LIVRODOSMINICURSOS
ASEMNTICALEXICAL
EASRELAESDESENTIDO:
SINONMIA,ANTONMIA,HIPONMIA
EHIPERONMIA
FernandaGomesdaSilva(UFRJ)
SimoneSantnna(UFRJ)
INTRODUO
Comoestabelecerumarelaoentreasteoriasdase-
mnticalexicaleaprticadocente?Qualaimportnciade
terumavisocrticasobreasabordagensapresentadasnosli-
vrosdidticos?Oquefazerparatornaraaplicaodasativi-
dadesmaiseficazemsaladeaula?Apartirdessasquestes,
esteminicursovemproporumareflexoacercadasrelaes
desentido,combasenateoriadaSemnticaLexicalsegundo
osconceitosdesinonmia,antonmia,hiponmiaehiperonmia
deLyons(1979)eLopesePietroforte(2004).Oobjetivodes-
sadiscussocentra-seem(i)relacionarosconceitosdateoria
emquestocomaprticapedaggica;(ii)analisarotratamen-
toconceitualdasrelaesdesentidonosLDPs;e(iii)sugerir
algumaspropostasparaaelaboraodeatividadesdidticas.
34
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
Asemnticalexicalumadasumadasmuitasverten-
tesrelativasaosestudossemnticos.Estateoriafazparteda
semnticaestruturalistaque,assimcomoSaussure,sepreocu-
pacomalinguagemenocomascoisas(mundoreal).Nase-
mnticalexical,aspalavrassodefinidasumasemrelaos
outras.Nesteminicursoseroanalisadasapenasquatrodessas
relaes:asinonmia,aantonmia,ahiponmiaeahiperon-
mia.Aspalavraspodemserconsideradassinnimasquando
apresentaapossibilidadedeseremsubstitudasumaspelasou-
trasemumdeterminadocontextosemacarretaralteraode
sentido.Aantonmia,porsuavez,dizrespeitoapalavrasque
apresentamsignificadoscontrrios.E,finalmente,ahiponmia
eahiperonmiasorelaesdesentidoentrepalavrastalqueo
significadodeumaestincludonasignificadodaoutra,sendo
otermomaisgenricochamadodehipernimoeotermomais
especficochamadodehipnimo.
AABORDAGEMTERICADASEMNTICALEXICAL
a)SegundoLyons(1979)
Sinonmiaeantonmia
Osvaloresafetivosinerentesaumlexemanosesepa-
ramnalinguagemcotidiana;associaesafetivassesuper-
pemfrequentementeaochamadosignificadointelectual.No
huniformidadeconceitualnotratamentodadistinoentre
sinonmiacognitivaesinonmiano-cognitiva.Lyons(1979)
julgaprefervelrestringirotermosinonmiaaoqueosseman-
ticistaschamamsinonmiacognitiva.Valesalientarquea
grandecontribuiodeLyonsevidenciarqueasinonmia
dependentedocontexto.
Emrelaoantonmia,Lyons(1979)apresentatrsti-
posdeoposiesdesentido:acomplementaridade,aanton-
miaeareciprocidade.Aprimeirapodeserdefinidaporuma
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
35
LIVRODOSMINICURSOS
relaoqueseestabeleceentreparesdepalavrascomosolteiro
ecasado.Almdisso,acomplementaridadeacrescentaatais
paresdeunidadeslexicaisofatodequeanegaodeumim-
plicaaafirmaodooutroeaafirmaodeumimplicaane-
gaodooutro.
Exemplo:
JoonocasadoimplicaJoosolteiro
JoocasadoimplicaJoonosolteiro
Emboraocorranormalmenteofatodequeanegaode
umimplicaaafirmaodooutro,emgeralpossvelanular
umaouambasasimplicaes.
Exemplo:
Joocasadoesolteiro
Osegundotipodeoposioqueoautorapresentaa
antonmiapropriamentedita.Oquecaracterizaosantnimos
dessaclasseofatodepoderemserregularmentegraduveis.
Eacomparaoentreelespodeserexplcitaouimplcita.
Asfrasesexplicitamentecomparativaspodemserde
doistipos:
Duascoisaspodemsercomparadasemrelaoa
certapropriedade.
Ex:Nossacasamaiorqueasua.
Doisestadosdamesmacoisapodemsercompa-
radosemrelaopropriedadeemquesto.
Ex:Nossacasamaiordoqueera.
Nacomparaoentreantnimosimplicitamentegradua-
dos,anegaodeumdeumtermoantonmiconoimplicaa
afirmaodooutro.
Ex:NossacasanograndenoimplicaNossacasa
pequena
36
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
Osantnimosgrandeepequenonosereferemaquali-
dadesindependenteseopostas;sosimplesrecursoslexicais
degradao.Assim,oitemgranderelativo;perdetodaasua
significaoquandoprivadodesuaconotaomaisdoquee
menosdoque;significaqualquertamanhotomadocomoponto
departida;essepontovariadeacordocomocontexto.
Areciprocidade,porfim,arelaoemqueostermos
opostosestoempermutaassimtrica:pai/filho(seApaide
B,entoBpaideA).
Ex:CertaocasioperguntaramaSrgioBuarquedeHolan-
daseoChicoBuarqueerafilhodeleeelerespondeu:
-No,oChiconomeufilho,euquesouopaidele.
(PINHEIRO,Liliana.OEstadodeSoPaulo,25.12.94,B1)
HiponmiaeHiperonmia
Lyons(1979)afirmaqueahiponmiafrequentemente
denominadaincluso,ouseja,arelaodeumtermomais
especficonumtermomaisgeral.Entretanto,muitossemanti-
cistasformalizamainclusoemfunodalgicadeclasses,
isto,danoodereferncia.Issoacarretacertaambiguidade
comrelaoaosignificadodessestermos.
OvocbuloInclusoconsideradosobdiferentes
pontosdevista.Podeserconsideradocomoaextensodeum
termoqueaclassedeentidadesaqueeleaplicveloua
queeleserefere;oupodeserconsideradocomoacompreen-
sodeumtermoqueoconjuntodeatributosquecaracteri-
zamqualquerentidadeaqueelecorretamenteaplicado.Lo-
go,extensoecompreenso,nessesdiferentespontosdevista,
soinversamenteproporcionais.
Comosoluodeve-seoptarpreferencialmentepelo
termohiponmiaquedeixaotermoinclusolivreparaateoria
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
37
LIVRODOSMINICURSOS
darefernciaedasuaformalizaodeacordocomalgicade
classes.
importantesaberqueahiponmia,comoumarelao
desentidoqueseestabeleceentreunidadeslexicaise,portan-
to,seaplicatantoaostermosquenotmrefernciacomo
tambmprecisamenteaosquetmreferncia.
Diferentemente,otermoinclusoambguoporque,de
umlado,umtermomaisgeralmaisinclusivodoqueum
maisespecfico,poisserefereaumaclassemaisampla.Por
outrolado,otermomaisespecfico,tambm,maisinclusivo,
poisapresentamaistraoscomponentesdosignificado.
Ahiponmiatambmpodeserdefinidaemfunode
umaimplicaounilateral.
Exemplo:SeXescarlateimplicarXvermelho,mas
arecprocaemgeralnoverdadeira.
Umafrasequecontenhaumtermohipernimoimplicar:
a.ouadisjunodasfrases,contendocadaumaummembro
diferentedeumconjuntodeco-hipnimos;
b.ouumafraseemqueosco-hipnimossosemanticamente
coordenados.
Exemplos:(1)Compreiflores.
(2)Compreirosas.Compreivioletas.
(3)Compreirosasevioletas.
Umdostraosmaisteisdoprincpiodahiponmia
queelenospermitesermaisgenricosoumaisespecficosde
acordocomascircunstncias.
Emboraumtermohipernimonoimplique,emgeral,o
seuhipnimo,ocorrefrequentementequeocontextosituacio-
nalouamodificaosintagmticadotermohipernimoode-
terminarnosentidodeumdeseushipnimos.Essaaori-
gemdasinonmiadependentedocontexto.Eissosugerei-
38
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
gualmenteapossibilidadededefinirarelaodesinonmia
comohiponmiasimtrica:sexumhipnimodeyesey
tambmumhipnimodexisto,searelaobilateralou
simtrica,entoxeysosinnimos.
Osvocabulriosdaslnguasnaturaistendemaapresen-
tarmuitaslacunas,muitasassimetriaseindeterminaes.
Exemplo:Noh,emingls,umtermohipernimode
quesejamco-hipnimastodasaspalavrasparacores.
Severmelhocolorido.
Coloridoseopeabrancoeatransparenteemdeter-
minadoscontextos.
possvelmuitasvezesidentificar,deacordocomasua
aplicao,oshipnimosdecertotermonumalnguacomcer-
tasunidadeslexicaisemoutra,semencontrarnestaltimaum
equivalenteparaohipernimo.
Dissosepodeconcluirqueosentidooriginalnuncase
mantmintactonoprocessodatraduo.
b)SegundoPietroforteeLopes(2004)
Sinonmiaeantonmia
SegundoLopesePietroforte(2004)doistermosso
chamadossinnimos,quandoapresentamapossibilidadedese
substituirumaooutroemdeterminadocontexto.Novosi-
nnimodejovem,porque,nocontextohomemnovo,podeser
substitudoporjovem.Noentanto,noexistemsinnimos
perfeitos,porqueelesnosointercambiveisemtodosos
contextos.Istosignificaquenodiscurso,oenunciadorpode
tornarsinnimaspalavrasouexpressesqueemoutrocontex-
tonooso.
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
39
LIVRODOSMINICURSOS
Exemplos:excitaoaltistadospreosemvezdeinfla-
o;desaquecimentodaeconomiaemlugarderecesso
Odiscursopodedesfazersinonmias.
Exemplo:
OBelodecorredoequilbrioresultantedaperfeitacombina-
odetodososelementosesteticamenterelevantes.
OSublimenascedaexacerbaodobelo(...)
OBonitoaformadiminudadoBelo;oapoucamentodo
Belo(Teles,1974,p.113)
Nohoposioabsolutaentreantnimos.Assim,pala-
vrasdiferentespodemterummesmoantnimo,desdequete-
nhamaomenosumsentidoemcomum.
Exemplo:jovemevelho;frescoevelho.
Odiscursoestabeleceedesfazantnimos.
Ex:UmavozquentedeixaMariagelada.
Hiponmiaehiperonmia
DeacordocomPietroforteeLopes(2004)ahiperon-
miaeahiponmiasofenmenosderivadosdasdisposies
hierrquicasdeclassificaesprpriasdosistemalexical.Isto
significaquehsignificadosque,peloseudomniosemntico,
englobamoutrossignificadosmenosabrangentes.
Exemplo:Nataxionomiaanimal,mamferoenglobafe-
lino,candeo,roedor,primataetc.
Aquantidadedesemasinversamenteproporcional
extensodosentidodapalavra.Ouseja,quantomaioronme-
rodesemas,menorseraextensodosentido.Istosignifica
queosentidosercadavezmaisclaro,maisespecfico.
40
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
VIVO
CAPAZDELOCOMOO
ANIMAL
+
+VEGETAL
+
-
MINERAL
-
-
Arvoredeclassificaopodeserconstrudapeladis-
posiodetermoscommenossemasnoaltoetermoscom
menossemasembaixo.Assim,otermoenglobantechamado
hipernimodosdemaise,osenglobados,hipnimosseus.Va-
leressaltarqueessacategorizaosmicaconstrudapelo
discurso.
ANIMAL
RPTIL
AVES
MAMFEROS
ROEDOR
FELINO
PRIMATA
OTRATAMENTOCONCEITUAL
DASRELAESDESINONMIA,ANTONMIA,
HIPONMIAEHIPERONMIANOSLDPS
a)CerejaeMagalhes(2004)
Aabordagemdosautoressobreossinnimoseantni-
mosapresentadademaneiraatualizadatantonovolumeni-
coquantonovolume1doconjuntodelivrosseriadosdolivro
Portuguslinguagensparaoensinomdio.Emambososvo-
lumesadefiniosemantmamesma:Sinnimossopala-
vrasdesentidosaproximadosquepodemsersubstitudasuma
pelaoutraemdiferentescontextos.Sabe-se,entretanto,que
noexistemsinnimosperfeitos(...)Nalinguagemcotidiana,
aspalavrasfurtoeroubo,porexemplo,significamamesmaRiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
41
LIVRODOSMINICURSOS
coisa;emlinguagemjurdica,pormrouboseaplicasituao
emqueavtimatambmsofrealgumtipodeviolncia.
Semelhantemente,olivroapresentaadefiniodeant-
nimosdaseguinteforma:Antnimossopalavrasdesentido
contrrioentresi(...)Todifcilcomoexistirumparperfeito
desinnimos,haverumparperfeitodeantnimos.
Umobjetovelho,porexemplo,podeseroopostode
umobjetonovo.Porm,dizerqueumobjetomenosvelho,
emcertoscasos,podeserequivalenteadizerqueelemais
novo,oquetornaaantonmiarelativaentrenovoevelho.
Dosseteexercciosapresentadosnaunidadesobrein-
troduosemntica,trssosobresinnimoseantnimos.
Entretanto,novolumenico,detrsexercciosapresentados,
umrefere-seaotema.
Aabordagemsobrehipnimosehipernimosfeitaem
menorescalaemcomparaocomaabordagemdesinnimos
eantnimos.NolivroPortugusLinguagens,porexemplo,h
abordagemaotemaapenasnovolume1doconjuntodoslivros
seriadosparaoensinomdio.Novolumenicononenhuma
menoarespeitodoshipnimosehipernimos.
Atmesmonovolumeseriado,aabordagemfeitade
maneirasucinta.Naparteterica,comumabrevedefinio:
Hipnimosehipernimossopalavraspertencentesaum
mesmocamposemntico,sendoohipnimoumapalavrade
sentidomaisespecficoeohipernimoumapalavradesentido
maisgenrico.;e,napartedeexerccios,comapenasumaa-
tividade.
Entretanto,aabordagemfeitademaneiraatualizada,
partindodoexemploparaadefinio,eemconjuntocoma
noodecamposemntico.Primeiro,olivropropealeitura
doseguinteenunciado:Comprouumcomputador,ummoni-
tor,umtecladoeumaimpressoraparaoescritrio,pois,sem
esse,noconseguiriadarcontadotrabalho.(p.192)
42
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
Aseguir,fazoseguintecomentrio:
Observequepalavrascomocomputador,monitor,impresso-
raetecladoapresentamcertafamiliaridadedesentidopelofato
depertenceremaomesmocamposemntico,ouseja,aouniver-
sodainformtica.Japalavraequipamentotemumsentidomais
amplo,queenglobatodasasoutras.Nocaso,dizemosqueo
computador,monitor,impressoraetecladosohipnimosdeequipamento.Equipamento,porsuavez,umhipernimodasoutraspalavras.
E,porfim,apresentaadefinioanteriormentecitada.
Emrelaoatividadesobrehipnimoehipernimo,o
livroapresentaumnicoexerccio(p.193):
Leiaestesgruposdepalavras:
Honestidade,fidelidade,preguia,sinceridade,perseverana
Verde,vermelho,amargo,alaranjado,cor-de-rosa
Colibri,borboleta,beija-flor,pardal,canrio
a)Emcadagrupodepalavras,existeumaquenoper-
tenceaomesmocamposemnticodasdemais.Indi-
que-a.
b)Aspalavrasdecadagrupoquepertencemaomesmo
camposemnticopodemserhipnimosdeumhiper-
nimo.Quaissoesseshipernimos?
Respostas:
a)No1grupo,preguia;no2grupo,amargo;no3
grupo,borboleta.
b)Virtudes,coresepssaros,respectivamente.
Acrticaaoexerccioapresentadopelolivrodeve-seao
fatodequeotemaabordadodeformadescontextualizada,o
quenocondizcomaapresentaofeitasobreaparteterica
que,porsinal,foimuitointeressanteapesardesucinta.
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
43
LIVRODOSMINICURSOS
b)PelachinePereira(2004)
Asrelaesdesentidosoapresentadasnocaptuloso-
brelexicologia.Aabordagembreve,portratar-sedeumvo-
lumenico.
Sinnimoseantnimos
Umamaneiradeorganizaraspalavrasperceberque
entreelaspodehaver:
semelhanadesentido,queconstituiasinonmia.
Exemplos:esbeltoemagro;gordoeobeso.
oposiodesentido,queconstituiaantonmia.
Exemplo:magroegordo.
Essasrelaesdependemdocontexto.(p.375)
Noqueserefereconceituaodoshipernimosehi-
pnimos,osprimeirossodefinidoscomopalavrasdesenti-
dogenrico;eossegundos,palavrasdesentidomaisespec-
ficonolivroPortugusnaTramadoTextovolumenico.O
pontopositivoaabordagemdotemamesmotratando-sede
umvolumenico.Opontonegativoaausnciadeexerccios
sobrehipnimosehipernimos.Outropontonegativoade-
finioquenomencionaaimportnciadocontextoparaessas
relaes.
Hipnimosehipernimos
Principalmentenaconstruodetextos,fundamental
perceberqueserelacionam:
Palavrasdesentidogenricoouhipernimos.E-
xemplos:frutahipernimodema,banana,la-
ranja;serhumanohipernimodehomem,mu-
lher,criana.
44
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
Palavrasdesentidomaisespecficoouhipni-
mos.Exemplos:ma,banana,laranjasohip-
nimosdefruta;homem,mulher,crianasohip-
nimosdeserhumano.
PROPOSTASDEATIVIDADES
(1)AcabadechegaraoBrasilummedicamentocontrarini-
te.OantiinflamatrioemsprayNasonexdiminuisintomascomo
nariztampadoecoriza.Diferentedeoutrosmedicamentos,a-
plicadoumavezpordia,eemdosespequenas.Estudosrealiza-
dospelaSchering-Plough,laboratrioresponsvelpeloremdio,
mostramqueelenoapresentaefeitoscolaterais,comunsemou-
trosmedicamentos,comosangramentonasal.Oprodutoindi-
cadoparaadultosecrianasmaioresde12anos,masestuda-sea
possibilidadedeeleserusadoemcrianaspequenas,dizoaler-
gistaWilsonAun,deSoPaulo.(Isto,4/11/1998)
Oobjetodequetrataessetextochamado,sucessiva-
mente,demedicamento,antiinflamatrio,remdio,e
produto.Qualdessestermosoquetemosentidomaisge-
ralequalomaisespecfico?(adaptaodeprovadaUnicamp)
(2)PaiemadrastadeIsabellaestopresoseprimeirodepo-
imentomarcadopara28demaio(OGloboOnline,08/05/08)
Quebraramacara!PaiemadrastadeIsabellanoxilindr
(PovodoRioOnline,08/05/08)
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
45
LIVRODOSMINICURSOS
(3)
(4)RetiredamsicadosTitsumconjuntodehipni-
moseidentifiqueohipernimocorrespondente.
Famlia!Famlia!
Famlia!Famlia!
Famlia!Famlia!
Papai,mame,titia
Vov,vov,sobrinha
Cachorro,gato,galinha
Famlia!Famlia!
Famlia!Famlia!
Famlia!Famlia!
Almoajuntotododia
Jantajuntotododia
Vivejuntotododia
Nuncaperdeessamania...
Nuncaperdeessamania...
Nuncaperdeessamania...
Masquandoafilha
Masquandoonen
Amemorredemedode
Querfugirdecasa
Ficadoente
barata
Precisadescolarumga-
U!U!
U!U!
nha-po
Procuraumafarmciade
Opaivivecommedode
Filhadefamliasenoca-
planto
ladro
sa
Ochorodonenestri-
Jogaraminseticidapela
Papai,mame
dente
casa
Nodonemumtusto...
U!U!
U!U!
Assimnodprvertele-
Botaramcadeadonopor-
Famliah!Famliaah!
viso...
to...
Famlia!oh!h!h!h!
Famliah!Famliaah!
Famliah!Famliaah!
Famliah!Famliaah!
Famlia!...
Famlia!oh!h!h!h!
Famlia!
Famliah!Famliaah!
Famliah!Familiaah!
Famlia!hi!hi!hi!...
Famlia!oh!h!h!h!
Famliah!Famliaah!
Famlia!hi!hi!hi!...
46
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03
CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos
(5)Entreaspalavrasdispostasaseguir,humarelao
hierrquicaquepodeserintuitivamenterecuperada,mesmo
semgrandesconhecimentosdezoologia.Organizeaspalavras
abaixolevandoemconsideraoosconceitosdehiponmiae
hiperonmia.
Mamfero
Rato
Lobo
Roedor
Bovdeo
Poodle
Boi
Gato
Cobra
Vertebra-
Rena
Pitbull
do
Coelho
Cachorro
Felino
Candeo
Rptil
Jararaca
(6)Considerandoasnoesdehiperonmiaehiponmia,
estabeleaarelaodesentidoqueocorre,nopoemadopadre
Anchieta,entreaspalavraspo,comidaemanjar.
quepo,quecomida,
quedivinomanjar
Senosdnosantoaltar
Cadadia!
(7)LeiaatentamenteoquadrinhodoMickeyeestabele-
aarelaodesentidoentreaspalavrassapatos,vestidose
presentes.
importantesalientarqueasatividadesaquiapresenta-
dassoapenassugestesdeaplicao.E,nospodem,como
devemserreelaboradasdeacordoscomosinteresseseobjeti-
vosespecficosdaprticadocente.Oprincipal,nesteminicur-
RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009
47
LIVRODOSMINICURSOS
so,aguarointeressetantopelapesquisaquantopelaprtica
docente.Paraqueseperceba,enfim,quenocontextodasala
deaulaessestermos(pesquisaeprticadocente)muitasvezes
vistosdeformaantagnicadeveriamsernaverdadetermossi-
nnimos.
REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
CEREJA,W.R.eMAGALHES,T.C.Portugus:lingua-
gens.SoPaulo:tica,2004.
DUARTE,P.M.T.Introduosemntica.Fortaleza:EUFC,
2000.
LOPES,I.C.ePIETROFORTE,A.V.S.Asemnticalexical.
In:FIORIN,J.L.(org.).IntroduolingusticaII:princpios
deanlise.SoPaulo:Contexto,2004,p.111-135.
LYONS,J.Introduolingusticaterica.SoPaulo:Na-
cional,1979.
PELACHIN,M.M.ePEREIRA,H.B.Portugus:natrama
dotexto.SoPaulo:FTD,2004.
TELES,AntnioXavier.Introduoaoestudodafilosofia.
SoPaulo:tica,1974.
48
CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03