Download pdf - Ο Κωνσταντίνος Σβολόπουλος για το έργο και τη δράση εννέα πολιτικών ανδρών

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΡΑΣΗ

ΕΝΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΝΔΡΩΝ

ΡΗΓΑΣ

ΥψΗΛΑΝΤΗΣ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ

ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

ΒΕΝΙζΕΛΟΣ

ΜΕΤΑξΑΣ

ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-

των του με οποιονδήποτε τρόπο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του

με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν

21211993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν 1001975 Επί-

σης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας της σελιδοποίησης του εξωφύλλου και

γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες

μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν21211993

copy Κωνσταντίνος Σβολόπουλος amp Εκδόσεις Ίκαρος 2015ISBN 978-960-572-083-4



ΡΗΓΑΣ

ΥψΗΛΑΝΤΗΣ



ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

ΒΕΝΙζΕΛΟΣ

ΜΕΤΑξΑΣ



ΙΚΑΡΟΣ

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή 9

Το επαναστατικό πρόσημο του Ρήγα Βελεστινλή 17

Το φιλελεύθερο πρόσωπο του Αλέξανδρου Υψηλάντη 45

Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας 73

Επιδοκιμασία και αμφισβήτησηγια τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο 97

Η εσωτερική και εξωτερική οργάνωση της Πολιτείας κατά τον Χαρίλαο Τρικούπη 115

Η πλούσια συμβολή του Ελευθέριου Βενιζέλου 141

Οι δύο περίοδοι στον δημόσιο βίο του Ιωάννη Μεταξά 165

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ως πολιτικό και πνευματικό μέγεθος 183

Οι τρεις μείζονες επιλογές του Κωνσταντίνου Καραμανλή 197

Επίλογος 221

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

Ρήγας Βελεστινλής Αλέξανδρος Υψηλάντης Ιωάννης Καποδί-στριας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Χαρίλαος Τρικούπης Ελευ-θέριος Βενιζέλος Ιωάννης Μεταξάς Παναγιώτης Κανελλόπου-λος Κωνσταντίνος Καραμανλής Τι συνδέει τους εννέα αυτούς πολιτικούς άνδρες πέρα από μια επιλογή βασισμένη στην τυχαία προσωπική μου ενασχόληση Η συμβολή τους στα πολιτικά πράγ-ματα της χώρας Η κοινή νοοτροπία η κοινή ιδεολογική φυσιο- γνωμία Η κοινή τύχη Ένας κοινός τακτικός ή και στρατηγικός στόχος

Στο σύνολό τους τα γνωρίσματα αυτά αποκλίνουν μεταξύ τους Η συμβολή των εννέα ανδρών δεν υπήρξε ισομερής και ισομεγέ-θης Η ιδεολογική και πολιτική φυσιογνωμία τους δεν ήταν κοι-νή Κατά πλειονότητα όμως διακρίνονταν από ριζοσπαστική με-ταρρυθμιστική τάση την οποία σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθ-μό δοκίμασαν να εφαρμόσουνmiddot και επιπλέον διατηρούσαν κα-τά κανόνα μια αισιόδοξη άποψη για τις ικανότητες και τις δυνα-τότητες των Ελλήνων Απαξιώθηκε εντούτοις βραχυπρόθεσμα ή και εκβλήθηκε από την εξουσία μέρος των πολιτικών αυτών ηγε-τών υπό το κράτος πλειοψηφικών ή και δημαγωγικών συνθημά-

12

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

των Η ατομική τύχη τους σε συνδυασμό με τις εκάστοτε πολιτι-κές επιλογές ήταν ndashκαι αυτήndash διαφορετική Παραμένει κοινό οπωσδήποτε το στρατηγικό αίτημα του αλυτρωτισμού Αλλά σε σχέση και με αυτό οι εννέα πολιτικοί άνδρες διαφοροποιήθηκαν επιλέγοντας εν όλω ή εν μέρει αναντίστοιχους τακτικούς στό-χους για την προσέγγισή του

Μήπως συνδέει τους εννέα αυτούς άνδρες η επιτυχία στο πε-δίο της πρακτικής πολιτικής Πολλοί όμως απέτυχαν τουλάχι-στον βραχυπρόθεσμα να φέρουν σε ευτυχές πέρας το όραμά τους Έτυχαν άραγε μιας ευρείας λαϊκής επιδοκιμασίας Αλλά οι περισ-σότεροι σε κυμαινόμενο βαθμό αποδοκιμάστηκαν τουλάχιστον μία φορά από την κοινή γνώμη Θα ήταν εύλογο μήπως να τους αποδοθεί ο χαρακτηρισμός του οπαδού της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όταν μικρό οπωσδήποτε μέρος αντιτάχθηκε στην εφαρμογή σταθερά ή περιστασιακά του κανόνα της επιβολής της λαϊκής βούλησης

Πέρα εξάλλου από τα προσωπικά τους γνωρίσματα ο καθέ-νας έταμε κάθετα ndashσημείο που εξαίρει την ομοιότηταndash την πολι-τική ιστορία της Ελλάδος κατά την εποχή του και κατατάσσεται σε υψηλή θέση ndashως επί το πλείστονndash κατά το ήθος την αποτελε-σματικότητα ή τους οραματισμούς Είναι σκόπιμο ακόμη να πα-ρατηρηθεί ότι από τη νεότητά τους είχαν κατά πλειονότητα δια-κριθεί για τις πολιτικές αρετές τους Από την ανακήρυξη τουλάχι-στον του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το πολιτικό πρόγραμ-μά τους είχε ndashμε ελάχιστες εξαιρέσειςndash βασιστεί στη σύμπλευση με τις ισχυρές δυνάμεις της Δύσης ndash προϊόν πεποίθησης που είχε χαλκευτεί με τρόπο εμπειρικόmiddot γενικότερα πίστευαν στην ανά-γκη να έχουν στο πλευρό τους μια ισχυρή δύναμη προκειμένου να

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κατανικήσουν τους πιθανούς ανταγωνιστές του ελληνισμού ndash εί-τε μια Μεγάλη Δύναμη είτε ειδικά από τα μέσα του 19ου αιώνα ένα γειτονικό κράτος

Επιδίωξαν τέλος κατά πλειονότητα να συγκροτήσουν ένα ορθολογικό πολιτικό πρόγραμμα και να προβούν σε κυβερνητι-κή δράση σύμφωνη με το πνεύμα και τις προβλέψεις της επο-χής επιδιώκοντας τον χαρακτηρισμό του εκσυγχρονιστή Κά-τω από διάφορη οπτική και υπό ανόμοια ιδεολογία απέβλεψαν όλοι κατά βάση στην εξυπηρέτηση των εθνικών συμφερόντων Διακρίθηκαν παράπλευρα για την προσήλωση στο καθήκον στο οποίο έδωσαν ενίοτε και χαρακτήρα αποστολής Συνέδε-σαν ακόμη ως επί το πλείστον την εσωτερική με την εξωτερι-κή πολιτική πιστεύοντας ότι η ευεξία των θεσμών της κοινω νίας και της οικονομίας επηρεάζει την απόδοση και της διπλωματίας και ότι η λειτουργία κανόνων ευρύτερης διεθνούς εμβέλειας η οργάνωση αξιόπιστης κρατικής μηχανής και η αποκατάσταση ενός διεθνούς προσώπου της Ελλάδος σοβαρού και αξιόπιστου ήταν απαραίτητεςmiddot υπό αντίστροφη έννοια οι επιπτώσεις προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση προς το εσωτερικό ή το εξωτερι-κό πεδίο έμελλαν να είναι σημαντικές ndash όπως αποδεικνύει αρ-νητικά η περίπτωση του Καποδίστρια ή του Βενιζέλου Είχαν τη συνείδηση ότι η επίδραση του διεθνούς περίγυρου ανεξάρτητα από τη δυνατότητα της Ελλάδος να διαφοροποιηθεί σε συνάρ-τηση με το μέγεθός της ndashπεριορισμένο αρχικά και οπωσδήποτε διευρυμένο πιο πρόσφαταndash είναι καθοριστικήmiddot και θεωρούσαν κατά πλειονότητα ότι η χρήση πολιτικού λόγου καταληπτού και διεθνώς αποδεκτού είναι αναγκαία Είναι πράγματι αδιαμφι-σβήτητο ότι η δίκαιη κρίση για τα πρόσωπα που έδρασαν δεν εί-


14

ναι δυνατή ερήμην του παράγοντα της γεωπολιτικής θέσης της χώρας στο διεθνές σκηνικό

Προκειμένου να αποδειχτούν και να αναδειχτούν τα χαρακτηρι-στικά αυτά θεώρησα σκόπιμο να διασταυρωθούν με ορισμένους μεθοδολογικούς-επιστημονικούς κανόνες1

Θα κινδύνευε πρώτον να είναι παραπλανητική η ευρύτερα διαδεδομένη άποψη ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται σε κάθε περί-πτωση και ότι υπαγορεύει κατrsquo αναλογία τρέχουσες λύσειςmiddot απο-τελεί κανόνα επιστημονικά επιβεβαιωμένο ότι κάθε πράξη συντε-λείται μία και μόνη φορά σε συνάρτηση πάντοτε με τις πραγμα-τικότητες που εκάστοτε την υπαγορεύουν Συντελεί δεύτερον στην απαράδεκτη παραφθορά της ιστορικής πραγματικότητας ndashμεθοδολογικά ή και πραγματολογικάndash η σύναψη με τις ρευστές συγκυρίες της τρέχουσας πολιτικής ζωής με κίνδυνο να μετα-βληθεί η ιστορική επιστήμη σε θεραπαινίδα της τρέχουσας πολι-τικής προκειμένου ακριβώς να εξαχθούν καθοδηγητικά συμπερά-σματα για το παρόν Αντίθετα είναι επιδιωκτέα η συστηματική γνώση και η οξυδερκής εκτίμηση όσων γεγονότων και καταστά-σεων επέβαλαν την ανάληψη συγκεκριμένης δράσης ή τη λήψη τότε ορισμένης απόφασης Θα ήταν τρίτον μονομερής η τυχόν απόδοση προτεραιότητας στην κοινωνία ή στον πολιτικό ηγέτη ή γενικότερα σε μεμονωμένους αποκλειστικά φορείς ndashπχ ιδεο-λογικούς γεωπολιτικούς ή οικονομικούςndash η οποία καταλήγει εκ-βιαστικά σε ερμηνεία διαστρεβλωτική της αλήθειας Δεν είναι επίσης δόκιμη η επικέντρωση σε κάθε περίσταση της έρευνας αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο σε εθνικό πλαίσιο2 Ερήμην της

15

υπεύθυνης γνώσης της διεθνούς συγκυρίας υπάρχει ο κίνδυνος το προϊόν της διερεύνησης ενός θέματος να μην αποδίδει ολόκληρη την πραγματικότητα αλλά μόνο ένα μέρος της Θα ήταν τέλος ευκταίο να επιδιώκεται η μέγιστη δυνατή αντικειμενικότητα με την αξιο ποίηση του συνόλου των διαθέσιμων πηγών επί του υπό πραγμάτευση θέματος Επιπλέον ο ιστορικός οφείλει να επιδει-κνύει πνεύμα κατανόησης απέναντι σε ενέργειες που υπαγορεύ-τηκαν υπό το κράτος μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας την οποία καλείται επίσης να γνωρίσει Η ανταπόκριση κατά ταύ-τα στην αποστολή του επιβάλλει την εκφορά λόγου τεκμηριω-μένου και ταυτόχρονα βασισμένου στην έντιμη εξέταση και δια-σταύρωση των πηγών με γνώση και φαντασία με κατανόηση των σκέψεων και των αισθημάτων που ενέπνεαν τα πρόσωπα και των δυνάμεων που επενεργούσαν στη διαμόρφωση των γεγονότων

Από τη σκοπιά της τεκμηρίωσης οι φίλοι του Τρικούπη είχαν αποβλέψει στην καταγραφή των στοιχείων που καθόρισαν την πο-λιτική πορεία του Την ίδια βασικά αντίληψη ασπάστηκε και ο Βενιζέλος θέτοντας εντούτοις σε εφαρμογή την αρχή της υπεύθυ-νης βάσει αρχειακών εγγράφων αφήγησης της πολιτικής διαδρο-μής τουmiddot και ανέθεσε τη σχετική φροντίδα στον Γεώργιο Βεντήρη επίλεκτο δημοσιογράφο και φίλο του Ο Μεταξάς είχε καταγράψει συμβάντα ndashπολιτικά όπως και αυστηρά προσωπικάndash στο ημερο-λόγιό του ενώ ο Κανελλόπουλος συνέγραψε ο ίδιος ή αφηγήθηκε τις εντυπώσεις από καίρια γεγονότα του βίου του Σε μεταγενέ-στερη εποχή ο Καραμανλής επιχείρησε ένα βήμα παραπέρα δη-μιούργησε σύμφωνα με διεθνώς δοκιμασμένα πρότυπα αυτόνο-μο ίδρυμα αρχείων το οποίο καλούνταν βάσει έρευνας του πρω-τογενούς ιστορικού υλικού να τεκμηριώσει τον βίο και τη δράση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16

του Δεν είναι πράγματι τυχαίο ότι οι πέντε τελευταίοι πολιτι-κοί άνδρες παρέχουν περισσότερα στοιχεία για την κρίση τους σε σχέση με το κριτήριο αυτό Η ροή του χρόνου συνέβαλε στη βελ-τίωση της παροχής των προϋποθέσεων για τη συστηματική με-λέτη του έργου και της δράσης αυτών των ηγετών Ως εξαίρεση υπό μία έννοια θα ήταν εύλογο να προβληθεί ο Καποδί στριας ο οποίος σε εκτενές υπόμνημα προς τον αυτοκράτορα Νικόλαο Β΄ της Ρωσίας εξέθεσε τους κύριους σταθμούς του δημόσιου βίου του

Η ύπαρξη ή μη των τεκμηρίων αυτών δεν ήταν καθοριστική προκειμένου να σκιαγραφηθούν τα εννέα ιστορικά πρόσωπα αλ-λά οπωσδήποτε διευκόλυνε την πιστότερη απόδοση των χαρακτη-ριστικών τους Με αυτά τα κριτήρια προσπάθησα να αντιμετωπί-σω την αναφορά σε αυτές τις πολιτικές προσωπικότητες του νε-ότερου ελληνισμού Η επιλογή τους δεν σημαίνει πράγματι ότι δεν θα ήταν δυνατό να είναι διαφορετική Στην πραγμάτευση αυ-τού του συγγραφικού εγχειρήματος εξάντλησα τα όρια της αντι-κειμενικότητας όπως τουλάχιστον εγώ την εκλαμβάνω και επι-χείρησα να είμαι σύμφωνος με ορισμένους κανόνες και αρχές που πιστά τήρησα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Βλ συστηματικά Σβολόπουλος Κ laquoΤο επιστημονικό έργο της ιστο-

ρίαςraquo Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών τ 87Β΄ (2012) σσ 164-171

2 Σβολόπουλος Κ laquoΠορίσματα από τη μελέτη της Νεώτερης Ελλη-

νικής Ιστορίαςraquo Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών τ 85Β΄ (2010) σσ 307-308

ΤΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΗΜΟ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ

19

Έλληνας στην καταγωγή στην παιδεία και στο φρόνημα κοσμο-πολίτης στην πρόσληψη των μηνυμάτων του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης ο Ρήγας συνάρμοσε τις δύο αυτές ιδιότη-τες με μια τρίτη του διαπρύσιου κήρυκα της ανάγκης για κοινό αγώνα των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής Χερσονήσου και της ανατολικής Μεσογείου με στόχο την αποτίναξη της τυραν νίας Η συγκρότηση μετά την απελευθέρωσή τους από την οθωμανική δε-σποτεία ενός ενιαίου κρατικού μορφώματος στους κόλπους του οποίου θα όφειλε να πρυτανεύσει η ισοπολιτεία η συναδέλφωση και ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών ανεξάρ-τητα από τη συγκεκριμένη εθνική προέλευση και τις θρησκευτι-κές τους πεποιθήσεις αποτελούσε στάδιο πρόσθετης ενέργειας

Γεννημένος πιθανότατα το 1757 στο Βελεστίνο όπου υπήρξε μαθητής και στη συνέχεια δάσκαλος περιόδευσε στα χωριά του Πηλίου ndashονομαστικά αναφέρονται η ζαγορά και ο Κισσόςndash και ακόμη στα Αμπελάκια Αρνητής της βίας και της καταπίεσης θα καταφύγει ndashσύμφωνα με την παράδοσηndash στον Όλυμπο στο πλευ-ρό των αρματολών και στο Άγιο Όρος για να καταλήξει στην Κων-σταντινούπολη σε αναζήτηση καλύτερης τύχης και πληρέστε-


20

ρης μόρφωσης Στον χώρο της ιστορικής laquoβασιλίδος των πόλεωνraquo στην καρδιά ενός δικτύου ζωτικών διεθνών αρτηριών θα ανδρω-θεί πνευματικά και θα δρομολογήσει την επαγγελματική πορεία του ως λόγιου laquoγραμματικούraquo στο πλευρό ισχυρών εκπροσώπων της διοικητικής και πολιτικής ιεραρχίας Ως επόμενος σταθμός του γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1780 αναφέρονται οι Πα-ραδουνάβιες Ηγεμονίες χώρος ανοιχτός στη διείσδυση των Ελλή-νων σημείο διασταύρωσης οδών εμπορικών και εστία ζυμώ σεων κοινωνικών και ιδεολογικών

Συγγραφικό προϊόν της διαβίωσής του στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες θα είναι η ελεύθερη μετάφραση του Σχολείου των ντελικά-των εραστών του Ρετίφ ντε λα Μπρετόν συμπίλημα έξι ελευθέριων ερωτικών διηγημάτων καθώς και το εράνισμα από δυτικοευρω-παϊκά συγγράμματα Φυσικής απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομα-θείς Έλληνας Η έκδοση και των δύο συγγραμμάτων απέβλεπε στον laquoφωτισμόraquo του Γένους και στην έξαρση της ελευθερίας και της φυ-σικής ισοτιμίας μεταξύ των ανθρώπων Η διέλευση του Ρήγα από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες ταυτίστηκε χρονικά με την περισ-σότερο γόνιμη περίοδο της ζωής του Ο εμπλουτισμός σε γνώσεις και ιδέες η προσοδοφόρος επαγγελματική ενασχόληση το συγ-γραφικό έργο ο σχεδιασμός πολιτικής δράσης συνέθεσαν παρα-μέτρους της δραστηριότητάς του Η Βλαχία εστία υποδοχής και χώρος ευρείας διάδοσης των δυτικών πολιτιστικών και πολιτικών ρευμάτων θα προσφέρει στον Ρήγα τη δυνατότητα να αντλήσει τα στοιχεία που επιζητούσε προκειμένου να δώσει απάντηση στα επίμαχα ερωτήματα της εποχής του και να αναζητήσει λύσεις στα ανοιχτά προβλήματα όχι μόνο του γένους του αλλά και των γειτο-νικών λαών όσων διαβίωναν υπό καθεστώς οπισθοδρομικό και

21

τυραννικό Το συγγραφικό του έργο και οι συγκεκριμένες προτά-σεις που διατύπωσε μέσα από τις σελίδες του ανταποκρίνονταν έως τις αρχές του 1790 στο αίτημα για laquoφωτισμόraquo των Ελλήνων Στη συνέχεια με λόγους και πράξεις θα προσβλέψει στην άμε-ση κατάλυση της δεσποτείας και στη δημιουργία μιας δημοκρα-τικής Πολιτείας η οποία υπό διακυβέρνηση ενιαία προοριζό-ταν να επικαλύψει την ευρύτερη γεωγραφική ζώνη της νοτιοα-νατολικής Ευρώπης και τις ακραίες δυτικές παρυφές της ασιατι-κής ηπείρου Το όραμα αυτό του Ρήγα γεννήθηκε και μορφοποιή-θηκε στη Μολδοβλαχία

Στην ευρύτερη διάρκεια της διαμονής του στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες ο Ρήγας διάγει ζωή άνετη Διαθέτει ευχάριστη κατοι-κία σε επίλεκτη συνοικία του Βουκουρεστίου και σημαντική ακί-νητη περιουσία στην ύπαιθρο στην περιοχή της Βλάσκας Επί-σης ταξιδεύει έξω από τη Βλαχία κυρίως στην Αυστροουγγα-ρία όπου επισκέπτεται τη Βιέννη και την Τεργέστη Δεν μαρτυ-ρείται η ύπαρξη συζύγου ή ενός σταθερού συναισθηματικού δε-σμού αντίθετα υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για εμπλοκή του σε εφήμερες περιπέτειες Αγαπώντας την καλοζωία αλλά και απο-τελώντας ευαίσθητο δέκτη των φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής του αποπνέει την εικόνα ενός ατόμου έντο-να κοινωνικού στο εκάστοτε μάλιστα φιλικό περιβάλλον δια-βάζει λογοτεχνικά κείμενα ή απαγγέλλει και τραγουδά με τη συ-νοδεία αυλού ή ταμπουρά laquoΧαριείς νοημονέστατος ζωηρός εκ φύσεως ετοιμόλογοςraquo χαρακτηρίζεται από τον Περραιβό και κατά τον Κωνσταντίνο Θ Δημαρά laquoυποταγμένος στον συναι-σθηματικό κόσμο είναι ευκολοσυγκίνητος και ευφάνταστος αι-σθάνεται περισσότερο από όσο στοχάζεται και ενεργεί πιο πολύ

ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ


22

σύμφωνα με τις παρακινήσεις του θυμικού παρά του λογικούraquo1Από την αρχή της τελευταίας δεκαετίας του 18ου αιώνα το εν-

διαφέρον του Ρήγα για την πολιτική ζωή ολοένα και εντείνεται Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1788-92 θα δώσει την αφορμή για τη ριζική μεταστροφή του σε σχέση με την άποψη που είχε μέχρι τότε σθεναρά υποστηρίξει Πριν ακόμη από την εκπνοή του πολέ-μου το 1792 ο Ρήγας είχε δημοσιεύσει σε πρώτη έκδοση το χει-ρόγραφο του Αγαθάγγελου με τις προφητείες για επικείμενη απε-λευθέρωση των Ελλήνων από το laquoξανθόν γένοςraquo ndash τους Ρώσους Η τελική εντούτοις έκβαση της ένοπλης ρωσοαυστροτουρκικής σύρραξης θα διαψεύσει τις προσδοκίες των Ελλήνων για στήριξη από τις δύο κραταιές χριστιανικές αυτοκρατορίες Η διαπίστωση αυτή θα σφραγίσει έκτοτε καίρια τη σκέψη και στη συνέχεια το πρόγραμμα της πολιτικής δράσης του Ρήγα Η διάψευση των ελ-πίδων που είχε το Γένος εναποθέσει στις μεγάλες χριστιανικές αυ-τοκρατορίες σε συνδυασμό με την έκλαμψη των ιδεών της Γαλλι-κής Επανάστασης έστρεψε σταθερά έκτοτε το βλέμμα του Βε-λεστινλή προς τη Γαλλία Η υιοθέτηση από τη Συμβατική Συνέ-λευση στις 19 Νοεμβρίου 1792 του δόγματος της laquoεπαναστατικής επέμβασηςraquo υπέρ των λαών που επιθυμούσαν να ανακτήσουν την ελευθερία τους θα διεγείρει τολμηρές προσδοκίες μεταξύ των Ελ-λήνων Ενήμερος για τα βασικά γεγονότα που τεκταίνονταν στον διεθνή χώρο ο Ρήγας έσπευσε να συνάψει με τις νέες αυτές εξε-λίξεις την επαναστατική πρωτοβουλία του

Η ζωή και το έργο του Βελεστινλή απασχόλησαν κατά το παρελθόν διαπρεπείς επιστήμονες εντός και εκτός της Ελλάδος Τον ορθό

23

δρόμο έταμε στα τέλη του 19ου αιώνα αναδιφώντας τις πρωτο-γενείς πηγές ο Αιμίλιος Λεγκράν στην ίδια οδό βάδισε τέσσερις σχεδόν δεκαετίες αργότερα ο Κωνσταντίνος Άμαντος2 Ακολού-θησαν πολλοί και σημαντικοί με αυτοτελή μελετήματα ο Δασκα-λάκης ο Πανταζόπουλος και υπεράνω όλων ο Βρανούσης3 ζω-ηρό υπήρξε το ενδιαφέρον και ευρύτερα στη νοτιοανατολική Ευ-ρώπη ‒ ενδεικτικό το έργο του Πάντελιτς και του Καμαριανού4 Το ενδια φέρον για τη ζωή και το έργο του Θεσσαλού εθνεγέρτη δεν έχει παύσει έως τις ημέρες μας να εκδηλώνεται ζωηρό

Ανεπίδεκτο αμφισβήτησης είναι πράγματι το γεγονός ότι η πολιτική στόχευση του Βελεστινλή υπήρξε επαναστατική στη στρατηγική κατεύθυνση και στις τακτικές παραμέτρους της Απέ-βλεπε στην υποκατάσταση του καθεστώτος της οθωμανικής κυ-ριαρχίας από άλλο ριζικά διάφορο και επιπλέον ασύμβατο με τις αντιλήψεις που ασπάζονταν οι φορείς της εξουσίας στο μέγι-στο τμήμα της Ευρώπης Η μέθοδος για την προσπέλαση της συ-γκεκριμένης επιδίωξης αντέφασκε έκδηλα ndashκαι αυτήndash με τους εν ισχύι κανόνες στην ευρύτερη έκταση της Γηραιάς Ηπείρου κατε-ξοχήν με την αρχή της νομιμότητας Στη στόχευσή του είχε ανα-φερθεί συγκεφαλαιωτικά και το πόρισμα των ανακριτικών Αρχών της Βιέν νης laquoΕίχε συλλάβει μετrsquo άλλων Ελλήνων το σχέδιον να μεταβή εις την χερσόνησον του Μορέως προς τους αυτόθι οικού-ντας Έλληνας στασιαστάς τους Μανιάτας απογόνους όντας των αρχαίων Σπαρτιατών [hellip] να κηρύξη απανταχού την ελευθερίαν και έπειτα να ελευθερώση όλην την χερσόνησον του Μο ρέως διά της βίας από του τουρκικού ζυγού [hellip] ήθελεν έπειτα να εισβάλη εις την Ήπειρον να ελευθέρωση και ταύτην την χώραν να συνε-νώση τους Μανιάτας μετά των άλλων Ελλήνων στασιαστών και



24

να προχωρήση προς Ανατολάς και έπειτα να απευλευθερώση τας τουρκικάς επαρχίας Μακεδονίαν Αλβανίαν την κυρίως Ελλάδα κατόπιν δε τας λοιπάς διά γενικής αποστασίας και να εισαγάγη απανταχού το γαλλικόν πολίτευμαraquo5

Το πολιτειακό όραμα του Ρήγα αντανακλούσε μια έκδηλα ριζο-σπαστική αντίληψη Προσέβλεπε σε κράτος ενιαίο όχι ομοσπον-διακό εδραιωμένο στην υιοθέτηση της δημοκρατικής αρχής κατά το υπόδειγμα της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Επαναστατικού Συντάγματος του 17936 Χριστιανοί και μου-σουλμάνοι χωρίς πλέον διάκριση θα συμβίωναν ως πολίτες της νεότευκτης επικράτειας Ως γλώσσα laquoκοινήraquo όργανο επικοινω-νίας και αγωγός στη διάδοση αγαθών πολιτιστικών θεσπιζόταν η ελληνική χωρίς η παράλληλη χρήση άλλης ως μητρικής να απο-τελεί στοιχείο διάκρισης ούτε αυτή μεταξύ των πολιτών Η προ-σωνυμία της Δημοκρατίας ως Ελληνικής ανέπεμπε στο πολιτεια-κό ιδεώδες που πήγαζε από την αρχαία Ελλάδα Ο λαός laquoελληνι-κόςraquo εκ του ονόματος της Ελληνικής Δημοκρα τίας θα απαρτιζό-ταν από το σύνολο των υπηκόων της επικράτειας του laquoέθνουςraquo ndash με την έννοια που ίσχυε κατά τον 18ο αιώνα laquoπληθυσμική οντότητα η οποία κατοικεί σε ορισμένη εδαφική έκταση περιχαρακωμέ-νη από συγκεκριμένα όρια και υπάγεται στην ίδια εξουσιαστι-κή Αρχήraquo7 Το υπό συγκρότηση κράτος προοριζόταν να συμπερι-λάβει laquoδιάφορα εις τον κόλπον του γένηraquo laquoΈλληνες Αλβανούς Βλάχους Αρμένηδες Τούρκουςraquo (ο όρος του έθνους δεν είχε ακό-μα αποκτήσει το νέο υποστασιακό περιεχόμενο που έμελλε με-ταγενέστερα να προσλάβει ως προέκταση του δόγματος της λαϊ-κής κυριαρχίας)8 Ο Βελεστινλής δεν ήταν κατά συνέπεια νοη-τό να αποβλέπει στη συγκρότηση κράτους laquoεθνικούraquo αλλά ούτε

25

και laquoυπερεθνικούraquo ή laquoπολυεθνικούraquo καθrsquo υπέρβαση ή κατrsquo επέ-κταση μιας αδόκιμης ακόμα ορολογίας Αυθαίρετος τέλος είναι ο χαρακτηρισμός του κρατικού αυτού μορφώματος ως βαλκανι-κού εφόσον δεν προβλεπόταν να περιλάβει εδάφη της ευρωπαϊ-κής μόνο Τουρκίας ή όταν ουδαμού εντοπιζόταν η ονομασία laquoΒαλ-κάνιαraquo ως δηλωτική μιας αυτοδύναμης γεωπολιτικής οντότητας9

Η πληθωρική συγγραφική και μεταφραστική δραστηριότητα του Ρήγα είχε αποτελέσει μέσο για την πνευματική θωράκιση του υπόδουλου Γένους για την ανάδειξη κατrsquo αντιδιαστολή προς την laquoπαρούσαν θλιβεράν αυτού κατάστασινraquo του ένδοξου παρελθό-ντος του κατά τους αρχαίους και ndashπρόταση πρόδρομηndash κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους και παράλληλα η Χάρτα της Ελλάδος εν η περιέχονται αι νήσοι αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικράν Ασίαν αποικιών αυτής ο Αλέξανδρος ο Μέγας σχολιασμένη εικονογραφική σύνθεση η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μ Ασίας των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας το επαναστατι-κό τρίπτυχο όπου επισυναπτόταν ο laquoΘούριοςraquo Ήδη οι ανακριτι-κές Αρχές της Βιέννης είχαν επισημάνει την πολιτική διάσταση του χυμώδους αυτού εκδοτικού έργου χαρακτηρίζοντάς το ως έκ-δηλα ανατρεπτικό10

Επαναστατική κατά ταύτα πρόταση σε εποχή κυριαρχημένη από πνεύμα επίσης επαναστατικό Σε συνάρτηση με τη βασική αυτή διαπίστωση καίρια ερωτήματα παραμένουν μολοντούτο αναπάντητα ή εκτρέφουν έως σήμερα εικασίες έωλες και υποθέ-σεις ανεπιβεβαίωτες Πού εστιαζόταν η δυναμική του επαναστα-τικού κινήματος Ποια γεωγραφικά όρια θα επικάλυπτε Ήταν οι στόχοι του εγχειρήματος εφικτοί Ποια μέσα προσφέρονταν για να συμβάλουν στην ευόδωσή του Αναμφίβολα η διατύπω-



26

ση μιας έγκυρης απάντησης είναι πρωταρχικά συνυφασμένη με τον εμπλουτισμό των πενιχρών πρωτογενών μαρτυ ριών απαιτεί όμως και την περαιτέρω εμμονή στην ερμηνεία των ήδη διαθέσι-μων με προϋπόθεση την υπέρβαση εννοιών ή βιωμάτων μετα-γενέστερων αλλότριων προς την εποχή κατά την οποία έδρασε ο Βελεστινλής

Μια πρώτη απάντηση συνέχεται με την αποσαφήνιση προ-καταρκτικά του ιδεολογικού του στίγματος ndash διάβημα ευχερές αν δεν συμπλακεί με προκαταλήψεις ή συσχετισμούς ανεπίκαιρους Εμποτισμένος νωρίς από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης το πολιτικό μήνυμα που υιοθέτησε και εξέπεμψε συνοψιζόταν στο τρίπτυχο laquoελευθερία ισότητα αδελφότηταraquo laquoΌρκον κατά της τυραννίαςraquo επέτασσε ο laquoΘούριοςraquo απελευθερωτική συστράτευ-ση των λαών που συνέθεταν το μωσαϊκό της κυρίαρχης Οθωμανι-κής Αυτοκρατορίας συγκρότηση ενιαίας στρατιάς από όλους τους laquoπατριώτεςraquo ερήμην κάθε διαχωρισμού σε βάση γεωγραφική ή διάκρισης με αφετηρία εθνολογική ή θρησκευτική Δεν είναι τυ-χαίο ότι τότε ακριβώς είχε αποδοθεί ο τίτλος του Γάλλου πολίτη-μέλους του κοινού laquoΜεγάλου Έθνουςraquo στους διανοούμενους που laquoείχαν υπονομεύσει τα βάθρα της τυραννίας και προλειάνει την οδό προς την ελευθερίαraquo11 Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και ο Ρήγας και αυτή η έκστασή του ενώπιον του προγονικού κλέους συνεχόταν με την αντίληψη ότι η κλασική Ελλάδα συνιστά ακρι-βώς το πρότυπο μιας δημοκρατικής Πολιτείας12

Υπό αυτό το πρίσμα αντιμετώπισαν τα σχέδια του Βελεστιν-λή και στην αντίπερα όχθη οι συντηρητικές Αρχές της Βιέννης Ο Θεσσαλός δεσμώτης χαρακτηριζόταν laquoάνθρωπος πολύ κακών αρχώνraquo laquoβεβαρημένος με φιλελεύθερον πνεύμαraquo laquoσυνωμότηςraquo

27

laquoκακοποιόςraquo laquoεγκληματίαςraquo τα γραπτά του laquoεπαναστατικώτα-ταraquo laquoεπικίνδυναraquo ακόμη και ndashεσφαλμέναndash laquoιακωβινικάraquo οι ιδέες του laquoδηλητηριώδειςraquo laquoρησικοπίαι σκοπόν έχουσαι τον εξερεθι-σμόν των πνευμάτων και την θέρμανσιν των κεφαλώνraquo ndash χαρα-κτηρισμοί που αναδεικνύουν το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στους υπέρμαχους της laquoπαλαιάςraquo και στους οπαδούς της laquoνέαςraquo δημο-κρατικής Ευρώπης Πράγματι η αντίδραση των Αυστριακών ιθυ-νόντων απέναντι στον Ρήγα δεν υποδήλωνε κατά προτεραιότητα την οποιαδήποτε συγκατάβαση ή την καιροσκοπική διάθεση ένα-ντι της Πύλης Έστω και αν είχε ως απόρροια της ανάκρισης κα-ταδειχτεί ότι τα επαναστατικά σχέδια laquoαπηυθύνοντο μόνον ενα-ντίον του τουρκικού κράτουςraquo υπογραμμιζόταν ότι καθεαυτά τα δημοσιεύματά του στρέφονταν laquoγενικώς εναντίον της εξου σίας η οποία εικονίζεται ως τυραννική υπό ειδεχθή μορφήraquo13 Στο έδα-φος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και η απλή πλέον εκ-δήλωση φρονημάτων laquoδημοκρατικώνraquo συνεπαγόταν τη σύλληψη και την αυστηρή καταδίκη των ενόχων Ο βαρόνος Ράτκηλ δεν θα διστάσει να επικαλεστεί ακόμη και την ανάγκη laquoβοηθείας αλλή-λωνraquo ndashμεταξύ της αυτοκρατορικής κυβέρνησης και της οθωμανι-κής Πύληςndash laquoπρος καταστροφήν των κινδυνωδεστάτων σπερμά-των της δημοκρατίαςraquo14

Είναι βάσιμη η υπόθεση ότι ο Ρήγας όχι μόνο είχε ενστερνιστεί και εκπέμψει τα νέα μηνύματα αλλά και έτεινε να τα συναρμόσει με απτές πραγματικότητες στον άμεσο περιφερειακό και στον ευ-ρύτερο ευρωπαϊκό χώρο εντοπίζοντας και στα δύο αυτά πεδία δυνάμεις ικανές να συμβάλουν στην εκπλήρωση των επιδιώξεών του Αξιόμαχο διαγράφεται κατά πρώτον το μέτωπο που επι δίωξε να συγκροτήσει στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατο ρίας


Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-

των του με οποιονδήποτε τρόπο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του

με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν

21211993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν 1001975 Επί-

σης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας της σελιδοποίησης του εξωφύλλου και

γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες

μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν21211993

copy Κωνσταντίνος Σβολόπουλος amp Εκδόσεις Ίκαρος 2015ISBN 978-960-572-083-4



ΡΗΓΑΣ

ΥψΗΛΑΝΤΗΣ



ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

ΒΕΝΙζΕΛΟΣ

ΜΕΤΑξΑΣ



ΙΚΑΡΟΣ

7


Εισαγωγή 9











ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11



12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27






ΡΗΓΑΣ

ΥψΗΛΑΝΤΗΣ



ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

ΒΕΝΙζΕΛΟΣ

ΜΕΤΑξΑΣ



ΙΚΑΡΟΣ

7


Εισαγωγή 9











ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11



12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




7


Εισαγωγή 9











ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11



12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11



12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




11



12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




12





13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27





14




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27




15



ΕΙΣΑΓΩΓΗ


16









19




20



21





22




23





24



25






26




27





16









19




20



21





22




23





24



25






26




27





19




20



21





22




23





24



25






26




27




19




20



21





22




23





24



25






26




27





20



21





22




23





24



25






26




27




21





22




23





24



25






26




27





22




23





24



25






26




27




23





24



25






26




27





24



25






26




27




25






26




27





26




27




27


