บนเรอนไมทไมไดถกจดระเบยบไวดนก
เตมไปดวยเครองดนตรไทย แตทเหนได
มากสดกคอบรรดาซอทงหลายทงแลว
เสรจและยงไมเสรจด
ขณะเดนลดสวน ผมคดถงเสยงซอในความทรงจา…
ยอนกลบไปในวยประถมฯ ผมเขาไปใกลชดกบดนตรไทย มใช
เพราะใจรก แตผ ปกครองมารบชา และไมถนดการละเลนทตองขยบ
รางกายพรอมกนมากกวา 2 สวน
หลงจากทแมไปฝากฝงผมกบวงดนตรไทยทโรงเรยน แทบทกเยน
ผมจะคลกอยในนนกบครโชค ครดนตรไทยทสอนผมเลนระนาดเอก
เปนเวลา 3 ป จนกระทงขนระดบมธยมฯ ผมไมรวาตนเองกกเกบ
ความหลงใหลดนตรไทยไวในสวนใด แตผมไมเคยแตะตองระนาดเอกอก
เลยจวบจนปจจบน หลงเหลอเพยงความทรงจาทคอนขางแจมชดคอ
จงหวะดนตรอยางลาวดวงเดอน ทยอยญวน เขมรไทรโยค ทแวะเวยนมา
ทกทายเปนพกๆ และเสยงออดออนของซออ เครองดนตรโปรดของครโชค
ทวนไหนครอารมณด มกจะหยบมาเลนหยอกลอกบทานองของระนาดเอก
ทผมเลน
เกอบ 20 นาทในความทรงจา นาผมมายงเรอนไมปลายสวน
มะพราว เคลาดวยเสยงไกโกงคอขนอยางไมรจกเหนดเหนอย ใตถนเรยง
รายดวยกะโหลกมะพราวลกกลมขนาดกาลงดสนาตาลแหงจานวนนบไม
ถวน บางกระบงไมไดเคลอนไหวมานานจนเหนรองรอยของใยแมงมม
- 8 -
บนเรอนไมกเชนเดยวกบใตถน เนอทสวนใหญถกตะกราใส
กะโหลกมะพราวยดครอง มเพยงลานตรงกลาง และมมหนงทวางเครอง
ดนตรไทยแทบทกชนดเอาไวทพอใหแทรกตวลงนง โดยมซออ และซอ
สามสายทได รบการแกะสลกอยางชดชอยตงอย ใกล รมหนาตาง
อวดความงามแกแสงแดดทสองกระทบ
เราทกทายคณลง ประสทธ ทศนากร หรอทรจกกนในนาม
ชางสทธอมพวา ผ รงสรรคชนงานทงซออ ซอดวง และซอสามสายแทบทก
ชนบนเรอนบาน กอนจะสอบถามถงเสนทางอาชพชางทาซอ
“เราเรมทาซอแบบจรงจงตงแตอาย 24 พรอมกบทางานเปน
ชางไฟ ชางไม ชาวสวน แตจรงๆ เรากทาซอเลนมาตงแตอาย 16-17 ป
ตอนเดกๆ กใชกระปองทา ทแรกเราไมไดเรยนมา พอเราเหนรปรางกทา
ตามเขาไป ตอนหลงเรากมาเจออาจารยบญม ชาบญรอด คนแมกลอง
ตอนนเหลอแคซอดวงไวดตางหนา กเรมไดฝกทาซอแบบมาตรฐาน
“สมยกอนครเขาจะสอนเฉพาะในวงดนตรไทย กเรยนรเอาจาก
แก สมยนนเราทางานชางบานแตพอไดรจกกบครกเรยนเรอยมา เพราะ
ปกตอาจารยในวงดนตรกจะทาเครองดนตรไดดวย อยางอาจารยเรากทา
ทกอยาง ยกเวนขมทเขาจะไปซอ
- 9 -
“เราชอบดนตรไทย เรยกวารกเลย สมยอาย 20 กวา เรากคอยฟง
ดนตรไทยจากวทยประจา”
ชางสทธเรมตนจากความรก กอนจะหลงใหลในการทาซอ โดย
อธบายวาการทาซอแตละตวนน ทกอยางจะตองลงตวพอด โดยม
จดเรมตนคอการเลอกรปทรงกะลา โดยจะตองเปนกะลาจากมะพราว
พนธซอ ซงจะพบไดมากในสมทรสงคราม ซงจะแบงลกษณะของกะโหลก
ทไดเปน 4 ลกษณะคอเศยรชางไทย ผมมวยพราหมณ นมสาว และนอแรด
ซงจะลกษณะการปดนนของพกะโหลกมะพราวแตละพแตกตางกน โดย
กะโหลกมะพราวซอทมลกษณะด พจะตองนนจนเกดเปนชองวางเวลาวาง
“กะโหลกทเราเอามาใชเรากรบซอมาจากคนแมกลอง เพราะท
ปลกเองมแตลกเลกๆ กะโหลกทดทจะเอามาใชทาซอคอนขางหายาก 1 ใน
100 บางทกหาไมได สวนใหญทไดกเปนแบบพนฐาน ธรรมดา แตจะให
สวยไปเลยนหายาก
“ถาอยางรปทรงสมบรณ ในนไมมเทยบ” ชางสทธกลาว กอนจะช
ไปตามกระบงใสกะโหลกมะพราว แลวเลาใหฟงถงกะโหลกมะพราวทาซอ
ของอาจารยทงามพรอมเหมอนเดอนเสยว โดยงอนสงถงขนาดเวลาวาง
จงจกยงวงลอดได
- 10 -
อปกรณในการสรองซอไมตางจากงานชางไมทวไป แตบางชนดจะถกดดแปลงใหใชงานงายขน
กะโหลกกะลาจากมะพราวพนธซอทรบซอมาจะถกตดหนาซอแลวปลอยทงไวใหแหงกอนนำไปใชงาน
เมอเลอกกะโหลกทรปทรงนาพอใจ กจะตดหนาซอไมใหลก
เกนไปหรอตนเกนไป นาขดดวยกระดาษทรายใหเนยน พกทงไวประมาณ
หนงเดอนใหเนอกะโหลกแหง เวลาแกะสลก กะโหลกจะไดไมหดตว ไมราว
ไมแตก หลงจากนนเรากขดหนาแลวเอาไปพอกหนาดวยขเลอยผสมกบ
กาว
ขนตอนตอไปคอการขงหนา ชางประสทธแนะวาควรใชหนงวว
ออนเพอจะไดใหเสยงทนมนวล นาไปแชนาใหออนตวแลวคอยๆ นวดให
นมนามาขงกบกะโหลกทขดไวแลวรอใหแหง เวลาตจะมเสยงซอล ถอวา
เปนเสยงมาตรฐาน แสดงวาการขงของเราตงเสมอกน ทกลกจะตองใหเปน
เสยงซอล
ซอล ซอล ซอล ซอล ซอล
เสยงซอลเกดขนจากฝามอกระทบหนงทขงอยางพอดบนหนา
ซออ ทชางประสทธลองตใหเราฟง
สาหรบการแกะสลกนน จะทากอนหรอหลงขงหนาซอกได
ซงปจจบนชางประสทธไดวางมอจากการแกะสลก และสงมอบงาน
ดงกลาวใหกบชางเจยบ ประเสรฐ ทศนากร บตรชาย
“กอนจะแกะสลก เราตองดรปราง ดลกษณะกะโหลก เพราะการ
แกะสลกจะชวยใหเสยงมนมทางออก ยงกะโหลกใหญกตองแกะสลกเยอะ
- 12 -
เสยงจะไดไมออ เราจะแกะสลกเตมลกกได ไมมผลตอเสยง” ชางประสทธ
อธบาย
การแกะสลกลวดลายบนกะโหลกซอนบวาเปนงานทตองใชความ
ละเอยดลออและทสาคญคอใชเวลาคอนขางมาก โดยลายทนยมนามา
แกะสลกกเชน ลายตวละครในวรรณคดอยาง พระราม พระลกษมณ
หนมาน พระลอ ฯลฯ ลายเทพเทวดา เชน เทพพนม พระอศวร
พระนารายณ และพระพฆเนศ เปนตน รวมถงลายไทยอยางลายพดตาน
และเครอเถา
ราคาของซอจงไมไดขนอยกบเสยงเพยงอยางเดยว แตตอง
พจารณาถงลวดลายความชดชอยจากการแกะสลก และลกษณะของ
กะโหลกทนามาทา ซงซออของชางประสทธปจจบนมราคาราว 10,000 ถง
20,000 บาท โดยลกคาสวนใหญคอนกศกษาดนตรไทย ทสวนใหญจะ
เดนทางมาจากจงหวดไกลๆ อยางนครสวรรค เชยงใหม รวมไปถงพะเยา
หลงจากทาสวนกะโหลกซอเสรจสน ขนตอนตอไปคอการทา
คนทวนทจะเปนตวซอสาหรบขงเสนไหมสองสาย เชอมโยงกบลกบด
โดยคนทวนนน ชางประสทธจะกลงทใตถนบาน โดยใชไมเนอแขงขนาด
กาลงเหมาะมอ นามาวางบนเครองมอไทยประดษฐททางานเชนเดยวกบ
เครองกลง
- 13 -
ลวดลายอนงดงามทผานการใช
ความปราณตของชางฝมอคอยๆ
บรรจงสรางมนขนมา
กะโหลกกะลาซอทรบซอมาจาก
คนในทองถนถกแขวนเรยงราย
เหมอนเปนของประดบบานของ
ชางทำซอ
เพยงไมนาน ทามกลางฝ นไม การหมน และมดกลงหลากหลาย
ขนาด คนทวนทรงสวยงามกเผยรางออกจากทอนไมสเหลยมทนามากลง
ในครงแรก ดวยฝมอการใชมดกลงทเพอนชางภาพซงจบการศกษาดาน
วศวกรรมมายงทงถงความงามของชนงานฝมอททาเสรจ
นอกจากคนทวนและลกบด อกหนงขนตอนกอนจะประกอบเปน
ซออคอการเหลาคนชกสาหรบส โดยจะใชหางมาขงเพอเสยดสกบเสนไหม
ใหเกดเสยง
สาหรบขนตอนสดทาย คอการลองสเพอทดสอบวาเสยงทไดนน
นาพงพอใจหรอไม
ซออคนงามถกสงผานจากมอตอมอแกคณะเดนทาง พรอมกบ
ความพยายามของหลายคนทตองการสใหเกดเสยง แตกไดยนเพยงเสยง
ฟดผานอากาศคลายกบซออ กาลงถอนหายใจ ภายใตสายตายมแยมของ
ชางสทธผประดษฐซออ ตวดงกลาว ทพยายามแนะนาสารพดวธเพอให
นกดนตรจาเปนสใหเกดเสยง
“ตงแตมาทาซอบอยๆ ไมคอยไดเลนเทาไหร พอครกบเพอนทเคย
รวมวงเสย กยงไมคอยไดเลนเพลง ตอนหลงกมาทาซออยางเดยว ไดเลน
บางกแคตอนลองเสยง
- 15 -
ใชเวลาไมนานนกจากไมหนงทอน
กถกเนรมตใหกลายเปนลกบด ไว
สำหรบประกอบเขากบคนซอ
ใชเพยงสองมอสมผสในการกะระยะ
และใหนำหนกในการกลง ซงไมใช
สงทมอใหมจะทำได นคอขอพสจน
ของชายทถกเรยกขนตนดวยคำวา
“ชาง”
ณ มมหนงของใตถนบานถกจดมมไวสำหรบงานกลง เพอกลงคนซอและลกบด
“ถาจะเรมฝกกตองจบคนชกใหถก ตองหดกาหนดมอ ถาคนเลน
ด เสยงซออจะหวาน มนจะออดออน”
หลงจากความพยายามอยางสนหวง ผมสงคนซออสมอเจาของ
และขอใหชางประสทธลองส
ทวงทานองบางทอนบางตอนของโนตเพลงทคนหแทรกขนมาใน
อากาศ เราตางหยดนงราวกบตองมนตสะกด แมแตไกโตงใตถนบานกยง
หยดโกงคอขน
ผมกาลงคนความทรงจาในอดตทถกกระทงใหนกถงดวยเสยงซอ
อ ทดงออดออน
ในหองดนตรไทยยามเยน ประกายแดดสาดสองเปนสเหลองทอง
ผานหนาตางไม ผมรสกวา เสยงกงวานของซออ ทดงอยนน กาลงยางเทา
เชองชาไปบนบางทอนของบทเพลงลาวดวงเดอน
- 17 -
0.
แดดเชาเรงแรงไลหลงเดกนกเรยนตวนอยทกาลงนงอยหนา
เสาธง เดกชายและเดกหญงนงกมหนา บางรายหวรอตอกระซกไมไดฟง
โอวาทในยามเชากอนเขาหองเรยน
ผมและชางภาพยนอยางแปลกแยกอยดานหลง พลางราลกวา
นานเทาใดแลวทไมไดมาอยในบรรยากาศกอนเขาหองเรยน ในสถานะ
ทไมไดสวมเครองแบบสขาวสะอาด
ไมนาน สญญาณเลกแถวกดงขน เดกๆ ทยอยตอแถวกนแยก
ยายไปตามอาคารเรยน ขบวนรถไฟคอยๆ จางหายไปจนเหลอเพยงสนาม
ทวางเปลา เราสะดดตากบเดกนกเรยนตวนอยในเสอสขาว แตนง
โจงกระเบนสแดงสดทกาลงมงหนามาทกทายพรอมกบคณครสนน
เหลองเจรญกจ ครสอนวชาศลปะ โรงเรยนดรณานเคราะหกอนจะเดนไป
ยงเวทรมอาคารเรยนทอยไมไกล
เดกตวนอยในชดโจงกระเบนสแดงเกอบ 20 ชวตคละชนเรยน
ตงแตชนประถมศกษาปท 2 ไปจนถงชนประถมศกษาปท 6 กาลงนงคอย
ทา เสยงคยสนกสนานดงเปนระยะกอนทครสนนจะใหสญญาณเรมการ
แสดง
- 22 -
เดกๆ หนไปไหวตวหนงใหญทถกฉลเปนภาพตวละครตางๆ ท
ปรากฏในบทละครรามเกยรต แตละตวมรายละเอยดยบยอยชวนมอง
ขนาดเลกกวานองๆ ททาการเชดไมเทาไหรนก
ความเงยบปกคลมเวทรมลานหนาเสาธง ผมเฝามองการแสดง
ตรงหนาดวยความฉงนเพราะเคยคนกบหนงใหญทผ ใหญแสดงเชนทวด
ขนอน จงหวดราชบร การทมนกแสดงตวนอยเรยงรายอยบนเวทกให
ความรสกไปอกแบบ แตหลงจากเทากระทบกบพนไมเปนจงหวะเราใจใน
ฉากเคลอนทพนาเรอง ในบทละครรามเกยรต ตอนวรณจาบง เหลา
นกแสดงตวนอยกกลายเปนเหลายกษและทหารลง เชดชกผนหนงเบอง
หนาใหมชวต
1.
มอกระแทกเทากระทบเหลาทหารลงทยาตรามาอยางองอาจ
กลบลมตายไปทละตว กอนเสยงพากยจะขานขน
สมเดจพระรามหรราช พระองคนกประหลาดหลากพระทย
ดวยเหลาพลไกรพากนแตกหน แลวมไดเหนอนทรยอสรา จงผนพระพกตร
มาถาม พเภกโหราจารย
พเภกกกราบทลพระอวตารวาโปรดเกลาฯ เหตดงนเลาเพราะ
อสรารายมนตรด กาบงอนทรยใหลบแลง เขาแทงหมสวา พระองค
- 23 -
จงไมไดเหนกายาอสร ขอพระองคทรงแผลงศรศรอนเรองศกด ขนยกษ
อาจจะถงซงชวหรอมฉะนนก หลบหนเจยวละพระเจาคะ บดนน รว
สบยอนกลบไปในอดต หนงใหญนบวาเปนหนงในมหรสพของ
ไทยทเกาแก โดยมมาตงแตสมยอยธยา เปนการแสดงทผสมผสานศลปะ
แขนงตางๆ ตงแตหตถศลปในการจดทาตวหนง นาฏศลป วรรณศลป
และคตศลป โดยจะใชหนงสตวมาฉลเปนฉากและลวดลาย ทงตวละคร
หรอฉากทปรากฏในบทละคร โดยแบงเปนหนงกลางวนทจะทาสสดใส
และหนงกลางคนทจะทาสดาทบ
การแสดงหนงใหญในแตละครงมอปกรณไมมาก คอแคฉากขาว
ขนาดใหญ แสงไฟ และทสาคญคอตวหนงทจะดาเนนเรอง โดยปกตตลอด
การแสดงจะมการขบบรรเลงโดยวงปพาทย ประกอบกบผ พากยทจะ
ดาเนนเรองแตละบทตอนใหสอดคลองกบคนเชดหนง ทจะเคลอนทไปมา
ทงหนาฉากและหลงฉาก ในทวงทาทเครงครดตามบทบาทของตวหนง
การแสดงหนงใหญคอรากฐานกอนทจะพฒนาไปสการแสดงโขน
โดยจะมทวงทาลกษณะทไมแตกตางกน แตโขนจะมการแสดงทาทาง
ความรสกโดยใชลาตวสวนบน กลาวคอใหผแสดงสวมเศยรโขนและแสดง
เปนตวละครนนๆ ซงจะแตกตางจากหนงใหญ ทจะแสดงทาทางไดเฉพาะ
ครงตวลาง แตกมการแสดงทาผาดโผนผานการตอตวในฉากสรบไมตางกน
- 24 -
ผมชนชอบหนงใหญ เพราะมพนทวางใหผชมไดใชจนตนาการ
ผานผาใบสขาวและเงาวบไหว ภาพการกรฑาทพ จบศกสงคราม หรอ
การจบตวทผชมตองแตงเตมเอาในความคด ผานแสงเงาทชวนคนหา
“หนงใหญทครทาการฟนฟ เปนหนงใหญของรชกาลท 2 โดย
หนงใหญกเหมอนกบชางเผอกคอแตละรชกาลจะมชางเผอกและหนงใหญ
ประจาแตละรชกาล ตงแตยคอยธยาถงรตนโกสนทร หนงใหญชดทสวย
ทสดคอหนงใหญชดพระนครไหว ของรชกาลท 2 แตโดนไฟไหมจนเสยหาย
ชารด ตอนหลงในหลวงรชกาลท 9 ทรงมพระราชดารในการฟนฟกลบมา
อกครง” ครสนนอธบาย จากความรและประสบการณทสะสมมากวา 11 ป
หลายคนอาจสงสยวา “หนงใหญชดพระนครไหว” นนเปน
อยางไร ชอพระนครไหวนน มาจากลวดลาย สสน ทขณะเชดดเหมอนจะ
ไหวเยอก จนสนสะทานไปทงพระนครโดยปรากฏคายกยองในหนงสอ
สาสนสมเดจ ของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศราน
วตตวงศ
2.
หลงจากวรณจาบงตองศรของพระราม สญเสยทงนลพาหมาทรง
และเหลาไพรพล จงรบหลบหน
- 26 -
พระยาวรณจาบง มาโดยกาลงมไดพกผอน พอมาถงนท
สทนดรอนกวางใหญ เหลอบแลเหนฟองนาลอยเลอน รอนกนกเหน
เปนทพอจะซมซอนอาศยได ดารพลางทางสารวมใจรายพระคาถา
ใหกายาเลกเทาปรมาณ แลวกเขาซมซอนอยในฟองพระคงคา เชด โอด
หลงจากทครสนนไดรบตาราหนงใหญชดพระนครไหวมาจาก
อาจารยสอนศลปะในมลนธพระบรมราชานสรณ พระบาทสมเดจพระพทธ
เลศหลานภาลย ในพระบรมราชปถมภ หลงจากเกบไวโดยไมไดนาไปตอ
ยอดกวา 5 ป ในทสดครสนนกคดจะฟนฟอนรกษ ‘หนงใหญชดพระนคร
ไหว’ โดยตงใจจะทาตวหนงโดยคดลอกแบบมาจากตารา
การเรมตนไมงาย เพราะครสนนไมมความรเรองการทาตวหนง
ใหญ หลงจากลองผดลองถกหลายตอหลายครง โดยประยกตเอากระดาษ
แขงมาซอนทบจนไดความหนาทพงพอใจเพอทดแทนแผนหนงราคาแพง
และซ ออปกรณในการฉลลายคอมกหรอต ดต เหลกปลายกลมทม
หลากหลายขนาด สวปลายแบนเพอใชทดแทนมด เขยงรองการกระแทก
และคอน ฝกฝนจนชานาญ กอนจะเปดเปน ‘ชมนมหนงใหญโรงเรยน
ดรณานเคราะห’ รวบรวมเดกๆ ทสนใจมาฝกหดตงแตการตอกหนงไป
จนถงการแสดง
“ครจะใหเดกๆ ตอกหนงใหญในชวโมงชมรม เปนระบบพสอน
นอง พวกหนงกตอกไป สวนอกพวกหนงกซอม ถายทอดทาทางการแสดง
- 27 -
ใหนอง เชนพทเปนลงกตองสรางลงขนมาอกตวหนง พทเปนพเภก เปน
วรณจาบง กฝกนองรนตอๆ ไป แยกกนไปฝกแลวกมาเลนรวมกน คนไหน
ยงไมดเรากบอกใหเดกกลบไปคอยๆ พฒนาขนมาใหด
“เดกทมาฝกเขาสมครใจมากนเอง ทโรงเรยนมเดกๆ 1,500 คน
บางทกมาสมครแค 20 กวาคน ซงมนกนาเสยดายมากเพราะนคอ
วฒนธรรมของเราเอง หลายคนเขามากตดใจ เดกเขาจะสนกมาก ยงถา
เปนเดกเลกพอมาไดตลงกานสนกมาก บางทเดกไมไดอยชมรมแตทาทาง
ไปได ครคนอนเขากจะแนะนาเขามา”
ดวยความเกาแกของศลปะหนงใหญ จงไมนาแปลกใจวาศาสตร
และศลปแขนงนจะไดรบการขนานนามวา ‘ครแรง’ ขนาดทวากอนจะตอก
หนงใหญทกครงตองใหคนตอกสวดชนบญชร สาหรบชมรมหนงใหญ
โรงเรยนดรณานเคราะห ครสนนกจะใหเดกกลาวคาบชาพระรตนตรย
หรอทเราคนเคยวา ‘นะโม 3 จบ’
“ถาสงเกตจะเหนวา เวลาเดกจะหยบตวหนงทกครงจะไหวกอน
บางทเวลาซอมเดกๆ กจะมาบอกครวามใครกไม รมาราอย ขางๆ
ทาเดยวกบผมเลย จรงๆ ครกไมไดเชอเรองภตผ แตพอมาลองใกลชดแลว
ไมเชอกไมได”
- 28 -
การตอกหนงเปนหนงในกจกรรมทสมาชก
ชมรมหนงใหญตางตองเคยมประสบการณ
โดยรปแบบลวดลายทใชในการตอกมาจาก
ตนแบบของหนงใหญสมยชดพระนครไหว
สมยรชกาลท 2 นามาพมพบนกระดาษแขง
เพอใหนกเรยนฝกใชตดตเพอฉลลาย
แมจะไมไดศกษามาทางศลปะโดยตรง แตดวยความสนใจใน
ดานศลปะ ครสนนกไปใฝหาความรดานลายไทยและการวาดภาพไทยใน
โครงการของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ จนสามารถซอมแซมลายหนง
ในสวนทขาดหายไปจากสมด สวนเรองทาทางการราและการแสดง คร
สนนกไดลกศษยทอยในโครงการยวศลปน มลนธพระบรมราชานสรณฯ
มาชวยฝกสอนรนนองในวนเสารและอาทตย
3.
การแสดงจบลงดวยความตายของวรณจาบงโดยฝมอของ
หนมาน ทหารลงเอกของพระราม ผมและเพอนๆ ปรบมอใหกบนกแสดง
ตวนอย ทกาลงเกบอปกรณการแสดงและเดนผานสนามหนาเสาธงไปยง
หองชมรมหนงใหญ
ภายในหองขนาดราว 40 ตารางเมตร ถกบรรจดวยตวหนงใหญท
ทาขนจากกระดาษแขงจานวนนบไมถวน เปนประวตศาสตรทสงผานจาก
พสนองกวา 11 รน ทกวนน ชมรมหนงใหญโรงเรยนดรณานเคราะหได
ปรบเปลยนตวเองจากทเคยทาหนงใหญเพอจาหนายแกผสนใจ เปนการ
แสดงหนงใหญสามชด คอจบลงหวคา วรณจาบง และพรหมาศ ตาม
โอกาสและวาระตางๆ
- 30 -
- 31 -
“ตอนทเรมฝกเดกรนแรก มนกเรยนแค 2 คน ทาตวหนงจาก
กระดาษแขงทงหมด แตตอนหลงไดทนมาจากสมาคมนสตเกาจฬาฯ และ
มลนธตาเฮอรสยามวาลาเพอการศกษา เลยใชเงนสวนนไปซอหนงจรงๆ
มาฉลลาย ไดเปนตวหนงสาหรบบทละครทงสามชด
“สาหรบเดกทอยในชมรมหนงใหญ เรากจะมเงนทนใหดวย
อยางเวลาออกไปแสดงตามงานตางๆ เดกๆ กจะไดคาตวเปนคาขนมเลกๆ
ครกจะนาเงนบางสวนเกบไวเปนเงนทนใหกบเดกทยากจน หลายคนจบไป
กสนใจดานศลปะ บางกไปศกษาตอดานโขน สวนใหญกยงกลบมาชวยฝก
นองๆ มาชวยครคดการแสดงใหมๆ ”
“ตอนนครอาย 59 แลว แตเกษยณไปกยงคดวาจะสอนตอ ยงไม
หมดไฟ เพราะอยากอนรกษวฒนธรรมทองถนเอาไว แลวครกชอบลวดลาย
ของหนงใหญ มนมเสนห ยงเวลาเชดแลวไดเหนลวดลาย ครวามนสวย
มาก”
- 32 -
กอนการแสดงทกครง เดกๆจะหยบตวหนงขนประนมเพอเปนการ “ไหวคร” ขออนญาต และใหการแสดงลลวงไปไดดวยดกอนทตวหนงจะเรมโลดแลนบนเวท ภายใตการดแลอยางใกลชดของครสนน เหลองเจรญกจ
ครสมพรเปนคนด ใบหนาครามเขมฉาย
แววนาเกรงขาม แตเมอยามสซอและพากยเสยง
ใหกบหนละครของเดกๆ เขาสมมตตวเองอย
ในบทนน ดดแปลงมนใหมแตความสนก
ละครหนกะลาจะสนกได กตอเมอมเครอง
ดนตรไทยประกอบ ครสมพรจะฝกเดกๆ ใหเลน
จนเขาจงหวะกบเพอนทเชดอยบนเวท
หนกะลาหลากสเลนไดหมดทกบท จะหนา
เศรา ปต หรอเฉยเมย เมอถกเชดดวยลลาก
เหมอนตองมนตร
- 35 -
“ออกมาจากกะลาไดแลว”
ในขณะทหลายคนกาลงหาทางออก คนบางคนไมสะทกสะทาน
กบประโยคนน ตะโกนบอกเทาไหรเขากยงไมยอมขยบเขยอน หนาซายงใช
ชวตอยกบกองกะลา แตงตวมนใหเปนหน และเชดใหรองราทาเพลงคลาย
กบวาโลกใบนยงมความอสระอยเสมอ
สมพร เกตแกว ประดษฐหนกะลามารวม 15 ป สาหรบเขามน
เรมตนมาจากต กตาธรรมดาๆ ของเดกหนมสาวแมกลองททามาจาก
หวเผอกหวมน คนโบราณแกะสลกหนาตาใหแปนแลน ลอหยอกกบผ เลน
อยางสนกสนาน ความสขเคลอนไหวในดวงตาเมอตกตาขยบแขนขาไป
กะลารปทรงประหลาดหาไดทวเพราะพนทแมกลองอดมไปดวย
สวนมะพราว นามาตดออกนดหนงแลวควานเนอออกใหหมด ทงไวรวมป
จากนนนามาพนศรปทรง แปะดวงตาลงไปทงสองขาง เดกๆ อยากได
อารมณไหน ดใจ โมโห เศรา พศวงงงงวย กวาดปากใหโคงงอตามนน
ตดฟนเหยนลงไปดวยกนารกดเพลน
หนาตาสมใจแลว กเลอนลงมาทลาตว ชางหนกะลาสราง
นวตกรรมพนบานใหหนกะลาแตละตวมเอกลกษณ โดยมแกนเปนเศษ
ทอพวซเหลอใช คลมทบดวยเสอผาสสนแปลกตา โดยใชนอตทขนตดกบ
ทอเปนตวชวยบงคบใหหนขยบซายขวาได เดกๆ สอดมอเขาไปใตเสอ
- 36 -
แลวใชนวโปงเชดขนลง ซายขวา บดใหหนหนหนาไปทกทายใครกได
แลวแตลลาการชกเฉพาะตว
มนษยตางดาว หลวงตา พระอภยมณ
หนกะลาหลากสทวางกองอยบนเกาอไมเลนไดหมดทกบท
จะหนาเศรา ปต หรอเฉยเมย เมอถกเชดดวยลลา กเหมอนตองมนตร
หนาเศรากลายเปนยมไดดวยแขนขาทโบกเคลอนเหมอนเตนรา หนายม
แปนกกลายเปนตลกไดเมอเอามอตหวตวเอง
สมพรยาพรอมกบจบหนกะลาตวยาวเคลอนไปชาๆ แขนวาดไป
ดานหนา หนกะลาหนาเฉยบอกอารมณลองลอย เควงควาง เหมอนอยใน
ดาวอน
เอาใหม
คราวนเปนนกโบยบนไป หนลอยหวอในอากาศ ขยบแขนเหมอน
ขยบปก
อกรอบ
หนกะลากลายเปนนกวายนา จวงไปตามอากาศเหมอนคลอง
เยนใส
- 37 -
ละครอารมณสนๆ เทานกทาใหเคลมสนทใจ
วยรนสองสามคนแบกกลองยาว และเครองดนตรไทยมาวางไว
กบพน ตางคนตางเลอกหนกะลาคใจไวรอแสดงโชวขนาดยอม คณะละคร
อสระคณะนพลกเรองราวไปตามบรบทของสงคม เสยดสบาง ทาทายบาง
บางครงพกยกกหนมาเลนพระอภยมณจากบทประพนธของสนทรภ
หรอแมกระทงเลนลอวงการอาเซยนกทามาแลว เดกๆ จะดไซนตวละคร
คดคนพลอตเรอง ลอกเลยน จนตนาการ แลวผสมไอเดยเขาดวยกน
หลอหลอมจนเปนละครเรองสนทยากจะคาดเดา
“ผมมความสนกทไดถายทอด ไดจบเดกทโรงเรยนเขาไมเอาแลว
ไมเคยไดไปแขงขนตอบคาถามชงรางวล แสดงอะไรกไมได มาทาใหเขาม
ทอย มเวท แลวกทาใหคนมาจองถายรปเขาได
อกสวนหนงคดวาวาทกษะการสอสาร การเขยน การอานของเดก
ไมด ถาแตงเพลงเรากจะรวาลายมอเขาเปนอยางไร เวลาเขาเขยนบท
เขาเขยนชอเรองถกมย เขาเรยบเรยงบทอยางไร เราจะพบวาตงแตแรกเลย
เดกทกษะการสอสารไมด อาย ไมกลาแสดงออก สวนทสองความคดตน
แลวกพบวาเขาพฒนาขน เขากลาพดคยกบคนและตงคาถามมากขน”
ตงแตประถมฯ ถงมธยมฯ ใครกตามทใชชวตสวนหนงในการเชด
หน พวกเขาจะโดนเคยวกรา กวดขน ตองไปเลนในสถานรถไฟแมกลองทม
- 39 -
แตคนเดนผานไปราวไมมการแสดงอะไรอยตรงนน บางครงโดนไลท
ความบนเทงเรมหายไป คนไมสนก หนกไมนาสนใจ เวทถกผลดเปลยน
ตองซอมและเวยนกนยกของ เลนดนตร เขยนบท แมกระทงเชด
แลวหนกะลาทไมมชวต ชวยใหคนมชวตทดไดจรงไหม
“เขาตองเสยใจ เขาตองรสกไมด แตเรามหนาทตองบอกเขาวา
เหตทเขามาไลเพราะอะไร
จากสงทมนเปนกะลาทนงๆ อย เขาสามารถจดการใหมนเชด
เขากจะมความสขในระดบหนงเหมอนทเขาชนะเกม ผ ใหญมองวาเขาเปน
เดกเรยนไมเกง ไมเคยแขงไดรางวลอะไร แตเขามความภาคภมใจกวา
เวลาเดกพวกนจะไปนาเสนออะไรทโรงเรยน การพดคยจะเปนธรรมชาต
ไมเหมอนทอง อนนคอสง ทผมมความสข แลวกเหนวามนเปนชวต
ทเคลอนไหวไดจรงๆ”
ครสมพรเปนคนด ใบหนาครามเขมฉายแววนาเกรงขาม แตเมอ
ยามสซอและพากยเสยงใหกบหนละครของเดกๆ เขาสมมตตวเองอยในบท
นน ดดแปลงมนใหมแตความสนก
เดกคนหนงตกลองยาวพรอมมองเพอนยนถอหนโบกไมโบกมอ
อกคนยงเพงฝกใหม ยนเกๆ กงๆ แตกเลนตามบททครพากยมา
- 40 -
เดกคนหนงตกลองยาวพรอมมองเพอน
ยนถอหนโบกไมโบกมอ อกคนยงเพงฝกใหม
ยนเกๆกงๆ แตกเลนตามบททครพากยมา
ลาไปกวาตวละครธรรมดา หนกะลาบางตวไดรบบทเปนมนษยตางดาว
หรอสตวประหลาด
อปกรณหลายชนไมไดใชสาหรบการประดษฐหนกะลาโดยตรง แตครสมพร
เรยนรและดดแปลงจนไดตวชวยทเหมาะมอ ประดษฐไว
“สวสดครบ..เอา สวสดส ไมรเรองรราวเลย” เพยงเทานกฮาครน
เดกหนมทยงเชดไมแขงแรง ไมยอมบงคบใหหนไหวไดตามเพอนๆ ยมเกอ
เขน หนกะลาขยบมอมาตเชงเยาแหย “ไมยอมเตรยมตวมาเลยนะ”
บทสนทนาธรรมดา ขางหนามแตหนเชดและตวแสดงแทน
การแสดงทดอาศยแคอารมณรวมงายๆ สากลดวยรอยยม เสยงปรบมอพอ
ไดยน เวทเลกๆ ไมตองการความสมบรณแบบอะไร
หรอบางท เวทใหญเลกกเหมอนๆ กน
“มนเปนศลปะทนาจะมชวต ไมไดอยในกรอบ และหนกะลามนก
ดนออกมาจากกรอบ กรอบของหนกระบอกนนแหละ”
บางท เราอาจจะไมตองเดนออกมาจากกะลาอะไรเลย
- 42 -
(ซาย) เครองมอวางพรอมสรรพอยบนพน สมพรใชอปกรณประดษฐเองตกแตงปากของหนกะลาให ยม เศรา เหงา สบาย ตามอารมณทอยากจะใหเปน
(ลางรปแรก) กอนจะสลกปากของหนกะลาใหมความรสก ตองรางลกษณะปากลงไปเสยกอน
(ลางรปสอง) นอตทอยใตเสอผาของหนกะลาจะชวยใหผเชดบงคบหนกะลาไดในองศาทอยากจะใหเปน
มนเปนศลปะทนาจะมชวต ไมไดอยในกรอบและหนกะลามนกดนออกมาจากกรอบกรอบของหนกระบอกนนแหละ
“ ”
ฝาเทาสมผสดน เหยยบยวบยาบ เนอดนไหลไปทางโนนททางนท
จนกระทงเนอเหนยวไดท เหมาะสมกบการขนรป ชางนวดดนจบดนขนสง
ใหชางปน เพอกอรางสรางงานศลปดวยแรงมออกทอดหนง เกดโครงราง
ใบหนาของผ ทจากไปแลว
กลบถงบานวนนน ชางปนตาแดงกา ปวดศรษะรนแรง ปมวาจะ
ไมรอดชวต ดวยความศรทธาทาใหดนดนไปหาพระครประสทธสารคณ
(มหาพณ) ทวดอบลวรรณารามเพอหาทางแกไขดวยวชาไสยศาสตร
“เปนผลงานทเสยงชวตผม แตกเปนชนงานทผมภมใจทสด”
ครสงด ใจพรหม อาย 87 ปกลาวนาถงพระบรมราชานสาวรย
พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ผลงานทเขาฝากไวทหนา
ศาลากลางจงหวดสมทรสงครามกอนเลาเรองตอไปวา
“หลวงพอทานรกผมมาก เพราะเปนลกศษยทวานใหชวยงาน
ใหปนอะไรกชวยทาน ทานกนงด (นงทางใน) นงครงแรกไมมอะไร นงครงท
สอง เจอรชกาลท 5 แตงตวมหาดเลกมา ถอดาบ ยนอยตรงหนา ทานก
สงสยวาทาไมจงปรากฏรปรชกาลท 5 ผมจงบอกวาผมกาลงปนรป
รชกาลท 5 ทานเลยนงครง ทสามแลวบอกวา ใหไปจดธป 16 ดอก
เพอขอขมากลางแจงวาเราพลาดพลงไปทเอาดนทไมสะอาดนาไปปน
เครองราชอสรยาภรณและพระพกตรทาน แตทเราเอาไปปนกเพราะวาดน
- 48 -
ทเหยยบนนเหนยวดและสมยนนยงไมมเครองนวดดน ตงแตนนมากหาย
ปวด จากนนตาสแดงกกลบกลายเปนตาสดาเชนเดม”
ครสงดเรยนวจตรศลปจากโรงเรยนเพาะชางเปนเวลา 3 ป
ไดวชาชางเขยนมาประดบฝมอ และเรยนสายประตมากรรมตออก 2 ปเพอ
เพมพนทกษะ ตอจากนนกเขารบราชการเปนครสอนศลปะ ถายทอดวชา
ระบายส แกะสลก และสเกตชภาพนานถง 30 กวาปจงเกษยณอาย
ระหวางทเปนครอยนน ทางผ วาราชการจงหวดไดเรยกประชมบรรดาคร
สอนศลปะจากโรงเรยนทงหมดเพอใหชวยกนทางานปนรชกาลท 5 เพราะ
ถอเปนงานใหญตองใชยอดฝมอจากหลายโรงเรยน
“พอมาประชมกนเสรจ เขาบอกวาไมไดเรยนทางน ไมถนด
เลยยกมาใหผมคนเดยว”
ครสงดบอกวา ถอเปนเรองด เพราะการทางานปนควรเปนงาน
สรางสรรคคนเดยว มเชนนนชางปนทงหลายกจะ “ดงงานกนไปกนมา”
แตนอกจากครสงดตวแทนจากโรงเรยนสกลวสทธแลว กยงขอยมครจาก
โรงเรยนถาวรานกลอกหนงคนมาชวยนวดดนและเตรยมดน
ถงอยางนนกใชเวลาอยเกอบป งานปนชนนจงจะเสรจสมบรณ
เ รม จา กกา รถ าย รป ต นแ บบจ าก พร ะบร ม ร ปทร ง ม า ใ น
กรงเทพมหานคร หาเสนโคง (Curve) และสดสวนของงานตนแบบ ตาม
- 49 -
ดวยการเขาสวนและขยายสวนออกมาในแผนภาพ เพอใหมนใจวางานท
ออกมาจะมสดสวนทถกตองตามตนแบบ
เมอไดภาพโครงรางแลว กตองสรางโครงเหลกออกมาเปน
รปธรรมตามสดสวน ความกวาง ความยาว และความสง สวนลก สวนนน
ตา ขนออกมาเปนรปตวมา คานวณความหนาของเนอปนทจะใสลงใน
ชนงาน แลวปดทบโครงเหลกดวยกระสอบเพอใหเนอทขางในโปรง ชนงาน
จงมนาหนกเบาและขนสงไดงาย
“ ทบดวยกระสอบเพอไมใหดนแหง แลวปดดวยครอส (ไม
กากบาท) ไวจบดน ไมใหดนไหล มลวดผกโยงกน อดดนเขาไป เราจะให
เนอปนหนาเทาไร เรากใสดนไปหนาเทานน”
ครสงดยงบอกอกวาการปนเปนเอกลกษณเฉพาะฝมอชาง
ตองอาศยเทคนคททาใหภาพมเสนห ลกษณะเดยวกบการเขยนภาพ
กลาวคอ เมอตองการใหตวแบบยมกตองตวดลายเสนมมปากขน หรอเมอ
หนาบงกตองกดเสนลง และใหเสนควตก เหลานเปนเคลดลบในงานปนท
ไมใชวาจะหดกนไดงายๆ
หลงจากปนดนเสรจแลวกพอกปนปลาสเตอรทบตวแบบดวย
ความหนาพอๆ กน เพอใหกลายเปนแมพมพ ตามดวยการถายงานไปเปน
- 51 -
ปนซเมนตอกทอดหนง ทาสใหเหมอนสารด จนไดรปลกษณทคลายคลงกบ
สารดในงานหลอ แตตนทนคาวสดลดตาลงไปมาก
“สวนคาจางเราไมม เราทาใหกบจงหวด” ครสงดกลาวอยาง
ภมใจ
ประตหองเกบงานศลปะเปดออก ครสงดเดนสารวจของสะสมทง
ทซอมาและทาเอง หวสงหทง 10 สมย ตงแตสมยสวรรณภม สมยทวารวด
จนถงรตนโกสนทร เรยงรายอยตามผนง เปนผลงานเลกๆ ทครสงด
ถายทอดออกมาจากการศกษาหนงสอประวตศาสตรศลปดวยความ
หลงใหล สวนตวหวสงหกเหมอนความทรงจาแหงยคสมยทงของชาตและ
ของครสงดเองในฐานะศลปน
แมจะสรางงานปนใหญๆ เปนทรจกของคนมากมายอยางรปปน
แฝดสยามอนจน ตาบลลาดใหญ พระบรมรปรชกาลท 6 ทวดภมรนและท
คายบางก ง รวมทงปฏมากรรมหลวงพอในวดหลายแหง จนไดรบการ
ยกยองจากสานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต (สวช.) เปนศลปน
ดเดนประจาจงหวดสมทรสงคราม สาขาทศนศลป ประจาป 2542 แตชวต
ของครสงดในวนนกลบคลกคลอยกบหนงใหญเปนความสนใจหลก
- 53 -
“ทกษะงานปนทาใหเราศกษาเรองหนงใหญไดเรวขน เพราะผม
ถนดลายไทย เราเรยนเขยนมาดวยในสมยนน ทาชอฟา ใบระกา หางหงส
เปนงานทหาคนเขยนไดดไดยาก”
หลงรกความวบไหวของตวหนงใหญในเปลวแสงไตทเตนระรก
ตามทองเรองราวกบมชวต ประกอบกบเสยดายชนงานบรมครอยาง
หลวงพออย วดบางนอย ทถกไฟไหมเสยหายไปเปนจานวนมาก ครสงดใน
วนนตงปณธานจะทาหนงใหญตามตนแบบหลวงพอฤทธทงหมดใหได
40-50 ตวเพอการอนรกษ
“หลายคนกบอกวามนมตงหลายแหง มนจะไปซากน แตของทน
ไมเหมอนกบทอนๆ เพราะเราตองการอนรกษหนงใหญตนแบบสมย
รตนโกสนทร ทอนๆ เขาอาจจะฝกเดกเขาตอกหนง แตเขาไมไดสบทอดตว
หนง แตเราอนรกษฝมอบรมคร เราคดวาจะทาหนงทกๆ ตว ใหเหมอนเดม
พยายามใชตดตใหคลายคลงกบหลวงพอฤทธ”
ตดตและตวหนงวางแผอยใกลโตะทางานกลางแจง สวนอปกรณ
การปนถกเกบเขากรไปเนนนาน จนเปนเรองลาบากหากจะหยบขนมาใช
งานอกครง การถายทอดใหกบลกศษยไมใชเรองงาย เหตผลขอหนงก
เพราะวาการปนเปนวชาทตองถายทอดกนอยางใกลชดและใชเวลาสอน
นาน ไมสามารถบอกทงหมดได แตตองฝกฝนและใชปญญาสรางสรรค
ขนมาเองดวยอกสวนหนง
- 54 -
“ทาไมไมฝกลกศษย กเพราะลกศษยหายาก ใครจะมาอยเปนป
มนเปนอาชพทคนไมมเงนทาไมได ตองไปหางานอนรองรบ”
แมจะกลาวอยางนน แตครสงดกยงเชอวาศลปะเปนทกษะทม
ประโยชนกบชวตประจาวน ปจจบนครสงดสอนศลปะใหกบเดกเปนงาน
เสรม เรมตงแตการผสมส ระบายส ลงเงา การใชเสน สรางระยะใกล-ไกล
รวมไปถงการออกแบบเบองตน
“รจกสและเสน ไมวาจะทาอะไรกตาม เชน ตสกใบ กสามารถเอา
วชานไปใชได”
- 56 -
- 57 -
เอ อรโณทย สงขบญมาก
คนรนใหมทหยบจบงานศลปะละเอยดออน
อยางการปนเศยรโขน ฝกฝนโดยวธครพกลกจำ
จนสามารถนำมาประกอบเปนอาชพ
เศยรฤาษ หรอเศยรคร คอสงศกดสทธทครสอน
ศลปะเชนดนตรไทย หรอการแสดง มไวใหนกเรยน
เคารพบชา
รถยนตจอดลงทรมถนนใหญปลอยใหผมเดนลดเลาะไปตาม
ทางเดนลาดปน แสงแดดยามบายสองผานรวไมราไร คลกเคลาไปกบเสยง
บทสนทนาแผวๆ ของชายชราทนอนเลนอยบนเปลใตเรอนเลกๆ
เราไมรวาปลายทางอยแหงใด จงทาไดเพยงยาเดนตามเจาของ
บาน เหงอเรมซมเปนรอยจาง มอทเคยวางเรมทาหนาทปดปายแมลง
เขตรอนทเขามาตอมหวห กอนทจะมเสยงสดใสทกทายมา สงสญญาณวา
เราไดถงจดหมายปลายทาง
เจาของเสยงคอนกแกวสเขยวสดในกรงหนาบานปนสมยใหม
ดานขางเปนลานเลกๆ ตงโตะไมทเกลอนไปดวยอปกรณทางานศลปะท
ดานหลงถกกนพนทเปนหองปนเลกๆ ภายในเตมไปดวยองคฤๅษเนอปน
ปนหลากหลายรปแบบ
เอ อรโณทย สงขบญมาก ชายหนมเจาของบานทกทายเรา
อยางเปนมตร กอนจะหายวบไปหลงบาน ปลอยใหเราเดนสารวจโดยรอบ
นอกจากเครองมอศลปะทกระจดกระจายอยบนโตะ อกจดหนง
ทดงดดสายตาคอแทนดนททาเปนเคาโครงหวโขนสามรปแบบทวางเคยง
กบเศยรฤๅษทอยในกระบวนการตกแตง
- 60 -
เราเดนไปตามเอเพอขอสมภาษณ กอนจะพบเขากาลงงวนอยกบ
การคนอะไรบางอยางในหมอหนาเตาจนเราคดวาเขาอาจยงไมได
รบประทานขาวกลางวน
“แปงขาวเจานะ” เอเฉลย กอนจะยนใหเราดครมขาวขน
หนบหนบในหมอ เขากวนไปพลางอธบายไปพลางวาแปงขาวเจานจะเอา
ไปใชในขนตอน “ปดหน’ ซงแปงจะชวยใหแหงไดดกวา และเมอแหงแลว
ผวสมผสทไดจะเรยบตง
หลงจากแปงขาวเจาไดท เอกเ รมกระบวนการทาหวโขนไป
พรอมๆ กนกบบทสนทนายามบาย
อรโณทยเลาใหฟงถงอดตทอยากไดองคฤๅษปนปนเปนของ
ตวเอง แตไปหาซอไมได จงตดสนใจศกษาเพอปนมาบชา กอนจะพฒนา
ไปหดทาเศยรโขน
“เราเรมทาจากใจรก ไปลกจาจากคนทเขาทา เพราะเขาไมสอน
ใหหมดหรอก แตถาเขาจะสอนเขาจะปนใหเราด เรากตองจาวาเขาวางมอ
ลกษณะไหน บางทกไปลบหนทกาลงรอปดทอง ลบดวาเขาปนแบบไหน
ใหมอมนจาได ทานทสอนเราเปนหลานของโจหลยส ตอนนนทางานปน
ดวยเรยนดวย
- 61 -
”แบบททาสวนใหญ จะมหวพระ หวนาง หวชฎา แตอาจารยเขา
จะถนดหวฤๅษ เรากจะปนแตหวฤๅษ หลงจากปนเสรจเรากเลอกเอาวาจะ
เอาหนาแบบไหน หนายกษ หนากวาง หนาเสอ กตองมาลองดวาเราชอบ
หรอถนดหนาไหน เพราะกวาจะหดไดแตละหนามนใชเวลาคอนขางนาน”
บทสนทนาเลอนไหล ไปพรอมๆกบสองมอทแปะกระดาษสา
ซอนทบเปนชนอยางตอเนอง จนหนเศยรฤๅษทเคยมสดน ตอนนถกเตม
แตงดวยสขาวสะอาดของกระดาษ เขาอธบายใหฟงวาตองแปะตอเนองไป
จนถง 9 ชน โดยแตละสวนตองกะระดบความหนาใหพอด
หวโขนทอรโณทยรบทามราคาสองระดบตามทลกคาตองการ คอ
แบบราคาไมสงมาก จะใชสวนประกอบเปนกระดาษผสมถงปนและผง
แคลเซยม และใชทองวทยาศาสตร สวนแบบราคาสงจะใชกระดาษสา และ
ทองแท ซงหวโขนแบบราคาสงจะมนาหนกเบากวาแบบราคาถกครงตอ
ครง
ผมมองดนวเรยวลบไลไปตามกระดาษสขาว เขากาลงใชนวกด
เบาๆ เพอประมาณความหนาบางใหพอด กอนจะทาดวยแปงเปยกและ
ทาบทบดวยกระดาษสา แผนแลวแผนเลา
“หนงเศยรจะใชเวลาประมาณ 2 อาทตย เพราะหลายขนตอน
ตองรอ อยางขนตอนปดหน หลงจากแปะเสรจกจะตองเอาไปตากแดด ถา
- 62 -
แดดดๆ กใชเวลาประมาณ 2 วน จรงๆ หนาฝนอยางนเขาจะไมปดหนกน
เพราะมนเสยงฝนตก”
เศยรฤๅษ หรอเศยรครนน คอเศยรสาหรบบชาโดยผสอนศลปะ
ไทย เชน ครดานการละคร หรอครดานดนตรไทย ซงจะมเศยรฤๅษเปนสง
ศกดสทธไวใหนกเรยนเคารพบชา โดยเศยรนจะถกสวมใสเพยงในพธกรรม
เดยวคอ ‘ครอบคร’ หรอการรบนบถอเปนศษยอาจารยกน
“สมยโบราณหนดนจะใชแคครงเดยว ชางจะตองปนหนขนมา
เปนแบบ ปรบแกจนพอใจ แลวจงคอยแปะกระดาษโดยเรมจากแปะยนตไว
ตามจดตางๆ เมอปดหนเสรจ หากเปนเศยรครหรอเศยรฤๅษ จะตองลวง
ดนออก หมายความวาจะใชหนหนงหนตอเศยรหนงเศยรโดยไมมใครจะไป
ลอกเลยนเศยรครได แตสมยนกจะผาเอา แลวเยบเศยรใหตดกนดานหลง”
ความแตกตางระหวางการปนเศยรฤๅษกบเศยรโขนทวไปนน
อรโณทยอธบายวาหากจะทาเศยรโขนตามวรรณคด เชน รามเกยรต ชางท
จะทาตองรลกษณะตวละครทปรากฏในทองเรอง โดยเฉพาะเรองสและ
ลวดลาย ทชางตองละเมยดละไมไมใหผดเพยน
ในขณะทการปนเศยรฤๅษ เราจาเปนตองรลกษณะเดนของพอป
ฤๅษองคนนๆ รวมถงสหนาวาจะใชเปนสเนอ สกลบบว สนวลจนทร หรอส
ทอง ซงป ฤๅษทเอปนเปนประจาคอป ฤๅษนารอด และป ฤๅษตาไฟ
- 63 -
การแปะกระดาษขนรปหนนน ตองแปะกระดาษทบกนถง 9 ชน โดยใชแปงเปยกเชอมประสานแตละชน
ไปบนหนดนตนแบบ ผานใชสมผสทปลายมอกะระดบความหนาบางใหพอเหมาะเพอความสวยงาม
กระดาษและถงปนถกปนเปนชนเลกๆแลวนำมาแชนำ เพอใชเปนวตถดบในการพมพลาย
หลงจากปดหนเสรจและรอจนแหง ขนตอนตอไปคอการปนหนา
ซงคอการเสรมรายละเอยดทถกตดทอนจากหนตนแบบเนองจากความ
หนาของชนกระดาษ โดยขนตอนปนหนานบวาเปนหนงในขนตอนทยาก
ทสด เพราะหากปนหนาเบยว การวาดลวดลายกจะตองเขยนลายขนตาม
หนาหนนนๆ
นาเสยดายทเราไมมโอกาสเหนกระบวนการดงกลาว เนองจาก
ความไมสมพนธระหวางเวลาและโอกาส เอจงเลอกสาธตการตลายประดบ
เศยรฤๅษ โดยมขนตอนแรกทผมคาดไมถงคอการ ‘ผด’ วตถดบ
อกครงทเรายกขบวนกนมาในหองครวเปดโลง วตถดบสเทาหมน
ทเปนสวนผสมของกระดาษ ถงปน แปงขาวเจา และผงแคลเซยมคลกเคลา
กนอยในกระทะเบองหนา เอลงมอผดรอบแลวรอบเลาจนมนใจวาแปงท
เปนสวนประกอบสกไดท กอนจะยกลงจากเตามาทแปนพมพ
“การตลายหรอตดลายจะมสองแบบ ตลายแหง คอทาชนสวน
ลวดลายใหเสรจ ตากใหแหง แลวจงนามาตดกบเศยร สวนการตลายสด
คอการทาชนสวนลวดลายและตดไปบนเศยรตอนทยงไมแหง ซงเราจะทา
แบบน เพราะลวดลายจะไมกระดาง ปรบแตงได”
การทาลวดลายดเผนๆ ไมยาก เพยงนาวตถดบทอยในสภาวะกง
แขงกงเหลวมากดบนแปนพมพลายไทย คลายกบการพมพลายโดยใช
- 65 -
ดนนามน แลวจงตดประดบไปบนเศยร โดยลวดลายทใชจะมทงลายกนก
ลายกระจง ลายพมขาวบณฑ และลายประจายาม ทชางตองคดรปแบบ
และลกษณะการประดบตกแตงรวมถงการเรยงรอยแตละลวดลายใหเสรจ
สนกอนทจะเรมการตลาย
ผมมองดอรโณทยคอยๆ ตดลวดลายไปทละชน ทละชน จาก
ชนสวนเลกๆ คอยๆ เรยงรอยเปนรปแบบทงดงาม แตดเหมอนเสนทางการ
ตลายจะยงคงอกยาวไกล เพราะหากจะทาใหสาเรจอาจตองใชชนสวน
เลกๆ เหลานหลายพนชน
ดวยความสงสย ผมลองหยบแปนพมพมาทดลองกด และพบวา
ไมงายอยางทตาเหน เพราะวตถดบทนามากดนนไมไดนมนมเหมอนดน
นามน จงจาเปนตองออกแรงคอนขางมาก รวมถงตองปาดเกบขอบชนสวน
ใหงดงาม ใสคอยๆ บรรจงใชไมจมฟนเขยออกจากแปนพมพ
ในฐานะผ เรมตน ผมใชเวลาเกอบ 5 นาท เพอพมพชนสวนบด
เบยวมาหนงชน
“มนตองใชระยะเวลาอยกบงาน ใชความชานาญ แลวงานจะ
สอนใหเรารวาควรจะทาอยางไร แกไขตรงไหน บางครงเวลาเราปนๆ อย
เราทาไมได มนตดมนขด เราจะจดธปบอกครบาอาจารยใหมาจบมอหนอย
งานกจะออกมาด เหมอนมครมาจบมอใหเราทา”
- 66 -
งานศลปะทตองใชความประณต ละเมยดละไม และใช
ระยะเวลาคอนขางมาก ดจะไมเหมาะกบชายเบองหนาทอายเพยง 30 ป
นบวาเปนชางในวยหนมทคงหาไมไดงายๆ แตอรโณทยกมเหตผล
ทนารบฟง
“ลกษณะแบบนดเหมอนจะเปนงานของคนแกกจรง แตมอง
กลบกน ถาเราทางานโรงงาน เราไดเงนจนถงอาย 40 หรอ 50 แลวเพงมา
เรมทาตอนนน มนกคงไมทน ถาเทยบกบเราทยงทาอยางตอเนอง ตงแต
ตอนน พฒนางานตอไปเรอยๆ ยงไงงานเรากดกวา มคนรจกเยอะกวา
เปนอาชพทเรารก และหาเลยงชพได”
แสงแดดยามเยนสงสญญาณใหเราบอกลา กอนกลบเราพดคย
นดแนะวาเมอฝนจางไปจากทองฟา เอจะทาขนตอนตอไปคอปนหนา ลงส
และตดกระจกจนไดเศยรโขนทเสรจสมบรณ
นาเสยดาย ทอรโณทยแจงมาวาประสบอปสรรคบางประการ จน
ไมสามารถทาเศยรโขนใหสาเรจไดในปลายปน
นคงเปนทวงทานองของชวตหนมสาวททมเทใหกบศลปะ
ขลกขลก แตกยงเดนหนาดวยใจรกและความมงมน ดวยความหวงวา
ทองฟาจะไมปดทกวน
- 68 -
- 71 -
เขาวากนวาตลาดนาอมพวาเปลยนไป
สอมวลชนทาขาวความขดแ ยง ตวละครเหมอนๆ เดม
คอชาวบานประจนหนากบนายทน เชนเดยวกบอกหลายแหลงวฒนธรรม
ทวประเทศไทยแตเปลยนสถานทและบรบท วนนบทละครเรองนกลบมา
โผลทอมพวา คาสาคญค นห กวานซอ อานาจเงน พาณชย ตกตวง
ทดทาน สญเสย ฯลฯ ปรากฏซาอกครา ผ คาขายรมคลองบางรายให
สมภาษณนกขาวในทานองวา
“ใช คนมาอมพวานอยลง ในเมอมนไมเหมอนเดม คนทเคย
มาแลวชอบบรรยากาศแบบเกา เขากไมมาแลว”
ดวยกระแสเสยงทโหมกระหนา บางครงตลาดนาแหงนโดนแปะ
ปายวากาลงอยในชวงขาลง
หากความรงโรจนของตลาดนาอมพวาจะถงจดอวสานอยางท
ใครคาดเดากน บคคลหนง ทเราควรไปฟงความคดเหน กนาจะเปน
รองศาสตราจารย ดร.วรรณศลป พรพนธ ผ ทอยใกลชดกบตลาดนา
อมพวา ในวนทฟนคนชพจากภาวะซบเซาเมอราวสบกวาปทแลวและเรม
กลบมาคกคกอกครงในป พ.ศ. 2547 นบจนถงวนนกเปนเวลาหนง
ทศวรรษพอด
- 72 -
อมพวาในวนวาน
“เ รมมาจากการทาวจยใหกบสานกงานนโยบายและแผน
ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เมอปลายป พ.ศ. 2543 ซงตอนนนเขา
ตองการใหเราไปชวยทาโครงการจดทาแผนแมบทและแผนปฏบตการเพอ
การอนรกษและพฒนาสภาพแวดลอมแมนา ค คลองในพนทลมนาภาค
ตะวนตก ซงไมไดเกยวกบชมชนเลย พอทาไป กเสนอแนะเขาวาเปนไป
ไมไดทจะทาเฉพาะแมนา ค คลอง เพราะนาทมนเสยกมาจากนาใชของ
ชมชนบนฝง ดวยเหตนเราจงเรมทาอมพวาเปนกรณศกษา (case study)
โครงการททาตอเนอง เปนโครงการนารองเพอการอนรกษและ
พฒนาสภาพแวดลอมคลองอมพวา มการพดถงการฟนฟตลาดนาอยาง
ชดเจนเปนรปธรรม จรงๆ แลว ในการอนรกษ เราจะตองพฒนาควบคไป
ดวย เพราะชาวบานเขาไมมเงน เศรษฐกจและสภาพแวดลอมกแย แลวจะ
ใหเขาซอมแซมอาคาร กทาไมได อมพวาสมยกอนคอนขางเงยบเหงา ไมม
ผคน อาคารสวนใหญคอนขางทรดโทรม มหองวางเยอะ ผมไดเสนอใหทา
เรองการทองเทยวเชงอนรกษ ตอนแรกๆ กไมมใครเชอวาจะทาได ตองใช
เวลาพดคยทาความเขาใจกบคนในพนทอยนาน จนเขามนใจวาทาได
สดทายจงมาคยกนวาเราตองทาอะไรกนบาง”
- 73 -
ปฐมบทตลาดนาอมพวา
ตลาดนาจะเกดขนทนทไมได แตตองอาศยการเขามาจบจายของ
ประชาชน อาจารยเปรยบเทยบวากรณนกเหมอนกบคาถาม “ไกกบไขอะไร
เกดกอน” ตลาดนาจะสามารถเปนแหลงซอขายทคกคกไดจรงกตองม
กจกรรมทดงดด ใหชาวบานเขามาซอขายสนคา เมอตลาดนามการซอขาย
กนมากขน นกทองเทยวกจะตามมา
ขณะเดยวกน อาจารยกไดดาเนนการโครงการสถาปตยอาสา
ใหนสตออกมาเกบขอมลสถานทและทาสอประชาสมพนธเพอสรางความ
เขาใจกบคนในชมชน วาอาคารเกาเหลานมคณคามากกวาทตาเหน
“ในการพฒนาการทองเทยวเชงอนรกษของอมพวา อนแรกท
สาคญทสดคอการสรางจตสานก เปนโครงการททาเยอะทสด”
ดวยเงนสนบสนนจากรฐบาลเดนมารกในโครงการสงแวดลอม
ศลปกรรม พนทชมชนรมคลองอมพวา จงเกดโครงการซอมอาคารเพอการ
อนรกษ โดยมงบประมาณชวยสมทบคาใชจายในการซอมใหกบเจาของ
อาคารทมคณคาแตมสภาพเสอมโทรม มผ เขารวมโครงการจานวน 18 ราย
ในขณะทอาจารยวรรณศลปกไดจดทาตนแบบสาธตการซอมเรอนแถวไม
จานวน 2 คหา (ปจจบนคอศนยขอมลชมชนอมพวา) รวมทงสานกงาน
เทศบาลเกาซงมคาควรแกการอนรกษเชนกน
- 74 -
การอนรกษมาควบคกบการพฒนา เมอจะดงนกทองเทยวเขามา
กตองมการสรางสรรคผลตภณฑใหมๆ เพอใหผมาเยยมชมสามารถซอหา
กลบไปเปนทระลกได โฮมสเตยราคาประหยดเรมเกดขนอยางเรยบงาย
พรอมๆ กบทการประชาสมพนธภายนอกกคกคกไมแพกน
“เมอเปดตลาดนากลางป พ.ศ. 2547 กคอย ๆ มนกทองเทยวเขา
มาในพนท มการจดกจกรรมตางๆ เพอโปรโมทตลาดนา เชน โครงการวาด
รปโดยศลปน การจดนทรรศการทางศลปะ เรองราวอนงดงามทอมพวา ท
หอศลปจามจร การรวมมอกบกรมสงเสรมอตสาหกรรมในการจด
นทรรศการเกยวกบตลาดนาอมพวาทเมองทองธานโดยจาลองเปนหอง
แถวรมนา นาคนจากอมพวาไปแสดงเลย ทาใหคนรจกอมพวามากยงขน”
เสยงประชาสมพนธ เสยงราลอตอๆ กนของนกทองเทยวทไดมา
เยยมเยอน รวมทงเสยงระนาดจากภาพยนตรเรองโหมโรง ภาพยนตรชอ
ดงทมฉากหลงเปนอาเภออมพวา อาจจะเปนอกปจจยหนงทชวยโหมโรง
ตลาดนาในวนนนใหรงเรองรวดเรวจนไมทนตงตว
เรเขามา เรงเขามา
“ปญหามนเกดทตรงนวา คนกยงไมพรอม หนวยงานทองถนกยง
ไมคอยพรอม มาตรการอนรกษทองถนกยงไมเสรจ เรมมคนขางนอกมา
- 76 -
กวานซอทและอาคาร โดยทเราไมสามารถควบคมไดเพราะยงไมมการ
กาหนดมาตรการควบคมอาคารและสงกอสราง”
เนองจากในขณะนนการวางผงเมองของทงประเทศยงพงเปาไปท
การพฒนาเปนหลก โดยไมไดคานงถงการอนรกษพนท อาเภออมพวาเองก
ตกอยในสภาวะเดยวกน
“เมองใหญๆ มปญหาทะเลาะกนเยอะ ระหวางการพฒนา
เศรษฐกจกบการอนรกษในเขตเมองเกา ซงจรงๆ แลว เศรษฐกจมนโต
ไมไดถาไมมการอนรกษ หากเปนเศรษฐกจทไมเกยวกบการอนรกษ กไม
ควรจะมาอยในเขตเมองเกา”
หลงจากผงเมองรวมจงหวดสมทรสงครามหมดอายบงคบใชเมอ
พ.ศ. 2552 ซงเปนชวงทอมพวา “บม” จนหยดไมอย ขณะนนกเกดภาวะ
สญญากาศของระบบระเบยบ ไมมกฎเกณฑในการกอสรางอาคาร
เพราะยงรอมาตรฐานจากสวนกลาง
อาจารยแสดงความเหนวาหนวยงานปกครองสวนทองถนม
หนาทตองออกกฎมาควบคมใหชดเจน ปจจบนยงอยในบรรยากาศทใคร
ใครสรางอะไรกสามารถทาได และเมอเกดกรณการสรางอาคารผดแผก
แตกตางจากสงแวดลอมทางวฒนธรรมทรายรอบ ทงรปรางหนาตาหรอ
ความสง กไมสามารถเอาผดได เนองจากเขาปฏบตถกตองตามกฎหมาย
- 77 -
ทกอยาง ปวยการทจะออกมาประทวงใหรอถอน ควรแกปญหาดวยการ
ออกกฎหมายมากกวา
“ปญหากคอเมองเลกๆ ไมกลาทา เพราะถาเกดถกฟองขนศาล
เขากจะกลวกน เลยไมมใครกลาทาอะไร”
กาวแรกสการอนรกษ
เมออาจารยไดจดทารางผงเมองรวมเมองอมพวา รวมกบ
สานกงานโยธาธการและผงเมองจงหวดสมทรสงคราม กไดมการเชญ
ตวแทนจากฝายตางๆ เชน องคการบรหารสวนตาบล เทศบาล ตวแทน
ชมชน เขามาพดคย
“เอาผงมากางเลยวาตองการใหอนรกษหรอไมอนรกษ ควรทา
อะไรตรงไหน กไดมาระดบหนงแตไมไดสมบรณ เพราะมคนบางกลม
ไมเขามารวม เชน กลมทอยากสรางโรงงานอตสาหกรรม ทจรงกทาได แต
ขอระบพนทใหชด ไมใชวาขอตดกบถนนออกไป 200 เมตร ซงอนนนรบ
ไมได เพราะมนกระทบระบบนเวศ”
อาจารยวรรณศลปกลาวตอไปอกวา ขณะนรางผงเมองทจดทา
เสรจแลวยงคางอยในขนตอนรอประกาศกฤษฎกา โดยในรางผงเมอง
ดงกลาวจะกาหนดเขตอนรกษศลปวฒนธรรม ซงจะมผลใหสามารถ
กาหนดความสงของอาคารไดบาง
- 78 -
“แตมนบงคบอะไรมากกวานนไมไดหรอก ผงเมองรวมทาไดแค
ภาพรวม สวนเรองตวอาคารและการควบคมปายโฆษณาตองออกเปน
เทศบญญตหรอขอบญญตทองถนในพนททมกฎกระทรวงประกาศใหเปน
เขตควบคมอาคาร สามารถใชเฉพาะกบเขตอนรกษ แลวทเหลอยงไมตอง
บงคบใชกได”
ผลจากการกาหนดกจะทาใหอาคารใหมมความกลมกลนกบ
สภาพแวดลอมมากขน เชนเดยวกบเขตอนรกษมรดกวฒนธรรมใน
ตางประเทศทเมอมองจากภาพถายทางอากาศกจะสามารถเหนหลงคา
เปนสเดยวกนหมด เพราะมการออกกฎควบคมอยางเขมงวด
“มนตองเรมจากบงคบนอยๆ พอทกคนเหนดเหนงามดวย มนถง
จะเกดขน การบงคบไมไดหมายความวาตองสรางอยางนนอยางน เพราะ
วสดมนเปลยน เขาตองการภาพรวมมนไว แคทาใหมนมเอกภาพ”
วนพรงนของตลาดนาอมพวา
อาจารยวรรณศลปยอนเรองราวไปวนแรกเรมของโครงการ อะไร
จะเกดขนตามมาหลงจากนน สดทจะคาดเดา
“มนกตองเรยนรกนไป ไมมใครถกตองรอยเปอรเซนต ผมเองก
ตองเรยนร การเรยนจากตารากเปนอยางหนง แตพอไปทาจรงกเปนอก
อยางหนง แตโชคดทผมเกดทสมทรสงคราม อยกบสวนมา เราเคยเหน
- 79 -
ตลาดนามาหลายแหง เวลาไปคยกบชาวบานกเลยงาย เราพดภาษา
เดยวกน”
จนมาถงวนน เมอมกระแสขาวบอกวาอมพวาจะซบเซา เพราะ
พาณชยกรรมทลนเกน เราเลยตองถามวาอาจารยคดเหนอยางไร
“อมพวาไมเจงหรอก อยาไปคดวามนจะตองโตตลอด เมอไหรมน
ถงลมต มนกจะเรมนง แลวกจะถงชวงทรวงลงมา เรากตองมาแกไขมนใหม
แตอมพวากไมควรโตกวาน เพราะไมอยางนนกจะเรมมนายทนขางนอก
เขามามากเกนไป”
เมอสบกวาปทแลว ตลาดนาอมพวากลบมามชวตใหมกเพราะ
การทองเทยว คงเปนเรองทตองทบทวนกนหนอยหากวาเราจะชนวไปโทษ
การทองเทยววาเปนตนเหตใหอมพวาไมเหมอนเดม หรอทาใหเอกลกษณ
ทางวฒนธรรมตองตายไป
“การรกษามรดกวฒนธรรมมนไมใชเฉพาะตววฒนธรรม แตตอง
สรางจตสานกในตวคนไปคกน มรดกทางวฒนธรรมกมอกมากมาย เชน
งานหตถกรรม การทาอาหาร ขนมโบราณตางๆ วดวาอาราม ประเพณ
ของทองถน” อาจารยยกตวอยางงายๆ เพอใหเราไมจากดกรอบวา
วฒนธรรมตองผกตดอยกบรปรางหนาตาของสงใดสงหนง เทานน
- 81 -
เปาหมายหลกคอการอนรกษมรดกทางวฒนธรรม ไมใชอนรกษเพยง
สถาปตยกรรม
“ตงแตเรามตลาดนา กมการฟนฟอะไรขนมาหลายอยาง เชน
การลอยกระทงกาบกลวย มนหายไปตงแตผมยงเดกๆ สก 50-60 ปทแลว
แลวมนกลบมาใหม หรอการตกบาตรทางนา ตอนแรกๆ มพระพายเรออย
สก 2 รป แตเดยวนตองมประเพณตกบาตรทางนา นนคอการฟนฟ แมวา
รปแบบมนจะแปลกประหลาดไปบาง การทองเทยวกบการอนรกษมนก
พงพากนไป” อาจารยกลาวทงทาย
- 82 -
โครงการอมพวาชยพฒนานรกษ มลนธชยพฒนา คณกฤตย มทวคณรตพร นยมสกล คณครสงด ใจพรหม คณประสทธ ทศนากรคณสมพร เกตแกว รองศาสตราจารย ดร.วรรณศลป พรพนธคณครสนน เหลองเจรญกจ คณอรโณทย สงขบญมาก
ขอขอบคณ
Recommended
![๑๐. ฉันทลักษณ์และคำประพันธ์ประเภทกาพย์[1]](https://img.pdfslide.tips/doc/110x75/556750d8d8b42a05068b456e/-1556750d8d8b42a05068b456e.jpg)
