόκληρο από πεντελικό μάρμαρο . Μόνο στην κατώτατη βαθμίδα της κρηπίδας χρησιμοποιήθηκε ασβεστόλιθος, ενώ για τον γλυπτό διάκοσμο & για τμήματα της οροφής προτιμήθηκε νησιωτικό μάρμαρο.Η λίθινη οροφή είναι μια από τις πλέον περίτεχνες που μας έχει δώσει η ελληνική αρχιτεκτονική στο συνολό της. Η λάξευση των φατνωμάτων στο κάτω μέρος των δοκών έχει γίνει σε μεγάλο βάθος για να μειώνεται το φορτίο των δοκών. Η πρακτική αυτή συναντάται σε πολλές λίθινες οροφές.Στην περίπτωση του Ηφαιστείου όμως, ο ουρανός κάθε φατνώματος έχει λαξευτεί ως ανεξάρτητο κομμάτι που μπορούσε να μετακινηθεί και, επιπλέον είχε δουλευτεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να εφαρμόζει μόνο σε ένα συγκεκριμένο φάτνωμα.

ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ:Μέσα στο ναό υπήρχαν τα χάλκινα αγάλματα του Ηφαίστου & της Αθηνάς, έργα του γλύπτη Αλκαμένη. Ο Παυσανίας επισημαίνει ότι το άγαλμα της Αθηνάς είχε γαλάζια μάτια. Ήταν στημένα πάνω σε βάθρο. Το βάθρο φέρει παράσταση με τον μύθο του Εριχθονίου, που συνδέει μυθολογικά τους 2 θεούς.

Γύρω από το ναό υπήρχε περίβολος. Η διαμόρφωση αυτή, που έγινε τον 3ο π.Χ αιώνα, δημιούργησε δύο σειρές δενδρυλλίων ή θάμνων κατά μήκος της βόρειας και νότιας πλευράς και τρείς σειρές κατά μήκος της δυτικής πλευράς του κτηρίου. Τα ευρήματα αυτά τεκμηριώνουν αυτό που ήδη γνωρίζαμε από επιγραφές κ αναφορές αρχαίων συγγραφέων, ότι δηλαδή τα ιερά διέθεταν άφθονα νερά και ήταν κατάφυτα.

36

Page 37: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

9ο) ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

3) Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΔΙΟΣ= Περίκλειο οικοδόμημα

Δίπλα ακριβώς στη Βασίλειο Στοά βρισκόταν η Στοά του Διός, που περιγράφεται από τον Παυσανία. Ο Παυσανίας κάνει την ταύτιση, αναφέροντας ένα μεγάλο κυκλικό βάθρο μπροστά, με επιγραφή στον Ελευθέριο Δία. Το βάθρο λειτουργούσε ως βάση για το άγαλμα του θεού. Χρονολογείται στα έτη 430-420π.Χ., από την κεραμική των θεμελίων. Άλλοι την χρονολογούν στα 440π.Χ ως έργο του Περικλή. Ωστόσο, ο Περικλής δεν έκανε έργα στην Αγορά.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:Είναι η πρώτη Στοά σχήματος Π στην Αγορά!! Η στοά ήταν ένα κομψό δωρικό οικοδόμημα με 2 προεξέχουσες πτέρυγες.

Τα θεμέλια από πωρόλιθο και το χαμηλότερο νότιο σκαλοπάτι από γκρίζο μάρμαρο είναι ότι διατηρείται σήμερα in situ. Οι τοίχοι ήταν από αιγινήτικο πωρόλιθο. Η στοά είχε εσωτερική ιωνική κιονοστοιχία, με αράβδωτους κίονες & εξωτερική δωρική κιονοστοιχία.

Έχουν βρεθεί 2 μαρμάρινες Νίκες: ακρωτήρια από τις εξωτερικές γωνίες των 2πτερυγίων. Η χρήση μορφών σε ακρωτήρια είναι ιδιάζουσα και ίσως εξηγείται από το γεγονός ότι η Στοά του Δία είχε τόσο θρησκευτικό χαρακτήρα όσο και πολιτικό.

Η τεχνοτροπία των αρχιτεκτονικών λειψάνων και η κεραμική που βρέθηκε μέσα στην επίχωση της υποθεμελίωσης τοποθετούν την κατασκευή της στη δεκαετία 430-420π.Χ. Στην προσοψή της χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο, πράγμα ασυνήθιστο για τα περισσότερα κλασικά κτήρια γύρω από την πλατεία.

Η Στοά ήταν αφιερωμένη στον Ελευθέριο Δία και επομένως αποτελούσε οικοδόμημα θρησκευτικού χαρακτήρα, για το οποίο όμως δεν υιοθετήθηκε ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού, αλλά ο τύπος ενός συνηθισμένου κοσμικού οικοδομήματος.

37

Page 38: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η λατρεία του Ελευθερίου Διός υποτίθεται πως καθιερώθηκε μετά την τελευταία μάχη των Περσικών πολέμων, τη μάχη στις Πλαταιές, το 479π.Χ., όταν η κυρίως Ελλάδα απαλλάχθηκε οριστικά από την περσική απειλή.Ο Παυσανίας αναφέρει πως στη Στοά του Διός υπήρχαν τοιχογραφίες του Ευφράνορα, λίγο μετά το 362π.Χ., όπου παριστάνονταν :

4. οι 12 θεοί και ο Θησέας, 5. η Δημοκρατία και ο Δήμος στους βόρειους & νότιους τοίχους, 6. ενώ στον δυτικό απεικονιζόταν η μάχη της Μαντίνειας. Ο Θησέας, η Δημοκρατία & ο Δήμος διαμορφώνουν το νόημα ότι « ο Θησέας έφερε στους Αθηναίους την πολιτική ισότητα» (Παυσανίας). Η προσωποποίηση του Δήμου & της Δημοκρατίας συνηθίζοταν ήδη από τα παλαιότερα. Γενικά, επρόκειτο για μια έκφραση πολιτικής προπαγάνδας. Τα περισσότερα αναθήματα που σχετίζονται με την Στοά αφορούν την πόλη

& την διατήρηση της ελευθερίας της (Ζεύς Ελευθέριος = αυτός που ελευθερώνει = χαρίζει την νίκη στους πολέμους).

Το σημαντικότερο απ’αυτά ήταν το άγαλμα του Ελευθερίου Διός, που αναφέρει ο Παυσανίας ότι ήταν μπροστά από την Στοά (ίσως πάνω σε ενεπίγραφο βάθρο).

Στη Στοά κρεμούσαν τις ασπίδες ανδρών, που είχαν πεθάνει υπερασπιζόμενοι την ελευθερία της Αθήνας. Κάποιες απ’αυτές τις πήραν οι στρατιώτες του Σύλλα το 86π.Χ.

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΠΑΤΡΩΟΥ

Ο ΑΡΧΑΙΚΟΣ Κάτω από το δάπεδο του σηκού του ναού του Απόλλωνα Πατρώου βρέθηκαν ίχνη παλαιότερου αψιδωτού οικοδομήματος, χτισμένου με μικρές ασμίλευτες πέτρες (αψιδωτός δίστυλος εν παραστάσι). Πρόκειται για τον ναό του Απόλλωνα Πατρώου των μέσων του 6ου αι.π.Χ.

Αμέσως νοτιότερα του ναου αυτού, σ’έναν λάκκο χύτευσης χαλκού, βρέθηκαν τμήματα από ένα καλούπι για κατασκευή ενός χάλκινου αγάλματος του θεού, που χρονολογούνται και αυτά στα μέσα του 6ου αι.π.Χ

Το άγαλμα ύψους 1,10μ. θα βρισκόταν μέσα στον ναό, πιθανόν πάνω στη μικρή πώρινη βάση που βρέθηκε στο κέντρο της αψίδας.Ο ναός καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480/479 π.Χ. Ο χώρος παρέμεινε αφιερωμένος στον Απόλλωνα, αλλά ο ναός ανοικοδομήθηκε πολύ αργότερα, τον 4ο αι.π.Χ.

Από τον 5ο αι.π.Χ πάντως και εξής, τα όρια του ιερού σημειώνονταν με λίθινους όρους. Ένας απ’αυτούς βρέθηκε και φέρει την επιγραφή

« [όρος] [Απ]όλ[λ]ωνα Πατρώιο». Πιθανόν αυτήν την εποχή να υπήρχε μόνο βωμός του Απόλλωνα Πατρώου.

Ο ΚΛΑΣΙΚΟΣ= πολιτική προπαγάνδαΒρίσκεται στη δυτική πλευρά της Αγοράς, ανάμεσα στην Στοά του Διός και στο λεγόμενο παλαιό Βουλευτήριο. Χρονολογείται στο γ’τέταρτο του 4ου αι.π.Χ., στα χρόνια του Λυκούργου (338-326π.Χ.), ασφαλώς από την κεραμική.Πρόκειται για έναν ιωνικό πρόστυλο, εξάστυλο ναό από κροκαλοπαγή λίθο στα θεμέλια & με τοίχους που περιβάλλονταν από γκρίζο ασβεστόλιθο. Η παλιά αποκατάσταση τον θεωρεί τετράστυλο πρόστυλο εν παραστάσι.Η νέα αποκατάσταση στηρίζεται στο ότι το έργο είναι Λυκούργειο.

Ο Λυκούργος ήταν ο τελευταίος μεγάλος ηγέτης.

38

Page 39: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Έργο του είναι και το Παναθηναικό στάδιο, ένα από τα 2 μεγάλα έργα του Λυκούργειου προγράμματος. Ανήκε στο γένος των Ετεοβουτάδων & ο γενάρχης τους, ο Βούτις λατρευόταν στο Ερέχθειο. Ο ναός που φτιάχνει ο Λυκούργος αντιγράφει την ανατολική 6στυλη ιωνική πρόσταση του Ερεχθείου συσχετισμός του ίδιου και της γενιάς του με τον ήρωα του Βούτη. Οι Αθηναίοι χτίζουν τον ναό του Απόλλωνα για να τιμήσουν τον πατρογονικό τους θεό..τον γενάρχη των Ιώνων.

Ο ναός έχει ιδιότυπο βαθύ πρόναο & ορθογώνιο σηκό. Δεν έχει οπισθόδομο, έχει όμως μια ιδιορρυθμία: στον βόρειο τοίχο του σηκού υπήρχε θύρα προς ένα μικρό, σχεδόν τετράγωνο δωμάτιο.

Η κατασκευή του δωματίου αυτού θα ήταν μια από τις προτάσεις που

υποβάλλονταν, δηλ. προκηρυσσόταν η κατασκευή, γίνονταν οι προτάσεις και δινόταν η έγκριση από το αρμόδιο σώμα (Βούτις ή άρχοντες) ανάλογα με την πρωτοτυπία κατασκευής, την ποιότητα των υλικών, τον χρόνο παράδοσης κ το κόστος του έργου. Το συγκεκριμένο αναγκάστηκαν να το κάνουν παράπλευρο, γιατί δεν μπορούσαν να σκάψουν δυτικότερα.

Το δωμάτιο έχει ερμηνευτεί ως:

i. αναπλήρωμα του οπισθοδόμουii. θησαυρός ή αποθήκη πολύτιμων αναθημάτων

iii. χώρος φύλαξης δημοσίων εγγράφων & αρχείωνiv. άδυτο, κάτι με το οποίο συμφωνεί και ο Βαλαβάνης. Είναι απαραίτητο στον

Απόλλωνα λόγω της φύσης της λατρείας του, ήταν χρήσιμο για κάποιες μυστικές τελετουργίες. Γι’αυτόν τον λόγο άλλωστε, οι ναοί του Απόλλωνα είναι ιδιαίτερα επιμήκεις, π.χ. στην Κόρινθο (6x15) ή στους Δελφούς.

ΤΟ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟ ΑΓΑΛΜΑ :

Ο Παυσανίας αναφέρει πως μέσα στον ναό βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα του Πατρώου Απόλλωνα, έργο του ζωγράφου & πλάστη Ευφράνορα. Στο άγαλμα του Ευφράνορα πιστεύεται πως ανήκει ο ακέφαλος και χωρίς χέρια, υπερφυσικού μεγέθους κορμός του «κιθαρωδού Απόλλωνα» που βρέθηκε στα θεμέλια του Μητρώου. Το άγαλμα στεκόταν στο βάθος του σηκού, σε χτιστό βάθρο, στο οποίο αποδόθηκαν λίθοι που βρέθηκαν εκεί, αν και όχι στην αρχική τους θέση.

Σε εμφανή θέση της Αγοράς, στα ανατολικά του ναού, πρέπει να βρισκόταν ο βωμός του Απόλλωνα. Ένα κομμάτι μαρμάρου, που χρονολογείται στα τέλη του 4ου – αρχές 3ου αι.π.Χ. και προσέρχεται από το μπροστινό τμήμα ενός βωμού, φέρει την επιγραφή « Απόλλωνος Πατρώιου» & προφανώς ανήκει στον βωμό του Θεού.

Ο Παυσανίας αναφέρει ακόμα, ότι μπροστά στον ναό υπάρχει ένα άγαλμα του Απόλλωνα, έργο του Λεωχάρη.

Ο ΝΑΙΣΚΟΣ ΤΟΥ ΦΡΑΤΡΙΟΥ ΔΙΟΣ & ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΦΡΑΤΡΙΑΣ

Βρίσκεται ακριβώς στα ανατολικά του αδύτου του ναού του Απόλλωνα Πατρώου. Είναι ελαφρά πρωιμότερος & χρονολογείται στα μέσα του 4ου αι,π.Χ.

39

Page 40: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Είναι ένα μικρό, μονόχωρο κτίσμα, απλά ένας σηκός, με είσοδο στα ανατολικά, κροκαλοπαγή λίθο στα θεμέλια & πώρινη ανωδομή. Μέσα στον ναίσκο διατηρήθηκαν ίχνη ορθογώνιου βάθρου για τα 2 λατρευτικά αγάλματα. Στα ανατολικά της εισόδου, στα 4,50μ. υπήρχε θεμελίωση βωμού. Ένα κομμάτι λίθινου βωμού, με την επιγραφή « Διός Φρατρίου & Αθηνάς Φρατρίας», που βρέθηκε σε δεύτερη χρήση κοντά στην στοά του Αττάλου είχε διαστάσεις που επιτρέπουν την υπόθεση ότι ήταν στημένο στην θεμελίωση αυτή του βωμού. Τον 2ο αι.π.Χ. στον ναισκό προστέθηκε ένα είδος πρόπυλου και μωσαικό από λευκά μαρμαροθετήματα, που διατηρείται μέχρι σήμερα.

Η ΛΑΤΡΕΙΑ Ο Απόλλωνας λατρευόταν από τους Αθηναίους ως Πατρώος, λόγω του μύθου που τον ήθελε πατέρα του Ίωνα, του γενάρχη των Ιώνων. Μ’αυτήν του την ιδιότητα ο Απόλλωνας ήταν ένας από τους πατρογονικούς θεούς της πόλης-κράτους των Αθηνών, ιδιαίτερα σε σχέση με τις φρατρίες. Ο Δίας & η Αθηνά τιμούνταν από τους Αθηναίους ως προστάτριες θεότητες των φρατριών, των οποίων οι δεσμοί γίνονταν αισθητοί κατά τις κοινές θυσίες που έκαναν στη γιορτή των Απατουρίων. Τα Απατούρια ήταν μια φθινοπωρινή γιορτή, που ακολουθούσε τα Ανθεστήρια.

ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΩΝ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΗΡΩΩΝ

Με το Μητρώο κ τα κρατικά αρχεία που φυλάσσονταν μόνιμα εκεί συνδέεται ένα ασυνήθιστο μνημείο, το οποίο χρησίμευε για την προσωρινή δημοσιοποίηση δημόσιων εγγράφων, το λεγόμενο μνημείο « των Επώνυμων Ηρώων».Οι παλαιότερες αναφορές σε αυτό το μνημείο προέρχονται από την « Ειρήνη» του Αριστοφάνη (περ.421π.Χ.), όπου παρουσιάζεται αθηναίος πολίτης να διαβάζει το όνομά του σε κατάλογο επιστρατευμένων μπροστά από τον ανδριάντα του Πανδίανα. Όμως από την κεραμική των θεμελίων και από τον αρχιτεκτονικό ρυθμό, το μνημείο χρονολογείται στο γ’ τέταρτο του 4ου αι.π.Χ. (350-340π.Χ).

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Πρόκειται περί μιας μακρόστενης βάσης που στήριζε τους χάλκινους

ανδριάντες των 10 ηρώων, με τρίποδες στα δύο άκρα, για να υπενθυμίζουν προφανώς το ρόλο που έπαιξε το δελφικό μαντείο στην επιλογή τους. Τα αγάλματα στέκονταν σε ψηλό πόδιο, μήκους 16,64μ. περίπου και πλάτους 1,87μ. και την όλη κατασκευή πλαισίωνε περίβολος κατασκευασμένος από λίθινους πεσσίσκους και ξύλινα κιγκλιδώματα.

Σε λίθους προερχόμενους από την άνω επιφάνεια του βάθρου διατηρήθηκαν οπές για την στερέωση των μπρούτζινων ανδριάντων.Αργότερα, στα 307π.Χ. οι Αθηναίοι τίμησαν τον Αντίγονο Α’ και τον γιό του Δημήτριο Πολιορκητή, ιδρύοντας τις φυλές Αντιγονίδα και Δημητριάδα, κατέβασαν

40

Page 41: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

τους 2 τρίποδες & τους αντικατέστησαν με τους ανδριάντες των 2 βασιλέων της Μακεδονίας.

Στο τέλος του 3ου αι.π.Χ, όταν οι Αθηναίοι βρίσκονται σε διαμάχη με τους Μακεδόνες, καταργήθηκαν οι 2 φυλές και οι ανδριάντες τους κατέβηκαν, πρώτα του Δημητρίου και μετά του Αντιγόνου.

224/3π.Χ: προστέθηκε ο ανδριάντας του Πτολεμαίου Γ’ του Ευεργέτη200π.Χ: του Αττάλου Γ’ (βασιλιά της Περγάμου)125π.Χ: του Αδριανού (αυτοκράτορα της Ρώμης)Σήμερα διατηρείται το μεγαλύτερο μέρος της βάσης του περιβόλου, ενώ σώζονται επίσης μερικοί πεσσίσκοι από μάρμαρο & ασβεστόλιθο, 5 λιθόπλινθοι από το κατώτατο τμήμα του ποδίου και 2 μαρμάρινα κομμάτια από την επίστεψη.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ:Μετά τη δημιουργία των 10 φυλών, ο Κλεισθένης απέστειλε στο μαντείο των Δελφών κατάλογο 100 παλαιών ηρώων της Αττικής, από τους οποίους το μαντείο επέλεξε τους 10 που έδωσαν το ονομά τους στις νέες φυλές.Έτσι, προήλθε ο όρος «επώνυμος» που σημαίνει αυτόν που δίνει το ονομά του σε κάτι. Η φυλή Λεοντίς, για παράδειγμα, πήρε το ονομά της από τον ήρωα Λεώ.

Ενσάρκωνε το αθηναικό φυλετικό σύστημα. Είχε όμως και πρακτική λειτουργία , αφού χρησίμευε ως χώρος ανάρτησης δημοσίων ανακοινώσεων . Οι ανακοινώσεις που αφορούσαν τα μέλη των φυλών τοποθετούνταν στην πρόσθια όψη του βάθρου, κάτω από τον αντίστοιχο ήρωα της φυλής.

Στο μνημείο αναρτούσαν επίσης τους νόμους που επρόκειτο να υποβληθούν στην εκκλησία του Δήμου προς ψήφιση. Τους νόμους αυτούς τους εξέθεταν στο μνημείο των Επωνύμων αρκετές μέρες πριν από τη συνεδρίαση, για να δοθεί η δυνατότητα στους πολίτες να μελετήσουν και να συζητήσουν τις προτάσεις πριν τεθούν σε ψηφοφορία. Το συγκεκριμένο μνημείο αποτελούσε ένα εξαιρετικά σημαντικό μέσο διάδοσης κάθε επίσημης πληροφόρησης και ένα επιπλέον κίνητρο για να επισκέπτεται κανείς την Αγορά σε καθημερινή σχεδόν βάση.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι το μνημείο των Επωνύμων εντάσσεται στα οικοδομήματα πολιτικής προπαγάνδας. Από την « Αθηναίων πολιτεία» του Αριστοτέλη γνωρίζουμε ότι ήδη από τον 4ο αι.π.Χ είχαν αρχίσει να χαράσσουν τα ονόματα των στρατεύσιμων εφήβων σε χάλκινη στήλη, η οποία στηνόταν « προ του Βουλευτηρίου, παρά των Επωνύμων.

10ο) Δ ΩΡΕΕΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΗΓΕΜΟΝΩΝ

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΤΑΙΝΟΥ

41

Page 42: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Το πρώτο οικοδόμημα που χτίστηκε στην Αγορά τον 2ο αι.μ.Χ ήταν έργο ενός Αθηναίου, του Πανταίνου, γιού του Φλαβίου Μενάνδρου. Βρίσκεται στα νότια της Στοάς του Αττάλου, στην ανατολική πλευρά της οδού των Παναθηναίων, όπου τα κλασικά χρόνια περνούσε από εδώ και συνέχιζε μεταξύ Βασιλείου Στοάς και Ποικίλης Στοάς, για να καταλήξει στο Πομπείο (αφετηρία πομπής).

ΤΑΥΤΙΣΗ: Δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Στην ανατολική όψη , όμως, του Υστερορωμαικού τείχους (που πέρασε από την δυτική κιονοστοιχία της βιβλιοθήκης) βρέθηκε ενσωματωμένο το ανώφλι της κύριας εισόδου της βιβλιοθήκης, που φέρει την ιδρυτική επιγραφή του κτηρίου: « ο ιερεύς μουσών φιλοσόφων». Ο Τίτος Φλάβιος Πάνταινος, η κόρη του και ο γιός του δωρίζουν «τις εξωτερικές στοές, το περιστύλιο και την βιβλιο΄θηκη μαζί με τα βιβλία που περιέχει και ότι άλλο βρίσκεται μέσα σ’αυτήν» που χτίστηκαν με δικά τους έξοδα και τα αφιερώνουν στην Αθηνά Πολιάδα, τον αυτοκράτορα Νέρβα Τραιανό και την πόλη των Αθηναίων. Η επιγραφή χρονολογείται γύρω στο 100μ.Χ.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:

Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, που βρέθηκαν ανατολικά του Υστερορωμαικού τείχους, ταιριάζουν με όσα αναφέρει η επιγραφή. Διατηρήθηκαν σχετικά καλά.Παρουσιάζει μια ασυνήθιστη κάτοψη. Ο πυρήνας του αποτελείται από 2 μόνο χώρους εκ των οποίων ο ένας είναι μια μεγάλη υπαίθρια αυλή. Το βασικό στοιχείο του κτηρίου ήταν ότι , στην ανατολική πλευρά της αυλής ανοιγόταν ένα μεγάλο τετράγωνο δωμάτιο με μαρμάρινο δάπεδο.

Το δωμάτιο στα δυτικά, μέσω κιονοστοιχίας, βλέπει σε περίστυλη αυλή: χώρος περιπάτου, ανάγνωσης ή περισυλλογής. Στην βόρεια και την δυτική πλευρά της αυλής υπάρχει σειρά δωματίων, που δεν ανοίγουν προς την αυλή. Δεν σχετίζονταν με την βιβλιοθήκη, αλλά ενοικιάζονταν ως μαγαζιά και εργαστήρια.

Υπάρχουν και 2 ιωνικές στοές:1)μια στην Δ. πλευρά, μπροστά από τα δωμάτια, που βλέπει προς την οδό των Παναθηναίων2) η άλλη στην Β. πλευρά, που βλέπει προς τον δρόμο που περνούσε ανάμεσα από την βιβλιοθήκη και την Στοά του Αττάλου.

Ο δρόμος αυτός, με κατεύθυνση Α προς Δ, ένωνε τον κεντρικό χώρο της Αγοράς με την Ρωμαική Αγορά και το ανατολικό τμήμα της Στοάς του Αττάλου. Όταν κατασκευάστηκε, χρειάστηκε να γκρεμίσουν την νότια σκάλα της Στοάς του Αττάλου. Στην ΝΑ γωνία της βόρειας Στοάς της βιβλιοθήκης, υπήρχε μνημειακή αψίδα, που σημείωνε την είσοδο στην Αγορά.

Μια 2η επιγραφή, που βρέθηκε κατά τις ανασκαφές, περιέχει κανόνες λειτουργίας της βιβλιοθήκης: « Βιβλίον ουκ εξενεχθήσεται, επεί ωμόσαμεν. Ανυγήσεται από ώρας πρώτης μέχρι έκτης».

Η βιβλιοθήκη γκρεμίστηκε εντελώς όταν χτίστηκε το Υστερορωμαικό τείχος και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη, εκτός από την επιγραφή της Στοάς, χρησιμοποιήθηκαν

42

Page 43: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

σ’αυτό. Από πρωιμότερα κτήρια κάτω από την βιβλιοθήκη υπάρχουν μόνο λίγα κατάλοιπα. Αρκετοί αμφορείς, αγγεία πόσεως και μαρμάρινα σκεύη υποδεικνύουν ότι προυπήρχε κάτι σαν μαγειρείο, ίσως κάποια ταβέρνα του 5ου αι.π.Χ.

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΔΡΙΑΝΟΥ = 132μ.Χ.

Χρονολογείται στα 132μ.Χ. και βρίσκεται στα βόρεια της Ρωμαικής Αγοράς.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Είναι ένα μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα, μήκους 122μ. και πλάτους 82μ. με εσωτερική περίστυλη αυλή και 5 δωμάτια στην ανατολική πλευρά.Ο Παυσανίας παρουσιάζει την βιβλιοθήκη ως «στοά με 100 κίονες από μάρμαρο της Φρυγίας». Είχε περιστύλιο με συνολικά 100 κίονες, 22 στις στενές και 28 στις μακρές πλευρές. Οι 4 Στοές ήταν ανοιχτές προς την εσωτερική αυλή, που επί των ημερών του Παυσανία είχε αρχίσει να διαμορφώνεται σε κήπο με συντριβάνι στην μέση ή επιμήκη λεκάνη νερού και γύρω βλάστηση.

Υπήρχαν , επίσης 14 αράβδωτοι κορινθιακοί κίονες για την διακόσμηση της εξωετρικής πρόσοψης του τοίχου της δυτικής πλευράς της εισόδου και 4 κορινθιακοί ραβδωτοί κίονες σε πρόπυλο. Τέλος, υπήρχαν ανά 2 κίονες μπροστά από καθεμιά από τις 6 εξέδρες, που υπήρχαν στην βόρεια και νότια πλευρά της βιβλιοθήκης και στα 2 από τα 5 δωμάτια.

Ως βιβλιοθήκη χρησίμευε η ευρύχωρη κεντρική αίθουσα της Α. πλευράς.

Ο Παυσανίας λέει αόριστα πως στα δωμάτια (οικήματα) υπήρχαν βιβλία. Υποθέτουμε ότι τα 2 ακριανά είναι αίθουσες διαλέξεων και τα 2 μεσαία, αναγνωστήρια. 267μ.Χ: καταστροφή από Ερούλους

Αρχές 5 ου αι.μ.Χ: χτίζεται αψιδωτό κτίσμα που κατέλαβε το ανατολικό τμήμα της περίστυλης αυλής. Στα ανατολικά κατέληγε σε ημικυκλική αψίδα, όπως οι χριστιανικές εκκλησίες. Στα δυτικά το κτήριο απέληγε σε επιμήκη ορθογώνιο χώρο, με κατεύθυνση Β προς Ν, σαν τον νάρθηκα των χριστιανικών εκκλησιών.Ο Τραυλός αναφέρει ότι ίσως χρησίμευε για ομιλίες και διαλέξεις.

7 ος αι.μ.Χ: χτίζεται χριστιανική τρίκλιτη βασιλική στην θέση του «τριάψιδου» κτηρίου

τέλη 11 ου αι.-αρχές 12 ου αι.μ.Χ: χτίζεται η εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς, που επιβίωσε ως την έναρξη των ανασκαφών

ΑΔΡΙΑΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ = 125 – 140 μ.Χ

ΤΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΟΥ ΑΔΡΙΑΝΟΥ = 125- 140μ.Χ.

43

Page 44: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Άρχισε να χτίζεται επί Αδριανού (120π.Χ.) κ ολοκληρώθηκε επί Αντωνίνου (140π.Χ.) κ χρησιμοποιήθηκε κατά την διάρκεια των αιώνων μέχρι σήμερα, κάτι που αποδεικνύει την ζωτική του σημασία για την Αθήνα κ την εξαιρετική του κατασκευή.Η (ευρύχωρη) μεγάλη Δεξαμενή , στην οποία συνέρεαν τα νερά, έχει διαστάσεις 26,10 χ 9,10m και 2m βάθος.Βρίσκεται στη ΝΑ πλαγιά του Λυκαβηττού. Έπαιρνε το νερό από την Πεντέλη και διαμέσου του Ψυχικού και των Αμπελοκήπων το έφερνε μέχρι τη δεξαμενή που βρίσκεται στον Λυκαβηττό. Στην πλευρά που έβλεπε προς την πόλη είχαν κατασκευάσει ένα ιωνικό πρόπυλο απ’το οποίο σώζονται μόνο 2 ιωνικές βάσεις κ ένα τμήμα από σκαλοπάτια.

Το πρόπυλο προφανώς σωζόταν μέχρι τα μέσα του 15ου αι., όταν ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης αντέγραψε τις λατινικές επιγραφές που ήταν χαραγμένες στο επιστύλιο. Οι επιγραφές αναφέρουν τα ονόματα των αυτοκρατόρων που συνεισέφεραν στα έξοδα της ανέγερσης.

Ο αγωγός που έφερνε το νερό από την περιοχή της Πάρνηθας στην Δεξαμενή είχε διαστάσεις ο,70μ. (πλάτος) χ 1,5m(ύψος) και αλλού ήταν λαξευμένος στον βράχο και αλλού καλυμμένος με χτιστή καμάρα.Η Δεξαμενή στο Λυκαβηττό είχε 500 κυβ.μ. χωρητικότητα και η πρόσοψη της που έβλεπε προς την πόλη ήταν διακοσμημένη με προστώο από 4 ιωνικούς κίονες, που στο επιστύλιο τους έφεραν αναθηματική επιγραφή.

Το έργο εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως σήμερα ενταγμένο στο υδροδοτικό δίκτυο της πρωτεύουσας.

11ο) ΡΩΜΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΤΟ ΩΔΕΙΟ ΤΟΥ ΑΓΡΙΠΠΑ

Επιβλητικότερο απ’όλα τα ρωμαικά κτήρια της Αγοράς ήταν το μεγάλο Ωδείο γιατί ονομάστηκε Αγριππείον από τον Ρωμαίο στρατηγό Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα, γαμπρό του αυτοκράτορα Αυγούστου & συντελεστή της νίκης του Ακτίου.

Άφησε ίχνη και από τις 3 φάσεις της ιστορίας του, η οποία καλύπτει συνολικά μισή χιλιετηρίδα. Το Ωδείο χτίστηκε στο κέντρο της πλατείας, κατά μήκος της βόρειας πλευράς της Μέσης Στοάς, καταλαμβάνοντας σχεδόν το χώρο της παλιάς Ορχήστρας.

Α’ΦΑΣΗ: Το κτήριο άρχισε να κατασκευάζεται μάλλον την εποχή της επίσκεψης του Αγρίππα στην πόλη, γύρω στο 16-14π.Χ. και κατά πάσα πιθανότητα είχε ολοκληρωθεί πριν το θάνατό του το 12π.Χ. Οι ημικυκλικές σειρές εδωλίων & η ορχήστρα κάνουν αναμφισβήτητη την αναγνώριση του ως Θεάτρου. Επειδή η σκηνή ήταν στενή και το οικοδόμημα στεγασμένο, πρέπει να ήταν Ωδείο. Έτσι ταυτίστηκε με το Ωδείο που αναφέρει ο

44

Page 45: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Παυσανίας «μπροστά από την είσοδο του θεάτρου, που λέγεται ωδείο, υπάρχουν ανδριάντες Αιγυπτίων βασιλέων» .

Ο Φιλόστρατος το ονομάζει «Αγριππείον». Ο δωρητής Marcus Vipsani Agrippa ήταν ο πιο αφοσιωμένος συνεργάτης του Αυγούστου. Ήταν γαμπρός του Αυγούστου και έχοντας την απόλυτη εύνοιά του, διοίκησε ως αντιπρόσωπος του αυτοκράτορα τις επαρχίες της Ανατολής κατά τα έτη 16-13π.Χ. Είναι γνωστά 2 ενεπίγραφα βάθρα, απ’τα οποία φαίνεται ότι ο δήμος των Αθηναίων τον είχε τιμήσει ως ευεργέτη.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Η κύρια αίθουσα του Ωδείου, δεν έφερε εσωτερικούς κίονες για τη στήριξη της στέγης & μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 1000 άτομα. Η ημικυκλική ορχήστρα ήταν στρωμένη με λεπτές μαρμάρινες πλάκες, και η πρόσοψη της χαμηλής σκηνής ήταν διακοσμημένη με γλυπτά.Το εξωτερικό του κτηρίου κοσμούσαν μεγάλοι κίονες και πεσσοί κορινθιακού ρυθμού. Το νέο Ωδείο, που δέσποζε με το ύψος του μεταξύ άλλων κτηρίων της Αγοράς, είχε δύο εισόδους: η μια βρισκόταν στη βόρεια πλευρά, στο επίπεδο της Αγοράς & η άλλη στη νότια πλευρά, στο ψηλότερο επίπεδο της Μέσης Στοάς. Όπως υποδηλώνει το όνομά του, το οικοδόμημα χρησιμοποιήθηκε αρχικά για συναυλίες. Τα ωδεία και τα θέατρα διαφοροποιούνται συχνά ως προς τη λειτουργία & ως προς την αρχιτεκτονική τους μορφή. Β’ΦΑΣΗ (2 ος αι.μ.Χ.): Γύρω στα μέσα του 2ου αι.μ.Χ. κατέρρευσε η στέγη της κύριας αίθουσας, ίσως από σεισμό. Η ανοικοδόμηση του έγινε σχεδόν αμέσως, γιατί την εποχή των Αντωνίνων η οικοδομική δραστηριότητα ήταν σε μεγάλη ακμή. Η συγκεκριμένη έγινε επί αυτοκράτορος Αντωνίνου Πίου. Έγιναν μετατροπές στην πρόσοψη και στην εσωτερική διάρθρωση του χώρου του Ωδείου:

Η κύρια αίθουσαν της α’περιόδου χωρίστηκε με ενδιάμεσο τοίχο σε 2 ανεξάρτητους χώρους, περίπου ίσους. Ο νοτιότερος μπαζώθηκε, κλείστηκε και έμεινε σε αχρηστία, προκειμένου να μειωθεί το άνοιγμα και να μην υπάρχουν προβλήματα στην στέγαση. Σε χρήση παρέμεινε το βόρειο τμήμα με τη μισή περίπου χωρητικότητα των θεατών. Κατά τον Βαλαβάνη αρχικά ήταν 15.000 και μετά 700.

Στην πρόσοψη, το παλιό μικρό πρόπυλο της Β. πλευράς αντικαταστάθηκε με Στοά, ανοιχτή προς τα Β., της οποίας τον θριγκό στήριζαν 6 πελώριες μυθικές μορφές πάνω σε πεσσόμορφα βάθρα:Οι 3 ήταν Γίγαντες (ανθρωπόμορφοι με ουρές δρακόντων) και οι άλλοι 3 ήταν Τρίτωνες (ανθρωπόμορφοι με ουρές ψαριών). Στην πρόσοψη των βάθρων υπήρχε ανάγλυφη παράσταση που παρίστανε μια ελιά, στον κορμό της οποίας ελίσσεται ένα φίδι. Οι κορμοί των Γιγάντων αντιγράφουν τον Ήφαιστο από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα ενώ οι κορμοί των Τριτώνων αντιγράφουν τον Ποσειδώνα του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα. Την πρόσοψη της Στοάς ολοκλήρωναν αγάλματα καθιστών μορφών, πιθανότατα πορτραίτα φιλοσόφων, τοποθετημένα μπροστά από τις σκάλες στην ευθεία των Γιγάντων και των Τριτώνων. Έχουν βρεθεί 2 απ’αυτές in situ.

Κατά τον Τραυλό, τον Παπαχατζή και τον Camp ο Παυσανίας το είδε πριν την κατάρρευση της στέγης, στην πρώτη του μορφή.

45

Page 46: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Ο Βαλαβάνης θεωρεί ότι ο Παυσανίας το είδε στην 2η μορφή του, που μόλις είχε ολοκληρωθεί.

ΧΡΗΣΗ: από την εποχή που αναδιαμορφώθηκε, το Αγριππείο έπαψε να χρησιμοποιείται ως Ωδείο. Είχε ήδη τελειώσει το Ηρώδειο, όπου διαδραματίζονταν πια οι μουσικοί αγώνες (κατά χρονολογική σειρά έχουμε: ωδείο Περικλή, Αγριππείο, Ηρώδειο).

Ο Φιλόστρατος που έγραψε τους «Βίους των Σοφιστών» ίσως μισό αιώνα μετά τα « Αττικά» του Παυσανία αναφέρει 2 φορές το « Αγριππείο» ως αίθουσα διαλέξεων, όπου γίνονταν τόσο προγραμματισμένα μαθήματα των φιλοσοφικών σχολών της εποχής όσο και διαλέξεις «εκτάκτων» σοφιστών ή ρητόρων, που επισκέπτονταν την πόλη.Το Ωδείο καταστράφηκε από πυρκαγιά κατά την επιδρομή των Ερούλων το 267μ.Χ.

Τα περισσότερα από τα αρχιτεκτονικά μέλη χρησιμοποιήθηκαν λίγα χρόνια αργότερα για την κατασκευή του Υστερορωμαικού τείχους.

Γ’ΦΑΣΗ: (λίγο μετά το 400μ.Χ.): πάνω στα ερείπια του Ωδείου χτίζεται το λεγόμενο «Γυμνάσιο των Γιγάντων», που κατέλαβε πολύ από τον κεντρικό χώρο της Αγοράς. Ως τότε, οι Αθηναίοι είχαν βγεί από τα στενά όρια του Υστερορωμαικού τείχους. Τα 4 από τα αγάλματα των Τριτώνων & των Γιγάντων περισυλλέχθηκαν από τις στάχτες του Ωδείου, μετακινήθηκαν λίγο βορειότερα της αρχικής τους θέσης και ενσωματώθηκαν σε μια Στοά, απ’όπου ήταν η είσοδος του νέου κτηρίου.

Η πρώτη υπόθεση για το κτήριο αυτό ήταν ότι αποτελούσε γυμνάσιο (Παπαχατζής) όχι με την έννοια του απλού γυμναστηρίου, αλλά με την ευρύτερη έννοια (θεωρητική κατάρτιση και σωματική άσκηση).

Η σύγχρονη έρευνα (Camp, Βαλαβάνης) το θεωρεί μάλλον ανάκτορο, ίσως και με διοικητική λειτουργία. Ίσως να ήταν ενδιαίτημα της Ευδοκίας της Αθηναίας, συζύγου του Θεοδοσίου Β’ του Μικρού, για να μπορεί να επισκέπτεται τους γονείς της στην Αθήνα.

Πρόκειται για ένα μεγάλο συγκρότημα κτηρίων με χαρακτηριστική μορφή ανακτόρου, με αμέτρητα λουτρά, αυλές κ κήπους. Εγκαταλείφθηκε τον 6 ο αι.μ.Χ.

12ο) ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ & ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΟΛΟΥ ΠΟΛΗΣ

ΦΑΣΕΙΣ

Μυκηναική: Επειδή η Ακρόπολη ήταν φρούριο στα προιστορικά χρόνια, υπήρχε η ανάγκη ενός προστατευτικού τείχους. Περιγράφοντας την Ακρόπολη στα μέσα του 2ου αι.μ.Χ. ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι « το τείχος είναι το μυκηναικό». Το μυκηναικό τείχος φαίνεται ότι

46

Page 47: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

επέζησε έως την εισβολή των Περσών το έτος 480π.Χ., οπότε υπέστη καταστροφές από τους εισβολείς.

β’ μισό 13 ου αι.π.Χ: Oι Αθηναίοι οχύρωσαν την Ακρόπολη για να προφυλαχθούν από τον κίνδυνο της Δωρικής εισβολής.

Η κύρια είσοδος που συνέχισε να βρίσκεται στην ίδια θέση, φρουρούνταν από ένα ψηλό προπύργιο (προμαχώνας). Για μεγαλύτερη ασφάλεια το προπύργιο αυτό, καθώς και όλη η δυτική πλευρά της Ακρόπολης όπου η πλαγιά είναι πιο ομαλή, οχυρώθηκαν και με δεύτερο τείχος που οι αρχαίοι συγγραφείς ονομάζουν Πελαργικό, που καμιά φορά αναφέρεται ως Εννεάπυλον. Στις δύσκολες ώρες των πρώτων χρόνων του Πελοποννησιακού πολέμου ο χώρος έξω από την Ακρόπολη που οριζόταν από το Πελαργικόν χρησίμεψε ως τόπος κατοικίας προσφύγων που είχαν εισρεύσει στην πόλη από την ύπαιθρο της Αττικής.Περιελάμβανε επίσης και 2 πηγές πόσιμου νερού (την πηγή του Ασκληπιείου & την Κλεψύδρα).

Στους υπομυκηναικούς(12 ος -11 ος αι.π.Χ.) κ γεωμετρικούς χρόνους(10 ος -8 ος αι.) κατασκευάστηκε μια σειρά οχυρωματικών περιβόλων. Μεταξύ των περιβόλων υπήρχαν πύλες, που συνετέλεσαν πιθανώς στο χαρακτηρισμό του Πελαργικού ως Εννεάπυλου, ήδη από τον 7ο αι.π.Χ.

Αρχαική: σύμφωνα με τον Θουκυδίδη,η Αθήνα κατά τον 6ο αι.π.Χ. ήταν τειχισμένη. Ωστόσο, δεν σώζεται κανένα ίχνος από το τείχος αυτό.

Θεμιστόκλεια: μετά την μάχη των Πλαταιών (479π.Χ.), οι Αθηναίοι έσπευσαν να οχυρώσουν την πόλη τους. Η ανοικοδόμηση του νέου τείχους ολοκληρώθηκε μέσα σε ένα μόνο χρόνο.

Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε υλικό από τα κατεστραμμένα κτήρια και μνημεία, ακόμα και επιτύμβιες στήλες. Στο ανατολικό τμήμα του τείχους εντοιχίστηκαν ημιτελείς μαρμάρινοι σπόνδυλοι του «Πρό-Παρθενώνος», του άμεσου προδρόμου του περίκλειου Παρθενώνος ενώ στο δυτικότερο τμήμα είναι εντοιχισμένα –με τη σειρά που είχαν στο κτήριο- αρχιτεκτονικά μέλη από το θριγκό «του αρχαίου νεώ», δηλ. τρίγλυφα και γείσα από πωρόλιθο και μετόπες από μάρμαρο.Το βόρειο τείχος ονομάστηκε Θεμιστόκλειο.

Όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, το νέο τείχος περιέκλειε έκταση μεγαλύτερη από αυτή της πόλης. Στην Θεμιστόκλεια φάση ολοκληρώνεται και η οχύρωση του Πειραιά που είχε ξεκινήσει το 492π.Χ. αλλά είχε διακοπεί λόγω των Μηδικών.

Κιμώνεια: στην φάση αυτή (περίπου το 460π.Χ.) συμπληρώθηκαν οι οχυρώσεις με την οικοδόμηση των 2 Μακρών Τειχών. Το νότιο τείχος ονομάστηκε Κιμώνειο, πιθνότατα ύστερα από τη μεγάλη νίκη του στον Ευρυμέδοντα ποταμό της Μ.Ασίας το έτος 467π.Χ. εναντίον των Περσών.

47

Page 48: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Το Κιμώνειο τείχος είναι κανονικά κτισμένο από ορθογώνιες λιθοπλίνθους πωρολίθου, «δρομικά» και «μπατικά» κατά την ισοόδομη τοιχοποιία, περιλαμβάνει όμως και αυτό στους κάτω δόμους του επιστύλια από τον «παππού» Παρθενώνα .

Κατά τον Παυσανία, ένα επίχρυσο κεφάλι Μέδουσας Γοργούς ήταν στα χρόνια του αναρτημένο στο Νότιο τείχος πάνω από το Διονυσιακό Θέατρο.

Το Κιμώνειο χτίστηκε όχι μόνο έξω από το μυκηναικό τείχος αλλά και έξω από τον αναλημματικό τοίχο που είχε χτιστεί (490-480π.Χ.) για τη δημιουργία κατάλληλου χώρου για την ανέγερση του «προ-Παρθενώνος». Όταν στα χρόνια του Περικλή, ανυψώθηκε το Κιμώνειο τείχος, οι συνθήκες ήταν ιδεώδεις για την ανέγερση νέου, μεγάλου Παρθενώνος.

Ήταν κατασκευασμένο από πωρόλιθο, αλλά ουσιαστηκά εξαφανίστηκε όταν οι Ενετοί το ενσωμάτωσαν στο αμυντικό τείχος που έκτισαν.

Περίκλεια: το 445π.Χ. χτίζεται το Νότιο Μακρό (ή Μεσαίο τείχος) μεταξύ του Βορείου και του Φαληρικού.

Κονώνεια: 396-394π.Χ. ο Κόνων ξαναχτίζει τα τείχη της Αθήνας και του Πειραιά , ακολουθώντας την Θεμιστόκλεια χάραξη, οχυρώνοντας όμως ολόκληρη την Πειραική χερσόνησο αυτή τη φορά.

Μετά την μάχη της Χαιρώνειας (338π.Χ.): η απειλή των Μακεδόνων, καθώς και οι αλλαγές στις μεθόδους πολιορκίας , κάνουν αναγκαία την ενίσχυση της οχύρωσης.

Τώρα χτίζεται το « Διατείχισμα» και ανοίγεται η τάφρος μπροστά από το κομμάτι του τείχους που επεκτείνεται από τον λόφο των Νυμφών μέχρι τον λόφο του Μουσείου.Το «Διατείχισμα» κατασκευάστηκε με σκοπό τον επερχόμενο Μακεδονικό κίνδυνο. Χωροθετήθηκε στις κορυφογραμμές των Λόφων (Μουσών, Πνύκας και Νυμφών) και συνδέθηκε στα Β. και Ν. με το Θεμιστόκλειο περίβολο, μειώνοντας έτσι την περίμετρό του στα Δ.

Η κατασκευή του, στην 1η φάση ακολουθούσε το «έμπλεκτο» σύστημα τοιχοδομίας (κατά τον Βιτρούβιο), με την τοποθέτηση εναλλάξ 2 λιθοπλίνθων κατά μήκος και ενός κατά πλάτος.

Στα φυσικά περάσματα ανάμεσα στους λόφους, που λειτουργούσαν και ως οδικές αρτηρίες, τοποθετήθηκαν οι 2 πύλες του: το Δίπυλο υπέρ των Πυλών ανάμεσα στο Λόφο των Μουσών και την Πνύκα και οι Μελιτίδες Πύλες στον αυχένα της Πνύκας και των Νυμφών(Αστεροσκοπείο).

48

Page 49: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Βαλεριάνεια: το 86π.Χ. ο Σύλλας καταστρέφει το τείχος. Μέχρι τα μέσα του 3ου αι.μ.Χ.η Pax Romana κάνει περιττή την οχύρωση της πόλης. Όμως, γύρω στο 250π.Χ. αρχίζουν οι επιδρομές των Γότθων και των Ερούλων και ο αυτοκράτορας Βαλέριος διατάζει την οχύρωση όλων των πόλεων της αυτοκρατορίας. Κατά την Ύστερορωμαική περίοδο (3 ος αι.μ.Χ.) η Δυτική πλευρά της Ακρόπολης δέχτηκε μια ξεχωριστή οχύρωση, ύστερα από την καταστροφή της επιδρομής των Ερούλων (267μ.Χ.)

Τα κύρια στοιχεία της οχύρωσης, η οποία μετέτρεψε την Ακρόπολη και πάλι σε οχυρό, ήταν η πύλη Beule και οι πύργοι που την πλαισιώνουν καθώς και μια ακόμα πύλη κάτω από τον πύργο της Νίκης που διατηρήθηκε σε όλο το Μεσαίωνα και διήρκησε ως τα τέλη του 19 ου αι. Το σύστημα αυτό της προστασίας της Δυτικής πλευράς της Ακρόπολης, ανήκε σε μια οχύρωση της πόλης που περιελάμβανε μόνο μια μικρή περιοχή στα Βόρεια της Ακρόπολης κ της οποίας οχύρωσης σώζονται πολλά τμήματα.

Σ’αυτή δινόταν άλλοτε και το όνομα «Βαλεριάνειο» τείχος από το όνομα του ρωμαίου αυτοκράτορα Βαλεριανού που νόμιζαν ότι συνδεόταν με την κατασκευή της οχύρωσης.Σήμερα, όμως οι ερευνητές πιστεύουν πως η οχύρωση είναι λίγα χρόνια νεώτερη της επιδρομής των Ερούλων και ονομάζεται απλά «Υστερορωμαικό» τείχος.

Υστερορωμαική: ( μέσα 3 ου αι) Πύλη Beule μπροστά από τα Προπύλαια με οικοδομικό υλικό από το χορηγικό μνημείο του Νικία στη Νότια Κλιτύ.

Μετά την καταστροφή των Ερούλων το 267μ.Χ. το παλιό τείχος εγκαταλείπεται και κατά το τελευταίο τέταρτο του 3ου αι.μ.Χ. χτίζεται ένα νέο, πολύ μικρότερο τείχος με τα ερείπια της κατεστραμμένης Αθήνας. Περιλαμβάνει την Ακρόπολη και την περιοχή Β. από αυτή, την Ρωμαική Αγορά και τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

Ιουστινιάνεια: γύρω στο 550π.Χ. επισκευάζεται εκ’ολοκλήρου το εκτεταμένο αρχαίο τείχος λόγω των σλαβικών επιδρομών.

Ο Τραυλός θεωρεί ότι το τείχος αυτό οχύρωνε την πόλη ήδη κατά τον 5ο αι.μ.Χ. γιατί ο οικισμός είχε πια επεκταθεί πολύ.

Φραγκοκρατία: κτίστηκε το Ριζόκαστρο, η πύλη Beule περιβλήθηκε με ισχυρό προτείχισμα και η είσοδος γινόταν πλέον μόνο από τη Νότια πύλη.

49

Page 50: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

1686 (παραμονές επίθεσης Μοροζίνι): Οι Τούρκοι κατασκευάζουν το «Τείχος της Υπαπαντής» για να εξασφαλιστεί η καλύτερη άμυνα (στη Β. πλευρά του Ιερού Βράχου). Άρχιζε από το τείχος του Σερπεντζέ (Δ.πλευρά Ακρόπολης) κ περιέκλειε ένα τμήμα της βόρειας πλαγιάς μέχρι το σπήλαιο με τη Μυκηναική Κρήνη.

Δεν είναι ακριβώς γνωστή η ημερομηνία κατασκευής του, αλλά είναι σίγουρο ότι υπήρχε στα μέσα του 18ου αι.μ.Χ.Η οχύρωση της Αθήνας αυτή την εποχή αποτέλεσε κύριο μέλημα των Τούρκων κ ολοκληρώθηκε το 1778, όταν ο βοεβόδας Χατζή Αλή Χασέκης περιέβαλε ολόκληρη την πόλη με τείχος.

13ο) ΤΑ ΑΔΡΙΑΝΕΙΑ ΜΝΗΜΕΙΑ Τότε οικοδομήθηκε ο ναός του Ολυμπίου Διός, το Πάνθεον, το Αδριάνειο Γυμνάσιο και η Βιβλιοθήκη, καθώς και ολόκληρη η αδριάνεια πόλη κοντά στον Ιλισό, παράλληλα με πλείστα σημαντικότατα έργα κοινής ωφέλειας, όπως υδραγωγεία, δρόμοι, γέφυρες, υπόνομοι.

Το Ολυμπιείο : Νοτιοανατολικά και λίγα μέτρα πιο πέρα από την πύλη του Αδριανού υπάρχει αυτός ο μεγαλόπρεπος κορινθιακού ρυθμού ναός του οποίου λίγα ερείπια σώζονται σήμερα.

Τα θεμέλια έβαλε ο Πεισίστρατος τον 6ο αιώνα π.Χ., όμως ο ναός χτίστηκε 7 αιώνες αργότερα, από τον Αδριανό του 2μ.Χ. αιώνα. Επί Αντιγόνου Δ’ του Επιφανούς(175π.Χ.) δημιουργείται μαρμάρινος κορινθιακός ναός. Η κατασκευή του σταματάει για 3 αιώνες, όταν πεθαίνει ο Αντίγονος. Ο Σύλλας πήρε μερικούς από τους κίονές του στην Ρώμη. Επί Αυγούστου συντάσσεται σχέδιο ανοικοδόμησής του, το οποίο όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.Ο Αδριανός το 124/125μ.Χ. διατάσσει την ολοκλήρωσή του. Το 131/132μ.Χ. ο ίδιος το εγκαινιάζει και αφιερώνει το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ολυμπίου Διός. Υπήρχε πλακόστρωτη αυλή, ανδριάντες, αγάλματα των αποίκων της πόλης και περίβολος.

Ο ναός ήταν δίπτερος ,δηλ. είχε 2 σειρές από 20 κίονες στις μικρές πλευρές και 3 σειρές από 8 κίονες στις 2 προσόψεις, σύνολο 128 κίονες, από τους οποίους σώζονται 16, ο ένας έπεσε από θύελλα το 1852.

Πρόκειται για έναν πώρινο, δωρικό, δίπτερο, αμφιπρόστυλο ναό. Έχει τις ίδιες διαστάσεις και το ίδιο σχέδιο με το μεταγενέστερο ελληνιστικό-ρωμαικό οικοδόμημα.

Πάνω στις κολώνες στηρίζεται τριμερές επιστήλιο ύψους 2,25μ. και μήκους 6μ. Ο σηκός του ναού είχε μήκος 75μ. και πλάτος 19μ.

Μέσα βρισκόταν χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία και δίπλα τού αυτοκράτορα. Ο

50

Page 51: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Τίτος Λίβιος είπε ότι ήταν ο μόνος που εξέφραζε το μεγαλείο του Θεού.

Η βιβλιοθήκη του Αδριανού: Χρονολογείται το 132μ.Χ. Πίσω από το Μοναστηράκι υπάρχει μεγάλος αρχαιολογικός που ονομάζεται Bιβλιοθήκη του Αδριανού.

Η Βιβλιοθήκη του Αδριανού υπηρέτησε τις πνευματικές ανάγκες των αρχαίων Αθηνών για 130 ή 140 χρόνια μέχρι τη μεγάλη καταστροφή της από τους Ερούλους, το 267μ.Χ.

Αποτελείται από ένα μεγάλο ορθογώνιο, διαστάσεων 122 χ 82μ.,με μεγάλη εσωτερική αυλή. Γύρω στην αυλή υπήρχε περιστύλιο από 100 περίπου κίονες, ύψους 6,10μ., που στέγαζαν Στοά βάθους 7,50μ.

Οι τοίχοι των Στοών ήταν από πωρόλιθο, εκτός από τον δυτικό, όπου βρισκόταν και η είσοδος που ήταν ολόκληρη από μάρμαρο.Το πρόπυλο της εισόδου έχει 4 κορινθιακούς κίονες με ραβδώσεις και μια απλή είσοδο στον τοίχο. Οι κίονες του πρόπυλου βάσταζαν θριγκό και αέτωμα, ενώ στα πλάγια της εισόδου υπήρχαν ανά 7 αράβδωτοι κορινθιακοί κίονες που κοσμούσαν την πρόσοψη του οικοδομήματος.

Στην Α. πλευρά του κτηρίου υπάρχει μια σειρά δωματίων, από τα οποία το πιο σημαντικό ήταν η μεσαία ευρύχωρη αίθουσα που είχε εσωτερική κιονοστοιχία και στέγαζε τη βιβλιοθήκη.Στα άλλα δωμάτια θα πρέπει να υπήρχαν Αναγνωστήρια.

Ο Παυσανίας που είδε την βιβλιοθήκη μετά την αποπεράτωση της περιγράφει ότι στα δωμάτια της υπήρχε φανταχτερός διάκοσμος από ζωγραφικές παραστάσεις, επισχρυσώσεις και κόγχες στους τοίχους για αγάλματα. Στην αυλή υπήρχε κήπος με συντριβάνι ή μικρή τεχνητή λίμνη, διαστάσεων 58 χ 13μ. και αποτελούσε έτσι ένα χώρο γαλήνης και πνευματικής αυτοσυγκέντρωσης μέσα στην πολύβουη Αγορά.

Αργότερα, γύρω στο 400μ.Χ. χτίστηκε στην αυλή ένα τετράκογχο υστερορρωμαικό οικοδόμημα που καταστράφηκε στις αρχές του 6ου αι.Πάνω στα ερείπια του χτίστηκε 3κλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, που τον 11ο αι. διαδέχθηκε μια μικρή βυζαντινή εκκλησία.

Το γυμνάσιο του Αδριανού: Χτίστηκε ίσως στις Κυνοσάργες ή πίσω από την στοά του Αττάλου.

Το Πάνθεον: Βρίσκεται στα Α. της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Χρονολογείται στα τελευταία χρόνια του Αδριανού από την μέθοδο κατασκευής του. Πρόκειται για έναν ναό με διαστάσεις μεγαλύτερες από αυτές του Παρθενώνα (με μεγάλο σηκό, πρόστυλο στα Α. και 2 κιονοστοιχίες κατά μήκος του σηκού). Ήταν στα Νότια ενός πολύ αρχαίου δρόμου. Περιείχε τα αρχεία των κτηρίων κ των δημοσίων έργων, που είχαν γίνει με τη χορηγία του Αδριανού (Παυσανίας).Δεν καταστράφηκε από τους Ερούλους. Ο βόρειος τοίχος του πρέπει να ενσωματώθηκε στο Υστερορωμαικό τείχος, επομένως θα έστεκε σε μεγάλο ύψος.

51

Page 52: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Το Υδραγωγείο του Αδριανού:

Επί Αδριανού , το Στάδιο έγινε μαρμάρινο .

14ο) X ΩΡΟΙ ΑΣΚΗΣΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ

Σε επιγραφές συναντάμε την φράση « εν τω Μητρώω» από τον 4ο αι.π.Χ., αν και τότε δεν υπήρχε ακόμα το ελληνιστικό Μητρώο. Έτσι, διαπιστώθηκε ότι κάτω από το ελληνιστικό Μητρώο υπάρχουν τα θεμέλια ενός ευρύχωρου τετράγωνου κτίσματος. Οι διαστάσεις του και ότι εκεί δίπλα χτίστηκε το νέο, επιτρέπουν την εικασία πως αποτέλεσε το πρώτο χτιστό και στεγασμένο Βουλευτήριο για την συνεδρίαση της Βουλής των 500, της πρώτης μετά την έξωση των τυράννων από την Αθηναική δημοκρατία.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: Χρονολογείται γύρω στο 500π.Χ., δηλ. είναι ένα Κλεισθένιο έργο όταν μπόρεσε να οργανωθεί η Βουλή των 500 και να εδραιωθεί η Αθηναική δημοκρατία.Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη: 508/507 π.Χ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ: Βασίζεται σε ίχνη κάτω από το νότιο τμήμα του κατόπιν Μητρώου. Ως προς το υλικό, έχουμε ασβεστολιθικά θεμέλια κατά το πολυγωνικό σύστημα με πολύ υλικό σε δεύτερη χρήση. Δεν σώζονται πολλά από την ανωδομή.

Βόρεια του κτιρίου F και πάνω σχεδόν από το κτίριο D χτίστηκε ένα μεγάλο οικοδόμημα στη δυτική πλευρά της πλατείας.Είχε τετράγωνη κάτοψη και η προσοψή του έβλεπε στον Νότο. Η κύρια αίθουσα διέθετε 5 κίονες για τη στήριξη της οροφής, αλλά ίχνη εσωτερικής διαίρεσης του χώρου δεν έχουν βρεθεί.

Σε απόσταση 6m περίπου από το νότιο τοίχο, υπάρχει θεμελίωση από τοίχο παράλληλο προς αυτόν που δημιουργούσε έναν επιμήκη προθάλαμο. Σ’αυτόν τον τοίχο στηρίζονταν « οι δρύφακτοι» , χαμηλά κιγκλιδώματα που άφηναν στη μέση θύρα προς την αίθουσα. Στον προθάλαμο παρακολουθούσαν τις συνεδριάσεις οι πολίτες που δεν ήταν βουλευτές, κατά κανόνα όταν η Βουλή συγκαλείτο ως ποινικό δικαστήριο, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις. Το ίδιο χώρισμα με δρυφάκτους υπήρχε και στο μεταγενέστερο Νέο Βουλευτήριο, με εισόδους στα πλάγια και πιθανώς και στην μέση.

Η Βουλή απαρτίζετο από 500 ετησίως κληρωτούς πολίτες, 50 από καθεμιά από τις 10φυλές, στις οποίες ο Κλεισθένης κατένειμε τους Αθηναίους, το 508π.Χ. [ Οι αρμοδιότητές της ήταν κυρίως νομοπαρασκευαστικές].

52

Page 53: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Τα μέλη της νέας Βουλής εκλέγονταν με κλήρο & υπηρετούσαν για 1 έτος, κατά τη διάρκεια του οποίου συνεδρίαζαν κάθε μέρα, εκτός εορτών στο Βουλευτήριο.

Κύρια αρμοδιότητα των βουλετών ήταν η επεξεργασία νομοθετικών κειμένων, τα οποία στη συνέχεια παρουσίαζαν στην Εκκλησία του Δήμου για επικύρωση.

Η χρονολόγηση του κτιρίου είναι δύσκολη. Οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν την οικοδόμησή του γύρω στο 500π.Χ., αν και πρόσφατα προτάθηκε πρωιμότερη χρονολόγηση.

Από τον Μiller, ερευνητή, αμφισβητείται η ύπαρξη του Παλαιού Βουλευτηρίου. Βλέπει σ’αυτό ένα τριμερές οικοδόμημα, ένα παλαιότερο Μητρώο, με πρόσοψη στην Αγορά.

ΤΟ ΝΕΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ

415-406π.Χ.: χτίστηκε ένα Νέο Βουλευτήριο, ακριβώς στα Δ.του παλαιού, το οποίο για ένα διάστημα λειτουργούσε παράλληλα με το Παλαιό Βουλευτήριο, όταν αυτό (ελλείψη διαθεσίμων χώρων) φαίνεται ότι χρησιμοποιόταν μόνο για την φύλαξη των κρατικών αρχείων.

Στα έδρανα του Νέου Βουλευτηρίου συνεδρίαζαν οι βουλευτές, προετοιμάζοντας τα νομοσχέδια που στη συνέχεια υποβάλλονταν προς ψήφιση στην Εκκλησία του Δήμου.

Δεν είναι σαφές ποια ανάγκη οδήγησε στην οικοδόμηση του νέου κτηρίου και τα λιγοστά λείψανα του δεν μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα πλεονεκτήματα που προσέφερε σε σχέση με το παλαιό, το οποίο παρέμενε ακόμα στη θέση του.Το καινούριο κτήριο είχε: ορθογώνια κάτοψη ( διαστάσεις 16μ. από ΑΔ και 22μ. από ΒΝ). Σήμερα σώζονται μερικές μόνο λιθόπλινθοι από τις κατώτατες σειρές της θεμελίωσης.Πιθανότερο είναι οι βουλευτές να κάθονταν σε απλούς ξύλινους πάγκους, βλέποντας προς τον Νότο.

1) Τη Βουλή των 500,τη συγκροτούσαν 50 βουλευτές(από καθεμιά από τις 10 Φυλές). Η Βουλή συνεδρίαζε κάθε μέρα , εκτός εορτών και ήταν ένα από τα 2 νομοθετικά σώματα που συγκαλούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα.

2) Το άλλο, η Εκκλησία του Δήμου, αποτελούνταν από το σύνολο των πολιτών και συνεδρίαζε κάθε 10 μέρες περίπου, για να επικυρώσει τα ψηφίσματα που εισηγούνταν η Βουλή. Σημείο συνάντησης των πολιτών ήταν η Πνύκα, στις πλαγιές του λόφου που βρίσκεται 400 περ. μέτρα ΝΔ της Αγοράς.

53

Page 54: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Η ΠΝΥΚΑ

Ένας «όρος» του 5ου αι.π.Χ., δηλ. μια μικρή κολώνα που χρησίμευε ως ορόσημο του χώρου και βρέθηκε στη θέση αυτή, γράφει τις λέξεις «όρος Πυκνός».

Mετά την κατάλυση της τυραννίας των Πεισιστρατιδών, οι συνεδριάσεις του αθηναικού δήμου έγιναν τακτικές, το βραχώδες αλλά ομαλό πρανές διαμορφώθηκε με εκτατεμένες λαξεύσεις, αναλημματικούς τοίχους κ επιχωματώσεις.

Τα διάφορα λείψανα που υπάρχουν σήμερα πάνω στο λόφο και οι ανασκαφές που έγιναν το 1910 και το 1930-1931 μας επιτρέπουν να υποθέσουμε 3 βασικές οικοδομικές φάσεις:

Ι) 504π.Χ (πολιτικές αλλαγές Κλεισθένη): Στα πρώτα χρόνια μετά την κατάλυση της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών, προέκυψε για πρώτη φορά η ανάγκη τακτικών συνεδριάσεων του αθηναικού δήμου.Το φυσικό πρανές διαμορφώθηκε σε κοίλο και το Βήμα τοποθετήθηκε στα Β. και ΒΑ, ώστε οι εκκλησιάζοντες να βλέπουν προς την Αγορά, τον Άρειο Πάγο κ τα Προπύλαια, γιατί το βήμα του ομιλητή έγινε στο χαμηλότερο σημείο της επιχωμάτωσης (όπως αργότερα οι σκηνές των θεάτρων).Η διαμόρφωση αυτή χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι.π.Χ. και αποδίδεται στον Κλεισθένη. Από τα μέσα του 5 ου αι.π.Χ. ο χώρος ονομαζόταν «Πνύκα» γιατί βρέθηκε μαρμάρινος όρος με την επιγραφή «hορος Πνυκός» , που χρονολογείται τότε.

ΙΙ) 404-403π.Χ.:με την κατάλυση της τυραννίας των Τριάκοντα(Πλούταρχος) η διάταξη του χώρου πήρε πολύ διαφορετική μορφή: στα Β. και ΒΑ χτίζεται νέος ημικυκλικός αναλημματικός τοίχος, ώστε να δημιουργηθεί ένα είδος θεατρικού κοίλου, χωρητικότητας 6.000 ατόμων που ήταν προσιτός από 2 χτιστές σκάλες.Το Βήμα άλλαξε προσανατολισμό προς τα Ν.Δ. Οι θεατές τώρα κοίταζαν προς Νότο με στραμμένα τα νώτα τους στον Άρειο Πάγο και την Αγορά, έβλεπαν προς τη θάλασσα και έτσι δεν αποσπώνταν από την εικόνα και της Αγοράς και των σπιτιών τους (Αριστοφάνης).

ΙΙΙ) Η μορφή του μνημείου, που σήμερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, ανήκει στην φάση ΙΙΙ, που χρονολογικά εντάσσεται στο φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του Λυκούργου, κατά το γ’τέταρτο του 4ου αι. (330-326π.Χ.).

54

Page 55: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Στη τρίτη και τελευταία περίοδο της ιστορίας της η Πνύκα πήρε τη μορφή που έχει και σήμερα. Διατηρήθηκε η ίδια διάταξη, αλλά ο χώρος διευρύνθηκε προς όλες τις πλευρές.

Με την κατασκευή ενός μνημειώδους αναλημματικού τοίχου βορειότερα των προηγουμένων, με ορθογώνιους ογκόλιθους που λαξεύτηκαν από τον ίδιο τον βράχο της Πνύκας, που συγκρατούσε τις μεγάλες επιχώσεις του κοίλου, η χωρητικότητα αυξήθηκε στα 13,500 άτομα!!Για την άνοδο στον ισοπεδωμένο χώρο κατασκευάστηκε μια μεγάλη σκάλα πλάτους 12μέτρων στη μέση του αναλημματικού αυτού τοίχου. Επάνω στην ταράτσα και στην απέναντι πλευρά από τη σκάλα, μια προεξοχή του βράχου διαμορφώθηκε με επιμελημένη λάξευση σε βήμα.Ο ημικυκλικός χώρος για τους ακροατές με διάμετρο περ.120μ. θεωρείται επαρκής για τα μέλη της Εκκλησίας του Δήμου, ίσως και για 10.000 άτομα. Καθίσματα όμως, όπως φαίνεται δεν υπήρχαν και οι πολίτες δεν μπορούσαν να συνεδριάζουν με άνεση.

Για το λόγο αυτό, μετά τα κλασικά χρόνια, όλοι προτιμούσαν να συνεδριάζουν στο θέατρο του Διονύσου, με αποτέλεσμα σιγά-σιγά η Πνύκα, ως τόπος συνεδριάσεως του δήμου των Αθηναίων να εγκαταλειφθεί εντελώς.

Στο ίδιο οικοδομικό πρόγραμμα πρέπει να ανήκει η δημιουργία ενός δεύτερου ανδήρου, όπου διακρίνονται οι διαμορφώσεις για την κατασκευή 2 Στοών (Δυτικής κ Ανατολικής) στη νότια πλευρά του λόφου. Οι Στοές αυτές φαίνεται ότι σχεδιάστηκαν για να καταφεύγουν εκεί όσοι συγκεντρώνονταν στην Πνύκα σε περιόδους κακών καιρικών συνθηκών, όπως γινόταν στα αρχαία θέατρα.

Αυτές οι Στοές δεν αναφέρονται στις πηγές και ούτε έχουν βρεθεί αρχιτεκτονικά λείψανα, παρά μόνο οι λαξεύσεις του βράχου, είναι σχεδόν βέβαιο πως οι Στοές αυτές ουδέποτε κατασκευάστηκαν!!

Στην θέση των Στοών έχτισαν νέο οχυρωματικό τείχος, το «Διατείχισμα» που συνέδεσε τις κορυφές των λόφων του Μουσείου και των Νυμφών και θεμέλια του μπορεί κανείς σήμερα να δεί πίσω από τα λαξεύματα για τις Στοές, (στη ΝΔ. πλευρά της Πνύκας) .

Στη βραχώδη επιφάνεια ακριβώς πάνω στον άξονα του βήματος, θεωρείται ως θέση όπου είχε τοποθετήσει το ηλιακό του ρολόι ο περίφημος αστρονόμος Μέτων τη χρονιά 433-432π.Χ.

55

Page 56: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Επάνω ακριβώς από το Βήμα σώζεται η θεμελίωση μιας κατασκευής πάνω στον βράχο που αποδίδεται στο μνημειακό βωμό του Αγοραίου Διός (προστάτη των ρητόρων). Ο βωμός που χρονολογείται στον όψιμο 4ο αι.π.Χ. μεταφέρθηκε στην Αγορά, μπροστά στο Μητρώο, την εποχή του Αυγούστου.

Ρωμαικά χρόνια: η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε στο Θέατρο του Διονύσου.

1 ος αι.π.Χ: φαίνεται πως εγκαταλείφθηκε και στην Πνύκα αναπτύχθηκε λατρεία του «Υψίστου Διός» ως θεραπευτή θεού, σ’έναν χώρο όπου πιθανότατα προυπήρχε ιερό του θεού ήδη από την 2η περίοδο.

15ο) X ΩΡΟΙ ΑΣΚΗΣΗΣ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

ΘΟΛΟΣ

Θόλος ή Σκιάς ( 470-465π.Χ.) : το χαρακτηριστικότερο, λόγω του κυκλικού του σχήματος, διοικητικό κτήριο της «Δυτικής Οδού».

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:

Αν και είναι το σημαντικότερο οικοδόμημα της Αθηναικής δημοκρατίας, είναι πολύ λιτό. Είναι μακρόβιο οικοδόμημα, παράλληλο με την πορεία της Αθηναικής δημοκρατίας, που επισκευάστηκε ή ανοικοδομήθηκε πολλές φορές, διατήρησε όμως την αρχική του μορφή, καθώς και την θέση του κοντά στο Βουλευτήριο.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ: Η στέγη είναι ιδιότυπη, κωνική με κεράμωση από ρομβοειδείς κεράμους.

Η πλήρης αποκατάστασή της είναι προβληματική. Ίσως να είχε οπαίο στο κέντρο, για να φεύγει ο καπνός από τις θυσίες.

Η σύγχρονη έρευνα, όμως αμφισβητεί τη ύπαρξη του οπαίου και τοποθετεί στο κέντρο της πλήρους στέγασης κορυφαίο μνημειακό ακρωτήριο, με μορφή ανθεμίου. Εσωτερικά, η στέγη στηριζόταν σε 6 πώρινους αράβδωτους ιωνικούς κίονες. Ο τρόπος τοποθέτησης των κιόνων είναι μοναδικός. Διατηρούνται ίχνη στο δυτικό μισό του κτήριου. Το δάπεδο ήταν από πατημένο χώμα, επιχρισμένο με πηλό.

Ήταν έδρα του σώματος των 50-πρυτάνεων. Οι πρυτάνεις ασκούσαν διοίκηση για ένα διάστημα 35 ή 36 ημερών, μετά την πάροδο του οποίου αντικαθίσταντο από ισάριθμους πρυτάνεις άλλης φυλής, ώστε μέχρι το τέλος του έτους εναλλάσονταν στη διοίκηση βουλευτές και των 10-Φυλών!!

Η φυλή που διοικούσε ονομαζόταν και πρυτανεύουσα κ ο κληρωτός πρόεδρος «Επιστάτης των Πρυτάνεων».Οι πρυτάνεις εσιτίζοντο με κρατικά έξοδα, στη Θόλο.

56

Page 57: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Τη νύχτα, μαζί με τον επιστάτη, κοιμούνταν 17 πρυτάνεις που διενυκτέρευαν στο κτήριο για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών. Παράλληλα, στη Θόλο , ο επιστάτης των πρυτάνεων κρατούσε τα κλειδιά των ναών, όπου ήταν κατατεθειμένα τα δημόσια χρήματα και έγγραφα, του δημοσίου θησαυρού και τη σφραγίδα του κράτους.

Καταστράφηκε από τους Ερούλους το 267μ.Χ. [Ξαναχτίστηκε εκ θεμελίων τον 4ο αι.μ.Χ. Τότε, ο τοίχος ενισχύθηκε από ένα εξωτερικό στρώμα ασβεστοκονιάματος, πάχους 70cm.]

Η Θόλος, τελικά εγκαταλείφθηκε γύρω στα 400μ.Χ., πιθανόν ως αποτέλεσμα της γενικευμένης καταστροφής αυτής της εποχής. Σήμερα, είναι όρατος ένας λίθινος τοιχοβάτης. Πρόκειται για αναστήλωση στο επίπεδο του δαπέδου της Θόλου στον 2 ο αι.μ.Χ. (εποχή Αντωνίνων) .

Η Θόλος ήταν η έδρα των Πρυτάνεων, της ανώτατης εκτελεστικής εξουσίας της αρχαίας Αθήνας. Πρέπει να προσέξουμε ότι δεν πρόκειται για το κεντρικό Πρυτανείο. Αυτό βρισκόταν στην Αγορά του Θησέα κ ήταν η έδρα του Άρχοντα.

Η Θόλος ήταν «παράρτημα» του Πρυτανείου.

Στη μέση του δαπέδου της Θόλου σώζονται ίχνη βωμού, που ίσως ήταν στρογγυλός πάνω σε τετράγωνη βάση. Ο Βαλαβάνης θεωρεί ότι πρόκειται για βωμό των Ρωμαικών χρόνων, αλλά πρέπει να υπήρχε κάτι αντίστοιχο και παλαιότερα.Σ’αυτόν «θυσίαζαν», όπως λέει ο Παυσανίας, οι πρυτάνεις κάθε μέρα.Η θυσία, ως συμβολική τελετουργική πράξη, μπορούσε να είναι κάψιμο λίγου λιβανωτού, ή συνηθέστερα μικρού μέρους από τα σφάγια που επρόκειτο να σερβιριστούν στην συνέστιαση.

Απόδειξη, για την λατρευτική λειτουργία της Θόλου είναι και τα ασημένια αγάλματα, που ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχαν εκεί (Τραυλός).

ΠΡΥΤΑΝΕΙΟ

Ο Παυσανίας αναφέρει πως ήταν κοντά στο Αγλαύρειο κ πως μέσα σε αυτό βρίσκονταν γραμμένοι οι νόμοι του Σόλωνα.Υπήρχαν επίσης αγάλματα της Ειρήνης κ της Εστίας, καθώς και ανδριάντες μεταξύ των οποίων του Αυτόλυκου του Παγκρατιαστή.Ήταν σημαντικό δημόσιο οικοδόμημα κ πρέπει να είχε ανοικοδομηθεί κατά τα χρόνια της αυτονομίας (υποθέτουν τον καιρό του Δημήτριου Φαληρέα). Η θέση του παλαιού Πρυτανείου δεν είναι γνωστή.

Το Πρυτανείο ήταν η έδρα του Επώνυμου Άρχοντα. Σε αυτό φυλασσόταν η άσβεστη φωτιά της «κοινής εστίας», από την οποία έπαιρναν φωτιά οι άποικοι της

57

Page 58: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

αυγής των ιστορικών χρόνων κ άναβαν την φωτιά στα δικά τους Πρυτανεία των αποικιών.Στο Πρυτανείο δικάζονταν και υποθέσεις φόνου, όταν ο δράστης ήταν άγνωστος ή όταν τον θάνατο είχε προκαλέσει άψυχο αντικείμενο (ξύλο, πέτρα, ή σιδερένιο όργανο) χωρίς να είναι γνωστό το πρόσωπο που το χρησιμοποίησε. Το αντικείμενο θεωρείτο μολυσμένο και έπρεπε να πεταχτεί έξω από τα σύνορα της χώρας. Οι νόμοι του Σόλωνα τον 5ο αι. μεταφέρθηκαν στο Πρυτανείο από την Ακρόπολη.Και από το Πρυτανείο στη Βασίλειο Στοά όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης.

16ο) ΕΡΓΑ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ

ΕΡΓΑ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες ευνόησαν όχι μόνο το Ελευσίνιο ιερό, αλλά και την πόλη. Το Αδριάνειο υδραγωγείο, που ξεκινούσε από της πηγές της Φυλής και κατέληγε στο ιερό, καθώς και η γέφυρα στη διασταύρωση της Ιεράς Οδού με την Εθνική Οδό, είναι έργα του αυτοκράτορα Αδριανού, που μυήθηκε στα Μυστήρια το 125 . Τα Μεγάλα Προπύλαια, καθώς και η διαμόρφωση πλακόστρωτης πλατείας οφείλονται στον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο (121-180 της)·

1) Ωρολόγιο Ανδρόνικου Κυρρήστου: β’ τέταρτο 1ου αι.π.Χ.Πρόκειται για το καλύτερο διατηρημένο αρχαίο οικοδόμημα της Αθήνας, γνωστότερο ως Πύργος των Ανέμων ή Αέρηδες. Το οικοδόμημα είναι μικρό οχτάγωνο με κάθε πλευρά μήκους 3,20μ. και έχει χτιστεί από μάρμαρο. Στη ΒΑ και ΒΔ πλευρά υπήρχαν 2 πυλώνες με 2 κορινθιακούς κίονες και στη νότια, ημικυκλική δεξαμενή. Η στέγη του πύργου ήταν μαρμάρινη πυραμιδοειδής, στην κορυφή της δε υπήρχε χάλκινος ανεμοδείκτης με μορφή Τρίτωνα που περιστρεφόταν ανάλογα με τον αέρα και έδειχνε με το ραβδί του έναν από τους οχτώ ανέμους. Οι άνεμοι είναι ανάγλυφοι φτερωτοί άνθρωποι, με ιδιαίτερο σύμβολο ο καθένας και τα ονοματά τους είναι χαραγμένα κάτω από το γείσο: Βορέας, Σκίρων, Ζέφυρος, Λίψ, Νότος, Εύρος, Απηλιώτης, Καικίας.Κάτω από τις μορφές υπάρχουν χαράγματα στο ηλιακό ρολόι, αλλά είναι βέβαιο πως μέσα στο μνημείο υπήρχε και υδραυλικό ρολόι.

2) Αγορανομίον: στα μέσα του 1ου αι.μ.Χ.(140-145), βάσει επιγραφής αφιερωμένης στον Αύγουστο και στην Αθηνά Αρχηγέτιδα. Η ταύτιση δεν είναι σίγουρη. Μάλλον βρισκόταν μπροστά από την πύλη της Αθηνάς Αρχηγέτιδας, κατά μήκος του δρόμου που συνδέει την Ρωμαική κ την Ελληνική Αγορά.

3) Βεσπασιανές

4) Διογένειο Γυμνάσιο

5) Στοά του Ρωμαίου

58

Page 59: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

6) Πάνθεο: τοποθετείται στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Αδριανού, στα Α. της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.

7) Βιβλιοθήκη του Αδριανού: χρονολογείται στα 132μ.Χ.

17ο) ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΠΟΛΗΣ ΑΘΗΝΩΝ ΑΠΟ ΕΧΘΡΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ + ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΣΗΜΑΙΝΟΝΤΑΙ

1)Καταστροφή της πόλης από τον Σύλλα (86π.Χ): μια σημαντική αλλαγή ήταν η μεταφορά της Ρωμαικής Αγοράς.Η περιοχή της παλαιάς αγοράς (εφόσον απελευθερώθηκε από τις εμπορικές δραστηριότητες) αφιερώθηκε στη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Χτίζεται από τον γαμπρό του Αυγούστου (Αγρίππα) στο κέντρο της πλατείας της Αγοράς και αποκτά ένα μνημειακό χαρακτήρα.

2)Επόμενος σταθμός= χρόνια αυτοκράτορα Αδριανού (σημαντικό οικοδομικό πρόγραμμα)!!Επί Αδριανού, ολοκληρώνεται ο ναός του Ολυμπίου Διός. Επιπρόσθετα, συστηματοποίησε το υδραγωγείο (λείψανα του οποίου σώζονται στην περιοχή του Λυκαβηττού). Δημιουργήθηκαν πολλά λουτρά.

3)Χρόνια αυτοκράτορα Βαλεριανού= επόμενο τείχος.Το Βαλεριάνειο τείχος ακολούθησε την πορεία του Θεμιστόκλειου τείχους.

4)Καταστροφή των Ερούλων (267μ.Χ.): μετά τους Ερούλους χτίζονται οικίες εκτός του ΥΡ τείχους, νέα οικοδομήματα και επισκευάζονται τα παλαιά. Το διοικητικό κέντρο μεταφέρεται στην Ρωμαική Αγορά κ στην Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

Η Θόλος επισκευάζεταιΤο Μητρώο μετατρέπεται σε 3-κλιτη βασιλική.Δημιουργείται το Υστερορωμαικό τείχος (276-282μ.Χ): σ’αυτό η πύλη Beule κ η διάνοιξη της Νότιας Πύλης, κάτω από τον πύργο της Νίκης.Το Γυμνάσιο των Τριτώνων κ των Γιγάντων χτίζεται γύρω στα 400μ.Χ. στο κέντρο της Αγοράς.Δημιουργούνται Εκπαιδευτήρια, κάτω από τον Άρειο Πάγο.Χτίζονται νέα ΒαλανείαΕπισκευάζεται η Αδριάνεια Βιβλιοθήκη από τον Ερκούλιο, που ήταν ύπαρχος του Ιλλυρικού (402-410μ.Χ.).

59

Page 60: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Αρχές 5 ου αι.μ.Χ: επισκευάζεται το Βήμα του Διονυσιακού Θεάτρου από τον Φαίδρο.Γίνονται επισκευές στο ΑσκληπίειοΧτίζεται Γυμνάσιο, στον τύπο των εκπαιδευτηρίων, στα Ν. του Ηρωδείου γύρω στο 400μ.Χ.Το Γυμνάσιο της Ακαδημίας ανοικοδομείται εκ βάθρων στις αρχές του 5ου αι.μ.Χ.

ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Η πρώτη βέβαιη οχύρωση που αποκτά η Αθήνα είναι το τείχος της Ακρόπολης που χτίζεται κατά τη μυκηναική περίοδο, και πιο συγκεκριμένα, γύρω στα 1240-1220π.Χ.

60

Page 61: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

Είναι το λεγόμενο «Κυκλώπειο τείχος» που ακολουθεί γενικά το φρύδι του βράχου και είναι πολύ ωραία και ισχυρή κατασκευή, που σε ορισμένα σημεία φτάνει σε πάχος τα 5-6 μέτρα. Το τείχος αυτό είχε την είσοδο του στη Δ.πλευρά κοντά στα σημερινά Προπύλαια και, από τα τμήματά του που σώθηκαν το σημαντικότερο εφάπτεται στη Ν.πλευρά των Προπυλαίων.

Εκτός από το τείχος αυτό, την ίδια εποχή ή λίγο αργότερα χτίστηκε στους πρόποδες του λόφου το λεγόμενο Πελασγικό ή Πελαργικό τείχος, του οποίου η πορεία είναι σίγουρη μόνο στη ΒΔ πλευρά όπου βρέθηκαν τα ίχνη του. Φαίνεται λοιπόν ότι τειχίζεται μόνο η Ακρόπολη, όπου βρίσκονταν οι κατοικίες του βασιλιά και των ευγενών, ενώ οι κάτοικοι της κάτω πόλης θα μπορούσαν να καταφύγουν μέσα στα οχυρά σε περίπτωση κινδύνου.

Κατά την υπομυκηναική ή τη γεωμετρική περίοδο και με σκοπό την ενίσχυση της άμυνας στην είσοδο, χτίζονται στη δυτική πλαγιά συνεχή αναλήμματα που είχαν διπλό προορισμό: από τη μια να στηρίζουν το κατάστρωμα του ελικοειδούς ανηφορικού δρόμου, και από την άλλη να δίνουν στους υπερασπιστές τη δυνατότητα άμυνας της Δ.πλευράς, που ήταν πολύ ευπρόσβλητη.Ανάμεσα στα αναλήμματα αυτά είναι πιθανό να υπήρχαν πύλες που έκλειναν σε περίπτωση κινδύνου και οι πολλές αυτές πύλες ίσως να συνέτέλεσαν στον χαρακτηρισμό του Πελαργικού ως « Εννεάπυλον» ήδη από τα αρχαικά χρόνια.

Η κάτω πόλη δεν φαίνεται να είχε αποκτήσει οχυρωματικό τείχος πριν από την οχύρωση του Θεμιστοκλή. Από ένα χωρίο όμως του Θουκυδίδη μαθαίνουμε ότι το Θεμιστόκλειο τείχος χτίστηκε πάρα πολύ βιαστικά και κάτω από την πίεση των περιστάσεων, το 479-478π.Χ.

Ήταν αρκετά μεγάλο και δεν περιελάμβανε μόνο το κατοικημένο τμήμα της πόλης, αλλά άφηνε και πολλούς ελεύθερους χώρους.

Τα τείχη αυτά, αφού προστάτεψαν την Αθήνα για 75 χρόνια, καταστράφηκαν από τον Λύσανδρο μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο (404π.Χ.)Σε λίγο καιρό όμως, το 394π.Χ. ο Κόνων χτίζει νέα τείχη, τα οποία ακολούθησαν ακριβώς τη γραμμή του προηγούμενου τείχους του Θεμιστοκλή. Τα τείχη αυτά είχαν συνήθως λίθινα θεμέλια και κρηπίδα, και ανωδομή από ωμές πλίνθους, οι οποίες χαλούσαν εύκολα και γι’αυτό ανανεώνονταν συχνά με επισκευές.

Το τείχος διακοπτόταν κατά διαστήματα από πύλες και πυλίδες, που διευκόλυναν την επικοινωνία της πόλης με τον έξω κόσμο.

Η επισημότερη από αυτές ήταν το Δίπυλο κοντά στον Κεραμεικό, από όπου το τείχος προχωρούσε στα Πετράλωνα και ανέβαινε τη λοφοσειρά των Νυμφών, της Πνύκας και των Μουσών (Φιλοπάππου).

Έπειτα στρεφόταν προς τη λεωφόρο Συγγρού και έφθανε στο Ολυμπίειο, το οποίο και περιέκλειε.Από εκεί κατευθυνόταν προς τις οδούς Ερμού και Καραγιώργη Σερβίας και έφθανε στην πλατεία Κλαυθμώνος. Μετά περνώντας κάτω από το σημερινό Υπουργείο Πολιτισμού, ερχόταν στην πλατεία Δημαρχείου, όπου στρίβοντας στα Δυτικά έφθανε στην πλατεία Κουμουνδούρου και κατέληγε πάλι στο Δίπυλο. Οι πύλες που μέχρι σήμερα έχουν επισημανθεί και ταυτιστεί με κάποια βεβαιότητα είναι 13.

1)1) Η σπουδαιότερη ήταν το Δίπυλο, που ονομαζόταν και «Θριάσιαι Πύλαι».

61

Page 62: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

2)2) Σε απόσταση 60μ. προς Ν. βρισκόταν η «Ιερά Πύλη» από όπου περνούσε η πομπή των Ελευσινίων την μέρα της γιορτής.

3)3) Στη διασταύρωση Ερυσίχθονος και Ηρακλειδών , εντοπίστηκαν οι «Πειραικαί πύλαι» που οδηγούσαν προς τη θάλασσα.

4)4) Στους δυτικούς πρόποδες του λόφου των Νυμφών και με βάση αυλακώσεις από τροχούς αμαξιών που βρέθηκαν στον βράχο, ταυτίστηκαν οι αναφερόμενες από τον Ησύχιο «Δήμιαι πύλαι».

5)5) Στη Ν. πλευρά του Θεμιστόκλειου υπήρχαν 2 πύλες που οδηγούσαν στο Φαλήρο, μια γνωστή ως « Άλλαδε πύλαι» και άλλη μία που έχει βρεθεί στη σημερινή οδό Ερεχθείου.

6)6) Στα ΝΑ της πόλης προς το Κυνόσαργες, οδηγούσαν οι «Ιτώνιαι πύλαι» που βρέθηκαν κοντά στου Μακρυγιάννη και

7)7) οι « Διόμειαι πύλαι», στα Ν. του Ολυμπείου.

8)8) Κοντά στον βόρειο περίβολο του Ολυμπιείου ήταν οι «Ιππάδες πύλαι» και

9)9) κοντά στη πλατεία Συντάγματος οι «Διοχάρους πύλαι» που οδηγούσαν στο ανατολικό τμήμα της Αττικής, στα Μεσόγεια και στον Μαραθώνα.

10)10) Στη Β. πλευρά του τείχους ανήκαν οι «Αχαρνικαί πύλαι» που βρέθηκαν στη γωνία των οδών Σοφοκλέους και Αιόλου και άλλη μια που βρέθηκε σε οικόπεδο της οδού Δραγατσανίου.Οι 2 αυτές πύλες εξυπηρετούσαν τη Βόρεια Αττική!!

11)11) Τέλος, στο ΒΔ τμήμα του τείχους και σε μικρή απόσταση από το Δίπυλο, βρέθηκε άλλη μια πύλη, στη σημερινή οδό Λεωκορίου, που ταυτίζεται με τις «Ηρίες πύλες».

12)12) Η πύλη αυτή εξυπηρετούσε το ΒΔ τμήμα του λεκανοπεδίου και οδηγούσε στον Ίππιο Κολωνό. Φαίνεται ότι η ονομασία της πύλης, που σημαίνει «πύλες των τάφων» προήλθε επειδή από εκεί έβγαζαν συνήθως τους νεκρούς για να τους θάψουν στα νεκροταφεία έξω από το τείχος της πόλης.

Εκτός από επισκευές και συμπληρώσεις, δημιουργήθηκε έξω από τα ευπρόσβλητα τμήματα του περιβόλου και σε απόσταση 9-10 μέτρων από αυτόν, ένα 2 ο τείχος (προτείχισμα) και μπροστά του ανοίχτηκε μια τάφρος πλάτους 11 και βάθους 4

62

Page 63: ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ

μέτρων. Μπορεί κανείς να δεί τη νέα αυτή διαμόρφωση των τειχών στο τμήμα κοντά στο Δίπυλο, που σώθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση.

Την ίδια εποχή χτίστηκε και το «Διατείχισμα» στο οποίο ανοίχθηκαν 2 πύλες για την επικοινωνία με τον Πειραιά δια μέσου των μακρών τειχών.

1) Δίπυλο και 2) « Μελίτιδες πύλες» (Δ. της Πνύκας)

Τα τείχη αυτά διατηρήθηκαν ως το 86π.Χ. οπότε κατέλαβε την Αθήνα μετά από φοβερή πολιορκία ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας και γκρέμισε τα τείχη της, για να ταπεινώσει τους Αθηναίους.Η πόλη έμεινε ατείχιστη για 300 περίπου χρόνια και όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Αθήνα (μέσα 2 ου αι.μ.Χ.) τα τείχη είχαν αχρηστευθεί και φαίνεται πως από όλες τις πύλες μόνο το Δίπυλο εξακολουθούσε να βρίσκεται σε λειτουργία.

μέσα 3 ου αι.μ.Χ: για να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος των Γότθων και των Ερούλων αναγκάστηκε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Βαλεριανός να οχυρώσει την Αθήνα. Το Βαλεριάνειο τείχος φαίνεται ότι ακολούθησε τη διαδρομή των κλασικών τειχών της Αθήνας αλλά επεκτάθηκε προς τα Α. για να συμπεριλάβει και τη νέα πόλη του Αδριανού.Το τείχος αυτό αν και ισχυρό δεν κατόρθωσε να σταματήσει την ορμή των Ερούλων που κατέλαβαν την πόλη και την κατέστρεψαν ολοσχερώς.

Μετά την φυγη των Ερούλων, οι Αθηναίοι με δική τους πρωτοβουλία έχτισαν ένα μικρό τείχος που κατέβαινε από τη ΒΔ γωνία της Ακρόπολης ως τη Στοά του Αττάλου, μετά στρεφόταν προς τα Α. ως τη βιβλιοθήκη του Αδριανού και από εκεί κατευθυνόταν ως τη ΒΑ γωνία της Ακρόπολης.Το πάχος του ΥΡ τείχους ήταν περ. στα 3 μέτρα και προοριζόταν για έσχατη άμυνα, μετά την άλωση του Βαλεριάνειου τείχους.

63