Download docx - تعا ملي حقوق

Transcript
Page 1: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

سریزه الحم22د لل22ه والص22لاة والس22لا م علی رس22ول الل22ه وعلی ال22ه وص22حبه ومن والاه ،

وبعد :

آاس22مان اوبی22ا ئې تم22ام مخلوق22ات پې22دا ک22ړل، اوپ22ه ټول22و دکائن22اتو خ22الق ځمک22ه او

مخلوق22اتو کې ئې انس22ان ت22ه دش22رف ، ع22زت اوک2222222222222رامت الق22ا ب ورک22ړل ،

اشرف المخلوقا ت ئې ورته ووې ، ټول

مخلوقا ت ئې د انسا ن دخ22دمت لپ22اره مس22خر اوت22ابع وګرځ22ول ، اوش22په او ورځ

دانسان په خدمت کې لګیا دي .

خو ! داچې دا ټول امتیازات انسا ن ته ولې اودڅه لپاره ورکړل شول ؟

222 جواب دادی چې : دا باید یاد وساتو چې څومره یو څوک له زی22اتو امتی22ا زات22و

برخمن وي په همغه اندازه ئې مسولیت هم لوړ وي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 1 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 2: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

انسان ته ک22ه امتی22ازات ورک22ول ش22وي ، نومس22ولیتونه ئې هم ډیرل22وړ اوع22الي دي ،

بب العلمین فرضي حق دهغه عبادت)بن22دګي ( اوهغه د کائناتو دمالک اوخالق ر

اودانسان دژوند اساسي هدف دی .

قران کریم کې الله تعالی دانسا ن دژوند اساسي هدف ته داسې اش22اره ک22وي :

بن والانس الا لیعبدون ط وماخلقت الج

ما ندي پیدا کړي پيریان اوانسانان مګر دخپل عبادت لپاره ، نومعلومه ش22وه چې

دانسان دژوند یواځینی هدف د الله تعالی عبادت دی اوبس .

دالله تعالی له بې شمېره حقوقو راښ22کته پ22ه اس22لامي ټولن22ه کې هم مس22لمانان د

ژوند پ2ه مختلف2و اړخون2وکې ی22وپر ب2ل بېلابې2ل حق2وق ل22ري اوهرمس22لما ن ئې پ2رادا

بلف دی . کولو مک

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 2 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 3: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ستاسوپه لاس کې چې د تعاملي حقوقو په نوم کوم مضمون دی نو ل22ه نام22ه ئې

څرګندیږي چې د نوموړي مضمون ټول مب22احث پ22ه مجم22وع کې دټول22نې د وګ22ړو

ترمنځ په تعامل ، چال چلند ، عرف اوعادت راڅرخي .

داچې عرف دشریعت نه وروسته دریم22ه اساس22ي منب22ع ده ، ن22و اس22لامي ش22ریعت

أایی22دوي اودش22ریعت ن22ه وروس22ته ئې دس22تونزو دح22ل لپ22اره دمهم اا ع22رف ت هم ک22امل

مصدر په توګه پېژني .

په تفصیل سره به ولولئ چې عرف قرانکریم ، نبوي اح22ادیث ، داس2لامي فقه22او

کرامو اقوال اوباالاخره دافغانستا ن مدني قانون هم تایید اوقبول کړی .

دغه مضمون )تع22املي حق22وق( پ22ه مجم22وع کې پ22ه څل22ورو فص22لونو مش22تمل دی

چې پ22ه ل22ومړي فص22ل کې ئې دع22رف اوع22ادت تعری22ف ، اهمیت ، مش22روعیت

اوتاریخي بهیر باندې بحث ش2وی دوهم فص2ل ئې دع22رف ان2واع ، دع2رف رول

په قانون کې اونوروباندې مشتمل دی ،درییم فصل کې ئې دافغانستان په ق22انون

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 3 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 4: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

کې دعرف پرمحتوی بحث شوی ،اوڅلورم هغه ئې بیا 22 د انګلستا ن پ22ه ق22انون

کې دعرف ځای اودافغانستان د قوانینوسره ئې مقارنې 22 ته ځانګړی شوی .

پدې برخه کې علماو ډېرې ګټورې لیکنې کړي دي خودا چې ځی22نې ئې ډی22رې

طولاني اوځینوئې مغلقتیا درلوده ، نودې لپاره چې دعرف په اړه هغه څه چې یو

خو محصلین ډیره اړتی22ا ورت22ه ل22ري اول22ه بل22ه پل22وه ی22و څ22ه اس22ان تم22ام ش22ي ، نول22ه

همدې امل22ه دابحث ن2ه ډیرط22ولاني اون22ه پکې ل22ه ډی2ر اختص2ار ن22ه ک22ار اخیس22تل

شوی ، بلکه د ) خیرالامور اوس222222222طها ( څخه کار

اخیستل شوی .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 4 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 5: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

داچې نوموړی مضمون دحقوقو پوهنځي په درسي نصاب کې شامل اوډیره برخه

ئې په حقوقي موضوعاتو راڅرخي ، مالپ22اره ن22وی هم و،ځک22ه مس22لک مې دان22ه

و، نو دځینو حقوقي اصطلاحاتو په حل کې دحقوقو پ22وهنځي د اس22تاد ښ22اغلي

عنایت الله ) نصرت ( له مرستې نړۍ مننه کوم ، اود ښاغلي استاد عب22دالجمیل

هلال نه هم دزړه له کومي منندوی یم چې دکمپوزلپاره ئې زمینه رات22ه براب22ره ک22ړه

اود دواړو دلا پرمختګونو په طمع ئې یم .

په پای کې دلایزال رب څخه غواړم چې زم22ا دغ22ه ل22ږ عم22ل دخپلې رض22ا س22بب

اوما لپاره ئې په حقوقي ډګر کې دخدماتو دلړۍ لومړی ګام وګرځوي .

آامی222ن

اعجازالله ) افغاني (

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 5 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 6: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

لومړی فصلمبحث : لومړی

تعریف : ۱ عادت او هر تعریف لغوي او اصطلا حي معنا‌‌‌ ‌‌‌وو ته شا مل :دعرف

وي نو مونږ هم لومړی د عرف او عاد ت لغوي او بیا ئی په ترتیب س22ره اص22طلا

حي معناوې وړاندې کوو.

کې لغت په با 2 څخه اخيستلعرف : عربي کلمه ده چې د : عرف عرفة عرفا ن

شوې او

د پیژندلو په معنی را ځي .

ت ــــع : ابن عا ب22222222دین وائي : عاد ت له مع222222اودت څخه اخیستل شوی اد

او تک22222رار

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 6 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 7: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

] بیا بیا را ګرځېدو ته ویل کیږي ؛ له همدې امله هغه څوک چې په ټولن22ه کې

یو کار په تکراري ډ ول ترسره کوي خلک ورته – عادتي ) روږدی ( وائي .

معنی : ۲ حې :د عرف او عادت لپاره ګڼ تعریفونه شوي چې یو څو ترې په اصطلا

لاندې ډول ذکر کوو :

: عرف او عادت دیو قوم ک2ردار، وین22ا او تعام2ل ت2ه وی22ل ک22یږي چې پ2ه دائمي۱

ډول دهغوي ترمنځ رائج وي .

: یا : دخلکو هغه رسم ورواج چې په یوې ټولنه کې ډیره زمانه بې له انقطاع۲

موجود وې اوخلکو ئې اطاعت په ځان لازمي اواجباري ګرځولی وي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 7 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 8: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: یا : عرف او عا دت دغ2یر رس22مي حق22وقي قواع22دو مجموع2ه ده چې خلک22و۳

پخپله خو ښه دخپل ځ22ان لپ22اره ا یج22اد ک22ړی، ل22ه ډی22ر وخت22ه پ22ه اس22تمراري ډول

تکرارشوی او ټولو خلکو ئې تطبیق په ځان دیوې حقوقي قاعدې په څېرپه ځ22ان

اجباري ګرځولی وي .

مثلا: پ22ه ی22و کلي کې م22ړی ک22یږي ، نورکلی22وا ل دم22ړي ک22وروالاو س22ره مرس22ته

کوي ،دغه کار پدې نوروکلیوالو باندې دب2ل چ2ا ل2ه خ2وا ن2دی وربارش2وی ، اون2ه

کوم دولتي ارګان ، پولیسو اونوروپرې په زوره منلی بلکه پخپله خوښ22ه خلک22و پ22ه

ځان لازمي ګرځولی ،

با ی22و ش22ان دی ،خ22و دې لپ22اره چې دپورت22ه درې واړو تعریفون22و مفه22وم س22ره تقریب22

دعرف اوعادت په تعریف لا ښه پوه شو ، نو لا ندې نقاط باید په غ22ور مطالع22ه

کړو :

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 8 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 9: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ده ۱ قا عده غیر رسمي حقوقي یوه اوعادت دې: عرف د :

خبرې معنی دا ده چې دق2درت لرونک2و مقام2اتو ل2ه خ22وا چې عب2ا رت دي ل2ه :

مقننه قوې ،ل22وئې ج22رګې ،رئیس جمه22ور، وزیرانوش22ورا او د وزارت ل22ه ع22الي ش22ورا

څخه 2 نه وي تصویب شوي ، بلکه دعواموله خوا ایجاد شوي وي .

: په استمراري ډول تکرار شوي وي ، پدې کې دوه نقاط۲ دي :

داچې په کراتوکراتو تکرار شوي وي ،-

داچې په استمراري ډول به وي ، یعنې په مسلس22ل ډ ول بې ل22ه انقط22اع ن22ه-

راپاتې وي .

: ټولو خلSکو به په ځان منلی وي : ۳۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 9 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 10: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

د دې خ22برې مطلب دادی چې پ22ه ټ22ول قلم22رو کې ب22ه تکراری22ږي ، ک22ه ی22وځې

دیوې منطقې خل22ک ئې تک22راروي بی22ا هم دحق22وقي ق22ا ع22دې پ22ه حیث ن22ه ګڼ22ل

کیږي .

ګرځولی۴ لازمي ځان په خپله په تطبیق ئې به خلSکو : وي :

دینه هدف دادی چې پرته د اجرائیه قوې د ش22تون څخ22ه نوم22وړي اعم22ال خلک22و

ته دقدروړ اود احترام په سترګه ورته ګوري .

:: دا چې عرف او عادت به پخوانی وي۵

که ډیرو خت ورباندې نه وي تیر شوي نو حقوقي قاعده نه ګڼل کیږي .

هرکله چې نوموړي پنځه واړه شرائط په یو عمل کې موجود شول نو بیا ئې عرف

او عادت ګڼلی شو .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 10 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 11: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: دټولنې افراد په ټولنیزژوند کې حقوق ، وجائب ، امتیازاتحقوقي قاعده

او ص2222لا حیتون2222ه ل2222ري ، ن2222و هرهغ2222ه ام2222ر چې دغ2222ه حق2222وق ، وج2222ائب

او......ټاکي ، له حقوقي قاعدې څخه عبارت دی .

مفهوم : دعرف پدې با ید په ووسو چې دقوت په لحاظ اولینه منبع ا سلامي ش22ریعت ، دوهم22ه

ئې قانو ن او دریمه هغه ئې ع22رف او ع22ادت دی ، د دې خ22برې مقص22د دادی

چې هر وخت په یو ه موضوع کې اختلاف پیدا شي ،

نو په لومړي قدم کې به اسلامي شریعت ته مراجه کیږي ، ک2ه د علم دکم2والي

په اساس په اسلامي شریعت کې حکم پېدا نکړی شو ، نو بیا قانون ته اوکه په

قانون کې هم حکم موجود نه و نو بی22ا ب22ه ع22رف او ع22ادت ت22ه مراج22ع ک22یږي او

فیصله به دعرف او عا دت په اساس کیږي

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 11 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 12: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

اهمیت : اوعاداتو دعرف د عرف او عادت داهمیت موضوع په لاندې څلورو نقاطو کې خلاصه کوو.

،دا فغانستا ن دمدني قانون ): خپله قانو ن ورته اهمیت ورکوي ۱

( دوهمه ماده پدې صراحت کوي چې عرف اوعادت باید د شریعت او ق22انون۲

آاف22اقي حقوق22و داص22لي منب22ع پ22ه حیث ومن22ل سره دعدم منا فات په صورت کې د

شي ، لکه غیررسمي عدالت ، غیررسمي قضاوت.

:قومي مشران او علما دخلکو تر منځ دمسايلو حل او فصل کوي چې دامثلا

يوه حقوقې منبع ده خو که هم22دغو جرګ22و داس2ې پريک22ړه وک22ړه چې دش2ريعت او

قانون خلاف وي نو دحق22وقي منب22ع پ22ه حيث ن22ه من22ل ک22يږي .لک22ه پ22ه ب22دو کې

دلور ورکول .

دعلماو اوقومي مشرانو له خوا دخلکو ترمنځ دمسایلو حل اوفص22ل م22ونږ لپ22اره ی22وه

حقوقي منبع وه ، خ22و چې پرېک2ړه ئې دص2حیح ع2رف ل22ه ش2رط څخ22ه خلا ف

) دشریعت اوقانون سره په ټکر کې شوه ( نواوس دغه عرف ن2ه م2ونږ لپ2اره دمنل2و

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 12 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 13: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

وړ دی اونه ئې دح2222222قوقي منبع په حېث پېژنو ، ځکه که له یوې خوا نوموړې

پرېکړه د شریعت اوقانون سره مخالفه ده نوله بله پلوه ظالمانه هم ده .

اودا پرېکړه لدې امله ظالمانه ده چې دابه ک22وم عق22ل وم22ني چې ج22رم ، ګن22اه ،

اوظلم یو شخص ترسره کړی وي اوسزا دې بل وونیي .

نه منشأ۲ : دویم دا چې عرف او عادت دخلSکو دذهنیت :اخلي

داهمیت وړ خ22بره داده چې ع22رف اوع22ادت خلک2و پ22ه خپل22ه خوښ22ه دځ22ان لپ2اره

اختی22ار ک22ړی ، پرت22ه ل22ه دې چې ک22وم ق22درت ل22رونکی ارګ22ان دې ورت22ه ووائي ،

لکه : دښادیو په مراسمو کې دخلکوځینې عرف اوعادات .....

عرف او عادت دقانون په ایجاد کې ستر رول لري :: ۳۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 13 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 14: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ه22روخت چې ق22انون ج22وړیږي ن22و ع22رف اوع22ادت د ق22انون ج22وړونکي س22ره مرس22ته

کوي ،ځکه کله چې مقنن قانون ج22وړوي ن22و بای22د د ټول22نې ع22رف او ع22ادت پ22ه

نظر کې ونیسي اودهغې په رڼا کې قانون تصویب کړي .

2 بل دا چې دقانون جوړونکي سره دق22انون دخلا پ22ه ډکول22و کې مرس22ته ک22وي ،

با : کله چې په ق22انون کې حکم پی22دا نش22ي ن22و دلت22ه ب22ه پ22ه ع22رف او ع22ادت مثل

فیصله کیږي .

په اسلامي شریعت کې هم دا س22ې مق22ررات ش22ته چې د پخوانیوقومون22و ع22رف او

عادات ئې قبو ل کړي ،لک2ه د اس2لامي ش2ریعت ل22ه تعلیم22اتو څخ22ه څرګن22دیږي

چې اس22لام دغلامۍ خلاف دی ، خ22ودا چې عرب2و کې ع22رف داوو چې قومون22ه

پ22ه دوه برخ22و ویش22ل ش22وي وو، ی22و ئې اش22راف )اص22یل ( اوب22ل ئې ) غلام22ان (

وو ،ن22و اس22لام دعرب22و دع22رف ل22ه مخې پ22ه خپل22و تعلیم22اتو کې د غلامۍ لپ22اره

ځانګړي احکامات ځای پر ځای کړل ، سره لدې چ222222ې د غلام222انو د

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 14 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 15: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

آا زادول22و لپ22ا ره ئې ډی22رې لارې پ22ه ک22ار اچ22ولي لک22ه : ) کف22اراة ( چې ی22وه ئې

أا (اودریمه ئې )دظهار( ده . د)قسم (کفاره ده بله ئې) دقتل خط

لپاره څلورمه خبره داده۴ : چې: دعرف او عادت داهمیت

ع22رف او ع22ادت پخ22وانی دی ، ن22و داچې اول ع22رف اوبی22ا ق22انون منځت22ه راغلی

نوپدې اساس هم ویلای شو چې عرف اوعادت ډیر مهم دي .

مبحث : دویم

رواوالی ) ( مشروعیت اوعادت :دعرف دعرف اوعادت د مش2روعیت لپ2اره ګڼ ش2مېر دلائ2ل وج2ود ل2ري چې پ2ه لان2دې

کرښوکې ئې خلاصه کوو.

کې :: ۱ قرانکریم په مشروعیت عرف د

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 15 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 16: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

عرف په قرانکریم یوله مهمو مباحثوڅخه دی اوپدې اړه ئې په مختلف22و مقام22اتو

کې بحث اووضاحت کړی ،

لSکه الله تعالی فرمائي : أا ذنکم ال22ذین ملکت ایم22انکم وال22ذین لم یبل22غ الحلم 222 یاایهاال22ذین امن22وا لیس22ت

منکم ثلا ث م22رات ط من قب22ل ص22لاة الفج22روحین تض22عون ثی22ابکم من الظه22یرة

[ .۵۸ومن بعد صلاة العشا‌ءط ثلث عوراة لکم . الایة : سورة النور ایه ]

: ای مؤمنانو!اجازت دې وغواړي له تاسوستاسو غلا مان اوستاسو هغهژباړه

ماشومان چې د بلوغ حدته نه وي رسېدلي درې کرتې ) په دریووختونو کې (

2222 هغ222ه وخت22222222222ونه دادي : مخکې د س222هر ل222ه لم22222222ا نځ222ه ، مخک22222222ې د

م22222اسپښین له لم2222ا نځه ) دغرمې وخت ( اوپس د ماسختن له لمانځه .۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 16 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 17: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نوداچې دعربو عرف عادت داو چې په دغو یادو دریو وختونو کې به ئې ځانون22ه

بربن222ډول نول222ه هم222دې امل222ه چې دا ک222ار پ222رې درون تم222ام نش222ي ، دغلام222انو

اوماش22ومانو بې وخت22ه ، ډی22ر اوبې ل22ه اج22ازې ننوت22ل ئې ممن22وع وګرځ22ول . او د ا

دعرف اوعادت داثبات او دهغې څخه داس22تفادې لپ22اره ت22ر ټول22و س22تراوقوي دلی22ل

دی .

: : بل مقا م کې الله تعلی فرمائي۲

نن ح222ولین ک222ا ملین لمن اراد ان یتم الرض222ا ع222ه وعلی والوال222داة یرض222عن اولاده

نن باالمعروف . نن وکسوته المولودله رزقه

ندت کې وي ( ب22ه تی وک22وي ژب22اړه : اوښ22ځې )طلاقې ک22ړی ش2وې چې پ22ه ع22

خپل22و اولادونوت22ه پ22وره دوه کال22ه داحکم دهغ22ه چ22ا لپ22اره دی چې اراده ل22ري چې

درضاعت )تې ورکولو ( موده پوره کړي ، اوپه پلار د دې بچي بان22دي لازم دي

نفقه اولباس د دې ښځو په نیکه طریقه ، یعنې دعرف مطابق ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 17 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 18: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

دې ایت کریم22ه کې الل22ه تع22الی دهغ22ه چ22ا پ22ه هکل22ه حکم ک22وي چې : ښ22ځه

ندت پ22ه م22وده کې وي او پ22دې وخت کې نوم22وړې ښ22ځه تي طلاق22ه ک22ړي ،دع22

خوری ماشوم هم ولري نودطلاق نه

ندت په موده کې په طلاقي سړي لازم دې چې نوموړې ښ222222222ځې ت22ه وروسته دع

دعرف مطابق لباس اوخوراک برابر کړي،

څنګه چې نورخلک خپلو ښ222ځو ته خوراک اولباس ) جامې ( ورکوي نو همغ22ه

شکل به ئې دی هم ورکوي ، ن22222و معلومه شوه چې ع22رف پ22ه ش2ریعت کې ل22وړ

مقام لري

أامربا العرف واعرض: په بل ځای کې الله تعالی فرمائي۳ : خذالعفو و

عن الج222222اهلین ط

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 18 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 19: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ژباړه :عفوه )تېرېدنه ( خپل عادت وګرځوه ،پ22ه نیکی22و ام22222222رکوه اول22ه جاهلانون22ه

ډډه کوه .

ل22ه دې اوپورت22ه درې واړو دلائل22و څخ22ه پ22ه څ2222222222رګند ډول معلوم22ه ش22وه چې د

شریعت په چوکاټ کې دشریعت نه وروسته عرف او پ22ه هغې بان22دې فېص22لې او

احکا م صادرول لوړ مقام لري .

همدارنګ22ه ک22ه داس22لام دظهورت22اریخ ت22ه متوج22ه ش22و نوالل22ه تعلی دعرب22و ډیرعرفون22ه

أائید کړي لکه : مضاربت ، بیع ، اجاره او... اوعادتوه ت

مشروعیت : ۲ اوعادت دعرف نظره له :داحادیثو

داحادیثو له نظره : دعرف اوعا دت داثبات لپاره د نبي علیه الس22لا م ګڼ اح22اد

یث موجود دي خومشت نمونه خروار یو حدیث رانقلوو .

لکه : رسول الله علیه السلام مسلمانانو ته دخپلو اولادونو سره د ښېګڼې پ22ه اړه

فرمائي :

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 19 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 20: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

) وانفق علی عیالک من طولک ( ژباړه : په خپل اولاد د خپ2222ل وس او ق22درت

سره سم مصرف وکړه .

د ن22بي علی22ه الس22لام د دې مب22ارک ح22دیث مقص22د دا دی چې ک22ه پ22ه اولاد

خ2222222رچه کوئ نو

دټولنې عرف اوعادت ته به ګورئ چې په عرف ک22222ې ستا س2و پ2ه څ22ېر خلک2و

پ22ه کوم22ه ان22دازه خرچ22ه کول22ه تاس22و ت22ه هم ل22ه ع222222رف س22ره س22م ح22رکت پک22ار

دی ،هس22ې ن22ه چې دټول22نې ع22رف کې ی22و ډول خ22وراک ، څښ22اک ، لب22اس

او ..... وي ، اوتاسو له هغې کم یا زیات مصارف کوئ ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 20 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 21: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

2 )ابن قدامه (چې دخپل وخت لوی عالم دی .فرمائي : پ22ه هغ22ه څ22ه کې چې

ش22ریعت ان22دازه ن22ه وې معلوم22ه ک22ړي ن22و دهغې د تحدی22د اوان22دازه کول22و لپ22اره ب22ه

عرف ته مراجعه کیږي .

نوله همدې امله ده چې پرمفتي لازم دي چې فتوی دعرف اوعا دت پ22ه نظ22رکې

نیولو سره صادره کړې .

نظره : ۳ فقهاووله سلامي :دا

د عرف اوعادت داثب22ا ت لپ22اره د اس22لامي ش22ریعت فقه22اوو مختل22ف اق22وال ذک22ر

کړي چې په لاندې ډ ول ئې خلاصه کوو :

ننص : ژب22ا ړه : هغ22ه چې ع22رف ث22ابت ک22ړی۱ : الثابت با العرف کا الثابت با ال

نوت ئې دومره دی لکه په نص چې ثابت وي . وي ق

نجة یجب العم22ل به22ا : ژب22اړه : د ټول22نې ع22رف اوع22ا دت۲ نناس ح : اس22تعمال ال

دلیل دی اوعمل پرې وا جب دی .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 21 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 22: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ننص : ک22وم عم22ل چې پ22ه ع22رف س22ره ټ22ا ک22ل۳ نتعیین با ال نتعیین بالعرف کا ال : ال

شوی وي داسې دی لکه په نص سره چې ټا کل شوی وي .

۴ S:: نظره له قانون مدني د ن افغانستا د ه۱۳۵۵2د دې ټولو دلائلو ترڅنګ د افغانستا ن دمدنې ق22انون 222 ک22وم چې پ22ه )

ش ( کال نافذ شوی 2 په دوهمه ماده کې داسې صراحت موجود دی .

2222 پ22ه هغ22ه ص22ورت کې چې پ22ه ق22انون ی22اد اس22لامي ش22ریعت د حنفي فقهې پ22ه

ککل22ي اسا سا تو کې ی22و حکم موج22ود ن22ه وي ، محکم22ه د عم22ومي ع22رف س22ره

س22م حکم ص22ادروي ، خ22و پ22دې ش22رط چې حکم د دې ق22انون دحکمون22و ی22ا

عدالت د اساسا تو مناقض نه وي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 22 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 23: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

( م22ادې دویم بن22د کې داس22ې ص22را حت موج22ود۹هم22دا رنګ22ه د دې ق22انون د )

دی:

( ماده دویم بند ) دحق څخه تېری په لاندې مواردو کې پېدا کیږي ( : ۹)

: دعرف اوعاداتو مخالف کارونه : لدې جملې څخه معلومیږي هرهغه څ22وک۱

چې دعرف اوعادت مخالف عمل ترسره ک22ړي ، ن22و ددې مع22نی داده چې دب22ل

چا حق ئې تلف کړ ، نوثابته شوه چې عرف اوعادت دحق منبع ده .

۳:: مبحث دریمبهیر تاریخي اوعادت عرف :د

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 23 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 24: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: ټول پوهان پدې اند دي چې د اسلامي شریعت نه وروسته عرف لومړۍ درجه

لري ، اود پخواني س22ا بق22ه مص22در پ22ه توګ22ه ئې پ22ېژني او پ22ه هم22دې س22ترګه ورت22ه

ګوري .

دارنګه په تار یخي لحاظ له ټولو حقوقي منابعوڅخه عرف اوعادت ل22ومړنۍ منب22ع

ده ، د قوانینو وضع کول هم له هغه وخته چې دولتونه منځت22ه راغلي پې22ل ش22وي

چې له هغې جملې څخه د

( دوه زره کال222ه۲۰۰۰) حم222ورابي ( ق222انو ن چې ل222ه مېلادي پ222ېړۍ څخ222ه )

مخکې تدوین شوې .

همدارنګ22ه ) ال22واح دوازده ګان22ه ( دس22امانیانو ق22انون د ) م22اني ق22انون ( دپخ22وانی

هند قوانین اونورقوانین چې ډیره پخوانۍ سابقه لري .

نما ! کوم معیارونه چې په نظر کې نیول شوي ، له هغې نه معلوم22یږي چې ټ22ول ا

قوانین د تدوین شوي عرف څخه عبارت دي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 24 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 25: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

تاریخ لیکونکي اوټولنپوهان باالاخره دې نتيجې ت22ه رس22ېدلي چې د حکومتون22و ت22ر

آاداب222و اوق222ومي ایج222اد پخ222وا هم ډې222رې ق222بیلې او قومون222ه داس222ې وو چې هغ222وي

رواجونوته احترام درلود .

په لنډ ډ ول : له پورته توضیحاتو دې نتیجې ته رس22ېږو چې ع22رف دحقوق22و ډی22ره

مهمه برخه ده .

په تاریخي سېراوتاریخي قدا مت کې چې دعرف په اړه ئې لري ، یو څو ځایونه

د بېلګې په توګه را اخلو ، ترڅو دا معلومه شي چې دعرف پ22ه اړه څ22ومره روښ22ا

نتیا موجوده ده :

کې : ۱ ن هندوستا په : عرف پېژانده پخوانه عرف ډیر د دهند خلکو هم

اوورس22ره بل22د وو ،او هم پ22دې عقې22ده وو چې دق22انون ن22ه مخکې ع22رف دی ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 25 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 26: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

همدا سبب و چې دوی به خپل منازعات اوجګړې دعرف په وسیله حل اوفصل

کولې .

)وېل دورانت ( وائې : دشریعت نه مخکې په هندوستان کې داس22ې ق22انون ن22ه و

چې دوی پرې خپل منا زعات حل کړی وای ، فقط یوا ځینۍ منبع ) عرف ( و

چې دهند په ټولنه کې حاکم و ، ا ود ) زماشا سترا ( په نوم ئې یاداوه .

که تا ریخ ته نظر وکړی شي نوثابته ب22ه ش22ي چې ع22رف اوع22ادت د هندوس22تانیانو

په فېصلو کې مهم رول لاره .

کې : ۲ چین په په چین کې د قوانینو یوه مهم ترینه مجموعه وه چې د : عرف

) جو ( په نامه یادیده ، د ډیر اهمیت درلو دونکې وه خو دعرف ن22ه ئې دویم22ه

در جه درلوده.

(کلون22وکې دچین پ22ه دوه ولای22اتو ) منج ، تش22ین (۵۳۵-۵۱۱خ22و کل22ه چې پ22ه )

کې دقانون کتابونه خپاره اونش22ر ش2ول ن22ودې کارپ22ه خلک2و کې وی2ره پې22دا ک22ړه ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 26 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 27: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ځک22ه دغ22ه ق22وانین پ22ه طبق22اتي نظ22امونو ولاړ وو . نودغ22ه ق22وانین عملي ک22ول پ22ه

خلکو ډیر ګران تمام شول او باالاخره ئې بیا هم عرف ته رجوع وکړه .

اکثره خلکو دعرف اوعادت پ22یروي کول22ه ، اوخپ22ل ټ22ول منازع22ات ب22ه ئې دع22رف

اوعادت له لارې حل کول .

نظامونه نولازمه ده چې :طبقاتي یادونه وشوه داچې مخکې د طبقاتي نظامونو

طبقاتي نظامونه په مختصرډول وپېژنو .

طبقاتي نظا مونه په عمومي ډول هغه نظامونو ته وی22ل ک22یږي چې پ22ه طبقووېش22ل

شوي وي .

پخوا به داسې ووچې خلک به په درې طبقو وېشلي وو :

: اشرا ف : مالداره ، ښکرور او قدرت لرونکي خلک .۱

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 27 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 28: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

أا مشرا ن . ۲ : روحانیین : د دوی علم

: عامه غریب خلک . ۳

طبقاتي نظامونو به اشرافو اوروحانیینو ته پوره امتیازات ورک22ول همدارنګ22ه نوموړوب22ه

د دولت له خوا په دوي وضع شوې مالیه نه ورکول22ه او.... خوب22ل طرفت22ه درییم22ه

ډله خلک چې عامه غریب خلک وو ، نو له یوې خوا به ک22ه د دولت ل22ه طرف22ه

له هرراز امتیازاتو بې برخې وو نو له بله پل22وه ب22ه دولت ل22ه دوې مالی22ه هم اخس22ته

اوهرډول فشاربه ئې د همدوي په اوږو وراچاوه .

کې : ۳ اوروم یونان په :عرف

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 28 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 29: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

دیونا ن خلکو هم د چینایانو په څېر دعرف پېروي کوله ، په یونان کې یو قانون

جوړونکی شخص چې ) راکون ( نومې22ده ، نوم22وړي خپ22ل ق22انون دوخت دنظ22ام

پرضد دعرف اوعادت سره سم جوړ کړی و .

2 دغه راز په ) روم ( کې هم عرف اوعادت یوله اساسي مصادرو څخه ش22مېرل

کېده ، چې د دوې له حقوقو ئې په پوره ډول دفاع کوله .

کې : ۴ جاهیلیت په وړاندې نه اسلام د : عرف

داس22لام ن22ه وړان22دې دج22ا هیلیت پ22ه زمان22ه کې عرب22انو هم خپ22ل مس22ائل دع22رف

اوعاداتو له لارې فېصله کول ، او خپلې شخړې به ئې با تجربه اشخاصوته چې

د ټولنې په امراضو او حالاتو پوره خبر وو ، وړاندې کول ، او هغوی ب22ه د خپل22و

تجربو په اساس نوموړي مسائل حل اوفصل کول .

د دوي دغ22ه فېص22لې دع22رف پ22ه بن22ا وې ، خلک2و منلې او تابع22داري ب22ه ئې ت22رې

کوله همدا وو کله چې د اسلام مبارک نوردعربو پ22ه د نی22ا څ22رک را وواه22ه ا و د

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 29 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 30: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

جها لت تورې او بدرنګې تی2ارې ئې ل22ه منځ22ه ی22وړې ، دش2رک ، ب2دعت اون22اروا

کفري عقائدوټغرئې ورټول ک22ړ ، پ22دې وخت کې پ22ه ع22ربي ټولن22ه کې دوه قس22مه

عرف اوعادت موجود و .

: یو هغه ډول چې ناوړه ، خراب ، بې هوده او داسلام د دین د قوانینوسره په۱

ټکرکې وو، نو هغه د اسلام مبارک دین منفي اورد کړل .

: لکه په عربو کې دنکاح په اړه یو دجاهیلیت دوخت عرف اوعادتمثال

داو چې دوی به دمېرنۍ مورنکاح روا ګڼله ، خوچې کله اسلامي ش22ریعت راغی

نو نوموړی دود ئې په سختوالفاظووغندلو اووئې فرمائل :

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 30 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 31: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

آاء اا وس22 اة ومقت22 ننه کان فاحش22 ناما قد سلف ا آابائکم من النساء ال ولاتنګحوا مانکح

اا ط سبیل

ژباړه : او مه په نکاح کوئ هغه زنانه چې ستاسو پلرونو ورسره نکا ح کړي وي

، مګ222ر هغ222ه چې پخ222وا م222وکړې وي ) دج222اهیلیت پ222ه زمان222ه کې ( ځک222ه :

داکارفحشا) بې حیايي( اود الله دغضب سبب اوبده لا ر ده .

2 یا لکه ، په عربو کې یوبل ناروا عرف اوعادت داو چې یو چا ت22ه ب22ه ئې ځ22وی

وویل 2 دیته به عربو ) متبنی ( 2 پردی ځوی په ځویتوب نی22ول 2222 وی22ل ، نوکل22ه ب22ه

چې داسې وو نوبیا به که دا سړی م2ړ ش2و نودغ2ه متب2نی ب2ه د نوم2وړي داولادون2و

سره په میراث کې هم شریک و، دغه عرف هم دشریعت په راتګ سره له منځه

ولاړ اوداسې نور.....

: دویم هغه ډول چې شائسته او د اس22لامې ش22ریعت س22ره مواف22ق وو ، نوهغ22ه۲

ئې پخپل ځای پرېښودل .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 31 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 32: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ځینې عرفونه داسې وو چې دشریعت په مخالفت کې واقع و نوهغهمثال :

ش22ریعت پ22ه خپ22ل ځ22ای پرېښ22ودل لک22ه : د دوی تج22ارتي دودون22ه لک22ه :بی22ع ،

مضاربت ، اجاره اوداسې نور...

همدارنګه د دوي دنکاح یوبل ډول زمونږ دشرعي نکاح په څېر نکاح وه لکه یو

ځای به انتخاب کړی شو ، له موفقې وروسته به جرګه ورغله اوپ22ه پ22وره درنښ22ت

سره به ایجاب اوقبول وشو چې دغه ډول نکا ح ئې روا وګرځوله .

اوس هغ2ه چې د اس2لام مب2ارک دین پخپ2ل ځ22ای پرېېښ22ې وي اوج22وازئې ورک22ړی

مونږ لپاره د لارې مشعل او دژوند تګلاره ده .

او ک2وم ع2رف چې ش2ریعت ردک22ړی ن22ودهغې لپ2اره پ2ه اس2لامي ق22انون کې ځ22ای

نشته .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 32 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 33: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

کې : ۵ نظام اسلامي په .عرف الله تعالی اسماني ق22وانین او ش22رائع پ22ه ت22دریجي ډول اودزم22ا نې پ22ه تېرې22دلو س22ره

نازل کړي دي ، خو کل22ه چې دوخت پ22ه تېرې2دو س2ره دبش2رعقل انکش22اف وک2ړ

ندس دین اوکمال ته ورسېد ، نو الله تعالی د بشر دلارښوونې لپ22ا ره د اس22لام مق22

آا سمان وي ترهغې ب22ه دا دین هم وي او د بش22ریت راولېږه ، ترڅوچې ځمکه او

ټولې مناسبې قضیی به په اسانه پکې حلیږي .

داسلام دین یو عا لمي دین دی نو ځکه ا لله تعالی فرما ئې :

نناس لا یعلم22ون ط س22با] نن اکثرال اا ولک اا ون22ذیر ننا س بش22یر نفة لل آا نا ک وم22ا ارس22لنک ال

۲۸]

ورکوونکیژباړه زېری ته ټولو خلکو مګر ! پېغمبره لېږلی ئې نه مونږ ته :

ننم ( . لیکن اکثره خلک نه پوهیږي . ننت ( او وېره ورکوونکی ) دجه )دج

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 33 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 34: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نوداچې د اسلام مبارک دین جهان شموله، تلپاتې او د ټول22و خلک22و لپ22اره دی ،

نسرینو اومجتهدینو د اسلامي ش22ریعت د احک22ا نوله همدې امله ټولو علماوو ، مف

م22ا ت22و ن22ه پ22ه مختلف22و زم22انوکې دمش22کلاتو دح22ل لپ22ا ره دمس22ائلو اس22تنباط او

استخراج کړی چې پدې اړه ئې یو مهم مصدر عرف اوعادت دی .

أا ئی22د ک22وي پ22ه مختلف22و اسلامي شریعت پ22ه ډې22رو ځ22ایونو کې دع22رف اوع2ادت ت22

مقامونوکې ورځېنې استفاده شوې لکه قران کریم ګواهي کوي :

آا ت222ا ه الل222ه الای222ه : نما لینف222ق ذوس222عة من س222عته ومن قدرعلی222ه رزق222ه فلینف222ق م

[۷]طلاق :

ژباړه : خرچ2ه دې وک2ړي د وس2ع خاون2د دخپ2ل وس22ع اوق22درت مناس2ب اود هغ2ه

څوک چې لاس ئې تنګ وي نوهغومره خچه دې وکړي څومره چې الله ورک22ړي

وي ،۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 34 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 35: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نو دلته الله تعالی مسلمان خپلې وسع ته پريښی یعنې څومره چې پ22ه ع22رف کې

ستا په شان خلکو کول نو ته هم همغومره کوه اوکومه ټاکلی اندازه ئې ورته نده

معلومه کړ.

فصل دوهم

اوشرائط : ن ارکا دعرف مبحث :لومړی

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 35 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 36: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ارکان : ۱ نکل اودصحت لپارهدعرف : هرشی په خپل وجود کې له ارکانو متش

شرائطو ته اړتیا لري ، پ2ه هم2دې نس2بت ع2رف هم ل2ه دوو ارک2انو م2رکب ش2وی

چې په لاندې ډول دي .

رکن : : ۱ مادي : مادي رکن پدې معنی چې دغه عمل به دټولو خلکو لومړی

له خوا په ټول قلمرو کې دپخوا وختونو راهیسې په کرات22و کرات22و پ22ه خپل22ه خوښ22ه

دخپل ځان لپاره انتخاب شوی وي ،چې دمادي رکن مهم نقاط په لاندې ډول

مطالعه کوو:

: اول داچې د ټولو خلکو له خوا دغه عمل ترسره شوی وي ، که چېرې دیو۱

خاص ګروپ له اړخه ترسره شوی وي نو اعتبار نلري ، ځک2ه د تحق2ق لپ2اره ئې

عمومي والی شرط د ی .

: دویم داچې په ټول قلمرو کې به عملي کیږي ، که چېرې دیو دولت په ی22وه۲

ی22ا څوس22یموکې اجراک22یږي ، لک22ه مث22ال : ی22و عم22ل دافغ22ا نس22تان پ22ه ی22و ی22ا څ22و

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 36 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 37: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ولایاتوکې ترسره کیږي او په ن22وروکې ن22ه ، ن22و پ22دې ص22ورت کې ع22رف دحق22وقي

منبع په حېث نه پېژندل کیږي

: خلکوبه دغه عمل پخپله دځان لپاره انتخاب کړی اوداخلي عمل وي .۳

: دغه عمل به ډېرپخوانی وي ، که نوی په یو هېواد کې دخلکو له خوا رائج۴

شوی وي پدې صورت کې بیا هم دغه عرف دحقوقي منبع نه ګڼل کیږي .

: دغه عمل به په پرله پسې توګه پرته له انقطاع تکرار شوی وي .۵

: دغه عمل به دیوې مشخصې موضوع پورې تړلی وي .۶

رک©©©©©©©©©©©©ن : : ۲ معنوي :دویم

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 37 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 38: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

دمعنوي رکن مقصد داچې دخلکو ذهنیت د ) عرف ا وعادت ( موضوع دی22وې

حقوقي قاعدې په شکل قبوله او په خپله خوښه ئې پ2ه ځ2ان لازمي ک2ړی وي ،

او دهغې احترام ت22ه قائ22ل وي ، چې د معن22وي رکن مهم ټکي پ22ه لان22دې نق22اطو

کې پېژنو :

: خلکو ئې تطبیق په ځا ن باندې لا زمي ګرځولی وي .۱

: خلک داګما ن کوي چې دا یوه حقوقي قاعده د ه .۲

: الزامیت ) لازموالی ( ئې په خپله خوښه وي .۳

: او خلک ورته په احترام قائل وي .۴

شرائط : : ۲ اوعادت دعرف :دوهم ( شرائط موجود وي ، که له دغ22ه ش22رائطو۷په عرف اوعاداتو کې باید لاندې )

څخه یو هم موجود نه شي نو عرف اوعاد ت صحت نلري .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 38 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 39: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

وي : ۱ مطابق سره نظام مه دعا باید اوعادت عرف داچې :لومړی

که چېرې عرف اوعاد ات دعامه نظام سره مخا لفت ولري نو پدې صورت کې

نوموړی عرف اوعادت د حقوقو دمنبع په حېث نه قبلیږي .

اوس دلته یوه پوښتنه مطرح کیږي چې عامه نظام څه ته وائي ؟

ل22ه عام22ه نظ22ام څخ22ه م22راد اس22لا مي ش22ریعت اوق22انون دی چې هری22و ئې بېلابې22ل

تشریح کوو :

عرف او عادت باید د اسلامي شریعت سره په ټکرکې ن22ه وي ، لک22ه : پ22ه ب22دو

کې دښځو ورکول ،

قران کریم کې الله تعالی فرمائې : ) ولاتزروازرة وزراخری (

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 39 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 40: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ژباړه : اونه به پورته کوي بوج پورته کوونکی بوج دب22ل چ22ا ، یع2ني داس2ې نش22ي

کېدی چ222ې

ګنا ه اوجرم یو کړی وي اوسزا دي بل ته ورکول کیږي .

نما ک22انوا أالون ع تتس22 همدارنګ22ه د بق22رې پ22ه س22ورة کې الل22ه تع22الی فرم22ائې :) ولا

یعملون (

ژباړه : اودهغوي دعملونو په هکله له تا پوښتنه نه کیږي .

ل22ه دغ22ه دواړو ایاتونوڅخ22ه معلوم22یږي چې ج22رم ی22و شخص22ي عم22ل دی او دی22و

شخص په عوض بل شخص ن22ه محاکم22ه اون22ه مج22ازات ک22یږ ي . نودلت22ه لی22دل

ک22یږي چې پ22ه ب22دو کې د ښ22ځو ورک22ول هم د دغ22ه پرنس22یپ ) اص22ل ( س22ره

مطابقت نلري ځکه جرم یواو سزا ئې بل چاته ورکول کیږي.

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 40 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 41: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نجة یجب العمل به . نناس ح همدارنګه : استعمال ال

ژباړه : دخلکو عادات چې دشرعیت سره مخالف ن22ه وي دعم22ل دوج22وب لپ22اره

دلیل دی ، پدې معنی چې ټول هغ22ه اعم22ال چې خل22ک ئې پ22ه خپ22ل منځ کې

تکراروي ، که چېرې دشریعت نه مخالف نه وي نودخلکو دغ22ه عم22ل پ22ه خپل22ه

پدې دلیل دی چې داکار جاېزاوواجب التعمیل دی .

۲ : : ولري سمون سره قانون له باید اوعادت عرف شرط ،دویم ق22انون هم ځی22نې ع22ادات من22ع ک22ړي دي ، لک22ه پ22ه ب22دو کې د ښ22ځو ورک22ول ،

نرف ن22ه من22ع ک22ول او د دمیراث نه دښځو محرومول ، په اموالو کې ښځې له تص

اسې نور .

( ماده کې داسې۲۵پدې اړه دښځوپه وړاندې دتاوتریخوالي دمنع قانون په )

حکم کوي : ) که څوک په بدو کې ښځه ورکړي یا ئې وکړي په اوږد حبس

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 41 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 42: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

(۳۳( کالو څخه زیات نه وي . دهمدې قانون په )۱۰محکومیږي چې له )

ماده کې داسې صراحت وجود لري :

: هغه شخص چې دښځې دمیراث په متروکه کې ځنډ شي په ماده۳۳

لنډ حبس 2 چې له یوې میاشتې زیات نه وي محکومیږي .

ی22ا داچې اوس پ22ه اک22ثرو ځ22ایونو کې خل22ک ع22ادت ش22وي دي چې پ22ه عم22ومي

لاروسرکونو اوپارکونو کې کثا فا ت اچوي ، نو دغه عرف اوعادت اوس د ق22انون

( حکم کوي :۵۰۶خلاف دی ، لکه دجزا قانون )

22 ) که څوک په عمومي لارو ، سرکونو ، تف22ریح ځ22ایونو اون2وروکې کث22ا ف22ات ،

(۱۵دچارو ښ22ځلی ، چټلي ی22ا وغ22ېره واچ22وي پ22ه حبس محکوم22یږي ، چې ت22ر )

( افغانیو تجاوز ونکړي .۵۰۰ورځو زیات نه وي ، یا نغدي جریمه چې تر )

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 42 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 43: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

لنډه داچې هرهغه عرف چې د اسلامي شریعت اویا دقانون س22ره پ22ه ټک22رکې وي

اعتبار نلري.

وي : : ۳ اخیستې منشأ ئې څخه ذهنیت عامه له باید شرط . درییم هرهغه عرف چې د ټولنې داکثرو خلکوذه2نیت هغ2ه قب2ول ک2ړی وي ، او دهغې

لپ22اره پ22ه زړه کې اح22ترام ول22ري ، ن22و د اعتب22اروړهم دی ، ک22ه چېرت22ه ک22وم ع22رف

پورتني شراېط پوره نکړي ، یا داچې د ټولنې داکثرو خلکو ذه22نیت اورای22ه دهغې

خلاف وي نودغه عرف بیا هم اعتبار نلري . پدې مع22نی چې حق22وقي منب22ع ن22ه

ګڼل کیږي .

لکه په هوټلونوکې ودونه کول ، یا ځینې بې ځایه رواجون22ه لک22ه : دخارجی22ا نول22ه

خوا خلک22و ت22ه زی22اتې تحفي ورک22ول ، پ22ه اک22ثره ځ22ایونو کې دحج فریض22ه دغل22ط

عرف اوع222222ادت له وجې پا تې کې22دل ، دا ټ22ول هغ22ه عرفون22ه دي چې د اک22ثرو

خلکو له ذهنیت څخه مخالف دي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 43 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 44: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

وي : : ۴ پخواني باید اوعادت عرف شرط . څلورم هغ222ه ع222رف اوع2222ا دت دحقوق222و د من22222222بع پ222ه حېث پې22222222ژندل ک222یږي چې

ت222222222اریخي قدامت )پخوانی والی ( ولري ، او له پخ22وا زم22انې څخ22ه تکرارش22وي

وي ، که چېرې نوې اوتازه شروع شوي وي نو بیا داعرف اعتبار نلري .

وي : : ۵ شوي خواقبول له داکثروغړو دټولنې باید اوعادات عرف شرط . پنځم که چېرې کوم عرف اوع2ادت داس2ې وي چې دټول22نې اکثروغړوهغ2ه ن2ه وي قب2ول

کړی هغې ته دحقوقو منبع نشو ویلا ی .

ي : : شپږم۶ و داخلي باید اوعادت عرف . که له پردیو را ا نتقال شوی وي شرط

هغه د دې ټولنې لپاره اعتبار نلري .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 44 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 45: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

۷ : : تکرار سره تسلسل په باید اوعادت عرف شرط اووم

. شویوي هرهغه عرف چې بیا بیا تکرار اوهیڅ ډول انقطاع پکې نه وي راغلې نودمنل22و وړ

دی . اوک22ه داس22ې وي چې تکرارش22وی ن22ه وي ، او ی22ا تک22رار ش22وی وي خ22و

انقطاع پکې رامنځته شوې وي نوبیاهم د اعتبار وړنه ګڼل کیږي

مبحث :دوهم

انواع عادت او : عرف داستعمال په اساس په لاندې ډولونو وېشل شوي دعرف

عرف :۱ :ملکي عرف عبارت له هغه عرف نه دی چې په ټول مملکت ملSکي

کې نفوذ ولري او په غالبه توګه په ټولو قواعدو او قوانينو کې ځای پرځای ش22وی

وي لکه عنعنوي لويه جرګه.

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 45 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 46: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

عرف: ۲ :دا عبارت له هغه عرف څخه ده چې ديو ملک په خاص ځایمحلي

کې نفوذ ولري چې دمعاملاتو دحل لپاره اکثرا له همدي عرف څخه کاراخستل

کيږي لکه کليوالې جرګې .

عرف :۳ ترمنځ تجارتي او سوداګرانو دتجارانو عبارت دی چې نه :دهغه عرف

معمول او رايج وي، لکه کشتونه حواله بيانه .

عرف :۴ دا عبارت له هغه عرف نه دي چې په يو خاص او معين محل:خاص

او ځای پورې اړوند وي او يا دي22و ټ22ولګي او څ22و ډل22و ت22ر منځ رایج وي چې دي

ته صنفي عرف هم ويل کيږي لکه ميلمه پالنه .

عرف :۵ نوم قضايي په رويې قضايي يا عرف قضايي يا عرف دخاص :دا

ياديږي لکه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 46 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 47: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

پورته دخاص عرف لپاره ذکرشوی مثال .

ف :۶ عر :دا دهغه عرف نه عبارت دی چې دمذهبي اعمالو احکامو او مذهبي

افکارو څخ22ه راويس22تل ش2وی وي لک2ه کف22ر چې ي22و دموانع2و دم2يراث څخ22ه دی

يعنې که يو څوک له هغه چانه چې له هغه س22ره يې م2ذهبي مخ22الفت وي مثلا

پلار يې مسلمان او زوی يې کافر وي يا زوی يې مس22لمان او پلار يې ک22افر وي

يا ښځه مسلمانه مګر ميړه يې مسلمان نه وي او يا ددې عکس وي ن22و پ22ه دې

ټول22و ح22الاتو کې ي22و ل22ه ب22ل څخ22ه م22يراث نش22ي اخس22تلای ځک22ه چې اختلاف

ددين يو دميراث دمحروميدو له اسبابو څخه دی .

موانع :ارتداد )مرتد کيدل ( ،غلامي ،اختلاف د دار،اختلاف د دين دميراث

عرف : ۷ آا ټولګي پوري اړه نهعام :دا هغه عرف دی چې په یو خاص ډلې ي

لري

لکه په پښتنو کې ميلمه پالنه . یا جرګې په پښتني ټولنه کې .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 47 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 48: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

عرف : ۸ : عبارت له هغه عرف څخه دي چې دصنوفو ديو صنف پوريصنفي

اړه نيسي لکه دبانکداري عرف .

عرف :۹ :ديوې ډلې يا دټولو افرادو دهغه تکراري عمل څخه عبارت دیعملي

چې په قضايي زندګۍ ي22ا ن22ورو کې ترس22ره ک22يږي لک22ه دنک22اح پ22ر مه22ال دجی22نۍ

سکوت )چپوالی(

عناصر عرف :دعملي :عملي عرف يوه قاعده ده چې په يوه اوږده موده کي په دوامداره توګه پهالف

عمل کې پياده شوي وي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 48 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 49: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: پورتنۍ قاعده به ديو تعهد او مکلفيت په شکل سره دهغ22ه کس2انو ت22ر منځب

مراعت کيږي چې عملي کوي يې لکه دنکاح په وخت کي دجینۍ چپ پ22اتې

کيدل چې درضايت په معنی دلالت کوي چې دغه عرف شته او عملي دی

ج : پورتنۍ قاعده به دقوم دټولو يا اکثرو افرادو له خوا مراعت شوي وي او کله

نلم هم وايي چې درې واړه پورتني عناصر سره يوځای شوي وي نو ديته عرف مس

.

: لفظي یا محاوروي عرف : داعبارت له هغه عرف څخه دی چې دی22و ق22وم۱۰

په محاوره کې په خاص ډول اوصورت قبول اومنل شوی وي ، لکه : که چېرې

نصه معنی ولري مګر همدغه لغت دیو قوم په ژبه اومحاوره کې د یو لغت یوه خا

لغوي معنی نه پرته بله معنی ولري لفظي ع22رف بل22ل ک22یږي ، لک22ه : د ) من (

ککلوت222ه اوهمدغ222ه لف222ظ دپېښ222ورخلکو پ222ه۷لف222ظ چې مثلا پ222ه ننګره222ارکې ) )

کلوته استعمالیږي .۴۹اصطلاح ) ( ک

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 49 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 50: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

دي : دحکم مدار عادات مبحث )په عرف اوعاداتو باید حکم وکړی شي (دریم

( مادو کې داسې تشریح راغلی ده :۹۹( او )2۳۶ دشرح مجلة الاحکام په )

بمة ( یعني ع22ادت م22دار دحکم دی ، هغ22ه ک22ه عم22ومي وي اوک22ه ) العادة محک

خصوصي وي خودشرعې حکم داثبات لپاره مرجع ګرځول شوې ده .

: په هغه رساله کې چې د مسائلو دتوضیح لپاره ئې لیکلې دهابن عابدین

اوهندي پخپله شرح )مغني ( کې اشاره کړیده اوعرف ئې تقسیم کړی :

یا لغت: عام عرف : ۱ په عمومي ډول ئې اصل داهغه عرف دی چې

پرېښودل شوی وي لکه : قد م ایښودل چې مقصد له هغې نه کورت22ه داخلې22دل

دي ، که یو څوک قسم وخوري چې زه به دفلانې ک22ورکې ق22دم ن22ه ږدم ، ن22و د

دې معنی داده چې زه به دفلانې کورت22ه ن22ه داخل22یږم . ن22و ک22ه ی22و څ22وک داس22ې

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 50 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 51: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ووائې اوبیا په حقیقي توګه دهغه شخص کور ته قدم داخل ک22ړي اون22ور ب22دن ئې

بېرون وي نوپر دغه قسم کوونکي باندې قسم نه اوړي اونه حا نثیږي ،

مګ22ر ک22ه پ22وره کورت22ه داخ22ل ش22ي ن22و قس22م پ22رې اوړي ، ځک22ه دلت22ه ع22رف ت22ه

اعتباردی نه اصل لغت ته .

زېر ( اصطلاحات چې: خاص عرف :۲ او جر) پېښ( ( رفع د لکه

دالفاظو په ترکیب کې ئې دژبو ماهرین اس2تعمالوي .اود دې زور اوزې22ر پ22ه وس22يله

سره ځینې الفاظ جدا کیږي

۳ : عرف شرعي : شرعي چې اونورو حج ، روژه ، لمونځ لکه

اص22طلاحاتو دلغ22وي اص22طلاحاتو ځ22ای نې22ولی . لک22ه : لم22ونځ دلغت پ22ه اعتب22ار

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 51 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 52: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

تحریک الصلوین : ځان ته حرکت ورکول ،روژه ځان بن22دول ل22ه هرڅ22ه ن22ه اوحج

قصد اوارادې ته وی22ل ک22یږي . خوپ22ه ع22رف کې دغواصطلاحاتودش22رعي احک22امو

ځای نېولی .

S ډولونه اوعادتو : دعرف عرف اوعادات د مختلف22و وجوه22اتو ل22ه مخې پ22ه مختلفوبرخوبان22دې وېش22ل ش22وي

دي ،چې په لاندې توګه ترېنه یادونه کوو:

ډولونه : ۱ دعرف سره اعتبار په اوفعل د قول په اعتبار سره عرف په دوه :دقول

ډوله دی یوئې قولي اوبل ېې فعلي .

عرف الف : هغې ته وائې چې دخلکوترمنځ د الفاظواوخبرو په شکل :قولي

رواج و لري لکه دلوط علیه الس22لام دق22وم عم22ل ، ک22ه څ22وک ووائې چې دل22وط

دقوم عمل ئې ترسره کړی نودل22وط علی22ه الس22لام دق22وم اعم22ال خ22وډېر دي ، لک22ه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 52 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 53: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

دسپېو جنګول ، لاسونه پړکول ، کوتر بازي کول ، ل22ه نرانوڅخ22ه دخپ22ل جنس22ي

خواهش پوره کول اوداسې نور .

خوکه په افغاني ټولنه کې یوڅوک د لوط علیه السلام دق22وم دعم22ل څخ22ه یادون22ه

کوي نوهدف ب22ه د نرانوڅخ22ه دخپ2ل جنس22ي خ22واهش پ2وره ک22ول وي ، ځک2ه د

داسې اعمالوترسره کوونکي اش2خاص هم دخلک2و ت2رمنځ پ2ه ) لوطی2انو ( مش22هور

وي ، اودا الفاظ په افغاني ټولنه کې دهمدې هدف لپاره استعمالیږي .

عرف ب : عبارت له هغې عرف څخه دی چې په ټولنه کې ئې خلک:فعلي

دی22و عم22ل پ22ه څ22ېر اجراک22وي لک22ه : ول22ور ، ښ22ځوته دم22یراث ن22ه ورک22ول ، ی22ا

مهرموجل اومهرمعجل .

ډولونه : ۲ دعرف اعتبار پ رابطې د سره :دقانون۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 53 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 54: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

پدې اعتبار سره عرف په درې ډولونو وېشل شوی دی .

عرف الف : تکمیلونکی مونږ مخکې دافغانستان دمدني قانون دوهمه :دقانون

ماده ذک2ر ک2ړه چې ک2ه پ2ه ق2انون اوش22ریعت کې د مس2لې ح22ل پې2دا نک2ړی ش2و

نوپدې صورت کې عرف ت22ه مراج22ع ک22یږي چې همدغ22ه ح22الت دق22انون تکمی22ل

ګڼل کیږي .

عرف ب : همکار کله داسې وي چې دیوې مسلی لپاره څه مساېل :دقانون

قانون پېش بیني کړې وي اویوه برخه ئې عرف پیش بینې ک22ړی وي ، ی22ا دع22رف

(م22اده۱۴۸۶په اساس حل اوفصل شوې وي ، لکه دافغا نس22تان دم22دني ق22انون )

داسې صراحت لري :

نلف دی چې هغه اضافي س22امان چې دک22ار۱۴۸۶ ماده : ) تعهد کوونکی مک

اجراکول ئې اجابوي په خپل مصرف برابر کړي ، مګر داچې دکسب ګروع22رف

یا د دواړوخواووموافقه په بل ډول وي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 54 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 55: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

عرف ج : مخالف : کله داسې وي چې عرف د قانون مخالف وي ، دقانون

لکه ولور، په بدو کې د ښځو ورکول اوداسې نور .

اوس دلته پوښتنه پېدا کیږي چې عرف کل22ه داس22لامي ش22ریعت ی22ا ق22انون خلاف

وي حقوقي منبع ګڼل کیږي که نه ؟

پدې اړه لاندي توضیحات موجود دي :

( دویمې م22ادې دحکم2۲ که عرف د قانون مخ22الف وي ن22و دم22دني ق22انون د )

نلتون22ه په اساس اعتبار نلري ، که دش22ریعت س22ره پ22ه ټک22رکي وي ، ن22و داب22ه دوه ع

لري .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 55 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 56: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

22 ی22و ک2ه د نص س2ره پ2ه ټک2رکې وي نوپ2دې ص2ورت کې نص ت2ه اعتب2ار ورک2ول

کیږي اوعرف اعتبارنلري .

22 که چېرې دفقهي مسائلو سره په ټکرکې وي ، یعني نص موجود ن22ه وي بلک22ه

داجتهاد له مخې د هغې حکم ثابت شوی وي ، نوپدې صورت کې ع22رف ت22ه

په خپله زمانه کې اعتبار دی ، ځکه مجتهد په ګڼ شمېر مسائلو کې د خلکو

دعاداتو مطابق حکم کوي ، په همدې اساس اکثره احکام دزمانې پ22ه اووښ22تویا

دیو ضرورت په بېدا کېدو سره بدلون مومي ، نول22ه هم22دې امل22ه ده چې پ22ه مع22ا

صر وخت کې علماء کرام22ود ق22ران ک22ریم پ22ه تعلیم،اذان اوام22امت بان22دې اج22رت

) اجوره ( اخېستل جائز ګڼي . ځکه که خل22ک پ22ه ب22ل ک22ار ب22وخت ش22ي ن22و د

نلم له منځه ځې . قران کریم تعلیم اوتع

نثابت ( رحمة الله علیه اوصاحبین په طاع22اتو نما : امام ابوحنیفه ) نعمان ابن ال ا

کې اجوره اخېستل ناروا ګڼي.

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 56 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 57: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نه که کیږي پرېښودل اوعرف ــ استعمال په ؟ حقیقت

دلته پدې مقام کې دوه خبرې دي ، اودلته دغه عرف په دوه ډوله دی .

پدې معنی چې یا به داعرف ع22ام وي ی22ا ب22ه خ22اص، ک22ه ع22ام وي ن22ودوه خ22برې

دي:

ټولوالف: تمامه معنی د په یا اکثرو که چېرې عرف دشرعي دلائلو سره د

سره مخالف و نو پدې کې خو شک نش22ته چې دا ع22رف ب22ه م22ردود وي ، لک22ه

قم22ار ، ش22راب خ22وري ، س22ودخوري ، س22ړیو لپ22اره دورېښ22مو جامواس22تعمال او

داسې نورچې حرمت ئې په نص سره ثابت شوی وي .

: که چېرې عرف په تمامه معنی د شرع له دلائل22و س22ره مخ22الف ن22ه وي ،ب

پدې ترتیب چې دلیل عام و اوعرف ئې پ22ه بعض مقام2اتو کې مخ2الفت ک2اوه ،

اویا دلی22ل قی22اس و، ن22ه نص ، اونوم22وړی ع22رف ع22ام وي ، خوع22ام والی ئې پ22دې

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 57 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 58: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نوج وي نوبی22ا ورت22ه اعتب22ار ورک22ول اعتب22اروي چې پ22ه ټولوښ22ارونواواکثرومنطقوکې م22ر

کیږي لکه : همغه دقران کریم داجرات مسله .

نوج عرف د دې صلا حیت لري چې مخصص ) دیوحکم خاص ځکه عام اومر

کوونکی ( واقع شي .

22 او که چېرې عرف خاص وي او دشرعي نصوصو مخالف وي نوبیا دیته اعتبار

نشته ، چې دا حنفي مذهب هم دی ،

خلاصه داشوه چې عام عرف ته اعتب22ار ورک22ول ک22یږي او خ22اص ع22رف دنص پ22ه

مقابل کې داعتبار وړ ندی .

بل22ه خ22بره دلت22ه دا ده چې ک22ه چ22ېرې ع22رف دفقهي مخ22الف وي خودش22ریعت

دصریح نص سره نه بلکه د داسې مسلی سره چې دهغې حکم په اجته22اد س22ره

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 58 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 59: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ثابت شوی وي ، نو مجتهد به پدې وخت کې دعرف عاداتو اوزما ن په اساس

حکم کوي .

: داجتهاد دشرائطونه یو په عرف اوعاداتو اطلاع )S ) ابن عابدین وائې (

خبرداری ( حاصلول دي ، ځک22ه ډې22ر داس22ې مس22ائل ش22ته چې دع22رف اوع22اداتو

أا تغیر م22ومي ، ځک22ه ک22ه چ22ېرې ی22و حکم س22ابقه دتغیراو یا دځینو ضرورتونو په بن

حالت ته پاتې شي نو اسلامي ټولنه له ډیرو مشکلاتو سره مخ کیږي ،

أاخرینو دهغې جملې څخه یو دا چې لکه په ) قران ک22ریم ( اج22رات اخېس22تل مت22

علماوو ج22ائز ګرځ22ولي دي ، ځک22ه ک22ه چ22ېرې دا مس22له ج22اېز ن22ه ش22ي ن22و هغ22ه

دقرانکریم استا د یا معلم چې ټوله ورځ ئې دقران کریم دخدمت لپاره وقف کړی

اون22ور کاروبارن22ه ش22ي ک22ولای نودهغ22ه دژون22د ض22روریا ت ب22ه ل22ه کوم22ه ک22یږي ک22ه

دااجرات اخېستل جاېز نه شي نودا کار بیا دوه اړخه لري ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 59 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 60: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: اول داچې یا خوبه نوموړی استاد دژوندان22ه دض22روریاتو دپ22وره کول22و پ22ه خ22اطر۱

خپل کاراوروزګار ته مخه کوی او دقران کریم درس اوتدریس به ترې پاتې وي ،

نمت نوی نسل دقران کریم دس22تر اوعظیم نعمت چې په نتیجه کې به داسلامي ا

څخه بې برخې پاتې شي .

: اوکه دقران کریم درس ته دوام ورکړي ، نو د ژوند ضرورتونه به له کومې خ22وا۲

پوره کیږي، نوهمدا به وي چې دقران کریم یو استاد به له کڼ شمېر ستونزو سره

لاس اوګریوا ن وي .

أا خرینو علماوو اخري فتوی د دې کار په جواز باندې ده . لهذا : د مت

کې ــ قانون په رول اوعاداتو :دعرف دع2رف او ع2اداتو رول پ2ه ق22انون کې پ2ه مختلف22و بڼ2و کې2دلا ی ش2ي چې دهغې

جملې څخه لاندې درې ټکي ډیر مهم دي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 60 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 61: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ډکوي :۱ خلا دقانون اوعادت ه2 ش ( کال۱۳۵۵، لکه دافغانستا ن د ) عرف

م22دني ق22انون پ22ه دویم22ه م22اده کې راغلي : ) ک22ه دی22وې مس22لی دح22ل لپ22اره پ22ه

شریعت اوقانون کې کومه لاره پېدا نکړی شي نوبای2د دع22رف اوع22اداتو پ22ه اس2اس

نوموړی موضوع حل اوفصل شي .(

لري : ۲ نقش پوره ایجاد په دقانون اوعادت . عرف 2 هرکله چې ق22انون ج22وړیږي ن22و مقنن ل22ه ع22رف اوع22ادت څخ22ه اس22تفاده ک22وي ،

اودهغې په رڼا کې قانون جوړوي .

لري : ۳ رول مهم هم کې تفسیر په :دقانون 2 کل22ه چې پ22ه ق22انون کې مغلقیت )س22ختوالی ( ی22ا خلا موج22وده ش22ي ن22و پ22دې

نسر ټولنې ته مراجعه کوي ، او پدې هکله دټول22نې دع22رف صورت کې دقانون مف

څخه استفاده کوي .

ګڼې ــ اوبد ښېګڼې عادت او : دعرف۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 61 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 62: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

قانون پوهان عرف دقانون دمصادرو څخه یو مصدرګڼي اوله همدې امل22ه دع22رف

په ښه والي اوبد والي بحث کوي .

ښ : ۱ : دعرف ښه والی اوامتیاز پدې کې دی چې د ډېر طولانيګڼېیدعرف

وخت په تېرېدو سره د یوې ټولنې دقضایاوو اومسائلو دحل اودخلکو داعتماد ل22ه

امله خپل ثابت کړی دی، ډېره زمانه تېرېدل اوپه یوه ټولن22ه کې دوام22داره پ22ا تې

کې22دل پ22ه ع22رف بان22دې دخلک22و پ22ه رض22ائیت دلالت ک22وي ، ځک22ه دټول22نې

دغوښتنو سره سم حرکت کوې اودټولنې مصالح اوشرائط په نظر کې نیسي .

زم22ونږ پ22ه افغانس22تان کې اک22ثره خل22ک دی22وې مس22لی دح22ل لن22ډه لار لټ22وي ، پ22ه

أامین امکان22ات ی22ا کم ځانګړي ډول هغه لرې پرتې سیمې چې هلته د عدالت دت

اویا بیخي نه وي ، خلکو ت22ه خپ22ل حق22وق دع22دلي اوقض22ائي ارګ22انو ل22ه خ22وا کم

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 62 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 63: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

اا ع22رف ت22ه مخ22ه ک22وي ،او هم22دا ئې خوښ22ه وي چې ورک22ول ک22یږي ، ن22و مجب22ور

خپ22ل مس22ائل ل22ه هم22دې لارې ح22ل ک22ړي ، داځک22ه چې دول22تي ارګانون22ه دی22وې

حادثې په لومړۍ مرحله کې رسېدګي نشي کولای ،

دلت22ه یوس22وال پې22دا ک22یږي ،چې ع22رف او ق22انو ن خ22و دوه اساس22ي منب22ع ش22مېرل

کیږي ، کوم یو پکې اساسي اومهم دی ؟ یعنې کوم یو پکې دقدروړ دي ؟

اا په یوه اندازه دي ، دواړه دیوې ټول22نې پ22ه 2 جواب دادی چې دا دواړه منبع اصل

ارادواووج22دان بان22دې ح22اکمې دي ، مګرع22رف دق22انون پ22ه څ22ېر دی22وې ارادې پ22ه

فوري توګه ښکارندوی ندی .

نلت د اعتقادی22اتو څخ22ه قانون په یوه ټولنه کې دیو اساس22ي مص2درپه څ22ېردی اودم

ګڼل کیږي چې په هم22دې نس22بت ق22انون ل22ه ع22رف ن22ه ډې22ر اج22را ک22یږي ،ن22و پ22ه

نلت أا قانون جوړونکی هم ترهغې کامی22اب دی چې اراده اوعم22ل ئې دم همدې بن

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 63 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 64: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

أائيد شي ، او که توافق ترلاسه نکړی نو دزیاتو بحرانو اوت22222222222کالیفوسره له خوا ت

به مخ شي

.

ده : کې شیانو دریو په بدي عرف بدګڼې :دعرف : اول داچې عرف په خپل تاریخي سیراوحرکت کې ډې22ربطي )ورو222 سس22ت (۱

د ی .

: دع22رف اثب22ات ل22ه ی22وې خ22وا مش22کل اول22ه بلې خ22وا ډې22ر ت22وا ن اوط22اقت ت22ه۲

ضرورت لري ، ځکه چې د اثب22ات لپ22اره ئې داش22رط دی چې ی22و دوام22داره ، او

دعامه نظام مخالف به نه وي خلک ترې خبرداری ولري ، په احترام ورت22ه قائ22ل

وي اوعقیده پرې ولري .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 64 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 65: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

: دعرف له مخې دوه ښارونه یوله بل سره ، یوه منطق22ه ل22ه بلې س2ره ، یومح2ل۱

له بل سره تفاوت لري ، نودا د دې باعث کیږي چې دیوځای حکم دبل ځ22ای

سره توپیر ولري .

خوبیا هم باید ی22اده ک22ړو چې ع22رف دق22انون ج22وړونکي ل22ه نظ22ره ډېربااهمیت22ه دی

ځکه چې عرف دقانون لپاره دویم مصدر ګڼل کیږي ، اوډیرې قضایا اومسائل د

دې لارې نه حل اوفصل کیږي .

نتی چې پخ22واعرف ل22ه ق22انون څخ22ه لومړيت22وب درل22وده اول22ومړی مص22در ګڼ22ل ح

کیده ،

ت22ردې چې داس22ې ملکون22ه هم ش22ته چې هلت22ه پ22ه لیکلي بڼ22ه ق22انون وج22ود نل22ري

نوخلک عرف ته مراجعه کوي اوهلته عرف ح22اکم اوټ22ول خل22ک پ22ه اح22ترام ورت22ه

قائل دي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 65 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 66: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نون 2 داکتر طعیمه 2 وائې : هرڅومره چې قوانین اض22افه ک22یږي اودی22و مملکت م22د

قانون رسمي مصدر جوړیږی ، نوپه همغه اندزه ع22رف هم دهغ22ه ترڅن22ګ نادی22ده

نه ګڼل کیږي ،بلکه د دویم تکمیلي مصدرپه توګه ترې استفاده کیږي .

اوکه کله قاضي دخپلو مسائلو په حل کې په قوانینو کې نقص پېدا کړي نوباید

عرف ته مراجعه وکړي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 66 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 67: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

فصل درییمځای ) ( عرف عدالت غیررسمي د کې ن افغانستا .په

نلی مص22الحو اوارزښ22تونو پ22ه نظ22ر کې نیول22و س22ره دخپلې ټول22نې نلت دخپل22وم 222 ه22رم

دوګړو لپاره حقوقي سیستم رامنځته کوي ، دبش22ر دتجرب22و پ22ه اس22اس دزم22انې پ22ه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 67 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 68: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

اوږدوکې مختل22ف حق22وقي سیس22تمونه رامنځت22ه ش22وي دي ، چې هری22و ئې دګټ22و

اونواقصو درلودونکي دي ، اودا ځکه چې دایوه انساني هڅه ده ،

زمونږ دحقوقي سیستم په ترتیب اوتدوین کې اسلامي اوملي شعائرو ته په ج22دي

ډول پاملرن22ه ش22وی ده ، اوپ22ه ملی ی22ووالی ن22ا تجزی22ه کی22دونکي نظ22ام بان22دې ډې22ر

آاس2یا پ2ه س2طحه دقب2ول وړګرځې2دلی أاکید شوی ، زم2ونږ حق2وقي سیس2تم د زیات ت

چې دهغې په تطبیق کې زمونږهیواد افغانستان په ټولو برخ22وکې پ2ر مخت2ګ ک22ړی

دی .

موقعیت : ۱ جرګې دلوئې کې نظام حقوقي په :دافغانستان ټاکونکواولویو کارونو لکه دجګړېله ډیروپخوا زمانو څخه ملتونواوبرخلیک

اوص222لحې دمعاه222داتو دعق222د اوپ222ه ټول222ه کې دهرهغ222ه ک222ار لپ222اره چې دخلک222و

دبرخلی222ک س222ره ب222ه ئې مس222تقیمه اړیک222ه لرل222ه دغون222ډو اوش222وراګانو څخ222ه ګټ222ه

اخیسته ، ترڅو وکولای شي هغه تصمیم چې دوی ئې نیسي ، ل22ه تول22و اړخون22و

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 68 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 69: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

سنجول شوی اودټولوپه ګټ2ه وي ، داس2لام پ22ه س22پیڅلي دین اونب2وي س22یرت کې

أاکی22د ش22وی ، پ22ه ډلئ22یزه توګ22ه دمش22ورې ک22ول ی22و پ22دې امربان22دې پ22ه کراتوکرات22و ت

ډیرپخوانی اسلامي امردی اوزیاته پخوانۍ سابقه لري ،

ننه22رین اومص22رکې په پخوانیوټولنو کې دسپینږیرو شوری پ22ه ځ22انګړي ډول پ22ه بین ال

داوبو لګولوپه ډلئیزکارباندې دک22ار کول22و دن22ده دنوم22وړو س22پین ږی22رو ل22ه خ22وا پ22رمخ

بېول کېده ،

پ222ه پخ222واني یون222ان کې هم ش222ورا ګانودښ222اراداره پ222ه خپ222ل لاس کې درل222وده

اودشوراګانو دتشکیل لپاره ئې ځانګړی تالا ردرل22ود چې دمهم22و مس22ائلوپه اړه ئې

پکې تصمیمونه نیول ،

نوموړی امرپه افغانستا ن کې هم اوږده سابقه لري اوله ډې22ر پخ22وا زم22انې راهیس22ې

خلکو دخپلوتص2میمونود نیول22و لپ22اره دس22پین ږی22رو اومخوروڅخ22ه دمرس22تې غوښ2تنه۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 69 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 70: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

کوله چې په تدریج سره دغه کار په یوه رویه او ع222222رف باندې ب22دل ش22و اول22وی

لوی کارونه اوتصمیمونه د سپین ږیرو اولویانو په مشوره ترسره کېدل .

ډولونه جرګو د کې افغانستان :په ج22رګې پ22ه افغانس22تا ن کې پ22ه څ22و ډول22ه دي جې ځی22نې ئې پ22ه لان22دې توګ22ه

نیسو :ترڅېړنې لاندې جرګې : ۱ محلي یا :ځائي

أا ثیرلري ، دا جرګې له ډېرپخوا زمانې نوموړې جرګې دنوروټولو په نسبت محدود ت

راپدیخوا په ټ22ول هې22واد کې ش22تون درل22ود ، اود دوي عملي ترین22ه طریق22ه پ22ه کلی22و

اوښارونو کې دټولنوپه بڼه رامنځته کیږي.

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 70 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 71: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

جرګې : ۲ موړی جرګې دهغه کارونو په حل وفصل باندې اقدام کوي: نو قومې

چې یوی222ا څوقومون222ه پ222ه ب222ر کې نیس222ي ، دغ222ه ج222رګې دق222ومي ټکرون222و اوی222ا

دمهمومس22ائلو پ22ه س22ر د اختلاف22اتو اوټکرونودرامنځت22ه کې22دو پ22ه ص22ورته کې ګ22ډه

هڅه کوي .

جرګې : ۳ لنډمهاله یا ځینې بیا موقتي یا لنډ مهاله جرګې وي ، چې .موقتې

اا دحکومت له خوا دوخت دغوښتنې مطابق رامنځته کیږي ، غړي ئې معمول

نفذین اولویان وي ، چې له تصمیم نیونې څخه وروسته معمولا له منځه قومي متن

ځي .

جرګې : ۴ :لوېې دجرګوب22ل ډول عب22ارت ل22ه لوی22و جرګ22و څخ22ه دی ، چې دهې22واد دټول22و قومون22و ل22ه

استازوڅخه تشکیل کیږي ، اونوموړی جرګې د مهمومسائلو په اړه تصمیم نیسي

،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 71 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 72: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

لویه جرګه دافغانستان یو لوی عنعنوي مجلس دی چې لومړۍ لوی22ه ج222222222رګه پ22ه

ه222 ش ( ک22ال دشېرس22رخ پ22ه م22زارکې ترس22ره ش22وه اول22ه نه22و ورځ22وبحث۱۱۶۰)

اومشورو وروسته ئې ) لوی احمدشاه بابا ( دافغانستان د بادشاه په توګه وټاکه .

لویه جرګه له دوو کلمو څخه ترکیب شوې ده ، یوه ئې )لوی یا 2 لوی22ه ( پښ22تو

کلم222ه ده چې د )ب222زرګ (مع222نی ل222ري ، اوبل222ه هغ222ه ئې :) جرګ222ه ( ده چې

داجتماع ، ټولنې اومجلس په معنی تعبیریږي .

دافغانستا ن په سیاسي عرف کې لویه جرګ2ه عب22ارت ل22ه هغ22ه اجتم22اع څخ22ه ده

چې دقب22ائلو اوقومون22و دمش22رانو اودح22اکم دولت ل22ه ارک22انو څخ22ه تش22کیل ش22وې

وي ، اوده22222ېوادپه مهمومسا ئلو تصمیم نیسي ، لویه جرګ22ه پ22ه افغانس22تا ن کې

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 72 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 73: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

عرفي مبن22ا اواس2اس ل22ري اودافغانس22تان پ22ه ع22رف کې قبول22ه ش22وې ده ،پ22دې ډول

چې داسې يو مجلس بايد دمهمو موضوعاتو لکه داساسي ق22انون پ22ه وض22ع کول22و

او دنورو همهو موضوعاتو په حل او فصل باندي لاس په کار شي.

چې دا خپله دمهمو او عمده حقوقي منابعو څخ22ه ګڼ22ل ک22يږي .او دقوانين22و پ22ه

وضع کولو کې هم اغيزمن وي دافغانستان اوسنی اساسي قانون دلويې جرګې پ22ه

رسميت پيژندل او پ22دې ق22انون کې ي2و ځ22انګړی فص22ل مش22خص ک22ول دقض2ا او

ملي ش2ورا ل22ه مب22احثو څخ22ه وړان22دې دل22ويې ج22رګې پ22ه ي22ادولو س2ره ددغ22ه ج22رګې

اهميت اوضرورت په مراتبو سره ل2222222وړ کړی دی.

( مه ماده وايي چې لويه جرګه دافغانستان دخلکو دارادې۱۱۰ داساسي قانون )

تر ټولو لوی مظهر)ښکارندوی( دي او دهغې غړي په ترتيب س22ره دملي ش22ورا ل22ه

ټولو غړو ،ولايتي شورا ګانو له ريسانو دولسواليو شوراګانو له ريسانو وزيرانودس22ترې

محکمې له ريس او غړو او ل22وی څ22ارنوال څخ22ه تش22کيليږي چې پ22ه دغ22ه جرګ22ه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 73 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 74: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

کې وزي222ران ل222وی څ222ارنوال دس222ترې محکمې ريس او غ222ړي درايې ورکول222و ح222ق

نلري .

داچې پورته ذکرشوي اشخاص ول22222222222ې په لویه جرګه کې دراې ورکولو ح22ق ن22ه

لري ؟

دا ځک222ه چې نوم222وړي اش222خاص پ222ه رس222مي ډول ددولت دک222ورنۍ غ222ړي دي

اودخپلې کورنۍ دغړورای ته خلک دشک په سترګه ګوري .

د ا سلامي شریعت په چوکاټ کې هم دامسله واضح ده ، ک22ه ف22رض مث22ا ل د

ندعی علیه پ22ه ندعي لپاره د م یو تن دبل سره خصومت اودعوا رامنځته شوه ، نودم

خلاف

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 74 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 75: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

د خپلې کورنۍ دغړو لکه : مور، پلار ، ورونو ، خوین22دو او اولادون22و ګ22واهي ن22ه

صحیح کیږي ، ځکه دوي پخپله پدې دعوا کې دخی22ل دي ن22ود ځ22ان پ22ه نف22ع

ئې ګواهی نده صحیح

ی ځا دعرف کې قانون اساسي په ن افغانستا .د ( فیص22د وپ22ورې قض22يې۸۵ ( فیص22دو څخ22ه ت22ر) ۷۵پ22ه افغانس22تان کې ل22ه )

اوشخړې ځائي جرګ22و پ22ه واس2طه ح22ل اوفص2ل ک22یږي ، چې دا زم2ونږ دټول22نې ی2و

عیني واقعیت په ګوته کوي

ه222 ش ( ک22ال رامنځت22ه۱۳۸۲دافغانستا ن اوسنی نافذه اساس22ي ق22انون چې پ22ه )

شوی

( م22ادې ل22ري ، ځی22نې م22واد ئې دقض22ایا و پ22ه ح22ل کې۱۶۲ ( فص22له او) ۱۲)

دعرف څخه انکار کوي ، خوځینې مواد ئې بیا عرف تا ئیدوي ، لکه داساسی

( ماده له ع2رف څخ2ه انک2ار ک2وي خوبی2ا ن2ورې م2ادې ئې لک2ه : )۱۲۰قانون )

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 75 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 76: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

222222 ( بی22222ا تائی22222د2۵۴ 2۳۸ 2۳۷ 2۱۳۰2۱۳۱ 2۱۱۵ 2۱۱۳2۱۱۴ 2۱۱۲ 2۱۱۱ ۱۱۰

کوې .

(2۳۷ ۳۸په پورتنیو ټولو مادو کې دعرف ت22ا ئی22د ش2وی خ22و دمث22ال پ22ه ډول ل22ه )

مادې څخه په لنډه توګه یادونه کوو :

آازادي۳۷دافغانستا ن داساسي قانون 2 222 م2اده : داشخاص2و دمخ22ابرې اولیکون2و

بمح2رمیت ک2ه پ2ه لیکلي ډول وي اوی2ا دتلیف22ون ، تلګ2راف ی2ا ن2ورو وس2یلو ل22ه او

لارې وي ،

له تیري څخه خوندي دي ، دولت داشخا صو دمخابرو اولیکون22و دپلټ22نې ح22ق

نلري ، مګر دقانون دحکمونو سره سم .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 76 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 77: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

222 م22اده : دش22خص اس22توګنځی ل22ه ت22یري څخ22ه۳۸دافغانس22تان داساس22ي ق22انون 2

خوندي دی ، ددولت په ګډون هیڅوک نشي کولای د استوګن له اجازې ی22ا د

واکمنې محکمې له قرار پرته اوبې له هغوحالاتو اولارو چې په ق22انون کې ښ22وول

ش22وي ، دچ22ا کورت22ه نن22وځي ، اوی22ا ئې وپل22ټي ، دڅرګن22د ج22رم پ22ه ص22ورت کې

أامور ک22ولی ش22ي دمحکمې ل22ه مخک22نې اج22ازې پرت22ه دش22خص کورت22ه مس22ؤل م22

نلف دی چې ل22ه ننوت22و اوی22ا پلټ22نې أا م22ور مک ورنن22وځي اوی22ا ئې وپل22ټي ، نوم22وړی م22

وروسته په هغه موده کې چې قانون ئې ټاکي دمحکمې قرار ترلاسه کړي .

نما په نوموړو مواردو کې سره لدې چې عرف په ص22راحت س2ره ن22دی ذکرش2وی ا

دعمل کیفیت ئې عرف ته سپارلی ، خو هغه ئې ذکر کړی ندی ،

د داخلېدو کیفیت ئې ندی ذکر کړی ، بلکه هغه ئیدمثال په ډول :

عرف ته سپارلی ، چې ایا دچارواکو داخلېدل په کوم کیفیت سره ترسره شي .

ځای دعرف کې قانو په محاکماتواصولو دتجارتي :دافغانستان۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 77 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 78: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

ه2 ش ( ک22ال پ22ه۱۳۴۳زمونږ دهېواد دتجارتي محا کماتو اصولو قانون چې په )

( م2ادې ل22ري اوزم2ونږ دهې2واد ع2رف اوع2ادت پ22رې ډې2ر۳۲۴تصویب رس22ېدلی او )

( مادې زمونږ دع22رف اوع22ادت ت22ابع دي ،۲۲تاثیر کړی دی ، چې پدې کې )

دهغې عرف اوعادت چې زمونږ په هېواد کې له ډېر پخوا څخه رائج و ،

زمونږتجارتي محاکماتواصولو قانون ځای ورکړی لک2ه پ22ه ش2خړو کې دریمګ22ړي

ته وخت ورکول ،چې دې عرف اوعادت قانوني شکل غوره کړی ،

پ22ه نوم22وړو م22ادو کې د دریمګ22ړي دټ22اکلو ش22رائط ، دفېص22لو ډول ، رائې ګ22یرۍ

وخت اوداسې نورو موضوعاتو باندې بحث شوی .

دافغانس22تا ن پ22ه مختلف22و قوانین22و کې دع22رف څخ22ه یادون22ه ش22وې ده ، اود پورت22ه

ذکرش22وومواردو څخ22ه دا نتیج22ه اخل22و چې دفقهي اوعنعن22وي س22تونزواوهم دناف22ذه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 78 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 79: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

قوانین22و ل22ه مخې ع22رف د افغانس22تا ن دحق22وقي سیس22تم ل22ه مهم22و من22ابع څخ22ه

شمېرل کیږي .

S عوامل اړلو مخ د لورې په :دعرف کوم عوامل د دې سبب کیږي چې خلک د رسمي عدالت پرځای غیر رسمي

عدالت ته مخه کوي ؟

دا چې خلک له عدلي ارګانونویامحاکمو څخه رجوع کوي اودغیر رسمي شورا ګانو په واسطه د خپلوقضایاوحل وفصل کوي ، پدې اړه ډیر دلائل شتون لري

نلتونه په ګوته کولی شو چې له هغې جملې څخه لاندې ع: خپلوي ، رشوت غوښتل او په قضائي دستګاه کې حاکم فساد .۱

: دقانون پروړاندې بې اعمادي ، اودقانون دارانو څخه دویرې اوډار۲

موجودیت .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 79 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 80: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

بروند سره د بلدیت نه۳ : دژبنیو مسایلو عدم درک ، درسمې میکا نیزم له

شتون ،پرمحاکمو باندې دسیاسي نفوذ موجودیت او دخلکو حقوقي سواد

کموالی .

: دفرهنګي ستونزو احسا س ، ځکه رسمي میکانیزمونه له فرهنګي لحاظه۴

ځینې خلکو اوډلو ته راحت بخش اود منلو وړندي .

: قضایاو ته رسیدګي اوږد اوطولا ني پروسیجر ) طی مراحل ( او بې حده زیا۵

ت مصارف .

اء : اص22لا حي ش22ورا ت22ه دخلک22و رج22وع ک22ول ځک22ه ص22ورت نیس22ي چې ل22ه ) بنا

( فیصدو پورې شخړې دهمدې شوراګانو په واس22طه۸۵ ( فیصدو څخه تر )۷۵

نلت ئې دنوموړي سیس22تم ض22عف اود فس22اد ش22تون حل اوفصل کیږي ، اوعمده ع

دی .۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 80 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 81: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

په ځینې مواردو کې درسمي محاکمو پرځای اصلا حي شوراګانو داسې مس22ایل

حل اوفصل کړي دي چې درسمي سیستم څخه څو برابره با ارزښته دي .

اصلاحي شورا پدې کا میا به شوې ده چې ډیرو پخوانیودمثال په ډول :

دښمنیو ته دپای ټکی کیږدي ،

: مثال دښمنيفرض ترمنځ طرفونو دوو د کې سیمه یوه په د دهېوا

رامنځت22ه ش22وه ی22وطرف پ22دې وتوانی22د چې مقاب22ل ط22رف څ22ارنوالۍ اومحکمې ت22ه

وروپېژني ، اودخپ2ل زوراوق2وت پ2ه واس2طه د مقاب2ل ط2رف کس2ان بن2دیان ک2ړي ،

کله چې دمقابل طرف کسان بندیان شول ، نوهغوی یوه لویه جرګه تشکیل کړه

، اومقابل لوري ته ئې دعذراوننواتې په خاطرولیږله ، ترڅودبندیانو په خوشې کولو

کې ورس22ره مرس22ته وک22ړي ، نوم22وړې ډلې دس22پین ږی22رو اومش22رانو دغ22ه ع22ذر قب22ول

کړاومقابل لوري ته ئې دورتګ د احترام په خاطر د بندیانو دخلاصون زمین22ه ب22راره

کړه،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 81 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 82: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

خودوی څوتنه سپین ږیري ، ځوانان ، د کلي مولوي صاحب اویو پس2ه ل2ه ځ22ان

سره واخیس22تل اود نن22واتې پ22ه رس22م ورواج س22ره ددوی مع22ذرت ت22ه ولاړل ، مقاب22ل

طرف دښه راغلاست تر څنګ هغوی وبښل اوبا الاخره بندیان له بنده ازاد کړی

شول ،

په نتیجه کې قومي جرګې وکولای شول چې دکلونو خصومت ، وژنو اوجنګونو

کولو ته دپای ټکی کیږدي .

بء : ویلی شو چې غیر رسمي کړنې پ2ه اک2ثرو م2واردو کې دراپورت2ه ش2وو دع2وو بنا

اولانجو دحل اوفص22ل ل22ومړني وس22ایل دي ، ل22ه عملي لحاظ22ه دهغ22وی اړیک22ه پ22ه

ولسوالیو کې پدې ډول ده چې محاکم زیاتې دع22واوې دغیررس22مي ع22دالت لپ22اره

قومي جرګوته سپاري ، سره لدې چې دمحاکمو نوموړی عمل هیڅ کومه ق22انوني

مبنا او اساس نلري .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 82 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 83: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

اوزیانونه ګټې عادت او :دعرف داچې عرف اوعادت دحقوقو له اصلي منابعو څخه ده ، راځو دیت22ه چې پخپل22ه

عرف اوعادت ګټې اونواقص لري اوکه نه ؟

پدې اړه باید ووایو چې عرف اوعادت ګ2ټې اون22واقص داوړه ل22ري چې ل22ه هری2وئې

یادونه کوو

ګټې اوعاداتو :دعرف : لک22ه څرنګ22ه چې ع22رف دحقوق22و دریم22ه منب22ع ده ، ن22و ه22روخت چې ع22رف۱

اوقانون سره مقایسه کړو ، نو لیدل کیږي چې عرف له هغو طریقو څخ22ه لاس22ته

راغلی چې حقوقي قواعد له هغې څخه استخراجیږي ،

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 83 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 84: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

نویوه فائده ئې داشوه چې له عرف اوعاداتو څخه مونږ ت22ه ن22ورې حق22وقي قاع22دې

په لاس راځي.

تعقیبوي : ۲ اوتحولات نظریا ټولنې د ، اود ټولنې د مصالحوپه نظر کې نیولوعرف

سره تغیرکوي ، اون22وي قواع22د ایج22ادوي چې د دولت م22داخلې ت22ه ک22وم ض22رورت

نلري .

زیانونه اوعاداتو :عرف

-کله چې په عرف او عادت کې کوم تغ22ير او تح22ول رامنځت22ه ک22يږي هغ22ه ډي22ر۱

بطي او سست وي عرف سم دلاسه منځ ته نه راځي بلکه زيات وخت ته اړتي22ا

لري.

- ع22رف دي22و واح22د سياس22ي نظ22ام وس22يله ن22ه ګڼ22ل ک22يږي بلک22ه دسياس22ي نظ22ام۲

وحدت دحقوقو دقواعدو په اساس رامنځته کيږي .

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 84 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 85: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

-دع2رف او ع2اداتو تش2خيص ډي2ر مش2کل دي او ل22ه ډي22ر دقت وروس2ته ث2ابتيږي۳

چې دحقوقو منبع ګڼل کيږي

فصل څلورم: لومړی مبحث

دعرف ځایدانګلستان په حقوقي سيستم کې اومقارنه)پرتله( يې دافغانس22تان ل22ه

قوانينو سره

نقطې -۱ مشترکې دعرف اوافعانستان :دانګلستان۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 85 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2

ګردیز

Page 86: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

- عرف هم دانګلستان په حقوقي سيستم کې دحقوقو منبع ګڼل ک22يږي او هم۱

دافغانستان په حقوقي سيستم کې دحقوقو منبع ګڼل کيږي يع22ني پ22ه دواړو ي22ادو

هيوادونو کې عرف دحقوقو منبع ګڼل کيږي .

-ددواړو هيوادونو اکثره مسايل دعرف په واسطه حل او فصل کيږي .۲

-پ22ه دواړو هيوادون22و)انګليس او افغانس22تان (کې خلک22و ع22رف پ22ه خپل22ه خوښ22ه۳

منلی دی .

مبحث :دوهم -دانګلستان دحق22وقي سيس22تم اس22اس ع22رف ګڼ22ل ک22يږي ،يع22نې دانګلیس ټ22ول۱

حق22وقي سيس22تم پ22ه ع22رف ولاړ دی ،خ22و دافغانس22تان حق22وقي سيس22تم بي22ا پ22ه

اسلامي شريعت او کتبي )ليکل شوي( حقوقو استوار دی .

-په انګلستان کې مدني قوانين دع2رف پ2ه اس2اس رامنځت2ه ک2يږي ،خ2و ج22زايي۲

قوانين او اصول بيا دياد هيواد دپارلمان په واسطه رامنځته کيږي.

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 86 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 87: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

بما ! پ22ه افغانس22تان کي بي22ا ټ22ول ق22وانين ک22ه هغ22ه م22دني وي او ک22ه ج22زايي وي ا

دپارلمان دتصويب او د رئيس جمهور په توشيح او امضا رامنځته کيږي .

-کله چې په انګلستان کې په متهم باندې دعوه اقامه کيږي دم2دافع وکي2ل ل22ه۳

خوا چې دانګليس ددولت نمايندګي کوي په متهم باندې دعوه اقامه ک22يږي ن22ه

د څ2222ارنوال لخ2222وا، مګ2222ر پ2222ه افغانس2222تان کې بي2222ا پ2222ه متهم بان2222دې م2222دعي

العموم)څ22ارنوال(لخ22وا چې دافغانس22تان ددولت نماين22دګي ک22وي پ22ه متهم بان22دې

دعوه اقامه کيږي .

-په انګلستان کې کله چې پ22ه متهم بان22دې دع22وه اقام22ه ک22يږي دمح22اکمې پ22ه۴

کژورې هيئت )منصفه هيئت ( ش22تون دوران کې يې په ټولو قضايي جلساتو کې د

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 87 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 88: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

کژورې ه22يئت څځ22ه جلس22ه ن22ه لازمي ګڼ22ل ک22يږي ح22تی ت22ر دې چې پرت22ه ل22ه

دايريږي . داهم ددې لپاره چې عدالت په احسنه طريقه تحقق ومومي

بما ! پ22ه افغانس22تان کې کل22ه چې متهم محاکم22ه ک22يږي ن22و دمتهم پ22ه قض22ايي ا

جلساتو کې دمنصفه هيئت شتون لازمي او اجباري ندی حقيقت دادی چې په

افغانستان کې منصفه هيئت اصلا شتون نلري .

-پ22ه انګلس22تان کې څ22ارنوال نش22ته چې پ22ه ج22زايي مس22ايلو کې دف22اع وک22ړي۵

پداس22ې ح22ال کې چې پ22ه افغانس22تان کې پ22ه ټول22و ج22زايي مس22ايلو کې څ22ارنوال

دفاع کوي .

کق تي کف تو بت تل با که بالل بنن کم بو

Table of Contents1..................................................................................................................................................سریزه

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 88 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 89: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

مبحث : 4.................................................................................................................................لومړی

کې لغت په 4..............................................................................................................................عرف

ت 4..............................................................................................................................................عاد

مفهوم 6...................................................................................................................................دعرف

اهمیت : اوعاداتو 6.................................................................................................................................دعرف

مبحث : 8..........................................................................................................................................دویم

رواوالی ) ( مشروعیت اوعادت 8................................................................................................دعرف

بهیر تاریخي اوعادت عرف 12............................................................................................................د

نظامونه 14.............................................................................................................................طبقاتي

فصل 19...........................................................................................................................................دوهم

اوشرائط : ن ارکا دعرف مبحث 19............................................................................................لومړی

: مبحث 24........................................................................................................................................دوهم

انواع عادت او 24......................................................................................................................دعرف

موانع 25.................................................................................................................................دميراث

عناصر عرف 25.......................................................................................................................دعملي

دي : دحکم مدار عادات مبحث 26..................................................................................................دریم

؟ نه که کیږي پرېښودل اوعرف 22 استعمال په 29....................................................................................................حقیقت

ده : کې شیانو دریو په بدي عرف بدګڼې 33..................................................................................دعرف

فصل 35....................................................................................................................................درییم

ځای ) ( عرف عدالت غیررسمي د کې ن افغانستا 35..........................................................................په

ډولونه جرګو د کې افغانستان 36.......................................................................................................په

ی ځا دعرف کې قانون اساسي په ن افغانستا 39.................................................................................د

ځای دعرف کې قانو په محاکماتواصولو دتجارتي 40...............................................................دافغانستان

اوزیانونه ګټې عادت او 42..........................................................................................................دعرف

ګټې اوعاداتو 43........................................................................................................................دعرف

زیانونه اوعاداتو 43......................................................................................................................عرف

فصل 44..........................................................................................................................................څلورم

مبحث 44.................................................................................................................................لومړی

مبحث 45...................................................................................................................................دوهم

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 89 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز

Page 90: تعا ملي حقوق

زم زم د لوړو زده کړو موسسه استاد : اعجازالله )افغاني(مضمون : تعاملي حقوق حقوقواوسیاسي علومو پوهنځی

۰۷۷۷۲۱۲۲۱۲ / ۰۷۹۸۲۱۲۲۱۲ 90 پته : پکتیا پوهنتون ته مخامخ ، بلند منزلو ساحه 2 ګردیز