Download pdf - ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΕΡΑΝΤΖΑ ΣΤΟ Α΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΖ ΥΜΕΡΚΩΝ middot ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Α ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΠΑ ΤΑ

Ο ΤΟΠΟΣ middot Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ middot Ο ΠΟΛΤΙΣΜΟΣ Δ Ι Α Ρ Κ Ε Ι Ε Σ Κ Α Ι Τ Ο Μ Ε Σ

Α Γ Ν Α Ν Τ Α - ΠΡΑΜΑΝΤΑ - ΒΟΥΡΓΑΡ ΕΛΙ - Μ Α Τ Σ Ο Υ Κ Ι 23-25 Ι Ο Υ Ν Ι Ο Υ 2006

Α ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ

Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

Μπριασούλης Νικόλαος Πρόεδρος

Μπαζουκας Αθανάσιος Α Αντιπρόεδρος

Μαργώνης Κωνσταντίνος Β Αντιπρόεδρος

Καραγιάννης Ναπολέων Γενικός Γραμματέας

Μακρής Αθανάσιος Οργανωτικός Γραμματέας

Ζαβιτοάνου Εράσμια Ταμίας

Στάμου Λαμπρινή Έφορος

Γιαννάκη-Πόγια ΝίκηΥπεύθυνη Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων

Καρατζένης Νικόλαος Σύμβουλος

ΟργάνωσηΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΣυνδιοργάνωσηΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΗΠΕΙΡΟΥ - ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΕΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΕΙΣ ΑΡΤΑΣ - ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ - ΤΡΙΚΑΛΩΝΤΟΠΙΚΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ ΔΗΜΩΝ amp ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

ΑΡΤΑΣ - ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΔΗΜΟΙ ΑΓΝΑΝΤΩΝ - ΑΘΑΜΑΝ1ΑΣ - ΑΙθΗΚΩΝ - ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ -

ΚΑΤΣΑΝΟΧΩΡΙΩΝ - ΞΗΡΟΒΟΥΝΙΩΥ - ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ - ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ - ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ - ΚΑΛΑΡΡΥΤΩΝ -

ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ - ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ - ΝΕΡΑΙΔΑΣ - ΣΥΡΡΑΚΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Μερακλής ΜιχαήλΟμότιμος Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Αθηνών Πρόεδρος

Νιτσιάκος Βασίλης Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Ιωαννίνων Αντιπρόεδρος

Αυδίκος Ευάγγελος Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Θεσσαλίας

Τζουβάρα-Σούλη Χρυσηΐς Αναπληρώτρια ΚαθηγήτριαΚλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Παππάς Θεόδωρος Αναπληρωτής ΚαθηγητήςΑρχαίας Ελληνικής Γραμματείας Ιονίου Πανεπιστημίιου

Ράπτης Δημήτριος Λέκτορας ΜυθολογίαςΠανεπιστημίου Ιωαννίνων

Καρατζένης Νικόλαος Φιλόλογος - συγγραφέας

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Σφώρος Νικόλαος ΠρόεδροςΜπαζουκας Αθανάσιος ΑντιπρόεδροςΜεράντζας Χρήστος ΓραμματέαςΖαβιτσάνου Εράσμια ΤαμίαςΜπαρμπούτης ΚωννοςΓιαννάκη-Πόγια ΝίκηΤσίρκας Βασίλειος

Υπεύθυνη τύπου και δημοδίων σχέσεων ΣυνεδρίουΣτρατσάνη Μαρία

Την καλλιτεχνική επιμέλεια του προγράμματος της πρόσκλησης και της αφίσας του Συνεδρίουείχε ο αρχαιολόγος Χρήστος Δ ΜεράντζαςΕτκτύπωση Γραφικές Τέχνες Θεοδωρίδη Ιωάννινα

ΑΓΝΑΝΤΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006

1600-1700 Προσέλευση Συνέδρων-Εγγραφή

Α Συνεδρία Πρόεδρος Ναπολέων Μήτσης1700-1730 Χαιρετισμοί

1730-1745 ΑΡΑΠΟΓΛΟΥ ΜΙΧΑΛΗΣ ΑρχιτέκτωνΤζουμέρκα Τόπος και ταυτότητα

1745-1800 ΣΜΥΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Αρχιτέκτων 8η ΕΒΑΣτα μονοπάτια της Πίνδου Ιχνηλατώντας το οδικό δίκτυο των Τζουμέρκων μέχριτον ύστερο 19ο αιώνα

1800-1815 ΑΥΔΙΚΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου ΘεσσαλίαςΑναπαραστάσεις των Τζουμέρκων στον επιστημονικό και δημόσιο λόγο τωνΤζουμερκιωτών Αναζητώντας την ταυτότητα του τόπου

1815-1830 ΠΑΛΙΟΥΡΑΣ ΑθΑΝΑΣΙΟΣ Ομότιμος Καθηγητής Βυζαντινής ΑρχαιολογίαςΠανεπιστημίου ΙωαννίνωνΟι δρόμοι της Τέχνης Από τα Τζουμέρκα στην Αιτωλοακαρνανία

1830-1845 ΠΑΓΚΡΑΤΙΟΥ ΕΛΕΝΗ Αρχιτέκτων - ΓεωγράφοςΤζουμέρκα Τόπος της ξερολιθιάς

1845-1900 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

1900-1915 ΜΕΡΑΚΛΗΣ Γ ΜΙΧΑΗΛ Ομότιμος Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου ΑθηνώνΑπό το Μέτσοβο στα Τζουμέρκα Η οδοιπορια ενός σύγχρονου λαϊκού ποιητή

1915-1930 ΝΙΤΣΙΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ampΡΑΠΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Λέκτορας Μυθολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Ανιχνεύοντας τη μουσική παράδοση των ΤζουμέρκωνΤόποι και δρόμοι των τραγουδιών

1930-1945 ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ ΜΑΡΙΝΑ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λαογραφίας Πανεπιστη-μίου ΙωαννίνωνΠρωτογενές λαογραφικό υλικό από τα χωριά των Τζουμέρκων στο ΛαογραφικόΑρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (ΛΑΠΙ)

1945-2000 ΜΕΡΑΝΤΖΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Αρχαιολόγος Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΗ μεταβυζαντινή ζωγραφική των Τζουμέρκων Η εικαστική μικροϊστορική ταυτότη-τα του τόπου

2000-2015 ΚΑΡΑΤΖΕΝΗΣ ΝΙΚΟΣ Καθηγητής Βθμιας ΕκπαίδευσηςΒοσκοί και αιγοπρόβατα στα Τζουμέρκα-Τρόποι επικοινωνίας και συμπεριφορά

2015-2030 ΝΑΟΥΜΗ ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ampΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών ΕρευνώνΜετακινήσεις των νομάδων-κτηνοτρόφων (παρελθόν και παρόν)

2030-2045 ΜΠΑΣΙΟΥΚΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Δερματολογίας Πανεπι-στημίου ΙωαννίνωνΗ ιατρική φροντίδα στα Τζουμέρκα του περασμένου αιώνα

2100 Εγκαίνια Έκθεσης φωτογραφίας του Κ Μπαλάφαστο παλαιό Γυμνάσιο Αγναντων

2130 Δείπνο

4

ΠΡΑΜΑΝΤΑ

ΣΛΒΒΑΤΟ 24 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006

Β Συνεδρϊα Πρόεδρος Μιχάλης Γ Μερακλής

0930-0945 ΠΑΠΠΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Επίκουρος Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας ΠανεπιστημίουΙωαννίνωνΑρχαίες οχυρές θέσεις στο δυτικό τμήμα των Τζουμέρκων (ΠεριφέρεαΑμπελοχωρίου-Ραφταναίων)

0945-1000 ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑρχαιολόγοςΣτην περιφέρεια του Τζουμερκιώτικου κόσμου το ανατολικό Ξεροβούνι κατάτους αρχαίους χρόνους

1000-1015 ΘΕΟΧΑΡΗ ΑΛΙΚΗ ΑρχαιολόγοςΤα νομίσματα της Αρχαίας Αθαμανίας

1015-1030 ΚΟΥΝΑΒΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Αρχιτέκτων 8η ΕΒΑ ampΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΡΒΑΡΑ Προϊσταμένη 8ης ΕΒΑΚΟΤΣΟΚΩΣΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑρχαιολόγοςΠΟΛΔΑΣΗΣ ΘΟΔΩΡΟΣ Πολιτικός ΜηχανικόςΚόκκινη Εκκλησιά Οι αναστηλωτικές εργασίες των ετών 2004-2005

1030-1045 ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΡΒΑΡΑ Αρχαιολόγος Προϊσταμένη 8ης ΕΒΑΗ Κόκκινη Εκκλησιά στο Βουργαρέλι Στοιχεία από τη νεώτερη έρευνα

1045-1100 ΑΡΓΥΡΩ ΚΑΡΑΜΠΕΡ1ΔΗ Αρχαιολόγος 8η ΕΒΑ ampΚΑΣΚΑΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Αρχιτέκτων 8η ΕΒΑΗ μονή Κηπίνας Ιστορία και Τέχνη

1100-1115 ΖΗΔΡΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΑρχαιολόγοςΣύντομη επισκόπηση της αρχιτεκτονικής των εκκλησιαστικών μνημείων σταΤζουμερκοχώρια


5

1130-1145 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Ν ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΩΣ Καθηγητής Βυζαντινής ΙστορίαςΠανεπιστημίου ΙωαννίνωνΕνα χειρόγραφο από τα Τζουμέρκα Oxford Cromwell 11 (AD 1225)

1145-1200 ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Αρχαιολόγος

Η εντοίχια ζωγραφική του 17ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων

1200-1215 ΚΑΛΩΥΣΙΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΩΣ Συνταξιούχος Καθηγητής- ΦιλόλογοςΗ αγιογραφία στο Ματσούκι Ιωαννίνων

1215-1230 ΚΩΣΤΗ ΙΩΑΝΝΑ Αρχαιολόγος amp ΚΑΣΚΑΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΩΣ Αρχιτέκτων 8η ΕΒΑΜονή Βύλιζας Ματσουκιού Προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από τουςΚαλαρρύτες

1230-1245 ΚΙΓΚΑ ΣΩΦΙΑ ΑρχαιολόγοςΟι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Δημητρίου στο Παλαιοκάτουνο Άρτας(αρχές 19ου αι) Η ομάδα των ζωγράφων από τα Κατσανοχώρια και η δράσητους στα Τζουμέρκα και στην ευρύτερη περιοχή

1245-1300 ΤΣΙΑΡΑ ΑΓΛΑΪΑ ΑρχαιολόγοςΝικόλαος Ποντίκης Το έργο του και η συμβολή του στην καλαρρυτνή αργυρο-χοΐα (τέλη 18ου - αρχές 19ου αιώνα)

1300-1315 ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗ ΑΘΗΝΑ ΑρχαιολόγοςΟ ναός της Υπαπαντής στα Λεπιανά Συμβολή στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονικήτων Τζουμέρκων

1315-1330 ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΩΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΑρχαιολόγοςΤο ξυλόγλυπτο τέμπλο της Μονής Χρυσοσπηλιώτισσας Γουριανών

1330-1345 ΠΕΤΡΩΝΩΤΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ Συνταξιούχος Καθηγητής Ιστορίας ΑρχιτεκτονικήςΑριστοτελείου Πανεπιστημίου ΘεσσαλονίκηςΤζουμερκιώτικα Κωδωνοστάσια

1345-1400 Συζήτηση-Ερωτήσεις

1415 Γεύμα

1530 Αναχώρηση για Βουργαρέλι

6

ΑΓΝΑΝΤΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006

Γ Συνεδρία Πρόεδρος Λεωνίδας Λουλούδης

0930-0945 ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Αναπληρωτής Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας Πανε-πιστημίου ΙωαννίνωνΤζουμερκιώτικα τοπωνύμια με ιστορικό φορτίο

0945-1000 ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΑρχαιολόγοςΚατσανοχώρια και Τζουμέρκα από τον 17ο στον 19ο αιώνα

1000-1015 ΚΥΡΚΙΝΗ-ΚΟΥΤΟΥΛΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Σύμβουλος στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ampΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΤΣΑΝΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Πάρεδρος Παιδαγωγικού ΙνστιτούτουΟι φυσικές επιστήμες στα Τζουμέρκα στα χρόνια του Αλή πασά

1015-1030 ΤΖΟΥΚΑΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚοινωνιολόγοςΗ Αντίσταση στην περιοχή των Τζουμέρκων

1030-1045 ΚΑΜΑΡΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ Ερευνήτρια Ιστορικός-Σύμβουλος Διαχείρισης ΠολιτιστικήςΚληρονομιάς Ίδρυμα Μείζονος ΕλληνισμούΟ Διπλός Πόλεμος Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο

1045-1100 ΦΙΛΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Συνταξιούχος Επιθεωρητής Αμιας ΕκπαίδευσηςΑγώνας επιβίωσης των Τζουμερκιωτών κατά την περίοδο 1941-1944

1100-1115 ΖΑΓΚΛΗ-ΜΠΟΖΙΟΥ ΜΑΙΡΗ Ιστορικός ΕΕΔΙΠ Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΗ αναγκαιότητα διάσωσης των κοινοτικών αρχείων Η περίπτωση τωνΚαλαρρυτών


7

1130-1145 ΣΠΥΡΟΣ ΘΟΔΩΡΗΣ Κοινωνικός ανθρωπολόγος ampΒΡΑΚΑΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Δρ ΦιλολογίαςlaquoΠίσω από την Κακαρδίτσαraquo Αναπαραστάσεις των ηπειρωτικών Τζουμέρκων στηθεσσαλική πλευρά του βουνού (Γαρδκι Τρικάλων)

1145-1200 ΚΟΒΑΝΗ ΕΛΕΝΗ Ερευνήτρια Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών ΕρευνώνΤζουμέρκα Υπέρβαση και διαχρονική συμβολικότητα

1200-1215 ΜΑΝΤΖΩΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΣυγκρότηση της κοινότητας στο χώρο Το παράδειγμα των Ραφταναίων

1215-1230 ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ερευνητής Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογρα-φίας της Ακαδημίας ΑθηνώνΟι πλανόδιοι ραφτάδες των Τζουμέρκων Η περίπτωση του Καταρράκτη

1230-1245 ΓΚΑΡΤΖΩΝΙΚΑ-ΚΩΤΣΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕκπαιδευτικόςΣυρράκο Η laquoδεύτερη ύπαρξηraquo του χωριού και του χορού

1245-1300 ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Δντρια Κέντρου Ερεύνης της ΕλληνικήςΛαογραφίας της Ακαδημίας ΑθηνώνΘεατρικές παραστάσεις Ερωφίλης σε χωριά των Τζουμέρκων

1300-1315 ΜΑΡΓΩΝΗΣ ΚΩΝΝΟΣ ΦιλόλογοςΛογοτεχνία και κοινωνία Η μυθοπλαστική απεικόνιση της ιστορίας και της κοινω-νίας των Τζουμέρκων

1315-1330 ΣΚΑΡΠΩΤΗΣ Μ ΑΝΘΟΣ ΦιλόλογοςΗ ιδιότυπη θέση των τελευταίων και laquoγηγενώνraquo στα Τζουμέρκα

1330-1345 ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΜΑΓΔΑ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου ΑθηνώνΞαναδιαβάζοντας το χορό laquoΚαγκελάριraquo


1415 Γεύμα


8

ΒΟΥΡΓΛΡΕΛΙ

ΣΑΒΒΛΤΟ 24 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006

Δ Συνεδρία Πρόεδρος Αθανάσιος ΠαλιούραςΑφιέρωμα στον Γιώργο Κοτζιούλα

1700 Εγκαίνια Εκθεσης Παραστατικού Υλικού από τα Μεταβυζαντινά Μνημεία τωνΤζουμέρκων

1715-1730 ΜΕΡΣΙΝΙΑΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστη-μίου ΙωαννίνωνΤο ανέκδοτο αρχείο του συγγραφέα Γιώργου Κοτζιούλα

1730-1745 ΛΑΔΟΠΑΝΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Επίκουρος Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστη-μίου ΙωαννίνωνΤα Τζουμέρκα του Θεάτρου του Γιώργου Κοτζιούλα laquoΘέατρο στα βουνάraquo

1745-1800 ΜΠΕΝΑΤΣΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Θεωρίας και Ερμηνείας τηςΛογοτεχνίας Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΟ τόπος και ο χρόνος στην ποίηση του Γιώργου Κοτζιούλα

1800-1815 ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Μεταπτυχιακός φοιτητής Τμήματος Φιλολογίας(Τομέας ΜΝΕΦ) Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΟι αρχαιοελληνικές μεταφράσεις του Γιώργου Κοτζιούλα

1815-1830 ΜΠΟΥΓΙΑ ΠΕΤΡΟΣ Μεταπτυχιακός φοιτητής Τμήματος Φιλολογίας (ΤομέαςΜΝΕΦ) Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΗ διαδικασία της μνήμης στο έργο του Γιώργου Κοτζιούλα

1830-1845 ΠΑΛΑΡΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Μεταπτυχιακός φοιτητής Τμήματος Φιλολογίας (ΤομέαςΜΝΕΦ) Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΕπικαιρικά στοιχεία στην ποίηση του Γιώργου Κοτζιούλα

1900-2100 Μουσική εκδήλωση

2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ

ΚΥΡΙΑΚΗ 25 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006

Ε Συνεδρία Πρόεδρος Κωνσταντίνος Κωνσταντινϊδης

1000-1015 ΜΗΤΣΗΣ ΝΑΠΟΛΕΩΝ Καθηγητής Γλωσσολογίας-Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ampΜΠΕΝΕΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Πρωτοβάθμιας Εκπαί-δευσης Πανεπιστημίου ΘεσσαλίαςΤοπικός πολιτισμός και παγκοσμιοποίηση Το παράδειγμα των Τζουμέρκων

1015-1030 ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΛΟΥΛΟΥΔΗΣ Καθηγητής Τμήματος Αγροτικής Οικονομίας και Ανά-πτυξης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών ampΒΛΑΧΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Ερευνητής Τμήματος Οικονομίας και Ανάπτυξης ΓεωπονικούΠανεπιστημίου ΑθηνώνΟρεινές και μειονεκτικές περιοχές Από το περιθώριο στους στόχους της νέαςευρωπαϊκής αγροτικής πολιτικής

1030-1045 ΝΟΥΤΣΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΤζουμέρκα Η δυναμική του laquoεναλλακτικού τουρισμούraquo σε ορεινή περιοχή

1045-1100 ΜΑΓΚΛΑΡΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΦιλόλογοςΣύγχρονες μορφές έκφρασης του τοπικού μας παραδοσιακού πολιτισμού Ταβλαχοχώρια των Τζουμέρκων

1100-1115 ΑΡΓΥΡΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΑ Εκπαιδευτικός Παιδαγωγικό ΙνστιτούτοΗ πρόσληψη του οικονομικού μέσα από το λογοτεχνικό και φωτογραφικό υλικότης γεωγραφικής περιοχής Τζουμέρκων

1115-1130 ΣΤΑΡΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ Υποψήφια διδάκτωρ Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας(Τομέας Λαογραφίας) Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων ampΤΣΙΑΚΙΡΗΣ ΡΗΓΑΣ Υποψήφιος διδάκτωρ Τμήματος Βιολογίας (Τομέας Οικολογίας)Σχολή θετικών Επιστημών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκηςΠαραδοσιακή κτηνοτροφία και πουλιά

1130-1145 ΣΙΑΠΛΑΟΥΡΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΓεωπόνοςΒιολογική γεωργία και κτηνοτροφία στα Τζουμέρκα

1145-1200 ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔικηγόροςΝομικές διαστάσεις και προβλήματα της προστασίας του πολιτισμικού τοπίου Ηπερίπτωση της Πλάκας

1200-1215 Συζήτηση

1215-1245 Απολογισμός του Συνεδρίου από τον Πρόεδρο της Επιστημονικής Επιτροπής

1245-1315 Ξενάγηση στο Μουσείο Μεταβυζαντινών εικόνων της Κοινότητας Ματσουκιού1400 Γεύμα

1

Χρήστος Δ Μεράντζας Η μεταβυζαντινή ζωγραφική των Τζουμέρκων Η εικαστική μικροϊστορική ταυτότητα του τόπου

Ανακοίνωση στο Α΄ Επιστημονικό Συνέδριο για τα Τζουμέρκα Παρασκευή 23 Ιουνίου 2006

Η εκκλησία εξετάζεται εδώ ως απογραφικός τόπος μιας πολιτισμικής

πραγματικότητας1 laquoμε διηνεκή χαρακτήρα από την υλική του αντοχή ως την αξία του ως ιστορική μαρτυρίαraquo2 Τα μεταβυζαντινά μνημεία της ευρύτερης περιοχής των Τζουμέρκων συνιστούν ένα δίκτυο παραγωγής ιστορικής γνώσης μέσα στο οποίο κυκλοφορούν τα μηνύματα εκείνα που καθιστούν δυνατή μια πρώτη προσέγγιση στον συμβολικό κόσμο των τοπικών κοινωνιών Οι δραστηριότητες του προβιομηχανικού κόσμου στην ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων καθορίζονται σημαντικά από τον ορεινό χαρακτήρα του τόπου Ο χρόνος του βίου για τον ορεσίβιο άνθρωπο ο οποίος δοκιμάζεται από φυσικές καταστροφές ασθένειες ληστείες και πολέμους είναι επισφαλής και αβέβαιος Η εκκλησία συνοψίζει για τον πιστό την έννοια του laquoοικείου τόπουraquo αλλά και της laquoοικείας μνήμηςraquo3

Στην εκκλησία τον κατrsquoεξοχήν λατρευτικό τόπο όπου ο άνθρωπος βιώνει το υπερβατικό τα βιώματα του ιερού και της θρησκείας συγκροτούν τη συνείδηση της τοπικής κοινότητας4 Η εκκλησία είναι για τον πιστό (μέσω των θεμελιακών εμπειριών της γέννησης και του θανάτου) ο τόπος όπου ο τελευταίος αναζητά και βρίσκει την ταυτότητά του κατανοεί τον εαυτό του εντάσσεται σε μια λυτρωτική και σωτηριολογική διαδικασία συλλαμβάνει την ολότητα του κόσμου Η εκκλησία είναι ο τόπος που μετουσιώνει τα στοιχεία του εφήμερου βίου σε μνήμη μακράς διάρκειας Ο τόπος της εκκλησίας ως τόπος αγιότητας5 επεκτείνει τα σύνορα του αισθητού κόσμου και διανοίγει την προοπτική του υπερβατικού Ο δομημένος laquoκλειστός χώ-ροςraquo6 του τόπου της αγιότητας καθίσταται laquoαναμνηστήριος τόποςraquo σύμφωνα με την πετυχημένη φράση του Pierre Nora7 της συλλογικής μνήμης8 άμεσα συνυφασμένος με την κοινότητα μέσα στην οποία αυτή παράγεται

Η εκκλησία όπου λαμβάνει χώρα ο διαχωρισμός μεταξύ ιερού και ανίερου δεν ορθώνει μόνο ένα τείχος απέναντι στην αμαρτία και στο φόβο του δαιμονικού

1 Το παρόν άρθρο εντάσσεται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος μεταδιδακτορικής έρευνας laquoΠυθαγόραςraquo Η έρευνα πραγματοποιείται στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Το εικονογραφικό υλικό προέρχεται από τον εικονογραφικό ldquoΘησαυρόrdquo του Προγράμ-ματος Η καλλιτεχνική παραγωγή της εντοίχιας μεταβυζαντινής ζωγραφικής των Τζουμέρκων οι επιδράσεις που δέχθηκε από ξένα δάνεια και η εικαστική αποτίμησή της θα παρουσιαστούν εκτενώς σε σχετική μονογραφία που ετοιμάζεται με αφορμή την προαναφερθείσα μεταδιδακτορική έρευνα 2 Benjamin 1978 15 3 Για τη θεώρηση του τόπου της αγιότητας ως laquoοικείο τόποraquo βλ Berleant 2004 122-123 4 Για τη θρησκεία ως συλλογική συνείδηση βλ Bell 1999 192-196 5 Για την καθιέρωση του χώρου ως τόπου άγιου και τη συμβολική του χρήση βλ Παπαδόπουλος 2003 513-523 6 Για τη σχέση των εννοιών τόπου και χώρου αλλά και την υπεροχή του τόπου έναντι του χώρου στις προβιομηχανικές κοινωνίες σε αντίθεση με τις μεταβιομηχανικές βλ Casey 1998 103 κε 7 Nora 1995 310 κε 8 Ως laquoαναμνηστήριος τόποςraquo εγείρει ερωτήματα σχετικά με την πολιτισμική μνήμη των ανθρώπων βλ Belting 2004 84-90

2

αλλά τιθασεύει και τις γενετήσιες ενορμήσεις που σχετίζονται μrsquoαυτό Εδώ καθο-ρίζεται η ηθική τάξη της κοινότητας και αποτιμώνται ηθικά οι πράξεις του ανθρώπι-νου βίου Ο τόπος της αγιότητας διαφυλάσσει το έθος της κοινότητας υποδεικνύει πρότυπα συμπεριφοράς και προσφέρει ένα σύστημα ελέγχου και ρύθμισής της Απrsquoαυτόν εκπηγάζουν οι αξίες της κοινότητας διασφαλίζεται η παραδοσιακή νομι-μότητα ενώ σε κάποιες περιπτώσεις καθαγιάζονται οι ανομίες Στον ιερό τόπο της εκκλησίας παγιώνεται η αντίληψη του κοινού καλού και του κοινού κακού

Ας μην λησμονούμε πως οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις ως μέσο διάδοσης ενός δόγματος συνιστούν για τον πιστό μια πραγματικότητα που δεν την αισθάνεται μόνο αλλά και την εμπιστεύεται καθώς εμπλουτίζει την καθημερινή ζωή του με πνευματικές εμπειρίες για τη σωτηρία του9

Ποιά ιστορία άραγε μας αφηγούνται οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις του τόπου της αγιότητας στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο των Τζουμέρκων για μια περίοδο δύο και πλέον αιώνων από τον πρώιμο 17ο ως τις αρχές του 19ου αι Η εικαστική παραγωγή του τόπου της αγιότητας (ενοριακή εκκλησία καθολικό μο-ναστηριού παρεκκλήσι ξωκλήσι) συνιστά μια μορφή παρακαταθήκης της μνήμης μεταβίβασης και αποθησαύρισής της (εντοίχιες επιγραφές ανέγερσης ή ιστόρησης ενός ναού επιγραφές στην πρόθεση ή εγκαινίων στην αγία τράπεζα χαράγματα σε τοίχους) Η μεταβυζαντινή ζωγραφική αποτελεί σημαντικό ιστορικό τεκμήριο της πολιτισμικής ταυτότητας του τόπου της αγιότητας ένα οργανωμένο εικονογραφικό σύστημα στο οποίο εμπεριέχονται στοιχεία του εικαστικού ιδεότυπου της προγε-νέστερης μακράς βυζαντινής παράδοσης αλλά και στοιχεία της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας με τοπο-χρονική ή μακρο-χρονική υπόσταση Με άλλα λόγια η ανθρώπινη δράση διαμεσολαβείται σε αρκετές περιπτώσεις από πρακτικές άλλων πολιτισμικών χώρων10 Το κάθε ζωγραφικό σύνολο είναι ένα αυτοπροσδιοριζόμενο σώμα δημιουργημένο σύμφωνα τη σχεδιαστική ικανότητα την καλλιτεχνική κλίση και την παιδεία των ζωγράφων του Για τον μεταβυζαντινό ζωγράφο συνήθως ιερέα ή ιερομόναχο και εκφραστή μιας συλλογικής μνημονικότητας συνιστά ένα σύνολο πνευματικής κατάδυσης Όπως οι κοινότητες βρίσκουν τη θεσμική τους υπόσταση μέσα στην εκκλησία αντίστοιχα και η ζωγραφική υπηρετεί την αλήθεια των ιερών κειμένων είναι η αισθητή μορφή του περιεχομένου της πίστης

Η μεταβυζαντινή ζωγραφική των Τζουμέρκων εντάσσεται στις βασικές της κατευθύνσεις στον κορμό της βυζαντινής παράδοσης και ακολουθεί σε γενικές γραμμές τα διδάγματα του μεγάλου ρεύματος της ζωγραφικής laquoΣχολής της ΒΔ Ελλάδαςraquo11 που ακμάζει τον 16ο αι στον Ηπειρωτικό χώρο Ο 17ος αιώνας στην ηπειρωτική ενδοχώρα των Τζουμέρκων είναι ως προς το ύφος της ζωγραφικής τέχνης συντηρητικός ενώ οι δύο μεγάλες συντεχνίες από το Λινοτόπι12 και τον Γράμμο που εντοπίζονται μένουν σε γενικές γραμμές πιστές στα διδάγματα της 9 Debray 1992 145 κε 10 Για αυτή την υπόθεση εργασίας βλέπε αναλυτικά Sahlins 2003 110 κε 11 Βλ γενικά Garidis 1989 173-199 12 Για τους ζωγράφους από το Λινοτόπι και τη ζωγραφική τους δραστηριότητα βλ εκτενώς στην Τούρτα 1991

3

τοπικής ζωγραφικής παράδοσης της ΒΔ Ελλάδος του προηγούμενου αιώνα Οι αυτάδερφοι Γεώργιος και Δημήτριος από το Γράμμο ιστορούν στα 1662 την Κοίμηση στο Λοζέτσι (Ελληνικό) Κατσανοχωρίων13 Στο ναό της Ευαγγελίστριας στην Κυψέλη14 αναφέρεται κάποιος ζωγράφος Ευστάθιος15 επίσης από τον Γράμμο Σε Λινοτοπίτες ζωγράφους αποδίδεται η πρώτη φάση της ζωγραφικής της αψίδας του ιερού της Αγίας Παρασκευής στο Πάτερο Κατσανοχωρίων που τοποθετείται χρονικά μεταξύ του 1650 και του 165416 Ωστόσο στα Τζουμέρκα δραστηριοποιείται τον 17ο αι και ένα άγνωστο συνεργείο ζωγράφων που υιοθετεί πολιτισμικά δάνεια από το ζωγραφικό περιβάλλον της Εσπερίας Το εν λόγω συνεργείο ζωγραφίζει στα 1664 την Κοίμηση Θεοτόκου Πλαισίων17 Η δράση του εντοπίζεται νωρίτερα στον Άγιο Νικόλαο Τζώρας (1663)18 Ίσως το ίδιο ή κάποια μέλη του συμμετέχουν στην τοιχογράφηση του Αγίου Δημητρίου στο Γρεβενίτι (1668)19 Ζαγορίου στην Κοίμηση της Θεοτόκου Καστρίου (1670)20 στο Ριζοβούνι Πρέβεζας στη μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βουτσάς21 (ναός 1680 εξωνάρθηκας 1697) στο Γρεβενίτι Ζαγορίου αλλά και στο καθολικό της μονής Παναγίας Πλάκας ή Μουχουστίου (1680)22 στην Πλάκα Ραφταναίων Ιωαννίνων Σrsquoαυτό συνηγορούν όχι μόνο οι κοινοί εικονογραφικοί τύποι των συνθέσεων και των μεμονωμένων μορφών ή οι κοινές τεχνοτροπικές μέθοδοι αλλά και το ύφος της τέχνης η αισθητική της αντίληψη που μοιάζει αστική ως προς τα ερεθίσματά της τα χρώματα και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη ο γραφικός χαρακτήρας των επιγραφών

Ο ανανεωτικός άνεμος της Εσπερίας διευρύνει και αναζωογονεί την εικονογραφία της Σταύρωσης στην Κοίμηση Πλαισίων (1664) στην οποία λόγω της κακής διατήρησης των τοιχογραφιών της δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε εύκολα την ευρηματικότητα του δημιουργού της Μια καινούργια εκφραστική γλώσσα σημάδι των αλλαγών στο β΄ μισό του 17ου αι αντικαθιστά την παλαιότερη βυζαντινή εικονογράφηση του θέματος Το πλήθος των γυναικών που πάσχουν και θρηνούν έντονα με προτεταμένα τα χέρια δημιουργεί ένα νοητό ημικύκλιο έντασης περιμετρικά της λιπόθυμης Θεοτόκου καθώς με τις δραματικές τους χειρονομίες μάς συμπαρασύρουν στο ρίγος του Πάθους Στον κεντρικό άξονα της σύνθεσης βρίσκονται ο Εσταυρωμένος και η Μαρία η Μαγδαληνή που αγκαλιάζει τη βάση του 13 Για την επιγραφή του μνημείου και τους ζωγράφους βλ Καραμπερίδη 2003 299 εικ 3 Επίσης βλ Μανόπουλος 2001 141-144 εικ 24-26 14 Καμαρούλιας 1996 τ 2 261-264 15 Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου 1997 241 16 Ωστόσο οι τοιχογραφίες της κόγχης της Πρόθεσης σύμφωνα με την επιγραφή στην πρώτη στήλη των ονομάτων που αναγράφονται στη βάση της εκτελέστηκαν στα 1695 Για τις επιγραφικές μαρτυρίες της εκκλησίας βλ Μανόπουλος 2001 133-134 136-137 148 17 Παπαδοπούλου 1992 311-312 Μανόπουλος 2001 145-147 18 Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1972 456 Καμαρούλιας 1996 τ 1 407-413 19 Δυστυχώς η επιγραφή δεν σώζεται σήμερα Βλ Γκράτζιου 1983 240 πίν 106α Επίσης Τσέφος 2002 109-134 εικ 1-14 20 Δημητρακοπούλου 1997 151-167 21 Κωνστάντιος 1978 209-210 πίν 91α Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου 1997 234 Καμαρούλιας 1996 τ 1 381-386 22 Τριανταφυλλόπουλος 1978 196-198 Πολίτη 1979 137-146 Καμαρούλιας 1996 τ 1 469-471

4

σταυρού όπως τη γνωρίζουμε από τη ζωγραφική του 16ου αι στη Μεταμόρφωση Βελτίστας23 Σrsquoένα δεύτερο ωστόσο μεγαλύτερο ημικύκλιο έξω από την τειχισμένη Ιερουσαλήμ όπου το τοπίο γεμίζει με στρατιώτες και Ιουδαίους ενώ θα περιμέναμε την παρουσία των δύο ληστών βρίσκουμε τις σκηνές της Ύψωσης του Εσταυρωμένου που μοιάζει με την Προσήλωση και της Αποκαθήλωσης σπάνιος συνδυασμός στη μεταβυζαντινή ζωγραφική της Ηπείρου ενοποίησης σε ενιαία σύνθεση αυτών των τριών διαφορετικών χρονικών στιγμών του δράματος Η παράσταση εκτείνεται και στη γειτονική ημικυλινδρική καμάρα της δυτικής κεραίας του οικοδομήματος όπου μεταφέρθηκαν οι δύο ληστές όπως και η σκηνή του Διαμερισμού των ιματίων Στο νεωτεριστικό οπλοστάσιο του καλλιτέχνη ανήκουν επίσης και οι τέσσερις καλπά-ζοντες ιππείς στο κάτω δεξιό άκρο της σύνθεσης αποδιδόμενοι σε μικρή κλίμακα που εκφράζουν παλαιότερες γνώριμες αναζητήσεις του ιταλικού μανιερισμού του 16ου αι24

Ο συγκερασμός ποικίλων δυτικών προτύπων σε μια ενιαία σύνθεση είναι προφανής στην εικονογράφηση της Γέννησης του Χριστού Η Παναγία στο κέντρο της σύνθεσης καθήμενη με τον Χριστό στην αγκαλιά της η παράπλευρη σκηνή της Προσκύνησης των Μάγων25 αλλά και η ταυτόχρονη δήλωση της άφιξής τους στη Βηθλεέμ καθώς και της αναχώρησής τους ως έφιπποι οδηγούμενοι από έναν επίσης έφιππο άγγελο26 είναι θέματα που αίρουν την καταγωγή τους σε δυτικά καλλιτεχνικά πρότυπα τα οποία ίσως ο ζωγράφος γνώριζε είτε από βυζαντινές εικόνες είτε από δυτικές χαλκογραφίες Το βραχώδες όμως τοπίο αλλά και η διάταξη του θέματος από το οποίο αφαιρέθηκε η σκηνή του λουτρού με τη μαία και τη Σαλώμηndashδιατηρήθηκε όμως ο γέροντας βοσκός που συνομιλεί με τον σκεπτικό Ιωσήφndash ακολουθούν τη βυζαντινή παράδοση Όμως ο Ιωσήφ εικονίζεται καθήμενος όχι στο φυσικό έδαφος όπως στις καθιερωμένες απεικονίσεις του θέματος αλλά σε σάγμα Όμοια εικονίζεται στην ομώνυμη σκηνή και στον και στον άγιο Νικόλαο Τζώρας

Στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή των Τζουμέρκων με βάση τα ενυπό-γραφα έργα τους δραστηριοποιούνται κυρίως από τις αρχές του 18ου αι έως και τα μέσα του 19ου αι ζωγράφοι που έλκουν την καταγωγή τους από τρία χωριά της περιοχής Φορτώσι Κορίτιανη Καλαρρύτες Η επαγγελματική τους δραστηριότητα

23 Stavropoulou-Makri 2001 79-81 εικ 26 24 Για την απεικόνιση του αλόγου ως μέσου διάδοσης πολιτισμικών στοιχείων βλ Jardine ndash Brotton 2000 132-185 25 Πρόκειται για θέμα με μακρά παράδοση στην κρητική ζωγραφική ήδη από τον 15ο αι βλ Χατζηδάκη 1992 713-740 Χαρακτηριστικά παραδείγματα απεικόνισης του θέματος της Προσκύνησης των μάγων σε μεταβυζαντινές εικόνες των 15ου-16ου αι και σχετική βιβλιογραφία βλ Δρανδάκη 2002 100-105 Ο συνδυασμός σε μια ενιαία σύνθεση της Γέννησης και της Προσκύνησης των Μάγων μάς είναι γνωστός από τον Κατελάνο (μονή Βαρλαάμ παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου της μονής Μ Λαύρας) βλ Garidis 1989 177-178 εικ 33 Semoglou 1999 44 εικ 21a-b 22a Νωρίτερα στη μονή Ντίλιου (1543) στο Νησί των Ιωαννίνων η Γέννηση και η Προσκύνηση των Μάγων εικονίζονται ως ανεξάρτητες σκηνές βλ Λίβα-Ξανθάκη 1980 144-149 εικ 59-61 26 Για το θέμα του έφιππου αγγέλου βλ Garidis 1972 23-59 εικ 1-17

5

είναι κατrsquoεξοχήν οικογενειακή υπόθεση και τα μέλη του ζωγραφικού συνεργείου συνδέονται στην πλειονότητα των περιπτώσεων με συγγένεια πρώτου βαθμού Τη ζωγραφική εξασκούν συνήθως δύο αδέρφια ή ο πατέρας με το γιο του Τεκμηριώνεται επίσης η περίπτωση λόγω της έκτασης του εικονογραφικού προγράμματος να χρειαστεί να συμμετάσχουν στην εικονογράφηση περισσότερα του ενός συνεργεία όπως στην περίπτωση της μονής Φανερωμένης Φορτωσίου27 όπου σύμφωνα με την κτητορική επιγραφήndashδιδακτική του τρόπου καταμερισμού της εργασίας28ndashεργάζονται τρεις ομάδες ο ιερέας Κωνσταντίνος και ο μαθητής του Στέργιος από την Κορίτιανη29 ο Νικόλαος Πλακίδας και ο υιός του Αθανάσιος από το Φορτώσι30 και ο ιερέας Χρίστος με τον αδερφό του Γεώργιο από την Κορίτιανη31

Οι ζωγράφοι από το Φορτώσι32 των οποίων έργα εντοπίζονται από το πρώτο μισό του 18ου αι έως τα μέσα του 19ου ζωγραφίζουν τόσο στον τόπο καταγωγής τους όσο και σε γειτονικές περιοχές όπως για παράδειγμα στην Πλατανούσα (Ραψίστα) Ιωαννίνων στο γειτονικό Ελληνικό (Λοζέτσι) στους Μελισσουργούς Άρτας αλλά και στο Αλεποχώρι Μπότσαρη (Λάκκα Σουλίου) Μεγαλύτερες αποστάσεις καλύπτουν οι καταγόμενοι από την Κορίτιανη ζωγράφοι που δραστη-ριοποιούνται χρονικά από το τελευταίο τέταρτο του 18ου αι έως και τα μέσα του 19ου αι Τους συναντούμε να ζωγραφίζουν εκκλησίες στα Κατσανοχώρια (Φορτώσι Αετορράχη ή Κοτόρτσι) στο Ματσούκι Ιωαννίνων και στις περιοχές Ξηροβουνίου (Βαρλαάμ Ανώγειο) Λάκκας Σουλίου και Λάκκας Λελόβων Πλάνητα ζωγραφικό βίο ακολουθούν και οι καταγόμενοι από τους Καλαρρύτες ζωγράφοι Οι τελευταίοι ζωγραφίζουν όχι μόνο στα Τζουμέρκα (Ματσούκι Κυψέλη ή Χώσεψη Βουργαρέλι αλλά και στη Θεσσαλία (Καλαμπάκα Μετέωρα Κλεινοβός Ρεντίνα) Ένας άλλος τέλος ζωγράφος ο Αλέξιος από την Άρτα ζωγραφίζει το 1761 το καθολικό της μονής Εισοδίων της Θεοτόκου στους Μελισσουργούς33

Τεχνικές δραστηριότητες και βιοτεχνική οργάνωση μαζί με το μεταφορικό εμπόριο των πρώτων υλών και των κατεργασμένων ή ημικατεργασμένων προϊόντων αλλά και με ένα μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που διοχετεύεται στην Εσπερία συγκροτούν την παραγωγική πραγματικότητα της οθωμανικής πόλης των Ιωαννίνων και της ορεινής ενδοχώρας της ήδη από τα τέλη του 15ου αι Σταθερά από τον 16ο αι οι Ηπειρώτες έμποροι βρίσκονται στα μεγάλα ιταλικά κέντρα Βενετία Αγκώνα Τεργέστη Οι πυκνές εμπορικές επαφές μεταξύ ιταλικών και ηπειρωτικών πόλεων αλλά και των τελευταίων με τις βαλκανικές συνδέουν σταδιακά τη βιοτεχνική πόλη των Ιωαννίνων με τον αγροτικό κόσμο της Βαλκανικής και με το εμπόριο των μακρινών αποστάσεων με τα λιμάνια των μεταφορών με τις οικονομικές ζώνες

27 Καμαρούλιας 1996 τ 1 458-459 28 Για τον τρόπο εργασίας των ζωγραφικών συνεργείων και τον καταμερισμό των εργασιών βλ Δεληγιάννη-Δωρή 1999 123-134 29 Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου 1997 138 30 στο ίδιο 297-298 31 στο ίδιο 459-460 32 Για τους ζωγράφους από το Φορτώσι και την Κορίτιανη βλ Κωνστάντιος 2001 141-142 33 Καμαρούλιας 1996 τ 2 272-279

6

παραγωγής και μεταφοράς πρώτων υλών με τη μεταποιητική δραστηριότητα με την ανάπτυξη των ευρωπαϊκών βιοτεχνιών τέλος με τη διείσδυση των ευρωπαϊκών προϊόντων στη βαλκανική χερσόνησο34 Στα Γιάννενα συγκεντρώνονται οι πρώτες ύλες και η πόλη λειτουργεί ως διαμετακομιστικό κέντρο Ένα ολόκληρο εμπορικό δίκτυο συνεργατών ανταποκριτών και πληρεξουσίων αναπτύσσεται μεταξύ της ηπειρωτικής πόλης και των ευρωπαϊκών αγορών35

Έμποροι από τα Κατσανοχώρια που εμπορεύονται δέρματα αιγοπροβάτων δραστηριοποιούνται στην Ουκρανία Είναι η περίπτωση του Φώτη Τομαρά του Πέτρου από το Λοζέτσι ιδρυτικό μέλος του Αδελφάτου των εμπόρων της Νίζνα και αρχηγός της ελληνικής εμπορικής συντεχνίας στα 1682 που αριθμούσε 18 Έλληνες εμπόρους36 Το γεγονός ότι τα Κατσανοχώρια αποκαλούνται ήδη στα 1659 και ως laquoτομαροχώριαraquo καταδεικνύει το εμπορικό προϊόν της τοπικής οικονομικής ανάπτυ-ξης37 Μια επίσης σημαντική εμπορευματική πρώτη ύλη συνδεδεμένη άμεσα με την ηπειρωτική εμπορική διασπορά υπήρξε το μαλλί Με την οικογενειακή παραγωγή και διακίνηση μάλλινου υφάσματος ως πρώτης ύλης (μαλλί) και οικοτεχνικού προϊόντος (ύφασμα) οι ορεινές κοινότητες των Τζουμέρκων εισέρχονται στο χώρο της Αδριατικής Από τα τέλη του 18ου αι οι Καλαρρυτινοί επιδίδονται στο διαμετα-κομιστικό εμπόριο μάλλινου υφάσματος στην Αδριατική και διακινούν στις ιταλικές αγορές της Βενετίας της Αγκώνας και της Τεργέστης τα μάλλινα υφάσματα του ορεινού κτηνοτροφικού χώρου Οι μάλλινοι μάλιστα επενδύτες38 Καλαρρυτών και Ματσουκίου είναι περιζήτητοι σε Ιταλία Ισπανία Αυστρία και Ρωσία

Η οικονομική ανάπτυξη και η αξιοποίηση των κερδών του εμπορίου της διασποράς με τη συμμετοχή των Ηπειρωτών στη γεωγραφία των ευρωπαϊκών αγορών έχει πολλαπλές συνέπειες

Σημαντικό μέρος των κερδών του εμπορίου διοχετεύεται στην ανακαίνιση ή την ίδρυση εκκλησιών Τον 17ο αι οικοδομούνται στα Κατσανοχώρια μεγάλες βασιλικές με την ύπαρξη μιας εγκάρσιας καμάρας στο κέντρο του ναού και τη δημιουργία τρούλου στο σημείο συνάντησης της καμάρας με το κεντρικό κλίτος Η διάδοση αυτού του τύπου βασιλικής υιοθετείται στην Κοίμηση της Θεοτόκου Πλαισίων (1634)39 στην Αγία Παρασκευή στο Πάτερο (1650)40 αλλά και στην Κοίμηση της Θεοτόκου στο Ελληνικό (μεταξύ 1650-1657)41 Με χρήματα του ίδιου ανθρώπου του Θεοδώρου Νίκα από τα Πλαίσια ανακαινίζονται στα Τζουμέρκα την ίδια χρονιά το 1665 δύο καθολικά μοναστηριών αφιερωμένα στη μνήμη των

34 Για την ανάπτυξη και το χαρακτήρα του βενετσιάνικου εμπορίου στον 16ο αι βλ Σαρηγιάνης 1985 239-268 εικ 1-14 35 Σχετικά με την εμπορική άνθηση της πόλης των Ιωαννίνων και την παρουσία των Γιαννιωτών εμπόρων στη Βενετία βλ Παγκράτης 1998 129-174 36 Βλ Λασκαρίδης 1997 (1) 411 εικ 6-7) Λασκαρίδης 1997 (2) 4-5 18 33-35 37 Μανόπουλος 2001 157-162 38 Βλ σχετικά για την παρουσία καλαρρυτινών καποτάδων στην Ιταλία Πλουμίδης 1984 20-24 Κατσιαρδή-Hering 1986 396-397 39 Μανόπουλος 2001 132-133 40 στον ίδιο 133-134 41 στον ίδιο 141-142

7

Γενεθλίων της Θεοτόκου (Μονή Μουχουστίου Ραφταναίων42 Μονή Χρυσοσπη-λιώτισσας Γουριανών43) Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μονόχωρους ναούς με πλάγιους χορούς (παραλλαγή του γνωστού αθωνίτικου τύπου44)

Η εμπορική δραστηριότητα και οι νέες οικονομικές δυνατότητες συνδέονται με την εισαγωγή προϊόντων καθημερινής χρήσης των οποίων η ύπαρξη δεν τεκμηριώνεται προγενέστερα στον ηπειρωτικό χώρο Οι νέες ευρωπαϊκές συνήθειες laquoπολιτικογραφούνταιraquo γρήγορα χάρη στο εμπόριο στον εικαστικό τόπο της εκκλησιαστικής ζωγραφικής τέχνης Μέχρι τον 17ο αι σε απεικονίσεις του Μυστικού Δείπνου για παράδειγμα οι συνδαιτυμόνες αγνοούν τη χρήση πιρουνιών Οι πάντες τρώνε με τα χέρια και χρησιμοποιούν μόνο μαχαίρι ή κουτάλι Η διάδοση του πιρουνιού έρχεται από την Εσπερία45 Μια αλλαγή αυτής της κλίμακας στις συνήθειες των ανθρώπων όπου βεβαίως το πιρούνι δεν είναι ποτέ ατομικό την απεικόνισε ο ζωγράφος της μονής Μουχουστίου στη σκηνή της Γέννησης της Θεοτόκου Η χρήση πιρουνιού που αντιπροσώπευε έναν νέο κώδικα καλής συμπεριφοράς αρχικά υιοθετήθηκε από τις τοπικές αριστοκρατίες εμπόρων και επιβλήθηκε σταδιακά Αποκαλυπτική για την ποικιλία και τον όγκο των εισαγόμενων στα Ιωάννινα από την Εσπερία καταναλωτικών προϊόντων τα οποία προορίζονται είτε για προσωπική χρήση είτε προωθούνται στη συνέχεια μέσα από ένα δίκτυο εμπορικών συνδιαλλαγών στις εγχώριες αγορές είναι η αλληλογραφία των Γιαννιωτών εμπόρων Στις 8 Απριλίου 1676 ο Μιχαήλ Γλυκύς από τα Ιωάννινα γράφει στον πατέρα του Νικόλαο στη Βενετία να του αποστείλει ένα αργυρό αλατοδοχείο δύο δωδεκάδες χειρόμακτρα δαντελωτά τέσσερα ζευγάρια σεντόνια ένα σκρίνιο αλλά και μια δωδεκάδα μαχαίρια Νυρεμβέργης46 Σε άλλη επιστολή του με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1680 ο Μιχαήλ επανέρχεται και ζητά από τον πατέρα του μεταξύ πλήθους άλλων αγαθών και εκατό δωδεκάδες μαχαίρια και πιρούνια47 ώστε να τα προωθήσει στις αγορές της Θεσσαλίας Μεταγενέστερα στις 14 Απριλίου 1724 ο Δημήτριος Ράπτης από την Άρτα παραγγέλλει με επιστολή του να του στείλουν από τη Βενετία μια δωδεκάδα laquoμαχαίρια χουλιάρια και πηρούνιαraquo48 από κασσίτερο

Από την Εσπερία καταφθάνουν μεταξύ άλλων και χάρτινες εικόνες Το 1749 γνωρίζουμε πως παραγγέλθηκε στη Βιέννη και αφιερώθηκε στη μονή Χρυσοσπη-λιώτισσας Γουριανών η χαλκογραφημένη εικόνα49 της Παναγίας Ελεούσας με σκηνές από τη θαυματουργή εύρεση και τη λιτανεία της με έξοδα του άρχοντα Κωνσταντίνου Ρούση από την Κοζάνη Την εικόνα χάραξε το 1749 στη Βιέννη ο Thomas Messmer σε σχέδιο του Σέρβου ζωγράφου Χριστοφόρου Ζεφάρ Η χαλκογραφία που αποτέλεσε το πρότυπο για μια εικόνα της Παναγίας 42 όπK υποσ 22 43 Βοκοτόπουλος 1967 358-359 Πολίτη 1993 135-144 Καμαρούλιας 1996 τ 2 265-268 44 Για την επιβίωση του αρχιτεκτονικού τύπου στη μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική βλ Δεληγιάννη-Δωρή 1993 43-48 45 Για τις νέες συνήθειες στο τραπέζι βλ Grico 2006 244-253 εικ 172 46 Μέρτζιος 1936 297-298 47 στο ίδιο 302-303 48 στο ίδιο 267 49 Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1985 40 42 αρ κατ 28

8

Βρεφοκρατούσας στον τύπο της Οδηγήτριας (ΒΜ 7705)50 πιθανόν σε πολλαπλά αντίτυπα θα προσφερόταν στους προσκυνητές του μοναστηριού ως ευλογία

Στην επαφή των Ηπειρωτών εμπόρων με την Εσπερία θα πρέπει να αναζητηθεί και η απεικόνιση στην εντοίχια ζωγραφική της παράστασης του σκελεθρωμένου Ανελεήμονος Χάρου51 στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της μονής Βύλιζας Ματσουκίου Το παρεκκλήσιο ιστόρησαν το 1737 σύμφωνα με την αφιερωτική επιγραφή οι Καλαρρυτινοί αδερφοί Γεώργιος και Στέργιος52 O Ανελεήμων Χάρος είναι οπλισμένος με σπαθί τόξο και δρεπάνι Στέκει θριαμβευτής πάνω σε ανοικτή σαρκοφάγο γεμάτη μεταστάντες ενώ οι συγκεντρωμένες γύρω του μορφές στοχάζονται το αμετάκλητο πέρας της βιοτής Η παράσταση προέρχεται από το φύλλο 2β της έκδοσης του 152853 του έργου με τίτλο Πένθος θανάτουI ζωής μάταιον και προς θεόν επιστροφή με ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο που έγραψε κάποιος Γιούστος από την Κορώνη και που το εξέδωσε το 1524 στη Βενετία ο Δημήτριος Ζήνος Το θέμα κυκλοφορούσε πιθανόν είτε ως ανεξάρτητη χαλκογραφία είτε η μονή Βύλιζας διέθετε στη βιβλιοθήκη της αντίγραφο της έκδοσης του 1528

Οι δυτικοευρωπαϊκές καλλιτεχνικές τάσεις και συρμοί εισχωρούν επιλεκτικά ήδη από τα μέσα του 17ου αι και ευρέως από τα τέλη του 18ου αι στη μεταβυ-ζαντινή ζωγραφική των Τζουμέρκων Η αναγεννησιακή γεωμετροποίηση του χώρου η τοποθέτηση πλάι πλάι ψυχρών και θερμών χρωμάτων αποτελούν ζωγραφικά πολιτισμικά στοιχεία της Εσπερίας που εναποτίθενται στη μήτρα της βυζαντινής παράδοσης η οποία προσπαθεί να τα αφομοιώσει και να τους δώσει συνοχή και ενότητα Ο αγιογράφος Αλέξιος από την Άρτα που ζωγραφίζει στα 1761 το καθολικό της μονής Εισοδίων της Θεοτόκου στους Μελισσουργούς54 φαίνεται πως διστάζει αρκετά να υιοθετήσει τα διδάγματα μιας laquoψευδοπροοπτικήςraquo Στην προσπάθειά του σε δύο περιπτώσεις ειδικότερα στις σκηνές των Θαυμάτων της Ίασης του παραλύτου και του εκ γενετής τυφλού να υπαινιχθεί το βάθος απόδεικνύεται διστακτικός Στη δεύτερη μάλιστα περίπτωση ακόμη περισσότερο καθώς δεν απλώνει σε όλη την επιφάνεια της σκηνής το πλακόστρωτο δάπεδο με τη βαθμιαία σμίκρυνση των πλακιδίων Το ένα τρίτο της παραμένει τελικά ακάλυπτο και η κολυμβήθρα του τυφλού τοποθετείται στην ύπαιθρο

Στις βαλκανικές αγορές διακινούνται από τον 16ο αι πολύτιμα μεταξωτά οθωμανικά υφάσματα παραγόμενα στην Κωνσταντινούπολη ή την Προύσα που χρη-σιμοποιούνται στην κατασκευή κοσμικών αλλά και εκκλησιαστικών ενδυμάτων55 Η φήμη των πολύτιμων μεταξωτών οθωμανικών υφασμάτων ξεπερνά γρήγορα τα όρια των κέντρων παραγωγής της οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως τεκμηριώνει η ύπαρξή τους σε μοναστήρια του ελλαδικού χώρου και σε απογραφικούς μοναστη-

50 στο ίδιο 42 αρ κατ 28 51 Για το θέμα βλ Μεράντζας 2003 353-388 εικ 1-20 52 Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου 1997 379 53 Μεράντζας 2003 382-384 εικ 20 54 Καμαρούλιας 1996 τ 2 272-279 55 Atasoy κά 2001 155-181

9

ριακούς καταλόγους αλλά και η απεικόνισή τους ως ενδύματα αγίων της μεταβυ-ζαντινής ζωγραφικής56

Το μεταξωτό ύφασμα αποτελεί επιπλέον προϊόν πλουτισμού και κοινωνικής ανόδου και η παρουσία του συνδέεται στενά με την ανάπτυξη των τοπικών εμπορι-κών αριστοκρατιών Το γεγονός ότι στην οθωμανική αυτοκρατορία το μεταξωτό ένδυμα αποτελεί τεκμήριο κοινωνικής διάκρισης και προϊόν πλουτισμού η υιοθέτησή του από τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους αντανακλά και μια μορφή κοινωνικής υπεροχής τους μεταξύ των υποδούλων Οι ζωγράφοι ντύνουν τους μεταβυζαντινούς αγίους με πολύτιμα μεταξωτά υφάσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας γιατί όχι μόνο χρησιμοποιούνται αντίστοιχα στην κατασκευή ιερατικών αμφίων και διακοσμητικών πέπλων αλλά και γιατί οι εκπρόσωποι του θείου ως συμμετέχοντες στην ουράνια βασιλεία νομιμοποιούνται κατrsquoαναλογίαν να φορούν ενδύματα όμοια με εκείνα των φορέων της κοσμικής εξουσίας

Ο διάκοσμος των χιτώνων των αγίων Πηγασίου και Ευσταθίου Πλακίδα στο ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου Ελληνικού (1663)57 παραπέμπει ίσως σε ένα οθωμα-νικό μεταξωτό μπροκάρ ύφασμα του 17ου αι Τα διακοσμητικά θέματα συνίστανται από μικρά ατρακτοειδή μετάλλια σε κάθετες σειρές που αιωρούνται στον μονόχρωμο κάμπο του υφάσματος άλικο στην πρώτη περίπτωση και γκριζογάλανο στη δεύτερη Τα μετάλλια κοσμεί πλούσιος άνθινος διάκοσμος από γαρίφαλα σε τρία ζεύγη γύρω από ένα κεντρικό στέλεχος Τα διακοσμητικά αυτά θέματα αντιπρο-σωπεύουν μια νέα αισθητική παράδοση που συνάδει με την εξέλιξη των διακοσμη-τικών τάσεων και την πολιτιστική τους αναπαραγωγή στην περιφέρεια του οθωμα-νικού κόσμου

Στα ιταλικά εργαστήρια παραγωγής μεταξωτών υφασμάτων παράγονται ωστόσο υφάσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας τα επονομαζόμενα α λα Τούρκα που είτε αντιγράφουν τα οθωμανικά διακοσμητικά θέματα είτε τα υιοθετούν αυτούσια58 Ο Γιαννιώτης έμπορος Ζώτος Τζιγαράς που πεθαίνει στη Βενετία αφήνει στους κλη-ρονόμους του σύμφωνα με τη διαθήκη του (2 Απριλίου 1599) ένα μαύρο ζαμπερ-λούκο laquoκαμωμένον αλλά Τούρκικαraquo59

Επιπλέον διακοσμητικά στοιχεία και θέματα της οθωμανικής παράδοσης όπως τα οξυκόρυφα και καμπυλόκυρτα οθωμανικά τόξα σε απεικονίσεις αρχιτεκτο-νημάτων και επίπλων εμπλουτίζουν από τον 16ο αι τον εικαστικό κορμό της μετα-βυζαντινής ζωγραφικής Σε οξυκόρυφο τόξο απολήγει στο άνω μέρος της η θύρα του οικοδομήματος που βρίσκεται πίσω από τους αρχιερείς στην ομώνυμη σκηνή της Κρίσης στον Άγιο Γεώργιο Πιστιανών Άρτας60 Στο ίδιο μνημείο τα υφάσματα που συνδέουν τα οικοδομήματα του βάθους στην Απόνιψη του Πιλάτου και τυλίγονται γύρω από κουκουναρόσχημες διακοσμητικές απολήξεις στεγών θυμίζουν τα λίθινα σαρίκια σε επιστέψεις μουσουλμανικών τάφων που υπήρχαν στην Ήπειρο και 56 Βλ Merantzas 2006 57 Καραμπερίδη 2003 299 εικ 3 Επίσης βλ Μανόπουλος 2001 141-144 εικ 24-26 58 Molagrave 2000 29-51 Atasoy κά 2001 182-190 59 Μέρτζιος 1936 46-47 60 Η Τσιάπαλη χρονολογεί το μνημείο στα τέλη του 17ου αι Βλ Τσιάπαλη 2003 140-167 240-241

10

απαντούν ήδη στη ζωγραφική του 16ου αι61 Ο διάβολος επίσης μέσα σε σπήλαιο στη σκηνή της Παραβολής του πλούσιου και του φτωχού Λαζάρου στην Κοίμηση Πλαισίων (1664) εντάσσεται στην παράδοση του εξωτισμού που διατρέχει τη μεταβυζαντινή τέχνη του 16ου αι της laquoΣχολής της ΒΔ Ελλάδαςraquo και που απόηχοί του εντοπίζονται και στον επόμενο αιώνα Θυμίζει το μυθικό και υπερφυσικό ον τον δαίμονα Dicircw62 της περσο-ισλαμικής παράδοσης που τον συναντούμε σε απεικονίσεις περσικών εικονογραφημένων μυθικών αφηγήσεων όπως το Βιβλίο των Βασιλέων (Shacirchnacircma) του Πέρση ποιητή Firdawsicirc63 Τέτοια εικονογραφημένα βιβλία πιθανόν να κυκλοφορούσαν στο αστικό περιβάλλον της πόλης των Ιωαννίνων και να αποτε-λούσαν προσφιλή αναγνώσματα κάποιων λογίων Οθωμανών αξιωματούχων

Στο τόπο της αγιότητας καταγράφονται επίσης δεδομένα που αφορούν όψεις της κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας αλλά και κώδικες συμπεριφοράς με ηθικά και διδακτικά μηνύματα που στοχεύουν στην υπόδειξη της κοινωνικής συμπεριφοράς Στο χώρο του νάρθηκα εισαγωγικό χώρο του ναού ο μεγάλος πύρινος ποταμός της Κολάσεως αναζωπυρώνει την επιθυμία για κοινωνική αποκα-τάσταση Η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας64 προειδοποιεί τους πιστούς για τη μετά θάνατον ζωή και η μετά θάνατον κρίση αποκαθιστά τα αισθήματα δικαιοσύνης των τοπικών αγροτικών κοινωνιών Στη μεγάλη Δευτέρα Παρουσία του νάρθηκα της μονής Ευαγγελίστριας στην Κυψέλη (1700) πλάθεται με έντονα χρώματα η ατμόσφαιρα συντριβής των κολασμένων αλλά και η μακαριότητα του Παραδείσου Στον πύρινο ποταμό της καίγονται ο αιρετικός Άρειος ο Αντίχριστος ο ψευδόχριστος ο Βελζεβούλ ιερομόναχοι αρχιερείς και γραμματείς φθονεροί φιλάργυροι προδότες και μοιχοί Η αποπομπή της παρέκκλισης χτίζεται εδώ πάνω στη δραματοποίηση των βασανιστηρίων Παραβάσεις θρησκευτικών και επαγγελμα-τικών καθηκόντων και ανήθικη συμπεριφορά βρίσκουν την τιμωρία τους και μάλιστα για το βασανισμό των αμαρτωλών χρησιμοποιείται το ίδιο το όργανο της αμαρτίας65 Ο μόνος που δικαιούται να παρεκτραπεί είναι ο διάβολος ως εκπρόσωπος του εγκόσμιου χάους και ένοικος της Κολάσεως ο οποίος επιπλέον εικονίζεται γυμνός και δηλώνεται το φύλο του όπως στη σκηνή της σύλληψής του από την αγία Μαρίνα στη μονή Ευαγγελίστριας Κυψέλης (1700)66 Αντιθέτως τα ιερά πρόσωπα και οι έκπτωτοι Πρωτόπλαστοι όταν χρειαστεί να αποκαλύψουν το γυμνό σώμα είτε εικονίζονται δίχως φύλο είτε καλύπτεται το μέρος των γεννητικών τους οργάνων με ένα σχηματοποιημένο σύννεφο όπως συμβαίνει στην περίπτωση της σκηνής της Εξορίας των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στη μονή Φανερωμένης Φορτωσίου (1787)

61 Για το θέμα βλ Γαρίδης 1999 69 εικ 4 62 Στις απεικονίσεις αυτές το μυθικό εικονίζεται συχνά μέσα σε σπήλαιο 63 Σχετικά με την ανθολογία των επικών αφηγήσεων του Πέρση ποιητή βλ Wright 2004 65-84 εικ 61-610 Ανάλογες απεικονίσεις του μυθικού Dicircw απαντούν σε περσο-ισλαμικά χειρόγραφα των 16ου-17ου αι βλ ενδεικτικά Bernus Taylor 2001 158 160-161 αρ κατ 114 116 64 Για το θέμα βλ αναλυτικά Garidis 1985 65 Για τις τιμωρίες βλ Λεκάζου 1998 5-31 66 Καμαρούλιας 1996 τ 2 261-264

11

Στο ζωγραφικό περιβάλλον της μεταβυζαντινής ζωγραφικής ενσωματώνονται ήδη από τον 16ο αιώνα όχι μόνο οι τιμωρίες για τις ηθικές και κοινωνικές παρεκτροπές αλλά και δεδομένα που αφορούν στα πρότυπα αντίστασης των υποδούλων απέναντι στον Τούρκο κατακτητή και στη σφυρηλάτηση της θρησκευτικής τους ταυτότητας Ιστορικά γεγονότα ιδεολογικές ζυμώσεις αλλά και αναδιατάξεις στη θρησκευτική και πολιτιστική ταυτότητα του τόπου εκκολάπτονται με επιτυχία στο περιβάλλον της εικαστικής παραγωγής Στο νάρθηκα της μονής Μουχουστίου Ιωαννίνων ζωγραφίζεται στο τύμπανο μικρής κόγχης ανάμεσα σε άλλους δύο νεομάρτυρες ο Ηπειρώτης άγιος Ιωάννης ο εξ Ιωαννίνων ο οποίος μαρτύρησε το 1526 στην Κωνσταντινούπολη λόγω της άρνησής του να αποταχθεί το χριστιανισμό Ο άγιος εγκαινιάζει τη λατρεία των νεομαρτύρων στο εκκλησιαστικό μαρτυρολόγιο και εικονίζεται για πρώτη φορά δεκαέξι μόλις χρόνια μετά το θάνατό του στα 1542 στον δυτικό τοίχο της λιτής της μονής Φιλανθρωπηνών στο Νησί των Ιωαννίνων67 Εκτός από το πλήθος των μαρτυρίων που απαντούν στη ζωγραφική της Κοίμησης Πλαισίων (1664) και της μονής Γενεσίου Θεοτόκου Πλάκας (1680)68 τα οποία ζωγραφίζονται πλέον ακόμη και μέσα στο ιερό στην Κοίμηση Πλαισίων βρισκόμαστε για πρώτη φορά μπροστά σrsquoένα ιδιαίτερο φαινόμενο Εικονογραφούνται κάποιες ευαγγελικές περικοπές άγνωστες από προγενέστερα τοιχογραφημένα σύνολα που υπαινίσσονται πιθανότατα την αντιπαλότητα δύο πολιτισμικών συστημάτων της laquoθρησκευτικής κοινότηταςraquo των χριστιανών και του laquoδυναστικού καθεστώτοςraquo των Οθωμανών69 Στην Κοίμηση Πλαισίων (1664) λόγου χάρη εικονίζεται μια περικοπή από το ευαγγέλιο του Λουκά που εξαίρει την πίστη η οποία θωρακίζει τόσο το χριστιανό που τον κάνει άτρωτο έστω και αν χρειαστεί να πατήσει πάνω σε όφεις και σκορπιούς (Λουκάς ι 19) Οι παραστάσεις αυτές απόρροια της αυτοσυνειδησίας των μοναστικών κύκλων που διέθεταν πρόσβαση στην εσχατολογική αλήθεια των ιερών κειμένων δημιουργήθηκαν πιθανόν για να ενισχύσουν την πίστη των υποδούλων ενάντια στον κατακτητή και στους εξισλαμισμούς καθώς και την ενότητα του σώματος της εκκλησίας

Συνεπώς ο τόπος της αγιότητας δεν είναι μόνο ένας δομημένος τελετουργικά συμβολικός κόσμος αλλά κι ένας τόπος που κατευθύνει τη ζωή του πιστού ένας διδακτικός τόπος με απαγορεύσεις προτροπές και κατάρες σαν κι αυτές που φρόντισε να γράψει το 1700 ο ηγούμενος της μονής Ευαγγελίστριας στην Κυψέλη στη βάση της αγίας Τράπεζας για την περίπτωση που οι μοναχοί αμελήσουν τον καθαρισμό του ναού το ξεσκόνισμα των τοιχογραφιών του με ουρά αλώπεκος και την προστασία τους από την αιθάλη των κεριών την καύση του λιβανιού και τη σκόνη Τούτο το laquoεγχειρίδιο καλής λειτουργίας και συντήρησης του τόπου της αγιότηταςraquo70 υποδηλώνει πέρα από την ανάγκη να προστατευθεί ο ιερός τόπος από τη φθορά το 67 Βλ Βασιλικού 1999 49-56 εικ 1-11 68 Ένα άλλο σπάνιο θέμα αυτό της Ίασης από τα επτά δαιμόνια της Μαρίας της Μαγδαληνής απαντά στο χώρο του ιερού της μονής Γενεσίου Θεοτόκου Πλάκας Το συναντούμε προγενέστερα στον κυρίως ναό του Αγίου Νικολάου Τζιώρας 69 Βλ Νούτσος 2006 148 κε 70 Για την επιγραφή βλ Γιαννούλης 2001 201-215 εικ 3

12

υψηλό κόστος για την ανέγερση και την τοιχογράφηση του καθολικού Αξίζει να αναφερθεί πως στα τέλη του 17ου αι τα Τζουμέρκα πλήττονται από ληστές σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που το 1697 οι κάτοικοί τους αναγκάζονται να ζητήσουν την προστασία της Βενετίας Την είσπραξη φόρου και την παροχή προστασίας δεσμεύ-εται έναντι της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας να αναλάβει ο Καπετάνιος και Αρματολούμπασης Δήμος Ντούλης71 Αλλά και για τους ληστές ο τόπος της αγιότητας μπορεί να καταστεί τελικά καταφύγιο σωτηρίας της ψυχής να διασώσει ως τόπος μνήμης εκείνη του ονόματός τους Είναι η περίπτωση των δύο καπεταναίων και αυταδέλφων από την Άρτα του Καπετάν Αποστόλη και του Καπετάν Νικόλα οι οποίοι για εξιλεωθούν για τα πολλά τους laquoπταίσματαraquo όπως μας πληροφορεί η συνοδευτική επιγραφή αναλαμβάνουν στα 1697 την οικοδόμηση της μονής Σέλτσου72 αφιερωμένης στην Κοίμηση της Θεοτόκου στα νότια των Τζουμέρκων στην περιοχή του Ραδοβυζίου Ο ναός συνιστούσε λοιπόν τον διαμεσολαβητικό τόπο ανάμεσα στην καθημερινή ανασφάλεια και σrsquoένα ασφαλές επέκεινα

71 Αρχοντίδης 1983 120-121 Μανόπουλος 2001 170-178 72 Βοκοτόπουλος 1967 355-357

13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Atasoy N amp Denny W B amp Mackie L W amp Tezcan H στο Raby J ndash Effeny A (επιμ) IpekK The Crescent and the ooseK Imperial Ottoman Silks and Velvets Λονδίνο 2001 Bell 1999 Bell D Ο πολιτισμός της μεταβιομηχανικής Δύσης Λυκιαρδόπουλος Γ (μτφρ) Αθήνα 1999 Belting 2004 Belting H Pour une anthropologie des images μτφρ από τα γερμανικά J Torrent Παρίσι 2004 Benjamin 1978 Benjamin W Δοκίμια για την τέχνη Κούρτοβικ Δημ (μτφρ) Αθήνα 1978 Berleant 2004 Berleant A Η αισθητική του Περιβάλλοντος Αντωνοπούλου Μ ndashΓκόγκας Ν (μτφρ) Αθήνα 2004 Bernus Taylor 2001 Bernus Taylor Μ (επιμ) Lrsquo Etrange et le Merveilleux en terres drsquoIslam Κατάλογος έκθεσης Μουσείο Λούβρου 23 Απριλίου - 23 Ιουλίου 2001 Παρίσι 2001 Casey 1998 Casey E S The Fate of PlaceK A Philosophical History Berkeley-Los Angeles 1998 Debray 1992 Debray R Vie et mort de lrsquoimage Παρίσι 1992 Garidis 1972 Garidis M LrsquoAnge agrave cheval dans lrsquoart byzantin Byzantion 42 (1972) 23-59 εικ 1-17 Garidis 1985 Garidis M Eacutetudes sur le Jugement dernier post-byzantin du Xve agrave la fin du XIXe siegravecleK Iconographie-Estheacutetique (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών αρ 16) Θεσσαλονίκη 1985 Garidis 1989 Garidis Μ La peinture murale dans le monde orthodoxe apregraves la chute de Byzance EN45M-N6MM) et dans les pays sous domination eacutetrangegravere Αθήνα 1989 Grico A J Meals στο At Home in oenaissance Italy Ajmar-Wollheim M amp Dennis F (εκδ) Λονδίνο 2006 Jardine ndash Brotton 2000 Jardine L ndash Brotton J Global InterestsK oenaissance Art between East and West Νέα Υόρκη 2000 Merantzas 2006 Merantzas C Le tissu de soie comme repreacutesentation culturelle Le cas de la peinture monumentale post-byzantine dans la Gregravece du Nord-Ouest Bulletin du CIETA 83 (2006) 6-21 εικ 1-34 Molagrave 2000 Molagrave L The Silk Industry of oenaissance Venice Βαλτιμόρη-Λονδίνο 2000 Nora 1995 Nora P στο Fleckner U (επιμ) Die Schatzkammern der Mnemosyne Δρέσδη 1995 Sahlins 2003 Sahlins M Πολιτισμός και πρακτικός λόγος Παραδέλλης Θ (επιμ) Κούρκουλος Ν (μτφρ) Αθήνα 2003 Semoglou 1999 Semoglou Α Le deacutecor mural de la chapelle athonite de Saint-Nicolas EN56M)K Application drsquoun nouveau langage pictural par le peintre Theacutebain Frangos Catelanos (Presses Universitaires du Septentrion) Villeneuve drsquoAscq 1999 Stavropoulou-Makri 2001 Stavropoulou-Makri Α Les peintures murales de lrsquoeacuteglise de la Transfiguration agrave Veltsista EN568) en Epire et lrsquoatelier des peintres Kondaris (Δωδώνη Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 46) Ιωάννινα 20012 Wright 2004 Wright Ε Firdausi and More A Timurid Anthology of Epic Tales στο Hillenbrand R (επιμ) ShahnamaK The Visual Language of the Persian Book of Kings Εδιμβούργο 2004 65-84 εικ 61-610

14

Αρχοντίδης 1983 Αρχοντίδης Α Η Βενετοκρατία στη δυτική Ελλάδα EN684-N699)K Συμβολή στην ιστορία της περιοχής του Αμβρακικού κόλπου και της Αιτωλοακαρνανίας Θεσσαλονίκη 1983 Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1972 Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ Αρχαιολογικόν Δελτίον 27 (1972) Β 2 Χρονικά 456 Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1985 Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ (επιμ) Έκθεση για τα εκατό χρόνια της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EN884-N984) Κατάλογος έκθεσης Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών Αθήνα 1985 Βασιλικού 1999 Βασιλικού Ν Η παράσταση του αγίου Ιωάννη του ldquoεξ Ιωαννίνωνrdquo στη μονή Φιλανθρωπηνών και η εξέλιξη της εικονογραφίας του στο Μοναστήρια Νήσου ΙωαννίνωνK Πρακτικά Συμποσίου 700 χρόνια 1292-1992 (29-31 Μαΐου 1992) Γαρίδης Μ ndash Παλιούρας Α (επιμ) Ιωάννινα 1999 49-56 εικ 1-11 Βοκοτόπουλος 1967 Βοκοτόπουλος Π Αρχαιολογικόν Δελτίον 22 (1967) Β΄2 Χρονικά 358-359 πίν 270γ Βοκοτόπουλος 1967 Βοκοτόπουλος Π Αρχαιολογικόν Δελτίον 22 (1967) Β΄ 2 Χρονικά 355-357 πίν 262γ-269α Γαρίδης 1999 Γαρίδης Μ Στενές επαφές-εικονογραφικές και τεχνοτροπικές-με ευρύτερα σύγχρονα ρεύματα της ευρωπαϊκής γενικότερα ζωγραφικής Μαρτυρίες από το διάκοσμο του εσωτερικού νάρθηκα (Λιτής) της μονής των Φιλανθρωπηνών στο Μοναστήρια Νήσου ΙωαννίνωνK Πρακτικά Συμποσίου Γαρίδης Μ ndash Παλιούρας Α (επιμ) Ιωάννινα 1999 65-76 εικ 1-12 Γιαννούλης 200 Γιαννούλης Δ Η ενεπίγραφη αγία τράπεζα της ιεράς μονής Ευαγγελίστριας Κυψέλης Άρτας Επιστημονική Επετηρίδα Βελλά 1 (2001) 201-216 εικ 1-21 Γκράτζιου 1983 Γκράτζιου Ο Αρχαιολογικόν Δελτίον 38 (1983) Β΄2 Χρονικά 240 πίν 106α Δεληγιάννη-Δωρή 1993 Δεληγιάννη-Δωρή Ε Επιβίωση της βυζαντινής και νέες μορφές της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής Αθήνα 1993 Δεληγιάννη-Δωρή 1999 Δεληγιάννη-Δωρή Ε Γύρω από το εργαστήρι των Κονταρήδων Συμβολή στην έρευνα για τη μαθητεία στην τοιχογραφία και τη συγκρότηση των εργαστηρίων των ζωγράφων κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο στο Γαρίδης Μ ndash Παλιούρας Α (επιμ) Μοναστήρια Νήσου ΙωαννίνωνK Πρακτικά Συμποσίου Ιωάννινα 1999 103-139 εικ 1-20 Δημητρακοπούλου1997 Δημητρακοπούλου Π Α Η ιερά μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου στο Καστρί Ριζοβουνίου στο Ημερίδα για τα ιστορικά μνημεία της Λάκκας Σούλι Νομού Πρεβέζης και τη διάσωσή τους Πρέβεζα 1997 151-167 Δρανδάκη 2002 Δρανδάκη Α Εικόνες N4ος-N8ος αιK Συλλογή ΡK Ανδρεάδη Αθήνα 2002 Καμαρούλιας 1996 Καμαρούλιας Δ Τα μοναστήρια της Ηπείρου τ 1-2 Αθήνα 1996 Καραμπερίδη 2003 Καραμπερίδη Α Ζωγράφοι από τον Γράμμο στην Ήπειρο του 17ου αιώνα Στοιχεία από τις επιγραφές των έργων τους στο Παλιούρας Α (επιμ) Μίλτος Γαρίδης EN9O6-N996) Ιωάννινα 2003 291-309 εικ 1-5 Κατσιαρδή-Hering 1986 Κατσιαρδή-Hering Ο Η ελληνική παροικία της Τεργέστης ENT5N-N8PM) τ 2 Αθήνα 1986 Κωνστάντιος 1978 Κωνστάντιος Δ Αρχαιολογικόν Δελτίον 33 (1978) Β΄1 Χρονικά 209-210 πίν 91α Κωνστάντιος 2001 Κωνστάντιος Δ Κ Προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από το Καπέσοβο της ΗπείρουK Συμβολή στη μελέτη της θρησκευτικής ζωγραφικής στην

15

Ήπειρο τον N8ο και το α μισό του N9ου αιώνα (Δημοσιεύματα Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 75) Αθήνα 2001 Λασκαρίδης 1997 (1) Λασκαρίδης Χ Η συμβολή των Ελλήνων της Νίζνας στην πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη της Ουκρανίας Δωδώνη 26 (1997) 405-436 εικ 1-41 Λασκαρίδης 1997 (2) Λασκαρίδης Χ Το Καταστατικό της ελληνικής εμπορικής κοινότητας στη Νίζνα της Ουκρανίας Ιωάννινα 1997 4-5 18 33-35 Λεκάζου 1998 Λεκάζου Α Οι ατομικές τιμωρίες των επαγγελματιών στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή μνημειακή ζωγραφική (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία) Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιωάννινα 1998 Λίβα-Ξανθάκη 1980 Λίβα-Ξανθάκη Θ Οι τοιχογραφίες της Μονής Ντίλιου (Ίδρυμα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου) Ιωάννινα 1980 Μανόπουλος 2001 Μανόπουλος Γ Επιγραφικές και άλλες μαρτυρίες για τα Κατσανοχώρια (1587-1699) Ηπειρωτικά Χρονικά 35 (2001) 99-196 εικ 1-31 Μεράντζας 2003 Μεράντζας Χ Δ Η μεταβυζαντινή εικόνα του σκελέθρου Το δίλημμα της οργανικής ή πνευματικής επιλογής και η αποπροσωποποίηση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο Δωδώνη 32 (2003) 353-388 εικ 1-20 Μέρτζιος 1936 Μέρτζιος Κ laquoΤὸ ἐν Βενετίᾳ Ἠπειρωτικὸν Ἀρχεῖονraquo Ηπειρωτικά Χρονικά 11 (1936) 5-341 Νούτσος 2006 Νούτσος Π Κόμβοι στη συζήτηση για το έθνος Αθήνα 2006 Παγκράτης 1998 Παγκράτης Γ Δ Γιαννιώτες έμποροι στη Βενετία στα μέσα του 16ου αιώνα (1550-1567) Θησαυρίσματα 28 (1998) 129-174 Παπαδόπουλος 2003 Παπαδόπουλος Σ Ο χώρος ως τόπος άγιος Μια ανθρωπολογική προσέγγιση στο Ανθρωπολογικά-ΜουσειολογικάK Μικρά μελετήματα Αθήνα 2003 513-523 Παπαδοπούλου 1992 Παπαδοπούλου Β Αρχαιολογικόν Δελτίον 47 (1992) Β΄1 Χρονικά 311-312 Πλουμίδης 1984 Πλουμίδης Γ Έλληνες καποτάδες στη Βενετία (18ος αι) Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 27 (1984) 20-24 Πολίτη 1979 Πολίτη Λ Η μονή Γενεσίου της Θεοτόκου στην Πλάκα Αράχθου στο Εκκλησίες στην Ελλάδας μετά την Άλωση EN45P-N8PM) τ 1 Αθήνα 1979 137-146 Πολίτη 1993 Πολίτη Λ Η Χρυσοσπηλιώτισσα των Γουριανών Άρτας στο Εκκλησίες στην Ελλάδας μετά την Άλωση EN45P-N8PM) τ 3 Αθήνα 1993 135-144 Σαρηγιάνης 1985 Σαρηγιάνης Γ Μ Το βενετσιάνικο εμπόριο στον 15ο-16ο αιώνα και η επίδρασή του στην χωροταξική διάρθρωση του Αδριατικοϊόνιου χώρου Ηπειρωτικό Ημερολόγιο 7 (1985) 239-268 εικ 1-14 Τούρτα 1991 Τούρτα Α Οι ναοί του Αγίου Νικολάου στη Βίτσα και του Αγίου Μηνά στο ΜονοδένδριK Προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από το Λινοτόπι (Δημοσιεύματα Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 44) Αθήνα 1991 Τριανταφυλλόπουλος 1978 Τριανταφυλλόπουλος Δ Αρχαιολογικόν Δελτίον 33 (1978) Β΄1 Χρονικά 196-198 Τσέφος 2002 Τσέφος Κ Α Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Γρεβενίτι Ζαγορίου σε σχέση με το καθολικό της γειτονικής μονής Βουτσάς Ηπειρωτικά Χρονικά 36 (2002) 109-136 εικ 1-14 Τσιάπαλη 2003 Τσιάπαλη Μ Β Η εντοίχια ζωγραφική του NTου αιώνα στους ναούς του νομού Άρτας Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιωάννινα 2003 (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή) Χατζηδάκη 1992 Χατζηδάκη Ν Εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων Έργο Έλληνα ζωγράφου της πρώιμης Αναγέννησης στο ΕυφρόσυνονI Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη τ 2 Αθήνα 1992 713-740

16

Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου 1997 Χατζηδάκης Μ ndash Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση EN45M-N8PM) τ 2 (Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών αρ 62) Αθήνα 1997

Ημεταβυζαντινήζω

γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

νΗμεταβυζαντινήζω

γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν

εικαστική μικροϊστορική ταυτότητα του τόπου

Πλατανούσα (Ραψίστα)I Αγία ΠαρασκευήI NTP4

Αετορράχη (Κοτόρτσι)I Άγιος ΒλάσιοςI NT88

ΜατσούκιI Μονή ΒύλιζαςI Παρεκκλήσιο αγίου Ιωάννη ΠροδρόμουI NTPT

Ελληνικό (Λοζέτσι)I Κοίμηση ΘεοτόκουI N66O

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI NTMM

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Η ΠλατυτέραIΑψίδα ιερούI μεταξύ του N65M και του N654

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI N65M

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI N665

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI N68M


ΠιστιανάI Μονή Αγίου ΓεωργίουI Ο Μυστικός Δείπνος (λεπτομέρεια)Iαρχές NTου αιώνα

Ελληνικό (Λοζέτσι)I Ναός Κοίμησης ΘεοτόκουI Ενδύματα αγίωνI N66O

ΠιστιανάI Μονή Αγίου ΓεωργίουI Η κρίση των ΑρχιερέωνIαρχές NTου αιώνα

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI Η Γέννηση της ΘεοτόκουI N68M

ΠιστιανάI Μονή Αγίου ΓεωργίουI Η απόνιψις του ΠιλάτουI τέλη N6ου-αρχές NTου αιώνα

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI ΝάρθηκαςI N694

ΜατσούκιI Μονή ΒύλιζαςI Παρεκκλήσιο αγίου Ιωάννη ΠροδρόμουI Ο Ανελεήμων ΧάροςI NTPT

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI Ο όσιος Σισώης θρηνεί μπροστά στον τάφο του Μεγάλου ΑλεξάνδρουI NTMM

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Η διάβαση της Ερυθράς ΘάλασσαςI N8ος αιώνας

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Η ανάληψη του Προφήτη ΗλίαI N8ος αιώνας

ΓουριανάI Μονή ΧρυσοσπηλιώτισσαςI Η κοινωνία των ΑποστόλωνI N8MN

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI Η Απόνιψις του ΠιλάτουI N68M

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI Λεπτομέρεια από την Αποκαθήλωση του ΧριστούI N68M

ΜελισσουργοίI Μονή Εισοδίων της ΘεοτόκουK Η ίαση του τυφλούI NT6N

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Ο Επιτάφιος ΘρήνοςI N8ος αιώνας

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Η Εις Άδου Κάθοδος και η Ανάσταση του ΧριστούI N8ος αιώνας

ΠάτεροI Αγία ΠαρασκευήI Ο ΛίθοςI N8ος αιώνας

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI ΝάρθηκαςI Ο Πύρινος ΠοταμόςI NTMM

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI ΝάρθηκαςI Οι Κοιμώμενοι την Κυριακή και τις εορτέςI NTMM

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI ΝάρθηκαςI Οι Αμαρτωλοί και οι τιμωρίες τους I NTMM

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI Η αγία Μαρίνα συλλαμβάνει τον ΔιάβολοI NTMM

ΦορτώσιI Μονή ΦανερωμένηςI Οι ΠρωτόπλαστοιI NT8T

Πλάκα (Ραφταναίοι)I Μονή ΜουχουστίουI ΝάρθηκαςI Ο άγιος Ιωάννης ο εξ ΙωαννίνωνI N694

Κυψέλη (Χώσεψη)I Μονή ΕυαγγελίστριαςI Επιγραφή στην αγία ΤράπεζαI NTMM

Πηγές ΆρτηςI Μονή ΣέλτσουI Οι Καπεταναίοι Νικόλας και ΑποστόληςI N69T

Α ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ

Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

Μπριασούλης Νικόλαος Πρόεδρος

Μπαζουκας Αθανάσιος Α Αντιπρόεδρος

Μαργώνης Κωνσταντίνος Β Αντιπρόεδρος

Καραγιάννης Ναπολέων Γενικός Γραμματέας

Μακρής Αθανάσιος Οργανωτικός Γραμματέας

Ζαβιτοάνου Εράσμια Ταμίας

Στάμου Λαμπρινή Έφορος

Γιαννάκη-Πόγια ΝίκηΥπεύθυνη Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων

Καρατζένης Νικόλαος Σύμβουλος

ΟργάνωσηΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΣυνδιοργάνωσηΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΗΠΕΙΡΟΥ - ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΕΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΕΙΣ ΑΡΤΑΣ - ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ - ΤΡΙΚΑΛΩΝΤΟΠΙΚΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ ΔΗΜΩΝ amp ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

ΑΡΤΑΣ - ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΔΗΜΟΙ ΑΓΝΑΝΤΩΝ - ΑΘΑΜΑΝ1ΑΣ - ΑΙθΗΚΩΝ - ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ -

ΚΑΤΣΑΝΟΧΩΡΙΩΝ - ΞΗΡΟΒΟΥΝΙΩΥ - ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ - ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ - ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ - ΚΑΛΑΡΡΥΤΩΝ -

ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ - ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ - ΝΕΡΑΙΔΑΣ - ΣΥΡΡΑΚΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Μερακλής ΜιχαήλΟμότιμος Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Αθηνών Πρόεδρος

Νιτσιάκος Βασίλης Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Ιωαννίνων Αντιπρόεδρος

Αυδίκος Ευάγγελος Καθηγητής ΛαογραφίαςΠανεπιστημίου Θεσσαλίας

Τζουβάρα-Σούλη Χρυσηΐς Αναπληρώτρια ΚαθηγήτριαΚλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Παππάς Θεόδωρος Αναπληρωτής ΚαθηγητήςΑρχαίας Ελληνικής Γραμματείας Ιονίου Πανεπιστημίιου

Ράπτης Δημήτριος Λέκτορας ΜυθολογίαςΠανεπιστημίου Ιωαννίνων

Καρατζένης Νικόλαος Φιλόλογος - συγγραφέας

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Σφώρος Νικόλαος ΠρόεδροςΜπαζουκας Αθανάσιος ΑντιπρόεδροςΜεράντζας Χρήστος ΓραμματέαςΖαβιτσάνου Εράσμια ΤαμίαςΜπαρμπούτης ΚωννοςΓιαννάκη-Πόγια ΝίκηΤσίρκας Βασίλειος

Υπεύθυνη τύπου και δημοδίων σχέσεων ΣυνεδρίουΣτρατσάνη Μαρία


ΑΓΝΑΝΤΑ



















2130 Δείπνο

4

ΠΡΑΜΑΝΤΑ











5












1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν






































ΑΓΝΑΝΤΑ



















2130 Δείπνο

4

ΠΡΑΜΑΝΤΑ











5












1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































ΑΓΝΑΝΤΑ



















2130 Δείπνο

4

ΠΡΑΜΑΝΤΑ











5












1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν











































2130 Δείπνο

4

ΠΡΑΜΑΝΤΑ











5












1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































ΠΡΑΜΑΝΤΑ











5












1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν
















































1415 Γεύμα


6

ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































ΑΓΝΑΝΤΑ











7











1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν















































1415 Γεύμα


8












2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν
















































2115 Δείπνο

9

ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































ΜΑΤΣΟΥΚΙ














1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































1








2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































2





3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































3



4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































4





5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































5





6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































6






7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































7




8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































8






9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































9






10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































10




11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































11



12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































12



13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































13


14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































14


15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































15


16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν





































16



γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν






































γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω


γραφικήτω

νΤζουμ

έρκω

ν

























































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































