BATI AVRUPA’DA TÜRK DĠASPORA KĠMLĠĞĠNĠN ĠNġASI:
STK’LAR ÖRNEĞĠ
T.C. BAġBAKANLIK
YurtdıĢı Türkler ve Akraba Topluluklar BaĢkanlığı
Uzmanlık Tezi
Mustafa ERTÜRK
Tez Yöneticisi
Yrd. Doç. Dr. ġener AKTÜRK
Aralık 2012
ANKARA
i
Mustafa ERTÜRK tarafından hazırlanan BATI AVRUPA‟DA TÜRK DĠASPORA
KĠMLĠĞĠNĠN ĠNġASI: STK‟LAR ÖRNEĞĠ adlı bu tezin uzmanlık tezi olarak
uygun olduğunu onaylarım.
Yrd. Doç. Dr. ġener AKTÜRK
Tez Yöneticisi
ii
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde
edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu
çalıĢmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
Mustafa ERTÜRK
iii
ÖZET
BATI AVRUPA’DA TÜRK DĠASPORA KĠMLĠĞĠNĠN ĠNġASI: STK’LAR
ÖRNEĞĠ
Ertürk, Mustafa
T.C BAġBAKANLIK
YurtdıĢı Türkler ve Akraba Topluluklar BaĢkanlığı
Uzmanlık Tezi
Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. ġener AKTÜRK
Aralık 2012
Türkiye‟den, 1960'ların baĢından itibaren misafir iĢçi olarak çok sayıda insan baĢta
Almanya, Fransa ve Hollanda olmak üzere çeĢitli Batı Avrupa ülkelerine göç
etmiĢtir. Ġlk baĢlarda göçler gidilen ülkelerde kalıcı olmaktan çok Türkiye‟ye geri
dönmek için gerçekleĢtirilmiĢtir. Aile birleĢimlerinin de etkisiyle 1980‟li yıllardan
itibaren geçici iĢgücü ya da misafir iĢçilik kalıcı ve yerleĢik bir biçime dönüĢmüĢtür.
Türklerin Batı Avrupa‟da kalıcı hale gelmesi beraberinde bir takım kültürel,
toplumsal ve siyasi gereklilikler ve sorunların ortaya çıkmasına eĢlik etmiĢtir. Bu
sorunların baĢında özellikle aile birleĢimleri sonucu Batı Avrupa ülkelerinde doğup
yetiĢen çocuklar ve gençlerin kimlikleri gelmektedir. Bu çalıĢmada Türklerin
yaklaĢık elli yıldır yaĢadıkları Batı Avrupa ülkelerinden Almanya, Fransa ve
Hollanda‟da siyasi ve toplumsal sisteme dâhil olma sürecinde kimliklerini inĢa etme,
koruma ve sürdürme biçimleri Sivil toplum kuruluĢları örneği üzerinden
incelenmiĢtir. Batı Avrupa ülkelerinden Almanya, Fransa ve Hollanda‟da yaĢayan
Türklerin kurduğu Sivil toplum kuruluĢlarının kimliğin kurucu öğeleri ve tezahürleri
olarak dil ve din konusunda geliĢtirdikleri stratejiler temelinde yürüttükleri faaliyetler
ve bu faaliyetlerin Türk diaspora kimliğinin inĢa ve sürdürülmesi sürecine etkileri
tartıĢılmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Batı Avrupa, Türk diasporası, kimlik, Sivil Toplum Kuruluşları,
din, anadil
iv
ABSTRACT
CONSTRUCTION OF TURKISH DIASPORA IDENTITY IN WESTERN
EUROPE: THE CASE OF NGOs
Ertürk, Mustafa
Supervisor: Assist. Prof. ġener AKTÜRK
December 2012
From the beginning of the 1960s, a great population of Turkish citizens has
immigrated to Western European countries like Germany, France and the
Netherlands, as guest workers. In the beginning, rather than permanent migration to
destination countries it was planned as a temporary labor transfer to return to Turkey
after a certain period. After 1980s by the influence of family unifications, guest or
the temporary labor has evolved into a permanent and a built-in format. Turks
permanent residence in Western Europe has been accompanied by the emergence of
some cultural, social and political requirements and problems. Especially care and
identity of children and youth who are born and grown as Turks in Western
European countries as a result of new family unifications. In this study, nearly fifty
years of Turks living in Western European countries, Germany, France and the
Netherlands to construct their identities in the process of being involved in the
political and social system, the protection and maintenance forms were examined in
the case of Non-Governmental Organizations. Activities of Non-Governmental
Organizations established by Turks living in the Netherlands, Germany, and France
based on their strategies on mother tongue and religion as the founding elements of
identity and effects of these activities to construction and maintenance of Turkish
Diaspora Identity has been discussed.
Key Words: Western Europe, Turkish diaspora, identity, Non-Governmental
Organizations, religion, mother tongue
v
TEġEKKÜR
Bu tez çalıĢması boyunca değerli yorum ve katkılarıyla beni yönlendiren tez
danıĢmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. ġener AKTÜRK‟e teĢekkürü bir borç bilirim.
Ayrıca burada isimlerini tek tek sayamayacağım bu tezde emeği ve katkısı olan
herkese teĢekkür ederim.
vi
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET ----------------------------------------------------------------------------------------- İİİ
ABSTRACT --------------------------------------------------------------------------------- İV
TEġEKKÜR --------------------------------------------------------------------------------- V
ĠÇĠNDEKĠLER ----------------------------------------------------------------------------- Vİ
KISALTMALAR LĠSTESĠ --------------------------------------------------------------- X
TABLOLAR ------------------------------------------------------------------------------- Xİİ
BÖLÜM 1 ------------------------------------------------------------------------------------ 1
GĠRĠġ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 1.1.1 Problemin Tanımı ---------------------------------------------------------------------------------------- 1 1.1.2 ÇalıĢmanın Amacı ---------------------------------------------------------------------------------------- 3 1.1.3 Varsayımlar ------------------------------------------------------------------------------------------------ 3
1.1.3.1 Alt varsayımlar ------------------------------------------------------------------------------------------- 3 1.1.4 Kapsam Ve Sınırlılıklar --------------------------------------------------------------------------------- 4 1.1.5 ÇalıĢmanın Önemi ---------------------------------------------------------------------------------------- 5 1.1.6 AraĢtırmanın Yöntemi ----------------------------------------------------------------------------------- 7
1.2 GÖÇ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 10 1.2.1 Göç ve Göçmen Tanımı ------------------------------------------------------------------------------- 10 1.2.2 Göç Teorileri -------------------------------------------------------------------------------------------- 14
1.2.2.1 Göç Kanunları ------------------------------------------------------------------------------------------- 14
1.2.2.2 Ġtme Çekme Teorisi ------------------------------------------------------------------------------------ 16
1.2.2.3 Göç Sistemleri Teorisi--------------------------------------------------------------------------------- 18
1.2.2.4 ĠliĢkiler Ağı (Network) Teorisi---------------------------------------------------------------------- 19 1.2.3 Göç ve Göçmenlik Kavramları: ---------------------------------------------------------------------- 22
1.2.3.1 Asimilasyon ---------------------------------------------------------------------------------------------- 22
1.2.3.2 Entegrasyon ---------------------------------------------------------------------------------------------- 25
1.2.3.3 Yabancı DüĢmanlığı ----------------------------------------------------------------------------------- 27
1.3 AVRUPA’YA TÜRK GÖÇÜ VE AVRUPA’DA TÜRKLER ------------------------------------- 31 1.3.1 Almanya‟ya Türk Göçü ve Almanya‟da Türkler -------------------------------------------------- 34 1.3.2 Fransa‟ya Türk Göçü ve Fransa‟da Türkler -------------------------------------------------------- 40 1.3.3 Hollanda‟ya Türk Göçü ve Hollanda‟da Türkler -------------------------------------------------- 42
1.4 BATI AVRUPA’DA GÖÇMEN POLĠTĠKALARI --------------------------------------------------- 45
vii
1.4.1 Almanya‟nın Göçmen Politikası --------------------------------------------------------------------- 47 1.4.2 Fransa‟nın Göçmen Politikası ------------------------------------------------------------------------ 52 1.4.3 Hollanda‟nın Göçmen Politikası --------------------------------------------------------------------- 56
BÖLÜM 2 ---------------------------------------------------------------------------------- 62
KĠMLĠĞE KAVRAMSAL BAKIġ ----------------------------------------------------------------------------------- 62 2.1.1 Kimlik Kuramları --------------------------------------------------------------------------------------- 64
2.1.1.1 Sembolik EtkileĢim Kuramı ------------------------------------------------------------------------- 64
2.1.1.2 Sosyal Kimlik Kuramı--------------------------------------------------------------------------------- 66
2.1.1.3 Kimliğin ĠnĢası Kuramı ------------------------------------------------------------------------------- 69 2.1.2 Kimlik Ve Aidiyet -------------------------------------------------------------------------------------- 72 2.1.3 Ötekiyle KarĢılanmanın Bir Tezahürü Olarak Kimlik-------------------------------------------- 75 2.1.4 Kimliğin Temel Unsurları ve Tezahürleri: Dil ve Din Ekseninde Kimlik -------------------- 77
BÖLÜM 3 ---------------------------------------------------------------------------------- 81
DĠASPORA VE DĠASPORADA KĠMLĠK ------------------------------------------------------------------------- 81 3.1.1 Erken Dönem/Klasik Diasporalar: SınırlandırılmıĢ/Konvansiyonel Tanım ------------------ 83 3.1.2 Yeni/ÇağdaĢ Diasporalar: DeğiĢen/GeniĢ Tanım ------------------------------------------------- 85
3.2 DĠASPORADA KĠMLĠK-------------------------------------------------------------------------------------- 91 3.2.1 Kimliğin Temel Referansı: Kök/Anavatan --------------------------------------------------------- 92 3.2.2 Bellek ve Kimliğin Alanı/Diasporik Alan ---------------------------------------------------------- 94
BÖLÜM 4 ---------------------------------------------------------------------------------- 98
BATI AVRUPA’DA ANADĠL VE SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI --------------------------------- 98
4.1 Almanya’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları --------------------------------------------------- 103 4.1.1 Baden Türk Okul Aile Birlikleri Dernekleri Federasyonu (TOABF) (Föderatıon Der
Vereıne Türkıscher Elternbeıräte In Baden e.V.)----------------------------------------------------------- 106 4.1.2 Almanya Türk Veli Dernekleri Federasyonu (Föderation Türkischer Elternvereine in
Deutschland e.V) (FÖTED) ------------------------------------------------------------------------------------ 108 4.1.3 Ruhr Veliler Birliği (Elternverband Ruhr e.V.) -------------------------------------------------- 110 4.1.4 Anadil için Ortak Sivil Toplum Hareketi: “Türkçem Anadilim Geleceğim” (TAG) ------- 113
4.2 Fransa’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları ------------------------------------------------------ 116 4.2.1 Haguenau ve Çevresi Türk ve Fransız Okul Aile Birliği Derneği (L'association des Parents
D'élèves Franco Turc de Haguenau et Environ) ------------------------------------------------------------ 120 4.2.2 Toul Fransız-Türk Kültür Derneği (Association Culturelle Franco- Turque de Toul) ----- 121 4.2.3 Saint-Dizier Türk Okul Aile Birliği Kültür Derneği (Association Culturelle des Parents
d'Elèves Turcs de Saint-Dizier) ------------------------------------------------------------------------------- 122
4.3 Hollanda’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları--------------------------------------------------- 124
viii
4.3.1 Tilburg Süleymaniye Cami Türk Ġslam Kültür Derneği (Turks Islamitsch Culturele
Vereniging Tilburg ) -------------------------------------------------------------------------------------------- 126 4.3.2 Veghel Türk Okul Aile Birliği Derneği (Stichting Turkse Ouderraad Veghel) ------------- 127 4.3.3 Türkçe Ġçin El Ele: Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı (Stichting Turks Onderwijs Nederland)
(Stichting –TON) ------------------------------------------------------------------------------------------------ 129
BÖLÜM 5 --------------------------------------------------------------------------------- 134
BATI AVRUPA’DA DĠN VE SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI -------------------------------------- 134
5.1 Batı Avrupa’da Din Temelli Sivil Toplum KuruluĢları ------------------------------------------- 134 5.1.1 Sivil Toplum KuruluĢlarının OluĢum Süreci: Cami Merkezli Yapılanma ------------------- 135 5.1.2 Cami Dernekleri: GeniĢ Alan; Çok Fonksiyonlu Merkez -------------------------------------- 136 5.1.3 DönüĢüm Sürecinde Sivil Toplum KuruluĢları --------------------------------------------------- 138
5.2 Almanya: Ġslam Toplumu Milli GörüĢ (Islamische Gemeinschaft Milli GörüĢ) (IGMG)
141 5.2.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı ------------------------------------------------------------------ 141 5.2.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejileri ---------------------------------------------------------------------- 144 5.2.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları ------------------------------------------------------------------------- 144 5.2.4 Kimlik Temelli Faaliyetler --------------------------------------------------------------------------- 146
5.2.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik --------------------------------------------------------------------- 146
5.2.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------- 150
5.2.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik -------------------------------------------------------- 152
5.2.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------ 155
5.2.4.5 Kimliği TartıĢmak; Kimliğin “Yolculuğu” ---------------------------------------------------- 156
5.3 Fransa: Diyanet ĠĢleri Türk Ġslâm Birliği (DĠTĠB) (Union Turco Ġslamique d’Affaires
Theologique) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 158 5.3.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı ------------------------------------------------------------------ 158 5.3.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejisi ------------------------------------------------------------------------ 160 5.3.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları ------------------------------------------------------------------------- 162 5.3.4 Kimlik Temelli Faaliyetler --------------------------------------------------------------------------- 165
5.3.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik --------------------------------------------------------------------- 165
5.3.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------- 166
5.3.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik -------------------------------------------------------- 171
5.3.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------ 172
5.4 Hollanda: Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı Stichting (Islamitisch Centrum Nederland)
(SICN) 175 5.4.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı ------------------------------------------------------------------ 175 5.4.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejisi ------------------------------------------------------------------------ 179 5.4.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları ------------------------------------------------------------------------- 181 5.4.4 Kimlik Temelli Faaliyetler --------------------------------------------------------------------------- 182
5.4.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik --------------------------------------------------------------------- 182
5.4.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------- 187
5.4.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik -------------------------------------------------------- 188
ix
5.4.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik ------------------------------------------------------ 189
5.4.4.5 Yayın Faaliyetleri ve Kimlik ---------------------------------------------------------------------- 190
BÖLÜM 6 --------------------------------------------------------------------------------- 192
SONUÇ ve ÖNERĠLER ------------------------------------------------------------------------------------------------ 192
KAYNAKÇA ----------------------------------------------------------------------------- 208
x
KISALTMALAR LĠSTESĠ
AMGT: Avrupa Milli GörüĢ TeĢkilatı
ATB: Avrupa Türk Birliği
ATĠB: Avrupa Türk Ġslam Birliği
ATÖF: Almanya Türk Öğretmen Dernekleri Federasyonu
BAOKK: Bakanlıklar arası Ortak Kültür Komisyonu
BUND-BIK: Baden-Württemberg Türk Göçmenleri Eğitim, Uyum Ve Kültür
Dernekleri Birliği
DĠB: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
DĠTĠB: Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliği
EIIS: European Institute for Islamic Studies (Avrupa Ġslami Ġlimler
Enstitüsü)
EKMEL: Ekmel Vakfı
ELCO: Enseignement des Langues et Cultures d‟Origine (Anadili Ve Kültür
Dersleri)
FÖTED: Föderation Türkischer Elternvereine in Deutschland e.V (Almanya
Türk Veli Dernekleri Federasyonu)
HOAB: Haguenau ve Çevresi Türk ve Fransız Okul Aile Birliği Derneği
IGMG: Islamische Gemeinschaft Milli GörüĢ (Ġslam Toplumu Milli GörüĢ)
KRV: Kuzey-Ren Vestfalya
MEB: Milli Eğitim Bakanlığı
xi
MÖ: Milattan Önce
OALT: Onderwijs Allochtone Levende Talen (Yabancıların YaĢayan Dilleri
Eğitimi)
RVB: Ruhr Veliler Birliği
SDOABD: Saint-Dizier Türk Okul Aile Birliği Kültür Derneği
SICAW: Stichting Islamitisch Centrum Amsterdam West (Batı Amsterdam
Ġslam Merkezi Vakfı)
SICN: Stichting Islamitisch Centrum Nederland (Hollanda Ġslam Merkezi
Vakfı)
STK: Sivil Toplum KuruluĢu
STOV: Stichting Turkse Ouderraad Veghel (Veghel Türk Okul Aile Birliği
Derneği)
TAG: Türkçem, Anadilim, Geleceğim
TOABF: Baden Türk Okul Aile Birlikleri Dernekleri Federasyonu
TON: Stichting Turks Onderwijs Nederland (Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı)
TSCD: Tilburg Süleymaniye Cami Türk Ġslam Kültür Derneği
TTO: Toul Fransız-Türk Kültür Derneği
UETD: Avrupalı Türk Demokratlar Birliği
VIKZ: Verband Dder Islamischen Kulturzentren (Ġslam Kültür Merkezleri
Birliği)
xii
TABLOLAR
Tablo 1. YurtdıĢındaki Türklerin YaĢadıkları Ülkelere Göre Nüfus Dağılımı (2012)
1
BÖLÜM 1
GĠRĠġ
1.1.1 Problemin Tanımı
1960'ların baĢından itibaren Türkiye‟den, “misafir iĢçi” olarak çok sayıda insan baĢta
Almanya, Fransa ve Hollanda olmak üzere çeĢitli Avrupa ülkelerine göç etmiĢtir. Ġlk
baĢlarda göçler, gidilen ülkelerde kalıcı olmaktan çok Türkiye‟ye geri dönmek için
gerçekleĢtirilmiĢ olmakla birlikte süreç çoğunlukla göç edilen ülkeye yerleĢmek
Ģeklinde iĢlemiĢ ve anavatana “geri dönme” düĢüncesi bir “mit” olarak günümüze
kadar güncelliğini koruya gelmiĢtir. Geriye dönüĢün gerçekleĢmemesi bir yana,
yıldan yıla Avrupa ülkelerinde Türklerin varlığı demografik olarak hızla artmıĢtır.
Avrupa‟da yaĢayan Türklerin büyük çoğunluğu göçmenlikten yaĢadıkları geniĢ
toplumun bir parçası haline gelmiĢtir (Castles vd., 1987). Anavatana geri dönme
ihtimalleri büyük ölçüde ortadan kalkmıĢ olan bu Türklerin bulundukları ülkelere
uyum süreçleri ilk baĢlarda hiç de kolay olmamıĢtır. Türkiye‟den getirilen kültürle ev
sahibi ülkenin değerlerinin farklılığı, dil sorunu gibi temel nedenlerden dolayı
yaĢanan uyum problemi iki binli yıllarda aĢılmıĢ görünse de diasporada kimlik
problemli bir alan olarak güncelliğini korumaktadır. Bugün uyum sorunlarını önemli
ölçüde aĢmıĢ ya da bu tür sorunla çok fazla muhatap olmamıĢ ikinci ve üçüncü kuĢak
olarak adlandırılan göçmenlerin zaman içinde bulundukları ülkede kalıcı bir unsur
olarak var olduklarından söz etmek yanlıĢ olmaz.
Diasporadaki Türkler artık yaĢadıkları ülkelerin ekonomik, sosyal ve siyasal
hayatında göz ardı edilemeyecek kadar önemli bir demografik güç haline
gelmiĢlerdir. Nitekim günümüzde Avrupa'da beĢ milyon civarında Türkiye kökenli
insan yaĢamaktadır. Ev sahibi ülkenin toplumsal, kültürel ve siyasal yaĢamına
katılımda önemli geliĢmelerin yanı sıra diğer yandan kimlik çözülmesi, kuĢaklar ve
kültürler arası çatıĢma ve yabancılaĢma Ģeklinde kendini gösteren pek çok problem
2
de kendini göstermiĢtir. Bu çerçevede diasporada Türkler kimliklerini koruma ve
yaĢatma pratiği geliĢtirmiĢlerdir.
Anavatandan getirilen kimliğin aile, cemaat ve çeĢitli sivil yapılanmalarda (içerisi)
kendini baĢat Ģekilde hissettirmesi ile okulda, iĢ hayatında ve sokakta (dıĢarısı) ev
sahibi ülkenin kültürel değerlerinin egemenliği yeni bir kimliğin inĢasını beraberinde
getirmiĢtir. Bu bağlamda diasporada kimliğin kurulması ve idame ettirilmesi çok
katmanlı bir toplumsal, kültürel, siyasal süreçler bütünü olarak ortaya çıkmaktadır.
Avrupa‟daki Türk göçmenlerin kimlik stratejisi kolektif hafıza temelinde üçayak
üzerine kuruludur;
• Anavatana duyulan özlem ve bağlılık (geniĢ anlamıyla Türkiye‟ye, dar
anlamıyla geride bırakılan Ģehre, köye),
• Türk dilinin yeni nesillere aktarımı,
• Dini gelenek ve göreneklerin sürdürülmesi;
Topluluğun kimliksel inĢası bir yandan dil diğer yandansa din üzerine kurulmuĢtur
(Akgönül, 2011: 213-214).
Diasporada kimliğin temel kurucu öğelerinin dil ve din olduğu dikkate alınırsa,
diasporada kimliğin inĢa edilmesi sürecine din ve dil üzerinden bakmak
gerekmektedir. Dil ve dinin diasporada Türkler arasında yaĢatılması ve gelecek
nesillere aktarılması düĢüncesi diasporadaki Türk sivil toplum kuruluĢlarının varlık
sebebini oluĢturan temel değer olagelmiĢtir. Sivil toplum kuruluĢlarının din ve
anadil çerçevesinde gerçekleĢtirdikleri faaliyetlerin kimliğin inĢası ve sürdürülmesi
bağlamında araĢtırılması diasporada kimlik ve sivil toplum kuruluĢları iliĢkisine dair
önemli sonuçlar sunacaktır. Bu çalıĢmada diaspora kimliğinin dil ve anadil çizgisinde
inĢa edilmesi ve korunmasına sivil toplum kuruluĢlarının sunduğu katkı Almanya,
Fransa ve Hollanda örnekleriyle incelenecektir.
3
1.1.2 ÇalıĢmanın Amacı
ÇalıĢmamın amacı, Türklerin yaĢadıkları Avrupa ülkelerinin siyasi ve toplumsal
sistemine dâhil olma sürecinde kimliklerini yeniden inĢa etme biçimlerini STK‟lar
örneği üzerinden inceleyerek sivil toplum kuruluĢlarının Türk diaspora kimliğinin
inĢasına ve sürdürülmesinde sağladıkları katkıyı ve durdukları yeri ortaya koymaktır.
Bu çalıĢmada;
Almanya, Fransa ve Hollanda‟da yaĢayan Türklerin kimliğinin iki kurucu unsuru
olarak dil ve din konusunda geliĢtirdikleri hassasiyetler ve bu çerçevede yürüttükleri
faaliyetler sivil toplum kuruluĢları örneğinde araĢtırılacaktır.
Bu sonuçlara ulaĢabilmek için gerek Türkiye kökenli göçmenlerin yoğun olarak
yaĢadıkları ülkeler olmaları ve gerekse göçmenlerin kamusal hayata katılımları
konusunda oldukça farklı bir yelpaze oluĢturması nedeniyle Almanya, Fransa ve
Hollanda incelenecek ülkeler olarak belirlenmiĢtir.
1.1.3 Varsayımlar
ÇalıĢmanın temel varsayımı, Avrupa‟da Türk diaspora kimliğinin oluĢumunda,
korunması ve sürdürülmesinde Türk sivil toplum kuruluĢlarının oluĢumları ve
faaliyetleri ile belirgin bir katkısının bulunduğudur.
1.1.3.1 Alt varsayımlar
I Dil ve din diasporada kimliğin inĢası, korunması ve sahiplenilmesi anlamında
belirgin bir öneme sahiptir ve bir kimlik stratejisi olarak ortaya çıkmaktadır.
II Diasporada yaĢayan Türklerin kimliklerinin korunması düĢüncesi ile
kendilerine ait toplumsal bir alan oluĢturarak sivil toplum örgütleri kurmaları
arasında anlamlı bir iliĢki vardır.
III Türkler kimliklerinin dil ve din temelli bir anlayıĢ çerçevesinde korunması
için sivil oluĢumlar etrafında örgütlenmiĢlerdir.
4
IV Ev sahibi ülkenin göçmenlere karĢı geliĢtirdiği politika ile Türk diasporasının
kimlik geliĢtirme stratejileri arasında anlamlı bir bağ vardır.
1.1.4 Kapsam Ve Sınırlılıklar
Avrupa‟da yaĢayan Türk diasporasının coğrafi dağılımı oldukça geniĢ bir alanı
kapsamaktadır. ÇalıĢma bu çerçevede Almanya, Fransa ve Hollanda ile sınırlı
olacaktır. Diasporanın toplumsal, kültürel ve siyasal anlamda geniĢ bir çalıĢma
konusu bulunmaktadır. AraĢtırmanın kapsamı diaspora kimliği ile sınırlı olacaktır.
Diaspora kimliğinin inĢasına etki eden faktör ve etkenlerin çeĢitliliği ile ilgili
konunun geniĢliği, diaspora kimliğinin inĢasında diasporanın sivil ve yasal
örgütlenme biçiminin etkisi ile sınırlandırılmıĢtır. Bu çerçevede çalıĢma, Almanya,
Fransa ve Hollanda‟da yaĢayan Türk diasporasının kimlik ve kimliğin kurucu öğeleri
olarak dil ve din konusundaki hassasiyetleri doğrultusunda geliĢtirdikleri stratejiler
ve yürüttükleri çalıĢmaların incelenmesi ile sınırlandırılmıĢtır.
Almanya, Fransa ve Hollanda‟daki Türk diasporasının sivil örgütlenme pratiklerine
iliĢkin genel bir çerçeve etrafında Türk diasporasının kimlik stratejisi olarak, Türk
STK‟larının dilsel çalıĢmaları Almanya, Fransa ve Hollanda özelinde genel olarak
incelenmiĢ ve dini alanda faaliyet gösteren STK‟lar olarak;
Almanya’da ( IGMG) İslam Toplumu Millî Görüş,
Fransa’da (DİTİB) Fransa Diyanet İşleri Türk İslam Birliği,
Hollanda’da (SICN) Hollanda İslam Merkezi Vakfı
karĢılaĢtırmalı olarak incelenmiĢtir.
Örneklemin seçiminde çalıĢmamızda Türk diasporasında kimliğin din ve dil
boyutunun incelenmesinden dolayı, anadil konusunda çalıĢmalar yürüten veli
dernekleri, okul aile birlikleri ve cami dernekleri, din konusunda ise kimliği dini
söylem ve pratikler üzerinden inĢa etme amacıyla örgütlenmiĢ olan sivil toplum
kuruluĢları dikkate alınmıĢtır.
5
Avrupa‟daki Türk diasporasının homojen bir yapıda olduğunu ve kimliğin de bu
çerçevede tek bir kimlik tanımlaması ve stratejisi etrafında geliĢtiğini söylemek
ebetteki mümkün değildir. Fakat Avrupa‟daki Türk diasporasını bu özelliği ile
incelemek bu boyutta bir araĢtırmanın sınırlarını aĢmaktadır. Diğer yandan
araĢtırmanın bütünlüklü ve odaklı bir yapıda gerçekleĢtirilmesi amacıyla Batı
Avrupa‟daki sivil toplum kuruluĢlarının kitlesel büyüklükleri dikkate alınmıĢtır.
1.1.5 ÇalıĢmanın Önemi
Yunanca kökenli dağılma anlamına gelen diaspora kavramı anavatanından trajik bir
Ģekilde ayrılmıĢ, içine kapalı, homojen ve sürekli bir “vatana dönüĢ” ya da “olmayan
vatan” tahayyülü ile yaĢayan etnik ve dinsel grupları tanımlamak için kullanılan bir
kavramdır. Daha çok Yahudilerin dağılımı, daha sonraları ise Ermeniler ve
Filistinliler için de kullanılan bu kavram, “mitsel” bir toprak parçasını ve ortak bir
din ve dile dayanan kimliği ifade etmek için kullanılmıĢtır (Chaliand ve Rageaui,
1995). Fakat son yıllarda sosyoloji, antropoloji ve uluslararası iliĢkiler gibi
disiplinlerin göç ve göçmenlikle ilgili çalıĢmalara yoğunlaĢması ile birlikte kavramın
klasik anlamının ve alanının geniĢlediği ve neredeyse göç deneyimi yaĢamıĢ tüm
toplumlar ve gruplar için diaspora tanımlamasının kullanılmaya baĢlandığı
görülmektedir. Artık günümüzde diaspora kavramı sadece Yahudi, Filistin, Ermeni
diasporasıyla sınırlı değil göçmenler, misafir iĢçiler, sürgün cemaat ve etnik grupları
da içeren bir tanıma dönüĢmüĢtür (Tölölian, 1991: 5). Bugün Anavatanından baĢka
bir ülkeye çeĢitli nedenlerle yerleĢmiĢ her etnik, dini cemaat, topluluk ve grup için
diaspora kavramı kullanılmaktadır.
Göçmenler ekonomik çıkarlara, karĢılıklı kültürel değiĢimlere, sosyal iliĢkilere ve
siyasi bağlılıklara dayanan iliĢki ağlarını oluĢturur ve bu ağlara katılırlar. Göçmenler
aynı anda birden fazla düzlemde yaĢayarak, hayal edilmiĢ (imagined) veya gerçek bir
toplum olan anavatanlarıyla bağlarını sürdürürler. Bu nedenle anavatanla ve
anavatanın değerleri ile kurulan iliĢki yeni bir fenomen değildir. Yeni olan bu
iliĢkinin organizasyonel boyutudur. Göç sonucunda ortaya çıkan yeni aktörler, sosyal
6
politik, etnik ya da kültürel çıkarlarını ve en önemlisi kimliklerini genellikle göç
ettikleri ülkedeki örgütlenmeleri üzerinden sağlarlar (Kastoryano, 2008).
Anavatandan baĢka bir ülkede var olmanın toplumsal, siyasal, psikolojik, kültürel,
dini ve etnik tezahürleri bulunmaktadır. Tüm bu tezahürlerin hem kesiĢtiği alan hem
de temelinin kimlik olduğunu belirtmek abartı olmayacaktır. Anavatandan getirilen
kültürel, etnik, dini değerlerin toplamı ile ev sahibi ülkenin değerler toplamının
sürekli karĢılaĢması sonucu kimlik yeniden inĢa edilmektedir. Dolayısıyla diasporada
kimlik, göçmen bireyi çerçeveleyen değiĢik sosyal sistemler (ev sahibinin toplumsal
ve politik sistemi-anavatandan getirilen değerler sistemi) içinden temsil edilme
yoluyla farklı formlarda sürekli olarak yeniden biçimlenen ve dönüĢen hareket
halinde bir süreçtir.
Stuart Hall, kimliklerin kapalı inĢa edilen bir biçim olduğunu, öznellikleri üreten
belirli söylemlerin ve süreçlerin sosyal özneleri olarak bizi bir yere davet eden
söylemler ve pratikler arasındaki bir buluĢma noktası olduğunu ifade eder. Bu
çerçevede kimlikler, söylemsel pratiklerin bizim için inĢa ettiği özne
konumlanıĢlarına geçici bağlanma noktalarıdır, öznenin söylem akıĢı içinde
zincirleme olarak bağlanmasının sonuçlarıdır (Hall, 2000: 5-6). Stuart Hall‟un
argümanlarından hareketle, diaspora kimliğini, eĢzamanlı iĢleyen, iki eksenle
“çerçevelenmiĢ” olarak düĢünebiliriz: Anavatan-ev sahibi ülke ekseni, benzerlik ve
süreklilik ekseni, farklılık ve kopma ekseni. Diaspora kimliği bu iki eksenin
arasındaki diyaloga bağlı iliĢki anlamında düĢünülebilir. Birincisi; diasporik
topluluğun anavatana dayalı bir temeli, anavatanla olan sürekliliğini verir. Ġkincisi;
paylaĢtıkları Ģeyin tamamıyla büyük bir süreksizlik deneyimi olduğunu anımsatır.
Diğer yandan ev sahibi ülkenin kendilerine karĢı toplumsal ve politik tutumunun
sonucu diaspora kimliği benzerlik ve farklılığın, burası ve orasının, süreklilik ve
kopuĢun yani sürekli bir „çift değerliğinin” ortaya çıkıĢını temsil eder.
Diasporadaki Türklerin hatırı sayılır oranının kimliklerini koruyabilmek ya da
yeniden inĢa edebilmek ve bulundukları ülkelere uyum sağlayabilmek, “kendi
kalabilmek”, “değerlerine sahip çıkabilmek” toplumsal, kültürel ve siyasal alanda
7
etkin olabilmek, çıkarlarını koruyabilmek vb. düĢüncelerle ve farklı motivasyonlarla
çeĢitli sivil toplum kuruluĢları etrafında örgütlendikleri görülmektedir. Tamda bu
noktada çeĢitli amaçlar nedeniyle diaspora Türkleri tarafından kurulan sivil toplum
kuruluĢları toplumun farklılaĢmıĢ ihtiyaçlarını karĢılamaya yönelik kurumsal bir yapı
olarak örgütlenmektedir. Öyle ki, çeĢitli alan ve seviyelerde örgütlenen sivil
organizasyonlar siyasal, sosyal, kültürel, dini ve eğitsel alanlarda geniĢ bir yelpazede
faaliyetler gerçekleĢtirmektedir. Dolayısıyla, Türk diasporasının diasporada var olma
biçimlerinin çeĢitli tezahürlerine yönelik (kimlik, entegrasyon, cemaatleĢme vb.)
anlam dünyalarını inĢa ettikleri bir alan ve üretim mekânı olarak bu sivil
örgütlenmeler etrafından geliĢen Türk diasporasına “diaspora kimliğinin inĢası”
çerçevesinde yakından bakmak önem taĢıyacaktır.
1.1.6 AraĢtırmanın Yöntemi
AraĢtırma bir tür interdisipliner araĢtırmadır; araĢtırmanın ana çerçevesini oluĢturan
“göç”, “göçmenlik” “diaspora”, “kimlik”, “sivil toplum”, “sivil toplum kuruluĢu”
sosyoloji, siyaset bilimi, uluslararası iliĢkiler disiplinlerinin ortak kavramlarıdır.
AraĢtırmanın yöntemi;
• Ġlgili metinlerden bilgi toplama
Kaynakça bölümünde belirtilen kaynaklardan teorik ve genel çerçeve için bilgi
toplama,
Ġlgili STK‟ların web sitesi, faaliyet raporları ve haklarında yazılan haber ve
makalelerden bilgi toplama
• Verileri sınıflandırma
• Kavramsal ve mantıksal çözümlemeler yapma,
• KarĢılaĢtırma, anlama, açıklama, yorumlama ve belli baĢlı kuramlar açısından
değerlendirme
• Son olarak betimleme, çözümleme ve yorumlamanın yapılmasıdır.
8
Dolayısıyla kalitatif bir yöntem izlenecektir. Bu alanda saha araĢtırması yapılmamıĢ,
mevcut araĢtırmalar değerlendirmede kullanılmıĢtır.
Türklerin yaĢadıkları Batı Avrupa ülkelerinin siyasi ve toplumsal sistemine dâhil
olma sürecinde kimliklerini yeniden inĢa etme biçimlerinin Almanya, Fransa ve
Hollanda‟da kurulmuĢ Türk sivil toplum kuruluĢları örnekleri üzerinden incelendiği
araĢtırma altı bölümden oluĢmaktadır. Bu bölümünde araĢtırma probleminin tanımı,
problem cümlesi, varsayımlar, çalıĢmanın önemi ve yöntemi konularına yer
verilmiĢtir. Batı Avrupa‟ya Türklerin gerçekleĢtirmiĢ oldukları göç sürecinin
kavramsal çerçevesini oluĢturmak için göç tanımlaması ve göç kuramlarına
değinilmiĢtir. Batı Avrupa‟ya 1960‟lı yıllarda kitlesel anlamda baĢlayan Türk iĢgücü
göçünün tarihsel serüveni ve Batı Avrupa‟da Türklerin günümüzdeki mevcut durumu
tanımlanmıĢtır. Avrupa ülkelerinin göçmen politikalarının genel değerlendirmesi
yapılmıĢtır.
Ġkinci bölümde, çalıĢmanın iki kavramından biri olan kimliğin kuruluĢuna dair
kavramsal bir tanımlama sunulmuĢtur. Kimliğin kurucu öğeleri olarak dil, din ve
“biz” ve “öteki” kavramlarının kuramsal çerçevesi oluĢturulmuĢtur.
Üçüncü bölümde, diaspora kavramı “aidiyet”, “bellek”, “anavatan” ve “alan” gibi
kavramla iliĢkili gerçeklik ve metaforlar çerçevesinde incelenerek, Batı Avrupa‟da
Türk diaspora kimliğinin imkânına dair arka plan oluĢturulmuĢtur.
Dördüncü bölümde Almanya, Fransa ve Hollanda örneklerinde sivil toplum
kuruluĢlarının anadil konusunda gerçekleĢtirdikleri çalıĢmalar ile diaspora kimliği
arasındaki iliĢkiye ıĢık tutulmaya çalıĢılmıĢtır. Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın
ulusal ve yerel yönetimlerinin anadile ikinci bölümde tanımlanan göçmen politikaları
çerçevesinde yaklaĢımları, bu yaklaĢıma sivil toplum kuruluĢlarının
gerçekleĢtirdikleri faaliyetler üzerinden cevap verme biçimleri ve bu faaliyetlerin
kimlik oluĢumuna katkısı incelenmiĢtir.
BeĢinci bölümde üç çatı Sivil Toplum KuruluĢunun dini faaliyetler aracılığıyla
diasporada kimliği inĢa etme süreci Almanya örneğinde Ġslam Toplumu Milli GörüĢ,
9
Fransa örneğinde Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliği ve Hollanda örneğinde ise
Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı çerçevesinde incelenmiĢtir.
Sonuç bölümünde araĢtırmada ulaĢılan bulgulardan önemli görülenlerin
karĢılaĢtırmalı bir analizi yapılarak öneriler sunulmuĢtur.
10
1.2 GÖÇ
1.2.1 Göç ve Göçmen Tanımı
Çok katmanlı, neden ve sonuçlara sahip bir fenomen olarak göç insanlık tarihi ile
birlikte baĢlar (Castles ve Miller 1998: 4), toplum ve devletleri ekonomik, siyasal,
toplumsal ve coğrafi sonuçları ile çeĢitli düzeylerde etkiler (Gozzini, 2006: 321-341).
Göç, insanlığın ortak kaderi olarak değerlendirilebilir. Göç, tüm toplumların
tarihinde gözlemlenen bir olgu olarak toplumsal hayatın en önemli öğelerinden birisi
olarak kabul edilir. Bu yönüyle çeĢidi, yapısı ve miktarı değiĢmekle birlikte tarihin
hemen hemen her döneminde karĢılaĢılan evrensel bir fenomen olarak
değerlendirilmelidir (Jeroen, Penninx ve Van Amersfoort 1997: 9). Göç edilen yere,
göçün baĢlangıç noktası ve göçün yönüne, nedeni ve sonucuna ya da göç etme
süresine göre tanımlar çeĢitlense de tüm tanımlarda benzer ya da aynı tespitler farklı
Ģekilde sunulmuĢtur. Göçe iliĢkin tanımlar, literatürün geniĢliği ile orantılı olarak
çeĢitlilik göstermektedir. Bunun nedeni göçün pek çok disiplinin alt konulardan biri
ve disiplinler arası bir alan olmasından kaynaklanmaktadır (Joly, 2000). Bu yüzden
de göçün tanımı ekonominin, sosyolojinin, siyaset biliminin, coğrafyanın,
antropolojinin ve tarih gibi disiplinlerin yaklaĢımları ile farklılaĢarak çeĢitlilik
göstermektedir. Ekonomi bilimi, göçün ekonomik nedenlerini inceler, göçün
ekonomik açıdan avantaj ve dezavantajlarını ortaya koymaya çalıĢır ve pazar
ekonomisine etkilerini ve sonuçlarını araĢtırır. Coğrafya, insanların göç hareketini
nüfus ve yerleĢim alanı açısından konu edinir. Tarih, göçün zaman içindeki çeĢitliliği
ve değiĢen yapısını açıklar. Siyaset bilimi, göçün siyasal geliĢim ve sonuçları
açısından ortaya çıkan ve çıkması muhtemel durumlarını konu edinir. Dolayısıyla
göç beĢeri bilimlerin tümünde bir tür araĢtırma nesnesi olarak karĢımıza çıkar.
Farklı disiplinler tarafından çeĢitli Ģekillerde tanımlanmıĢ olması sebebiyle göçü tarif
etmek zor bir görev olmasına rağmen kapsayıcı ve disiplinler arası kullanıĢlı bir
tanıma ulaĢmak göçü ve göçe iliĢkin sonuçları araĢtırmak için faydalı olacaktır. Bu
11
açıdan göç üzerine farklı disiplinler tarafından yapılmıĢ tanımlardan konumuz
açısından önemli olanları ele alarak yaklaĢık yarım asır önce baĢlayan Batı
Avrupa‟ya Türk göçünü anlamlandırmaya çalıĢacağız.
Uluslararası Göç Örgütü, göçü en genel ve temel anlamıyla uluslararası bir sınırı
geçme veya bir devletin coğrafyası içinde yer değiĢtirme; süresi, yapısı ve nedeni ne
olursa olsun insanların yer değiĢtirdiği nüfus hareketleri ( IOM, 2004) olarak
tanımlamaktadır.
Ġçduyguya göre (1997) kiĢinin mekânlar arası yer değiĢtirmesi olarak ifade edilen
göç olgusu, insanların belirli bir zaman boyutu içinde bir yerden, bir yerleĢim
alanından baĢka bir yerleĢim alanına geçiĢidir. Ancak göç durağan bir olgudan daha
çok, nedenleri ve sonuçları ile birlikte algılanan ve bu bağlamda bir süreci anlatan bir
kavramdır (Ġçduygu,1997: 38-39).
Tilly ve Moch‟a göre, göç göreceli olarak uzun ya da kısa mesafeli coğrafi harekettir
(aktaran Kok, 2010: 216). Göç kiĢilerin hayatlarının gelecekteki kısmının tamamını
veya bir parçasını geçirmek üzere, tamamen yahut geçici bir süre için bir iskân
ünitesinden (ülke, bölge, Ģehir, köy, gibi) diğerine yerleĢmek kaydıyla yaptıkları
coğrafi yer değiĢtirme olayıdır (Akdoğan, 1998: 21).
Göç, insanların, grupların demografik, coğrafi, ekonomik ve sosyo-politik nedenlerle
zaman ve mekânda yer değiĢtirmesi ile eyleme dönüĢen ve eylemin bitiminden sonra
da etkileri devam eden bir süreçler bütünüdür (Çakır, 2011: 210).
Yapılan tanımlardan yola çıkarak bir tanım yapmak gerekirse göç, oldukça çeĢitli
sebeplerle (neden), ikamet edilen bir yerden (yaşanan yer) baĢka bir yere (yeni
yaşam alanı) doğru yapılan ve kısa, orta veya uzun vadeli (zaman) geriye dönüĢ veya
sürekli yerleĢim amacı taĢıyan toplumsal, bireysel ve kültürel (boyut) bir yer
değiĢtirme hareketidir.
Bulunulan yeri genellikle ekonomik, toplumsal politik ve kültürel sebeplerle
isteyerek ya da istemeden terk eden ve göç etmek üzere yöneldiği ülkede terk ettiği
12
yerde bulunmayan Ģeylere kavuĢacağını düĢünerek hareketini belirleyen birey ya da
gruplara göçmen denilmektedir. Uluslararası bir göçmen tanımı olarak göç
hareketlerinin öznesi durumunda olan, bir ülkeden diğerine yerleĢmek amacıyla
uygun bir zaman dilimi içinde hareket eden kiĢiler ya da topluluklar göçmen olarak
adlandırılır (Faist,2003).
BirleĢmiĢ Milletler istatistikî amaçlar ve yapılan tanımlamalarda birliği sağlamak
adına, kendi vatandaĢı olduğu ülkeden baĢka bir ülkede en az 12 ay kalan kiĢileri
göçmen kategorisinde değerlendirmektedir (Toksöz, 2006).
Göçmen tanımları göçün toplumsal içeriklerine göre değiĢebilmektedir. Göçün oluĢ
biçimi göçmenin yetenekleri ve vasıfları, kalıĢ süresi, göçmenin anavatanı ile iliĢkiler
bütününe göre göçmen tanımları çeĢitlenmektedir.
En önemli göçmen tanımlarından biri emek göçmenleri ya da aynı zamanda “konuk-
iĢçi” ya da deniz aĢırı sözleĢmeli iĢçiler olarak da adlandırılan göçmen tanımıdır.
Konuk iĢçiler emeklerini anavatanlarından baĢka bir ülkede satmak amacıyla sınırlı
bir süre için göç eden ve kazancını kendi ülkesine gönderenleri kapsamaktadır. Diğer
bir tanım ise yüksek niteliklere ve becerilere sahip “high skilled” göçmenlerdir.
Yöneticiler, profesyoneller, uzmanlar bu tanımlamada yer almaktadırlar. Ülkelerin
büyük çoğunluğu bu göçmen türünü artık istemekte ve desteklemektedir (Castles,
2000: 270).
Göçün gerçekleĢme biçimi ölçüt alınarak geliĢtirilen tanımlarla göç bir baĢka açıdan
açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. Bunun akademik literatürde en sık gönderme yapılan
örneği Petersen‟in (1996) geliĢtirdiği göç çeĢitleri tanımlamasıdır.
Petersen (1996), göçün dört değiĢik Ģekli olduğunu söyler (aktaran; Yalçın, 2004:
14). Bunlar:
İlkel Göç: Ġnsanlığın doğal afetler karĢısında çaresizliğinden kaynaklanan ilkel
göçler, ekolojik itici faktörler nedeniyle oluĢmaktadır. Bu tip göçlerde dikkati çeken
bir nokta, endüstrileĢme öncesi toplumlarda görülmesi ve göç etmek zorunda kalan
13
topluluğun, öncelikle eski yaĢadığı çevreye benzer bir yerleĢme yeri aramasıdır.
Sözgelimi, tarım ve hayvancılıkla geçinen bir topluluk, yaĢadığı çevreden ayrılmak
zorunda kaldığında tarıma ve hayvancılığa uygun bir yer buluncaya kadar göç
yolculuğuna devam edecektir.
Zorlama ile Yapılan Göçler: Ġtici faktörün sosyal yapı olduğu bu göç tipi, iki gruba
ayrılabilir: Birinci grupta göçe tabi topluluk göç etme konusunda az çok kontrolü
elinde tutabilir ve göçerlerin yaĢam tarzları gittikleri yerde fazla değiĢmez. Ġkinci
grupta ise kontrol, tamamen topluluğun elinden alınmıĢtır. Buna örnek Nazi
Almanya‟sından verilebilir.
Serbest Göç: Göçerler göç etme kararlarını kendileri verirler. Belirleyici faktör,
bireylerin kendi içyapılarından ortaya çıkmakta ve göç kararı vermeleri ile
sonuçlanmaktadır. Bireysel tercihler söz konusu olduğunda, bazı bireylerin macera
arama, değiĢik bir yerde ve kültürde yaĢama isteği, yaĢadığı yerlerden çeĢitli
nedenlerle duyulan bıkkınlık gibi sebeplerle yer değiĢtirme kararı verdikleri ve bunu
uyguladıkları görülmektedir.
Bu bağlamda Batı Avrupa‟ya Türk göçü serbest göç olarak adlandırılabilir.
Tanımında iĢaret ettiği gibi Türkler Avrupa‟ya göç ederken herhangi bir zorlama
nedeniyle değil göç etme kararını bireysel olarak kendileri vermiĢlerdir. Göç kararını
etkileyen faktörler çeĢitli olmakla birlikte temelde ekonomik dinamiklerin ürünüdür.
Görece Avrupa‟da olmanın daha iyi bir hayat, finansal açıdan daha iyi bir duruma
kavuĢma anlamlarına geldiği ve bu anlamların göçe karar vermede etkili olduğu
görülür.
Kitlesel Göçler: Serbest göçlerin sonucu olan göçlerdir. Serbest göçle birlikte az
sayıda öncü birey baĢka bir yere göçer ve bıraktığı ülkesiyle bir çeĢit bağ kurması
sonucunda o ülkeden göç edenlerin sayısı hızla artar ve kısa sürede çekici etkenler
nedeniyle göç kitlesel bir görünüme bürünür (Yalçın, 2004: 14–16).
Batı Avrupa‟ya gerçekleĢen göç bu anlamda kitlesel bir göç örneği olarak
değerlendirilmelidir. Ġlk göç dalgasının baĢladığı Almanya‟ya 1961 yılında yalnızca
14
iki ay içinde 7 bin kiĢi göç etmiĢtir. 1998 yılına kadar Almanya‟da sürekli artan Türk
sayısı bu tarihte 2 milyon 110 bin‟e kadar yükselmiĢtir (Adıgüzel, 2011).
Boyutları ve sonuçları ne olursa olsun her göçün kendine ait dinamikleri ve
özellikleri vardır. Batı Avrupa‟nın önemli bölümüne uzunca bir süreci kapsayacak
Ģekilde gerçekleĢmiĢ Türk iĢgücü göçünün de kendine ait özellikleri ve dinamiklerini
anlamak konumuz açısından oldukça önemlidir. Avrupa ülkelerine kısa sürede
önemli sayıda göçmenin gidiĢinin nedenleri ve hem Türkiye hem de göç edilen ülke
açısından sonuçları vardır. Bu çerçevede Türk iĢ gücü göçünü bütünlüklü bir
çerçevede anlamlandırmak için sosyal bilimlerdeki göç teorilerini ele almak anlamlı
olacaktır.
1.2.2 Göç Teorileri
Göç teorileri, kiĢilerin veya grupların davranıĢ biçimleri, ekonomik, sosyal ve siyasi
etkenler gibi değiĢkenlere dayanmaktadır. Tıpkı göçün tanımlanmasındaki çeĢitliliğe
benzer Ģekilde göç teorileri de göçle ilgilenen araĢtırmacının akademik alanı ile ilgili
olarak teori geliĢtirmelerinden kaynaklanan çeĢitliliği ve teorinin dönemine iliĢkin
göç hareketlerinin karakteristik özelliklerini yansıtır. Bu yüzden göç olgusunun
açıklanmasında bazı teoriler bireyin, bazı teoriler ise yapının belirleyiciliğine vurgu
yapmasının yanı sıra tarihsel, çevresel ve toplumsal belirlenimleri de içinde barındırır
(Stalker, 2000: 131–135). Bu durum araĢtırmacı ve teorisyenleri göçe iliĢkin genel ve
kapsayıcı (sosyal-ekonomik ve politik) bir teorinin geliĢtirilemeyeceği düĢüncesine
itmiĢtir (Salt, 1987).
1.2.2.1 Göç Kanunları
Göç teorileriyle ilgili ilk yazılanlar on dokuzuncu yüzyıla kadar gitmektedir. Göç
hakkında, çok sayıda yazılmıĢ eserin varlığına rağmen bilinen ilk bilimsel çalıĢma,
Ravenstein tarafından 1885 yılında yayınlanmıĢ olan "Göç Kanunları" (The Laws of
Migration) adlı makaledir. Ravenstein çalıĢmasını, 1871 ve 1881 yılı Ġngiliz nüfus
15
sayımı istatistiklerinin verileri üzerine kurmuĢ ve bu verilerden hareketle yedi göç
kanunu belirlemiĢtir (Yalçın, 2004: 22).
Ravenstein “kanun” kavramını kullanmakla, demografik hareketlerin ĢaĢmaz
kesinliğine iĢaret etmektedir (Abadan-Unat, 2002: 4-5). Bu çerçevede Ravenstein‟ın
çabası, göç olgusunun genel geçer kanunlarını bulmak içindir. Ravenstein, 1885 ve
1889 yıllarında yayımladığı Göç Kanunları (The Laws of Migration) baĢlıklı iki
makalesinde belirlediği yedi göç kanunu tartıĢmaya açmıĢtır.
Bu göç kanunları;
1. Göçmenlerin büyük çoğunluğu sadece kısa mesafeli bir yere göç ederler. Bu kısa
mesafeli göç, gidilen yerde göç dalgaları yaratan bir etkiye sahiptir. Ortaya çıkan bu
göç dalgaları daha fazla göçmeni içine alabilecek olan büyük sanayi ve ticaret
merkezlerine doğru yönelme eğilimindedir.
2. SanayileĢme ve ticaretin geliĢmesiyle birlikte, kentsel bağlamda meydana gelen
hızlı ekonomik büyüme, kenti çevreleyen yakın yerlerdeki kiĢileri hızla kente
çekmektedir. Kentin çevresel alanındaki kırsal bölgede meydana gelen seyrelme,
uzak bölgelerden gelen göçmenlerce doldurulmaktadır.
3. Ravenstein‟a göre göç, kendi baĢına amaç olamaz, bireyler sadece göç etmek
istedikleri için yer değiĢtirmezler. Göçmenler için amaç, kentte geliĢen ekonomik ve
ticari faaliyetin getirisinden pay almaktır.
4. Her göç dalgası, tetikleyici etki göstererek, bir diğer göç dalgası yaratmaktadır.
5. Uzun mesafeli göçlerde, göç eden kiĢiler büyük ticaret, endüstri merkezlerine
yönelmekte ve basamaksız Ģekilde, doğrudan bu kentlere yerleĢmeyi tercih
etmektedirler. Ravenstein, burada göçün yönünü bir kez daha tekrarlamaktadır.
Göçmenlerin uzun mesafeye göç etmesi durumunda daha çok ticaret ve endüstri
merkezlerini tercih ettiğini, kısa mesafeli göçlerin, basamaklı bir Ģekilde
gerçekleĢeceğinden doğrudan doğruya endüstri ve ticaret merkezlerine olmadığını
belirtmiĢtir.
16
6. Kent yerlileri, kırsal kesim yerlilerine oranla daha az göç etme eğilimindedir.
7. Kadınlar, erkeklere oranla daha fazla göç etme eğilimindedirler. (Yalçın, 2004: 22-
28).
Ravenstein‟ın kanunları Türk iĢgücü göçü bağlamında değerlendirildiği zaman
çeliĢkili sonuçlar ortaya koysa da (özellikle son iki maddesi; kırsal alandan
Avrupa‟ya göç, kentlilere göre karĢılaĢtırılamayacak oranda fazla gerçekleĢmiĢ ve
erkekler kadınlara göre yine karĢılaĢtırılamayacak oranda daha fazla göç etmiĢlerdir)
genel anlamda sanayinin göçü çekmesi, göçün tetikleyiciliği, uzun mesafeli göçün
endüstri merkezine doğru olması gibi özellikleri ilk göç teorisinin amatörlüğü
dikkate alınmak kaydıyla kayda değer görülebilir.
1.2.2.2 Ġtme Çekme Teorisi
1966 yılında Everest Lee tarafından geliĢtirilen “itme-çekme” teorisi daha sonraki
yıllarda göçün değiĢen ve geliĢen yapısına paralellik gösterecek Ģekilde değiĢtirilerek
geliĢtirilmiĢtir. Aslında Lee kendi teorisini herhangi bir Ģekilde tanımlamıĢ olmasa da
onun çalıĢması “itme-çekme teorisi” olarak isimlendirilir (Passaris, 1989).
Ravenstein‟in çalıĢmalarından hareketle Lee, Bir Göç Teorisi (A Theory of
Migration) baĢlıklı çalıĢmasında göçe iliĢkin teorik bir çerçeve oluĢturmaya çalıĢır.
Lee‟ye göre Ravenstein‟in teorisi göçün üzerinde odaklanmakta, ancak göçmeni göz
ardı etmektedir. Yapılan göç çalıĢmalarının çoğu göçmenlerin demografik yapısına
ait genel bir eğilim ortaya koymaktan öteye gitmemektedir
Lee yazdığı teoride, göçmenden daha çok göce odaklanmıĢ, fakat göçmenin göz ardı
edilmemesi gerekliliğini de teorisinde belirtmiĢtir. Bu çerçevede Lee, ilk olarak
göçlerin karakteristik temel ortak özelliklerini ortaya koymaya çalıĢmıĢ ve bunun
için de göçe ait itici ve çekici faktörleri saptamıĢ, analizine temel oluĢturacak dört
temel faktör belirlemiĢtir.
Bunlar;
17
1. YaĢanan yerle ilgili faktörler,
2. Gidilmesi düĢünülen yerle ilgili faktörler,
3. Engeller,
4. Bireysel faktörler (Yalçın, 2004: 30).
Ġtme çekme teorisi yukarıdaki dört farklı bileĢenden oluĢmaktadır. Lee, aslında
yaĢanılan yerin göçe “iten” etmenleri ile hareketin yönünü belirleyen yerin “çeken”
faktörlerinin belirleyiciliğini vurgularken her göçün “çıkıĢ” ve “varıĢ” yeri ve bu iki
yer arasındaki tüm etkenlerin tümünün birlikte düĢünülmesinin gerekliliğini ortaya
koymaktadır.
Lee‟ye göre terk edilen yer, göç edilmek istenen yer ve göçün mesafesinde yer alan
olumlu, olumsuz ve doğal faktörler, göçmenin kararını etkilemektedir (Parnwell,
1993: 76). Kırsal alanda yaĢanan zor yaĢam koĢulları, iĢsizlik, toprak sıkıntısı,
yoksulluk gibi etmenler nedeniyle itme faktörü çekme faktöründen daha önemli
olabilir. Çünkü burada bulunulan yerin zorlukları gidilecek yerin cazibesinden daha
önce gelmekte ve belirleyici olmaktadır. Bu itici faktörler göçmenliği üreten temel
faktörlerdir. Lee‟nin çalıĢmasında çekme faktörü ise göç eden bireylerin yaĢadıkları
yerde bulunmayan iĢ ve gelir getirici imkânlar olarak tanımlanır (Acharya ve
Cervantes, 2009).
Bu demektir ki, kentlerin iĢ ve gelir getirici imkânları ya da ilerlemiĢ iĢ sektörleri
“çekici faktörler” olarak insanları kentlere yerleĢmeleri için çeker ve göçmenin göç
kararını etkiler (Lee, 1969).
Bu çerçevede, itme ve çekme teorisine göre, hem göç edilen yerde hem de göçün
hedefindeki yerde, itici ve çekici faktörler vardır. Dolayısıyla itici faktörler ile çekici
faktörlerin toplamı bir tür bütünlük oluĢturmakta ve göçü tetiklemektedir.
Batı Avrupa‟ya ilk göç eden dalgaların özellikle kırsal kesimden olduğu ve 1960‟lı
yılların Türkiye‟sindeki ekonomik sıkıntıları ve bu sıkıntıların kırsal kesimdeki hane
18
halkına yansımaları göz önünde bulundurulduğunda Avrupa‟ya Türk iĢgücü göçünü
açıklamakta, itme-çekme faktörünün iĢlevsel olduğu görülmektedir. 1960
Türkiye‟sindeki kırsal yaĢamın ekonomik yetersizliğinin, yani itme faktörünün, Batı
Avrupa‟nın davetkâr ekonomik refahı yani çekme faktörüyle oluĢturduğu bileĢke
Türk göçünün baĢlangıç noktasıdır.
1.2.2.3 Göç Sistemleri Teorisi
Batı Avrupa‟ya iĢgücü göçü genel olarak bakıldığında sistemli bir Ģekilde
gerçekleĢmiĢtir. Çünkü göç, bireylerin kendilerinin planlayarak baĢladıkları bir
hareket olmaktan öte, Türkiye Cumhuriyeti ile göç edilen Avrupa ülkeleri arasında
imzalanan anlaĢmalarla baĢlamıĢtır. Göç edilen ülkeler bu anlaĢmalar çerçevesinde
kademeli ve planlı bir Ģekilde göçmen alımını gerçekleĢtirmiĢlerdir. Dolayısıyla bu
bağlamda makro (devletlerarası anlaĢma) yapılar ile mikro (bireysel göç tercihi ve bu
tercihi etkileyen kültürel ve toplumsal bağlar) arasındaki iliĢkiyi inceleyen Göç
sistemleri teorisi açıklayıcı olacaktır.
Göç sistemleri yaklaĢımı, birbirlerine bağlı yerler arasındaki göç akımlarını
incelemektedir. Bu bağlantılar aslında bir devletin diğer devletle olan iliĢkilerini
kategorileĢtirmekte, karĢılaĢtırmakta, aile ve sosyal ağlarla kültür bağlarını
kurmaktadır (Castles ve Miler, 1998).
Ülkeler arası iliĢkiler devletlerarasında olabileceği gibi kültürel bağlar, aile bağları ve
sosyal ağlar üzerinden olabilmektedir. Göç hareketlerini anlamak için hem makro
hem de mikro yapılara bakmak gerekmektedir. Makro yapılar geniĢ çaplı yapısal
faktörleri içermekte, mikro yapılar ise göçmenlerin inançları ve kendi içindeki
hareketlerini kapsamaktadır. Uluslararası göç özellikle geçmiĢte sömürgeci olan
devletlerle onların eski sömürgeleri arasında cereyan etmektedir. Kısaca göç
hareketlerini anlamak için hem mikro hem makro yapılara bakmak gerekmektedir
(Toköz,2006: 20).
19
Makro yapılar, geniĢ çaplı yapısal faktörleri içermekte, mikro yapılar ise
göçmenlerin inançları ve kendi içindeki hareketleri kapsamaktadır. Makro yapılar
dünya piyasasında devletler tarafından oluĢturulan ve göçmen kontrolü ile ilgili olan
yasal, politik, ekonomik düzenlemeleri ve iliĢkileri/yapıları içermektedir. Aslında
resmi olan bu bağların yanı sıra bir de biçimsel olmayan bağlar bulunmaktadır.
Dolayısıyla göç sistemleri teorisi, göçmenler ve göçmen olmayanların birlikte
yaĢadıkları karmaĢık ortamdaki sosyal rolleri bütünlüklü olarak ele alınmasını içerir
(Castells and Miller, 1998: 25).
Faist, göç sistemleri kuramının temelinde üç ana unsurun bulunduğu söyler, bunlar;
1-Göç sistemleri kuramı göç sistemlerindeki süreçler üzerine yoğunlaĢmaktadır.
Hareket bir defalık olay değildir ve aktif bir süreçtir.
2-Bu kuram insanlardan ziyade ülkeler arasındaki bağlantıların varlığı üzerinde
mesela ticaret ve güvenlik anlaĢmaları kolonyal bağlarla mal, hizmet, bilgi ve fikir
akıĢlarına vurguda bulunmuĢtur.
3-Sistem kurucuları toplumsal ağ kuramını güçlü bir biçimde vurgulamıĢlardır (Faist,
2003: 83).
1.2.2.4 ĠliĢkiler Ağı (Network) Teorisi
ĠliĢkiler ağı teorisinin temelini, göçmenlerin göç ettikleri ülkede kurdukları, aynı
zamanda göç alan ülke ile göç veren ülke arasında da kurdukları sosyal ağların
varlığı ve bu ağların, süre giden karĢılıklı göçler üzerine olan etkisi oluĢturmaktadır.
Bu ağlar hemen her tür sosyal temele ve değiĢkene bağlı olarak kurulmuĢ, güçlü ve
zayıf ağlar olabilir. Abadan-Unat bu ağları daha genel bir bakıĢla Ģöyle
tanımlamaktadır: “Göçmen iliĢkiler ağı, geldikleri ülke ile yeni yerleĢtikleri ülkelerde
eski göçmenler, yeni göçmenler ve göçmen olmayan kiĢiler arasında ortak köken,
soydaĢlık ve dostluk bağlarından oluĢan kiĢiler arası bağlantılardır” (Abadan-Unat,
2002: 18). Bu ağlar göç edilen ülkede göçmenlerin gelecekteki ekonomik ve sosyal
istikrarının bir tür garantisini temsil ederler (Hugo, 1981).
20
Türk göçmenlerin hem göç sürecinde göç etmek için kiĢiler arası ağların yardımına
baĢvurduğu (önce gidenler geride kalanları Avrupa‟ya getirmeye çalıĢmıĢlardır) hem
de Avrupa‟da Türklerin kendi aralarında çeĢitli sıkıntılarla baĢ etmek için bu ağları
oluĢturdukları görülmektedir. Konumuz açısından sivil toplum kuruluĢlarının aslında
bu ağların en fazla kurulduğu yapılar olduğunu söylemek yanlıĢ olmayacaktır.
Bocker (1994) ülkeye gelecek potansiyel göçmenler için o ülkeye önceden gelmiĢ
göçmenlerin bir tür “köprübaşı” fonksiyonu yerine getirdiğini belirtir. Bu
tanımlamaya göre göç mekanizması göç süreci üzerinden kendisini besleyen ve göçü
devamlı ileriye taĢıyan bir mekanizmadır (Taylor, 1992). Bu yüzden göç süreklilik
arz eden bir toplumsal süreç ve insanoğlunun yaĢamının bir parçasıdır. (Lomnitz,
1977).
Teoriye genel çerçeveden bakıldığında, göçmen ağlarının ekonomik, sosyal,
psikolojik, kültürel bağlamda olumlu ve olumsuz olmak üzere pek çok etkisi olduğu
açıktır. Ortaya konmaya çalıĢılan perspektif çerçevesinde, göçmen ağlarının altı
önemli iĢlevi vardır. Bunlar;
“1. Göçmenleri, Göçün verdiği rahatsızlıktan ve masraflardan önemli ölçüde
rahatlatırlar.
2. Göçmeleri, göçmenleri içine girdikleri toplumdan yalıtırlar ve onların kendi
yurtlarıyla iliĢkilerinin devamını sağlarlar.
3. Göçün baĢlangıcını ve hedef yerini etkileyerek önemli ölçüde kimlerin göçeceğini
belirlerler.
4. Göçmenlerin gittikleri yerlerde uyumları için kolaylık sağlarlar.
5. Kendi anayurtlarındaki potansiyel göçmenler ve ağa yeni katılanlar için yabancı
toplumdaki fırsatlar ve resmi yapılanmalar hakkında haber kanalları gibi hizmet
verirler.
21
6. Göçün hızını ve buyrukluğunu önemli oranda belirlerler” (Gurak ve Casus;
aktaran Yalçın, 2004: 51–52).
Network teorisinin diğer teorilerden temel farkı göçü anlamaya çalıĢırken bütünlüklü
bir perspektiften göçün en önemli unsuru olan göçmeni temelde anlamaya ve
açıklamaya çalıĢmasıdır. Bir bakıma göç tüm çevresel ve yapısal faktörlerle birlikte
göçmenin gerçekleĢtirdiği bir hareket olarak ele alınmakta ve göç, göçmen ve
göçmene iliĢkin bir durum olarak açıklanmaya çalıĢılmaktadır. Buradan hareketle
göçün tüm unsurlarına içkin olmasa da diğer teorilerle karĢılaĢtırıldığında iliĢkiler ağı
teorisinin göçmenlik hallerini ve göçmenin toplumsal, kültürel ve ekonomik davranıĢ
tezahürlerini açıklamakta daha kullanıĢlı olduğu söylenebilir.
Massey‟e göre göçmen ağları göçmenleri önce gelen (eski) göçmenler ve göçmen
olmayan toplumla akrabalık, arkadaĢlık ve paylaĢılan orijinler üzerinden birbirine
bağlayan bireylerarası bağlar olarak tanımlanabilir (Massey vd., 1993: 448).
Göçmen ağları bir tür toplumsal sermaye olarak yorumlanabilir. Sosyal sermaye
kavramı Pierre Bourdieu tarafından geliĢtirilmiĢ bir kavram olarak 1980'lerden bu
yana sosyal bilimlerde oldukça popülerlik kazanmıĢtır. Bourdieu sosyal sermayeyi
kiĢilerin tanıĢıklıklarına dayalı gerçek ve potansiyel, bireysel veya toplumsal
kaynakların bütünü olarak tanımlar (Bourdieu 1985: 248).
Massey (1990: 8) göçmen ağlarının, göçün doğrudan maliyetini, enformasyon ve
bilgi elde etme maliyetini ve fiziksel maliyetini düĢürmesindeki önemine vurgu
yapar. OluĢturulan sosyal sermaye ile birlikte düĢünüldüğünde Massey‟in iĢaret ettiği
durum, göçmen için göçün maddi ve manevi maliyetin katlanılabilir bir düzeye
çekildiğini ortaya kaymaktadır.
Ağ teorisi kimliğin oluĢumuna katkı sunan sivil toplum kuruluĢlarının iĢlevini
açıklamakta oldukça önemli bir yere sahiptir. Çünkü ağa dâhil olmak göçmenlerin
diasporada bir grup görünümü sunma imkânını kendilerine sağlayan sivil toplum
kuruluĢuyla iliĢkide olmak demektir. Bu anlamda sivil toplum kuruluĢları, ağı
oluĢturan merkezler olarak iĢlev görmektedir. Türkler özellikle hemĢeri dernekleri ya
22
da cami dernekleri ile ağların sürekliliğini sağlamaya çalıĢmıĢlardır. Bununla birlikte
kimliğin kendisi ağın oluĢumu ve sürdürülmesi için temel zemin oluĢturmaktadır.
Aynı inancı, aynı dili paylaĢmak ağın hem oluĢumu hem de mukavemetini idame
ettirmektedir. Batı Avrupa‟da Türkler bir anlamda sivil toplum kuruluĢlarında inĢa
etmeye çalıĢtıkları kimlikle aslında kendi aralarında iliĢkiler ağını da inĢa
etmektedirler ya da tersinden iliĢkiler ağı ile kimliklerini oluĢturmaktadırlar. Bu
oluĢumun en somut yeri ise sivil toplum kuruluĢlarıdır. Göç, alıĢılagelmiĢ olanı terk
etmek, yeni; yani bilinmez, yabancı olana doğru gitmektir. AlıĢılmıĢ olanın,
göçmenin üzerinde taĢıdığı her Ģeyin yeni, yabancı olanla karĢılaĢması sorunla karĢı
karĢıya olmak anlamına gelmektedir. Sorunların aĢılması ancak kendisi gibi ya da
kendisinden olanla oluĢturulacak bir dayanıĢma, sosyal sermaye ile olacaktır. Fakat
bu sosyal sermaye ev sahibi ülke içinde “yabancı”dır ve bu yabancı ev sahibi ülke
için her “farklı” olan Ģey gibi “tehlike ya da tehlike oluĢturma potansiyeli taĢıyan”
olarak kabul edilir. Bu durumda göçmenler ev sahibi ülkeye ya uydurulmaya
(entegrasyon), ya “tehlikeli durumlarını” terk etmeye (asimilasyon) ya da
aĢağılanmaya (yabancı düĢmanlığı) maruz kalırlar. Bu durumda kimliğin önemi bir
kez daha artar ya da kimlik terk edilen ülkedeki kimlikten çok daha fazla önemli bir
hal alır.
Diasporada kimliğe iliĢkin bir çalıĢmada, ev sahibinin göçmen kimliğine iliĢkin üç
durumunun (asimilasyon, entegrasyon, yabancı düĢmanlığı) incelenmesi sivil toplum
kuruluĢlarının kimlik inĢasına yaklaĢımını anlamak açısından oldukça önemlidir.
1.2.3 Göç ve Göçmenlik Kavramları:
1.2.3.1 Asimilasyon
Asimilasyon ve entegrasyon kavramları, zaman zaman yanlıĢ bir Ģekilde, eĢ anlamlı
olarak ya da birbirinin yerine kullanılmaktadır.
Asimilasyon; dıĢarıdan gelen birisinin, göçmenin ya da tali konumdaki bir grubun,
egemen olan toplumla ayırt edilemez biçimde bütünleĢmesi sürecini anlatmak için
23
kullanılan bir terimdir. Asimilasyon, tali konumundaki grubun egemen grubun
değerleriyle kültürünü fiilen kabul edip içselleĢtirmeye baĢlamasıdır (Marshall,1999:
42).
Göçmenlerin özgün gelenek ve uygulamalarını terk ederek, davranıĢlarını,
çoğunluğun değer ve normlarına uydurmasını ifade eder (Giddens, 2000: 250). Güçlü
bir toplumun ya da kültürün, zayıf bir toplumu ya da kültürü etkisi altına alarak,
kendisine benzetmesi, eritmesidir (Bal, 1999: 302). Cuber (1955) asimilasyonu
kültürel farklılıkların (ve rekabetlerin) yok olmaya eğildiği dereceli süreç olarak
tanımlamaktadır (Gordon, 1964: 66).
Azınlık konumunda bulunan etnik ve ırksal grupların, hâkim olan sosyo-kültürel
sistem içinde emilmesi, böylece kendilerine özgü kültürel ve fiziksel kimliklerini
kaybetmesi ile sonuçlanan bir süreçtir (Soroka ve Bryjak, 1995: 203). Fichter‟e
(1957) göre asimilasyon, iki ya da daha fazla kiĢi veya grubun karĢı tarafın kültürel
sosyal davranıĢ örüntülerini kabul ettikleri ve bu davranıĢ örüntülerinin gereğini
yerine getirdikleri toplumsal bir süreçtir (Gordon, 1964: 65).
Asimilasyon sonunda kiĢi kendi kültüründen uzaklaĢır, “asimile edilme” sonunda
yerli toplumdan herhangi bir ortalama ferdin kültürel ve psikolojik özelliklerine
sahip olarak, giderek aynılaĢan davranıĢ örnekleri, tavırlar ve tepkiler sergilemeye
baĢlar. Ġçinde bulunduğu toplumun kültürüyle özdeĢleĢirken, kendi kültürü ile
yabancılaĢmaya baĢlar (Tatlı, 2000: 33).
Tezcan‟a (2000: 14) göre asimilasyon, herhangi bir topluma sonradan katılan
grupların, o toplum yapısı içinde ekonomik, toplumsal ve kültürel düzeylerde
benzeĢmesi olan uzun süreli ve gerçekleĢmesi kuĢaklar arası değiĢimle birlikte olan
bir süreçtir. Yani, asimilasyon dıĢarıdan gelen öğelerin eritildiği bir süreçtir ve
öğeleri eritirken de düĢünüĢ ve davranıĢ biçimlerini o derecede dönüĢtürür ki,
yabancı ya da etnik öğeler ev sahibi toplumu oluĢturan öğelere benzer hale gelirler.
Somersan (2004: 87) asimilasyonu bir çeĢit zorunlu entegrasyon olarak
tanımlamaktadır. Zorunlu entegrasyon veya asimilasyon toplumdaki çeĢitli grupların
24
zaman içinde, kültürel olarak çoğunluğa benzemesi ve devlet politikaları ile bu
yönde zorlanması anlamına gelir.
Asimilasyon uzun süreli bir süreçtir. Asimilasyonun gerçekleĢmesi bu yüzden zaman
alır ve her yeni gelen yabancı, göçmen; “öteki”, sürekli olarak devam eden
asimilasyon döngüsüne dâhil olur. Giddens bu durumu göçmenlerin kuĢaklar boyu
baskıyla karĢılaĢması ve böylece asimile olması (Giddens, 2000: 250) Ģeklinde
tanımlar.
KuĢaklar boyu süren asimilasyon “öteki”nin, “yabancı”nın, “göçme”nin kültürel
değerlerine, bu değerler sistemine içkin anlam dünyasına iliĢkin tüm unsurları
ortadan kaldırır ve Brochman‟ın tarifi ile asimilasyon sürecinin sonunda azınlık
grupları toplumun içine öylesine karıĢır ki, ortadan kaybolurlar (Brochman, 1996:
112).
Joppke (1996: 453-454), asimilasyonun artık bir kaç nedenden dolayı istenen bir Ģey
olmadığına iĢaret etmektedir. Bunlardan birincisi göçlerin eski devirlerdeki gibi
imparatorluklar ya da krallıklardan değil geliĢmiĢ ulus devletlerden olduğu ve
dolayısıyla ulusal kimliklerin kuvvetli olduğudur. Ġkincisi, eskiden olduğunun aksine
taĢımacılık ve iletiĢim teknolojisinin geliĢmiĢliğinin göçleri tek yönlülükten
çıkarmasıdır. Sonuncu neden ise, günümüz liberal devletlerinin artık kendi
kültürlerini zorla kabul ettirmek istememesidir (Aktaran Yalçın, 2002: 51). Fakat
ileride değinileceği üzere asimilasyonun çalıĢmamızın örnekleri olan Almanya,
Fransa ve Hollanda‟nın göçmen politikasında edindiği yer ve açık ya da örtülü
Ģekilde uygulama biçimlerine değinilecektir. Asimilasyonun göçe iliĢkin bir baĢka ve
“masum” bir kavram olarak entegrasyonun içine dâhil edilerek uygulanması
entegrasyon ile asimilasyon arasındaki farkı her zaman ortaya koymanın pek
mümkün olmadığını göstermektedir. Avrupa‟da Türkleri de içine alan yabancılara
yönelik uygulanan göçmen politikaları genelde entegrasyon söyleminde
ĢekillendirilmiĢtir.
25
1.2.3.2 Entegrasyon
Avrupa ülkelerinde göçmenlerin entegrasyonu, göç çalıĢmaları ve etnik çalıĢmalarda
anahtar kavram olarak yer almaktadır. Entegrasyon sadece akademik disiplinlerde
değil belki de daha yoğun olarak siyasetin temel kavramları arasında oldukça
hararetli bir çerçevede tartıĢılmaktadır (Dahinden, 2010).
BütünleĢme anlamına gelen entegrasyon, toplumdaki etnik, dinî, dilsel tüm sınırların
ortadan kaldırılması, birbirinden farklı grupların birleĢmesi Ģeklinde tanımlanabilir
(Akgül ve Sezal, 2002).
Göçmenlerin göç ettikleri ülkede yaĢadıkları sorunlar ve içinde bulundukları ülkeyle
bütünleĢmeleri konusunda yapılan çalıĢmalarda, baĢlangıçta göçmenlerin içinde
bulundukları topluma uymaları anlamındaki “adaptasyon” kavramı kullanılmıĢtır.
Günümüzde ise göçmenlerin yeni kültüre uyum sağlamalarının yanı sıra etnik
kültürlerini de devam ettirebilmelerini içeren “entegrasyon” kavramı tercih edilmeye
baĢlanmıĢtır.
BütünleĢme her Ģeyi düzleyerek geçen, tek Ģekle sokan bir süreç olmak yerine
karĢılıklı hoĢgörü atmosferi içinde, kültürel çeĢitliliğin fırsat eĢitliği ile birleĢtirilerek
yeni bir ortam oluĢturulması anlamına gelmelidir ( Somersan, 2004:105).
Greely‟e (1971) göre, etnik farklılıkların yok edilmesi imkânsız olduğundan ancak
entegrasyondan bahsedilebilir. Ancak bazıları da entegrasyonun asimilasyonun
baĢlangıcı olduğunu söylerler. Greely yabancı grupların entegrasyonunu altı aĢamalı
süreç olarak açıklar. Bu süreçler:
1. Kültürel Şok: Göçmen toplumun göç ettiği ülkeye ulaĢtığında kendi kültürü ile
ilgili yaĢadığı endiĢeler sürecidir.
2.Organize olma ve Kimlik Bilincinin Gelişmesi: Göçmenler bu süreçte
örgütlenmeye baĢlarlar. Bu aĢamada yazarlar ve elitler önemli rol oynarlar. Bu
aĢamanın baĢlaması ile grup içindeki elitler asimilasyon korkusuna kapılıp kendi
dillerini, dinlerini ve kültürel miraslarını korumak için büyük bir çaba sarf ederler.
26
3. Elitlerin Asimilasyonu: ÇeliĢkilerin baĢladığı aĢamadır. Göçmen grubun çeĢitli
düzeylerinde olmaktansa göç ettikleri ülkenin değerler sistemine katılırlar.
4. Militanlık: Göçmen grubun üyelerinin ekonomik ve siyasi açıdan güçlendiği
aĢamadır.
5. Kendinden Nefret ve Anti-militanlık: Grubun üyelerinin çoğunluğu entegrasyona
dâhil olmuĢ ve entegrasyonun sonuçlarını kiĢiliklerinde taĢımaya baĢlamıĢlardır. Bir
önceki aĢamada kendilerinde vehmettikleri güçten ve militan ruhtan utanç duydukları
aĢamadır.
6. Uyumun Başlaması: Yeni kuĢağın ortaya çıktığı ve kendi kimliklerinden utanç
duymadan haberdar olma eğiliminin baĢladığı durumdur. Geldikleri ülkeyi ziyaretten
öte atalarının nasıl yaĢadığını öğrenmek için anavatanı görmek istemektedirler
(Greely: 53-58).
Entegrasyon etnik, dinsel vb. sınırlamaları kaldırmak ve tüm yurttaĢlara aynı hakları
tanıyarak toplumu birleĢtirmek anlamına gelir. BütünleĢme sonucu, toplumun
çoğulcu olup olmamasına göre değiĢebilir. Çoğulcu toplumlarda “birlik içinde
farklılık” gözetilir. Çoğulcu olmayan toplumlarda bütünleĢme kolaylıkla
asimilasyona dönüĢebilir. Entegrasyon göçmen topluluğun ev sahibi ülke
toplumunun değerler sisteminde erimesidir (Tatlı, 2000).
Funcke (1982) entegrasyonu göç eden toplumla ev sahibi toplumu eĢitlemek,
karıĢtırmak, düzlemek değil, daha çok diğerini olduğu gibi kabul etmek, onu
anlamak ve uyumlu bir toplumsal birlikte yaĢama katkıda bulunmak anlamına
geldiğini söylemiĢtir (aktaran; Tatlı, 2000: 28). Entegrasyon, eĢitliği önceleyen ve
aslında kültürel ve toplumsal sorunları karĢılıklı empati çerçevesinde ortadan
kaldırmak olarak anlaĢılmaktadır. Bu çerçevede, entegrasyon, kesinlikle hâkim kültür
içinde erimek, asimile olmak değildir. Ancak asimilasyon entegrasyonun son evresi
veya olası sonuçlarından biri olarak görülebilmektedir (Faist, 2003: 307)
27
Entegrasyon, Somersan‟a göre birlikte yaĢam deneyimi olarak asimilasyona göre
daha kabul edilebilir bir çerçeve sunmaktadır. Öte yandan entegrasyon konusunda da
kuĢkucu olmak mümkün. Asimilasyonun nerede bitip entegrasyonun nerede
baĢladığına dair kesin bir sınır çizmek zordur. Ayrıca; göçmen konumundaki bir
grubun özgür seçimi ne kadar söz konusu olabilir? (Somersan 2004: 92) Bu
çerçevede entegrasyon asimilasyona karĢın daha olumlu bir süreçtir. Fakat
entegrasyon her iki tarafın eĢit koĢullarda olmadığı bir süreçtir. Asimilasyonla
arasında çok ince bir çizgi olduğu ya da her iki kavramın geçiĢkenliği tamda burada
yatmaktadır; eşit olmayan güç ilişkisi; EĢit olmayan bir iliĢkiler bütünü temelinde
baĢlayan entegrasyon kültürel açıdan ev sahibinin değerlerinin ve kültürel
sistemlerinin kurumsal bir destekle göçmenlere taĢındığı görülürken, göçmenlerin
ise, din ve dil baĢta olmak üzere, kurumsal tanınma ve topluma resmî ya da gayri
resmî dâhil olma biçimi açısından daha naif bir durumda olduğu görülmektedir.
Diğer yandan entegrasyon çok katmanlı bir yapıya sahiptir ve genel geçer kurallar
bütününe sahip değildir. Bununla birlikte entegrasyon ev sahibi ülke toplumu, ev
sahibi ülkenin sosyal ve siyasal yapıları ile göçmenlerin davranıĢ biçimleri ve
kültürleri ile karĢılıklılık içerisinde gerçekleĢebilir. Diğer bir ifadeyle toplumun tüm
tarafları, toplumun tüm bürokratik ve sivil kurumlarının katılımı ve sorumluluğu ile
gerçekleĢebilecek bir süreçtir. Entegrasyonda göçmenlerin kültürü, değerler sistemi
ve yaĢam biçimlerinin ev sahibi ülke tarafından değiĢtirilmek niyeti olmaksızın
olduğu gibi kabul görmesi gerekmektedir.
1.2.3.3 Yabancı DüĢmanlığı
GeniĢ kullanımına karĢın yabancı düĢmanlığı tam anlamıyla toplumsal düzlemde
açıklığa kavuĢturulmuĢ bir kavram değildir. Kavramın özellikle son yıllarda
Avrupa‟da medyada, akademik yazında ve siyasi aktörlerin konuĢmalarında sıkça yer
ettiği görülmektedir.
Yabancı düĢmanlığının kökeninde aslında “ırk” ve ırkçılık” kavramları yatmaktadır.
Antropolojik çalıĢmaların kalkıĢ noktasını da oluĢturan ırkçılık günümüz akademik
28
disiplinlerinde çeĢitli siyasal ve toplumsal olayların açıklanmasında kullanılmaktadır.
Avrupa‟nın öteki ile karĢılaĢması sonucu Avrupalı olmayanı “tanımlama”,
“tahakküm altına alma” biçiminde tezahür eden „öteki‟nin algılanıĢ biçimi ile
Ģekillenen ırkçılık, etnik-merkezli (ethno-centric) bir ortak payda ile „biz‟ ve „onlar‟
arasındaki ayrıma dayanmaktadır (Vorster, 2002: 297). Ötekinin tanımlanıĢı
tanımlayanın kendine ait değerler silsilesi üzerinden gerçekleĢtiği için “öteki”ne karĢı
kendini üstün gören bir anlayıĢla el ele gittiği ve tanımlamayı yapanın(Avrupa)
kendine özgü değerlerinin ön planı çıkması ile birlikte bir tür toplumsal davranıĢ
moduna dönüĢtüğünü söylemek mümkündür. Bu çerçevede ırkçılığın bir biçimi
olarak tanımlanan yabancı düĢmanlığının günümüz Avrupa‟sında siyasi, toplumsal
ve kültürel bir davranıĢ Ģekline dönüĢtüğünden söz edilebilir. Bu durumu Allen ve
Marcey ( 1990) Ģu Ģekilde ifade etmektedir; Avrupa‟da hâkim olan etnik grup,
azınlık, ırk sınıflaması genellikle beyaz-siyah üzerinden yapılarak deri rengine atıfta
bulunurken, sonrasında artan Ģekilde yabancı-yerli ayrımıyla yer değiĢtirmiĢtir (376).
Buradan hareketle ırkçılığın bir tezahürü olarak tanımlanabilecek olan yabancı
düĢmanlığı II. Dünya savaĢından sonra baĢlayan Avrupa‟ya doğru göç
hareketlerinden sonra göçmenlere yönelik bir durum almaya baĢlamıĢtır. Irkçılık,
Batı kültürünün bir parçasıdır; devam eden ve yeni olmayan bir olgudur. Yabancı
düĢmanlığı 20. yüzyıl boyunca Avrupa‟da var olmuĢtur. Yabancı korkusu
(xenophobia), aĢağıda tanımı yapılacak olan “kültürel ırkçılık” kavramı çerçevesinde
“farklı” ve “yabancı” olan bireylerden duyulan korkudur; aynı zamanda “herkesten
farklı olanlara” yönelik düĢmanlığı da içerir (Rydgren, 2003: 48- 55).
Yabancı sözcüğü tüm dillerde dıĢarıdakini, ötekini tarif eder ve aileden, aĢiretten,
kabileden, olmayan demektir. Yabancı, bazen yakın ya da uzak baĢka bir ülkeden,
bazen de baĢka bir kent ya da köyden gelendir. Buradan da yabancılara, dıĢarıdan
gelene duyulan korkuyu anlatan „ksenofobi‟ sözcüğü doğmuĢtur. Berezin, kavramı
farklılık korkusu olarak tanımlar (Berezin, 2006: 273). Nyamnjoh için yabancı
düĢmanlığı yoğun nefret, hoĢnutsuzluk ve ötekinden korkmaktır (Nyamnjoh, 2006:
5).
29
Farklı kültürel özellikleri ve bunu yansıtan giyim tarzı, davranıĢ tarzı benzeri
özellikler rahatsız edici duygular uyandırır. Bu duygular, “biz” grubunun sahip
olduklarını “onlarla” paylaĢmak zorunda olmasıyla artmaktadır. Yukarıda belirtildiği
gibi, yabancı, yerli halktan olmayan, dıĢarıdan gelen, tanınmayan, bilinmeyen olarak
tanımlanmaktadır. Bu aynı zamanda farklı olan demektir. DıĢarıdan gelen insanlara
düĢmanca duyguların yöneltilmesine yabancı düĢmanlığı (Ethnozentrismus: Etnik
ben-merkezcilik) denilmektedir. Bu düĢmanlık çıkar çatıĢmasının bulunduğu
ortamlarda daha fazla olmaktadır (Mora, 2009: 11).
Son dönemde Avrupa ülkelerinde yaĢanan iĢsizlik, yaĢam düzeyinin düĢmesi,
yabancılara yönelik saldırıların artmasına neden olmaktadır (Mora, 2009: 13). Bugün
Avrupa‟da, özel olarak da Almanya‟da göçmen iĢçilere ve bunlar içinde büyük bir
nüfus oluĢturan Türk göçmenlere karĢı gösterilen ırkçı tepkiler doğrudan iĢsizlik
olgusuyla birlikte yoğunlaĢmıĢ ve yaygınlaĢmıĢtır (Onay, 2008).
Avrupa‟ya göç eden Türkler, göçe iliĢkin incelediğimiz asimilasyon, entegrasyon ve
yabancı düĢmanlığı ile süreç içinde farklı dozlarda ve biçimde karĢılaĢmıĢlar ve
karĢılaĢmaktadırlar. Türklerin bu kavramlarla muhatap olma biçiminin en somut
alanı ise araĢtırmamızın ana konusu olan kimliğin dil ve din unsurları olmuĢtur. Bu
çerçevede Türkçe ve Ġslam aynı zamanda açıkça asimilasyona ve entegrasyona
yedirilmiĢ asimilasyona karĢı bir duruĢ olarak sivil toplum kuruluĢlarının temel
etkinlik alanı olurken, diğer yandan da yine karĢılaĢtıkları yabancı düĢmanlığına
karĢı sivil toplum kuruluĢları bir dayanıĢma alanı olmuĢtur. Ġleride değinileceği
Ģekilde sivil toplum kuruluĢları asimilasyona karĢın bir yandan dil ve din temelinde
kimliğin inĢası ve korunmasına yönelik bir söylem alanını oluĢtururken diğer yandan
da bu alanı çeĢitli faaliyetler kanalıyla doldurma uğraĢısı vermektedirler. Batı
Avrupa‟da Türklerin asimilasyon, entegrasyon ve kimliğe iliĢkin tavırları, aslında
kimliğe iliĢkin tavırları üzerinden okunabilir. Çünkü asimilasyon, entegrasyon ve
yabancı düĢmanlığının muhatabı temelde kimliktir. Kimlik aynı zamanda tarihselliği
de içerir. Çünkü kimlik hem bireysel hem de bireyin ait olduğu grubun tarihselliği
içinden anlaĢılabilir. Türklerin Batı Avrupa‟ya göç süreci diasporada Türk kimliğinin
anlamlandırılması, sivil toplum kuruluĢlarının kimliğe iliĢkin geliĢtirdikleri
30
reflekslerin ve hedef kitlesinin nasıl bir kimliği diasporaya taĢıdığını doğru bir
Ģekilde açıklamaya yardımcı olacaktır. Bu çerçevede Batı Avrupa ülkelerinden
Almanya, Fransa ve Hollanda‟ya Türk iĢgücü göçünü ve Türklerin ilk göç
hareketinden bugüne değin geldiği durum anlatılacaktır.
31
1.3 AVRUPA’YA TÜRK GÖÇÜ VE AVRUPA’DA TÜRKLER
Batı Avrupa ülkeleri, Ġkinci Dünya SavaĢı‟nın sona ermesinin hemen ardından
ABD‟nin de finansmanına katkıda bulunması ile birlikte büyük bir ekonomik geliĢim
süreci yaĢamıĢ ve yeniden inĢa ve yapılanma sürecine girmiĢlerdir. Diğer yandan
Batı Avrupa‟da yavaĢ geliĢen nüfus ve iĢgücü ile hızla geliĢen sanayileĢme
arasındaki oransızlık, emek ile sermaye arasında bir dengesizliğe yol açmıĢtır. Bu
durumun etkisiyle bir süre sonra yerli iĢgücü kaynakları yetersiz kalmaya baĢlamıĢ
ve yabancı iĢgücü ithal edilme aĢamasına girilmiĢtir. Batı Avrupa ülkeleri, iĢçi
açığını ekonomik olarak görece daha geri kalmıĢ olan Güney Avrupa ülkelerinden
sağlamaya çalıĢsa da Ġtalya, Ġspanya ve Portekiz gibi ülkelerden sağlanan iĢçiler bu
açığı kapatmaya yetmemiĢtir ve bu çerçevede Batı Avrupa ülkeleri ardı ardına
Türkiye ile iĢçi alımı anlaĢmaları imzalamıĢlardır (Avcı, 2005).
Türkiye‟den Avrupa‟ya göçler özellikle o dönemdeki adıyla Federal Almanya,
Fransa, Hollanda, Avusturya, Belçika, Ġsveç ve Ġsviçre gibi Batı Avrupa ülkelerine
doğru hızla yoğunlaĢmıĢtır. ĠĢ ve ĠĢçi Bulma Kurumu tarafından 1961 yılından
itibaren yurtdıĢına göçmen iĢçi gönderilmeye baĢlanmıĢtır.
Ġlk göçmen iĢçi gönderimi Federal Almanya ile 31 Ekim 1961‟de Türkiye
Cumhuriyeti arasında yapılan “Türk Alman ĠĢçi Mübadelesi AnlaĢması” ile baĢlamıĢ
ve 1963‟de Avrupa Ekonomik Topluluğu Ortaklık AnlaĢması‟nın imzalanmasıyla
ivme kazanmıĢtır (Koray ve ġen, 1993: 16; Martin, 1991: 3). Almanya ile yapılan
iĢçi mübadele anlaĢmasını diğer ülkelerle yapılan anlaĢmalar takip etmiĢtir.
Hollanda, Belçika ve Avusturya ile 1964‟de, Fransa ile 1965‟de ve Ġsveç ile 1967‟de
sözleĢmeler yapılarak Türkiye‟den iĢçi gönderilmeye baĢlanmıĢtır (Yılmaz, 2001).
Bu anlaĢmalar, Türkiye‟den Avrupa‟ya olan göç akımlarının ilerleyen evrelerdeki
gidiĢatına yön vermede yetersiz kalmıĢsa da, baĢlangıç evresindeki dinamikleri
belirlemede etkin rol oynamıĢtır. Diğer bir deyiĢle, sözünü ettiğimiz göç hareketleri
baĢlangıçta öngörülen yapısal özelliklerinden bağımsız olarak sonraki dönemlerde
kendi iç dinamik ve mekanizmalarını oluĢturup farklı biçimler almıĢtır. Bunun en
32
belirgin yansıması, geçici iĢçi göçü olarak baĢlayan göçün birçok Avrupa ülkesinde
Türkiye kökenli yerleĢik göçmen topluluklarının oluĢmasına yol açmasıdır.
Avrupa ülkeleri iĢçilerin uzun soluklu olarak ülkelerinde kalmayacağı düĢüncesinden
hareketle iĢçileri “misafir iĢçi” statüsünde kabul etmiĢlerdir. Ġlk zamanlarda misafir
iĢçilerin istihdam amacıyla yurtdıĢına gidiĢlerindeki ortak amaçları, küçük bir iĢ yeri
açmak veya sahibi bulundukları arsa üzerinde yatırım yapmak için yeterli parayı
biriktirmek, böylece, evlerine bir gün kendiiĢlerinin sahibi olarak geri dönebilmek
olmuĢtur. Bu amaçla hareket eden misafir iĢçilerin büyük çoğunluğu, ailelerini
Türkiye‟de bırakarak yalnız gitmiĢler ve bu göç hareketi kitlesel anlamda 1974 yılına
kadar devam etmiĢtir (D.B, 2012).
1974 yılındaki ekonomik kriz sonrasında Avrupa aktif olarak göçmen iĢçi alımını
durdurmuĢ, bu yıldan sonra Avrupa‟ya göç ağırlıklı olarak aile birleĢimi ve evlilik
göçleri ile sürmeye devam etmiĢtir. 1980‟ler kısıtlayıcı göç politikalarının gündeme
geldiği yıllar olmuĢtur. Ġleriki yıllarda göç, aile birleĢimi, sığınmacı ve mülteci göçü
ve düzensiz göç (yasadıĢı göç) gibi yeni biçimler alarak varlığını sürdürmüĢtür. 1972
yılında Avrupa‟daki Türk göçmenlerinin sayısı 600.000 iken, bu rakam 1980‟lerde
yaklaĢık 2 milyona, 1990‟ların ortalarında ise 2,9 milyona ulaĢmıĢtır. 2000‟lerin
ortalarında bu rakam 2,7 milyon dolaylarındadır. KuĢkusuz, Türkiye‟den Avrupa‟ya
göçün önemli bir kısmını aile temelinde gerçekleĢen göç hareketleri oluĢturmaktadır.
YurtdıĢında yaĢayan Türk göçmenler, ailelerini daimi oturma izni veya aile
birleĢmesi gibi yollarla yanlarına almıĢlardır (Ġçduygu, 2006; aktaran Bayhan, 2010 ).
Türkiye‟den Batı Avrupa‟ya giden ilk göçmen iĢçilerin coğrafi profiline
baktığımızda Türkiye‟nin farklı bölgelerinden ve Ģehirlerden özellikle de kırsal
kesimlerden, mesleki profillerinin ise “vasıfsız iĢçiler” olduğu görülmektedir
(Martin,1991). 1961 ile 1974 yılları arasında yaklaĢık bir milyon Türk iĢçisi çalıĢmak
için Avrupa ülkelerine gitmiĢtir. Gitmez‟e göre (1989) Avrupa ülkeleri ile yapılan
anlaĢmaların üzerine ortalama on yıl gibi bir süre geçmesinin hemen ardından
1973‟de 900.000 iĢçi ve 450000 iĢçi eĢ ve çocukları olmak üzere toplam 1.35 milyon
Türk Avrupa‟da yaĢamaya baĢlamıĢtır (Martin, 1991).
33
Türkiye‟den Avrupa‟ya göçü Abadan-Unat beĢ kategoriye ayırmaktadır;
1950‟li Yıllar: Bireysel giriĢimler ve özel aracılarla gerçekleĢtirilen göç.
1960‟lı Yıllar: Ġkili anlaĢmalara dayanarak devlet eliyle gerçekleĢtirilen göç.
1970‟li Yıllar: Ekonomik kriz, yabancı iĢ alımlarının durdurulması, illegal
göçmenlere yasal statü kazandırılması, aile birleĢimleri, çocuk paraları.
1980‟li Yıllar: Çocukların eğitim sorunları, getto yaĢamı, dernekleĢme
hareketleri, sığınma isteklerinde artıĢ, vize zorunluluğu, dönüĢün teĢvik
edilmesi.
1990‟lı Yıllar: Yabancılar yayası, yabancıların kimlik kazanması, artan
yabancı düĢmanlığı, göçmenlerin kurdukları iĢletmelerin yaygınlık
kazanması, etnik ve dini derneklerin yaygınlık kazanması, siyasal hakların
talep edilmesi (Abadan-Unat, 2002).
Avrupa ülkelerine yönelen Türk iĢgücü akımı 1970‟lerden itibaren Ģekil değiĢtirerek
kalıcı hale dönüĢmüĢ, 1980‟li yılların sonlarından itibaren geçici iĢgücü toplumundan
kalıcı ve yerleĢik bir toplum biçimine dönüĢmeye baĢlamıĢtır. Göçmen iĢçiler de, göç
ettikleri Avrupa ülkelerinin bir kısmı da aslında misafir iĢçilerin kalıcı olacağını ilk
baĢlarda hiç düĢünmemiĢtir.
Avrupa ülkelerinin tümünde sıcak bir karĢılama gören Türk misafir iĢçiler, daha
sonra ekonomik krizlerin baĢ göstermesi ve iĢsizliğin artması ile birlikte birçok
sorunun en önemli kaynağı olarak gösterilmeye baĢlanmıĢlardır. Artan iĢsizlik ve baĢ
gösteren ekonomik sorunlara düĢünülen ilk ve en kestirme çözüm ise misafir iĢçi
anlaĢmalarının lağvedilmesi ve böylece göçün durdurulması olmuĢtur.
Türkiye‟den Batı Avrupa‟ya 1960 ve 1970‟lerin ilk yarısına kadar yoğun olarak
görülen misafir iĢçi göç hareketi 1974‟ten itibaren ağırlıklı olarak iĢçilerin eĢleri ve
aile üyelerine doğru kaymıĢtır. Geçici oturma izni verilen misafir iĢçiler beklendiği
gibi Türkiye‟ye dönmedikleri gibi, aile birleĢimine iliĢkin yasal haklarından
34
yararlanarak Türkiye‟den Avrupa‟ya göçü devam ettirmiĢlerdir (Lucassen, 2005;
aktaran Kaya, 2008). 2012 yılı itibariyle Batı Avrupa‟da (Almanya, Hollanda,
Fransa) Türk nüfusu önemli bir yekûna ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu üç ülkede toplam
nüfus 3.465.459‟dir. AĢağıdaki tablo çalıĢmamız kapsamında incelediğimiz Batı
Avrupa Ülkelerindeki (Almanya, Fransa ve Hollanda) toplam göçmen nüfusunu
göstermektedir.
Tablo 1. YurtdıĢındaki Türklerin YaĢadıkları Ülkelere Göre Nüfus Dağılımı (2012)
Ülke
Nüfus Bilgileri VatandaĢlık
Ülke Nüfusu Türk Nüfusu
Ülke
VatandaĢı T.C. VatandaĢı
1 Almanya 82.000.000 2.501.480 872.000 1.629.480
2 Fransa 65.000.000 553.979 150.000* 403.979
3 Hollanda 17.000.000 410.000 290.000* 120.000
TOPLAM 3465,459
* ĠĢaretli ülkelerdeki vatandaĢlar aynı zamanda çifte vatandaĢlık hakkına sahiptirler.
Kaynak: YurtdıĢı Türkler ve akraba Topluluklar BaĢkanlığı
Tablodaki nüfus verileri, T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı, T.C. ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, T.C. BaĢbakanlık YurtdıĢı
Türkler ve Akraba Topluluklar BaĢkanlığı verileri, DıĢ temsilciliklerimizin yaptığı çalıĢmalar ve ilgili ülkelerin resmi nüfus
verileri ıĢığında hazırlanmıĢtır.
1.3.1 Almanya’ya Türk Göçü ve Almanya’da Türkler
II. Dünya savaĢının hemen ardından çok hızlı bir Ģekilde sanayileĢme sürecine giren
Almanya‟nın istihdam açığı ortaya çıkmıĢtır. ĠĢgücü açığını önce NATO ülkeleriyle
yaptığı iĢçi anlaĢmalarıyla aĢmaya çalıĢmıĢ, Ġtalya, Ġspanya, Yunanistan gibi
ülkelerden iĢgücü teminine girmiĢ, fakat 1961 yılında Berlin Duvarının örülmesiyle
35
Batı Almanya‟daki iĢgücü açığı had safhaya ulaĢmıĢtır (Aslan, 1996). Sorunu
çözmek adına Ġtalya, Ġspanya, Yunanistan, Türkiye, Fas, Portekiz, Tunus ve
Yugoslavya‟yla anlaĢmalara gitmiĢtir. Bu ülkeye en yoğun göçler Türkiye‟den
gerçekleĢmiĢtir.
Türkiye‟den Avrupa‟ya ilk Türk iĢgücü göçü 1958‟de Almanya‟ya yapılmıĢtır
(Yalçın, 2004: 121). Türkiye‟den Avrupa‟ya ilk iĢgücü göçünün Almanya‟ya
yapılmıĢ olması Avrupa‟da Türk göçmenliğinin baĢlaması açısından Almanya‟yı
önemli kılmaktadır. Öte yandan bu iĢgücü göçünün düzenli olmadığını belirtmek
gerekir.
Türkiye‟den yurtdıĢına programlı ve toplu bir Ģekilde iĢçi göçü Ekim 1961‟de
Türkiye ile Federal Alman Cumhuriyeti arasında yapılan göçmen iĢgücü anlaĢması
ile baĢlamıĢtır. Türkiye, ülkedeki iĢsizliği azaltmak ve yurtdıĢındaki iĢçilerden döviz
geliri sağlamak amacıyla yurtdıĢına iĢçi göçünü desteklemiĢtir (Martin, 1991: 3).
Yapılan anlaĢma çerçevesinde ilk iĢgücü göçü olarak Kasım 1961 tarihinde 2100
Türk iĢçisi Almanya‟ya gitmiĢtir (Meier-Braun, 2002: 40).
Göç hareketinin baĢlarında Türkiye‟den Almanya‟ya hareket eden göçmenler
genellikle, ülkenin ekonomik olarak daha geliĢmiĢ bölgelerinden gelen, Türkiye‟nin
çalıĢan nüfus ortalamasına oranla görece daha yüksek bir teknik beceri ve eğitime
sahip olan, 20-39 yaĢ arası erkeklerden oluĢmaktadır (Abadan- Unat, 1976; Abadan-
Unat ve Kemiksiz, 1986; Martin, 1991). Ġlk giden iĢçilerin mesleki profilleri çoğu
devlet memuru, mesela ilkokul öğretmeni olarak çalıĢmıĢtır. Bir kısmı ise vasıflı
sanayi sektöründe çalıĢan iĢçiler ve esnaf (dükkân sahipleri) Ģeklindedir. Coğrafi
profilleri Ģehirli göçmenlerin oranının % 80‟den fazlayken kırsal alanlardan gelen
göçmenlerin oranının % 17 olduğunu göstermektedir.(Abadan-Unat, 2002).
Yalnız kır kökenli göçmenlerin bu aĢamada sadece % 17 olan oranının 1960‟ların
ikinci yarısında itibaren değiĢmeye baĢladığı ve seçilen iĢgücünün, büyük ölçüde kır
kökenli iĢçilerden oluĢtuğu görülmektedir (Gökdere 1978; aktaran Kaya ve Kentel,
2005). Göçmenlerin 1960‟ların ikinci yarısında görülen coğrafi profil değiĢikliğinde
temel etmen, Alman iĢverenlerin artan talepleri karĢısında Türkiye‟den iĢçileri fiilen
36
seçen Alman iĢgücü idaresinin göçmen iĢçilerin direkt olarak Alman iĢverenler
tarafından seçilmesine de izin vermiĢ olmasıdır. Alman iĢverenler bunu Türk iĢçileri
aracılığıyla gerçekleĢtirmiĢlerdir. Türkiye‟deki seçici komiteler bu iĢçileri resmi
listelerden seçmemiĢler; iĢçi seçimini -köylerine yaptıkları seyahatlerde simsar,
Alman Ģirketlerinde ise göçmen isçi seçimi yapan kiĢiler olarak davranan öncü
göçmenler yapmıĢtır. Bu öncü göçmenler Almanya‟ya direkt olarak köylerden
gelmiĢlerse veya daha önce köylerden Türkiye‟deki büyük Ģehirlere göç etmiĢ
kademeli göçmenlerse hemĢeri bağlarını çoğu kez harekete geçirmiĢlerdir. Bu
süreçler göçün baĢlamasından birkaç yıl sonra yani 1960‟ların ortalarında
akrabaların, köylülerin ve arkadaĢların göçünü teĢvik etmiĢtir (Krane, Ronald E.
1975; aktaran Yıldırımoğlu, 2005).
Göçmenlerin cinsiyet profilleri ağırlıklı olarak erkeklerden oluĢmaktadır.1961 yılı
boyunca Federal Almanya‟ya gelen Türk göçmen sayısı % 15‟i kadınlardan oluĢan
toplam 9200 kiĢidir. Göçün baĢlamasının hemen ardından yaklaĢık bir yıl sonra yani
1962 yılında bu rakam 18000 Türk iĢçiye ulaĢmıĢtır.(Leupoldt ve Erman, 1978;
aktaran Martin, 1991: 21).
Küresel ekonomik krizin 1973 yılında etkisini hissettirmesi devletlerin iktisadi
politikalarında bir takım değiĢiklikleri beraberinde getirmiĢtir. O dönemde yaĢanan
petrol krizi, ekonomik bunalım, iĢ göçü hareketinin durdurulmasına iliĢkin temel
nedendir. Fabrikaların durması, toplu iĢten çıkarımların artması sonucunda iĢsizlik
sayısındaki hızlı artıĢ ve yabancı isçilere yönelik artan tepki üzerine, Federal
Almanya 23 Kasım 1973 tarihinde aldığı kararla, Avrupa Topluluğu‟na üye olmayan
ülkelerden gelen isçilerin ülkeye alınmasını durdurmuĢ ve Almanya‟ya gelmiĢ
yabancı iĢçilerin çalıĢmasını engellemeye yönelik politikaları gündeme getirmiĢtir
(Castles & Miller, 2008, Gezgin 1994).
1973 yılında Türkiye‟den Federal Almanya‟ya 103.753 iĢçi gelmesine karĢılık
1975‟de sadece 640 isçiye çalıĢma izni verilmiĢtir. Ancak aile birleĢmeleriyle birlikte
Almanya‟daki Türk varlığı 1975 yılında 1 milyon sınırını aĢmıĢtır (PerĢembe, 2005:
37
66). Bunların % 60‟ı iĢçi % 20‟si çocuklar ve % 20‟si ise diğer aile bireylerinden
oluĢmaktadır (Pennix, 1982; aktaran Martin, 1991).
Türk iĢçileri 1974 yılından itibaren aile birleĢimi kanunu kapsamında Türkiye‟de
bıraktıkları çocuklarını ve eĢlerini Almanya‟ya getirmeye baĢlamıĢlardır. Her ne
kadar iĢçi alımını durdursa da Almanya bu kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte
Almanya‟da Türk nüfusu artmaya devam etmiĢtir. Diğer yandan Almanya‟daki Türk
gençlerinin Türkiye‟den evlenmeleri ile birlikte Türkiye‟den Almanya‟ya gelinler ve
damatların geliĢi ile de göç devam etmiĢtir. 1973 yılında iĢçi alımını durduran
Almanya‟da aile birleĢmesi yoluyla Türkiye‟den gelen iĢçilerin sayısının artması ve
beraberinde gelen Alman toplumuyla bütünleĢme sorunu, özellikle bu dönemde
Almanya‟nın bir göç ülkesi olamayacağı ve bu göçmen iĢçilerin ikametlerinin
özendirilmeyeceği politikası benimsenmiĢ; göçün bir diğer aĢaması olarak
tanımlanan anayurda dönüĢ hareketi 1980‟li yıllara damgasını vurmuĢtur (Ültanir,
Canbulat, Uyanık, 2004: 2). Bu yasalar sonucu 1984 yılında yaklaĢık 250.000 iĢçinin
anayurda döndüğü görülürken Almanya‟daki Türkiye‟den gelen iĢçi nüfusunda düĢüĢ
görülmüĢtür (Abadan-Unat, 2002). Diğer yandan 1970-1981 yıllarını kapsayan on
yıllık süreç; Almanya‟ya giden iĢçilerin Almanya‟da kalıcı olmak için çaba sarf
ettikleri fakat olumsuz politikalarla karĢılaĢtıkları dönem olmuĢtur.
Geri dönüĢü teĢvik yasasının uygulanmaya baĢlandığı 1983 yılından 1991 yılına
kadar geçen dönemde, Federal Almanya yasa çerçevesinde beklediği sonuca
ulaĢamazken; Almanya‟daki Türk toplumu için 1985 sonrası yıllar hızla misafir
isçilikten, göçmenlik statüsüne geçiĢ yılları olarak geliĢmiĢtir (ġen vd., 1999).
Türk iĢçilere resmi Alman söyleminde ilk baĢlarda genellikle misafir iĢçi
(Gastarbeiter) tanımı yapılırken 1990‟lara doğru, yabancı (Ausländer) ve/veya ülke
sakini (Mitbürger) gibi isimlendirmeler yapılmıĢtır (Kaya, 2005).
Almanya‟daki Türk varlığı, dört kuĢaktır sürmektedir. 1961-1974 yılları arasında
Federal Almanya‟ya giden bu gruptaki iĢçiler daha çok kırsal kökenli ve vasıfsız
iĢçiler olarak Almanya‟da kalmıĢ olanlar birinci kuĢak içinde değerlendirilir. Birinci
38
kuĢağı temsil eden Türklerin büyük bir kısmının geri dönme hayali
gerçekleĢmeyince, emekliliklerini Türkiye‟de değil de Almanya‟da huzur evlerinde,
Almanlarla birlikte geçirmektedirler (Meier-Braun, 2002: 20).
Bir an önce para biriktirip Türkiye‟de daha iyi bir sosyal statüde olmak isteyen bu
grup tasarruf eğilimlerinden dolayı düĢük yaĢam standartlarına yönelmiĢ ve gettoları
oluĢturarak buralarda kapalı bir kültürel yaĢam sürmüĢlerdir. Kimlik ya da kültürel
tanınma geri dönüĢ düĢüncesinin bir sonucu olarak ilk yıllarda onlar için bir sorun
haline gelmemiĢ veya getirilmemiĢse de kalıcılığın kesinleĢmesi ile kimlik bir sorun
olarak belirmiĢtir. Ülkesine geri dönüĢü çok kuvvetli bir Ģekilde hisseden birinci
kuĢağın üyeleri, Avrupa‟ya ilk gittikleri yıllar münferit çalıĢan bireyler olma dıĢında,
herhangi bir toplumsal role de talip olmamıĢlardır.
Aile birleĢmesi sonrasında Federal Almanya‟ya giden, birinci kuşak içinde yer alan
iĢçilerin çocukları ve orada doğanlar ikinci kuşağı oluĢturmuĢlardır. Bu kuĢak Alman
kültürünü ebeveynlerinden daha fazla tanıyabilmiĢ ve bu tanımanın bir sorucu
kimlikleri ile ilgili birinci kuĢağa göre daha belirgin sorunlar yaĢamıĢlardır. Çocuk
yaĢta oraya giden ve orada doğanlar ise temel ve mesleki eğitim konusunda daha
Ģanslı ve vasıflı iĢ sahibi olabilmiĢlerdir. Bu kuĢakta yer alan gençler kendilerini
Alman toplumu ile bütünleĢme ve toplumsal giriĢim potansiyeli açısından daha
önemli görmektedirler. Almanlarla daha fazla iliĢki içinde olmaları, Almancayı daha
iyi konuĢabilmeleri, ya da orada eğitim görmüĢ olmaları bu bütünleĢme eğilimine
neden olan faktörler arasında sayılabilir. İkinci kuşak Türklerin büyük bir bölümü
bugün Alman vatandaĢlığına geçmiĢ olup Türkiye‟ye dönmek istememektedir.
Kültürel alanda ikinci kuĢak, giderek daha çok göze çarpmakta ve Alman
meslektaĢlarıyla eĢdeğer rollerde görülmeye baĢlamıĢtır. Birinci ve ikinci kuĢağın,
Almanya‟da doğan çocuklarından oluĢan 18 yaĢın altındaki nesil üçüncü kuşak
olarak tanımlanmaktadır. Zaman içinde göçmen iĢçilerin yaĢam tarzında meydana
gelen ekonomik, sosyal ve kültürel değiĢiklikler onları konuk iĢçilikten-ulus ötesi
yurttaĢlığa taĢımıĢtır. “Türkler artık Alman toplumunun bir parçası haline gelmiĢtir.
Bununla da yetinmeyen göçmen iĢçiler yaptıkları yatırımlarla Almanya‟da “iĢveren‟
konumuna gelmiĢlerdir” (Yıldırımoğlu, 2005: 129).
39
Almanya‟ya göç eden Türk göçmenlerden birinci kuĢak ağırlıklı olarak Türk
kimliğini benimsemektedir. Ġkinci neslin ise bir kimlik arayıĢı içinde oldukları
söylenebilir. Üçüncü nesilden bazıları Türk kökenli Alman kimliğini
benimsemektedir, bazıları ise hiçbir kimliği benimsememektedir. Burada da ne
Alman ne de Türk kimliğini kabul etmeyen yeni bir üçüncü kimlik oluĢumundan söz
etmek mümkündür. Özellikle ikinci ve üçüncü neslin eğilimleri Almanya‟da sürekli
kalma yönündedir. Çünkü Almanya‟da doğmaları ve yetiĢmeleri nedeniyle bu
gençlerin kendi ülkelerine uyumları da zordur (Arslan 2002: 88). Aileleri Türk olsa
bile farklı bir kültürün içinde büyüyüp Ģekillenmektedirler. Hareketleri, davranıĢları,
olaylara bakıĢ açıları içinde büyüdükleri kültürle ĢekillenmiĢtir. Bu da, kimlikleri
Türk olsa bile aidiyetliklerine iliĢkin ikili bir yapı geliĢtirmektedir. Artık
Almanya‟daki Türkler, bu ülkede yalnızca iĢçi statüsünde değildirler. Hizmet
sektöründe çalıĢanları, iĢveren konumunda olanları, edebiyat, müzik, sinema gibi
sanatın farklı alanlarıyla ilgilenen sanatçıları aracılığıyla, içinde bulundukları
toplumdan kopamaz olduklarını ve ona zenginleĢtirici bir unsur olarak katılan yeni
bir kimliği temsil ettiklerini göstermiĢlerdir. Bu kimlik, kökene iliĢkin aidiyeti de
içeren, ama Almanyalı olan ve Alman kültüründen soyutlayamayacağımız, mevcut
toplumun içinde geliĢen bir aidiyeti ifade etmektedir (Kaplan, 2005: 205).
Türklerin genelde yoğun olduğu bölge Kuzey Ren Vestfalya (özellikle Düsseldorf)
eyaletidir. Genelde Köln, Stuttgart, Berlin, Frankfurt, Münih, gibi büyük Ģehirlerde
yaĢamak eğilimi görülmektedir. Bu bölgelerde sanayinin geliĢmiĢ olması, göçmen
nüfusu yoğunluğunun en önemli nedenidir. Ġkinci olarak kendi yakın ve hemĢerileri,
yurttaĢları buralarda görece daha kalabalıktırlar. Özellikle iĢ bulma konusunda
onların yardımı alınmaktadır. Üçüncü olarak hemĢeriliğin aidiyet gibi sosyal
psikolojik bir ihtiyacı karĢıladığını da görmekteyiz. HemĢerilerine yakın bulunmak
kiĢiyi yalnızlıktan kurtarmaktadır. Ayrıca illegal göçte hemĢeriler kaçak göçmenleri
saklayabilmektedirler (Göksu, 2000: 34). Bazı Türkler yaĢadıkları kimlik sorununu,
Almanlığa iliĢkin bir aidiyet yerine hemĢerilik temelinde geliĢtirdikleri bir aidiyet
duygusuyla aĢmaya çalıĢmaktadır. Aidiyeti Ģehir üzerinden Hamburglu kimliği,
Münihli kimliği ile ikame etmeye çalıĢmaktadırlar. Bunun nedeni doğup büyüdükleri
40
Ģehrin kimliğini benimsemenin zor olduğu Alman ulus kimliğine tercih etme
durumudur.
1.3.2 Fransa’ya Türk Göçü ve Fransa’da Türkler
Almanya‟ya benzer Ģekilde II. Dünya SavaĢı sonrasında Fransa‟nın ekonomik olarak
yeniden ayağa kalkabilmesi için çok sayıda emek gücüne ihtiyacı duyulmuĢtur. Bu
dönemde emek ihtiyacı öncelikle eski sömürge olan Mağrip ülkelerinden
karĢılanmıĢtır. Ancak, Cezayir bağımsızlık savaĢı beraberinde Cezayirli göçmenlerin
sayısının düĢmesine yol açmıĢ ve bu dönemde ihtiyaç duyulan iĢgücü ise Fas, Tunus
ve Türkiye gibi Akdeniz kuĢağında yer alan ülkelerden karĢılanmıĢtır. Türkiye ile
baĢlayan göç serüveni tam da bu döneme rastlamaktadır. 1965 yılında Fransa ile
Türkiye arasında iĢgücü göçü anlaĢması yapılmasına rağmen Fransa‟ya Türk iĢgücü
göçü 1970 yıllarının baĢlarında baĢlamıĢ ve 1980 yıllarına kadar devam etmiĢtir
(birçok iĢçi 1981 oturum ve çalıĢma izni alma yasasından faydalanmıĢtır). Türk
toplumu, diğer Batı Avrupa ülkelerine gerçekleĢtirdiği göçün aksine daha geç bir
tarihte Fransa‟ya göç etmeye baĢlamıĢtır. Hatta diğer göçmen toplumlarla
karĢılaĢtırıldıklarında, Türkler yine Fransa‟ya en son gelenler olarak bilinmektedir
(Akıncı, 2009).
Fransa‟ya giden ilk iĢçilerin bazıları, aslında Almanya‟ya gitmek için ĠĢ ve ĠĢçi
Bulma Kurumuna baĢvuranlardı (Kastoryano, 1986: 165; Fırat, 2003: 76; aktaran
Kaya ve Kentel 2005: 20). O dönemde Alman iĢgücü piyasası Türk iĢgücüne
doyduğundan, baĢvuruda bulunan Türklerin bazılarına Fransa‟ya gitme fırsatı
tanındı. Türkiye‟den göçün bu aĢaması anonim göç olarak adlandırılır. Türkiye‟den
Fransa‟ya göçün ikinci aĢaması, iĢçilerin özel sektörden gelen talepler üzerine ismen
çağrıldıkları, nominal göç aĢaması olarak adlandırılır (Strasburger, 1995; aktaran
Kaya ve Kentel 2005: 20). Nominal göç Almanya‟ya oranla Fransa‟da daha yaygındı
ve bu durum zincirleme göçün artıĢına yol açtı. Bu tür bir göç modeli, kaçınılmaz
olarak belirli etnik ve coğrafi kökenlerden gelen göçmenlerin yoğunluk kazanması
sonucunu doğurmuĢtur (Kaya ve Kentel, 2005: 20).
41
Öder‟e göre Fransa‟ya Türk göçü üç dönemi kapsamaktadır; ilk dönem göç;
Fransa‟da çalıĢmak üzere geçici süreyle kalmak düĢüncesiyle 1965 yılında resmi
içgöçü anlaĢması ile baĢlayan ve 1973 yılına kadar düzenli Ģekilde devam eden Türk
iĢçi göçüdür. Ġkinci dönem; belirli bir tarih aralığı içinde değerlendirilmeyen fakat
1980 askeri darbesinden sonra ortaya çıkan siyasal ortamdan ideolojik ve siyasi
farklılar nedeniyle mülteci statüsünde gerçekleĢen göçler. Üçüncü dönem ise; Diğer
Avrupa ülkelerinde olduğu gibi 1973 yılında ekonomik kriz nedeniyle durdurulan
iĢçi göçünden hemen sonra baĢlayan aile birleĢimleri kapsamında Türk iĢçilerinin
ailelerinin Fransa‟ya göçüdür (Öder, 2008).
1980‟li yıllarda kadın ve çocukların Fransa‟ya gelmelerine paralel olarak, topluluğun
ihtiyaçlarına cevap vermeye yönelik kurulan küçük esnaf ve derneklerle, bu göçmen
toplumu “yerleĢme” evresine yavaĢ yavaĢ geçmeye baĢlar. Göçün bu dönemini
belirleyen en önemli faktör olarak, Fransa‟daki tüketim sürecine katılımın artması
gösterilmektedir. 1990‟lı yıllar baĢından itibaren göç etmiĢ toplumun bugünkü halini
belirlemiĢtir. Yatırım ve sermaye gönderiminin Türkiye‟ye yönelik olduğu önceki
dönemlere zıt olarak bu dönemde, göçmenlerin emlak yatırımları ve Ģirket kurma
giriĢimleri baĢlamıĢtır. Sonraki nesillerin iĢsizlik riskini önlemek için aile Ģirketleri
kurulmuĢ ve buralarda iĢe girmeye baĢlanmıĢtır (Değer, 2008).
2000‟lere gelindiğinde, Türk iĢçilerin önemli bölümü endüstri (% 27) ve inĢaat (%
24) sektörlerinde çalıĢmaktadır. ĠnĢaat sektörü zaman içinde Türk iĢçilerin istikrarlı
olarak çalıĢtıkları sektör olmuĢtur. Örneğin Türk göçmenler arasında 1982 yılında
inĢaat sektöründe çalıĢanların oranı yaklaĢık olarak % 22, endüstri sektöründe
çalıĢanların oranı ise % 54‟tür. Günümüzde Türk göçmenlerin % 55‟i vasıfsız iĢçi
olarak çeĢitli sektörlerde çalıĢmakta olup yalnızca % 6‟sı entelektüel kapasite
gerektiren profesyonel iĢlerde ve beyaz yakalılar olarak çalıĢmaktadır (Unan, 2009).
Göçmenler, genelde Fransa‟da istihdam edildikleri sektörlerle orantılı olarak
yerleĢmiĢlerdir. Özellikle endüstrinin yoğunlaĢtığı ve maden yataklarının yer aldığı
bölgeler olarak Alsace, Lorraine ve Rhone Alpes, Lyon ve Paris ve çevresi Ile de
France yoğunlukla Türk göçmenlerin yerleĢtikleri bölgelerdir. ĠĢgücü anlaĢması
42
kapsamında gelen öncü ilk dönem göçmenler, çalıĢtıkları bölgelerde yerleĢmiĢler ve
var olan iliĢkiler, ardıl göçmenleri de aynı bölgelere çekmiĢtir (Villanova de,1997).
1.3.3 Hollanda’ya Türk Göçü ve Hollanda’da Türkler
Batı Avrupa‟ya Türk iĢgöçü Ģeklinde gerçekleĢen Hollanda‟ya Türk göçü tıpkı
Almanya ile olduğu gibi, Almanya ile yapılan anlaĢmadan üç yıl sonra 1964 yılında
Hollanda Türkiye arasında yapılan resmi iĢgücü antlaĢmasıyla, çalıĢma müsaadesi
almak Ģartıyla 1974 yılına kadar devam etmiĢtir (Güngör, 2006).
Türklerin Hollanda‟ya göçünü üç döneme ayırmak mümkündür (Staring, 2001: 26;
aktaran Canatan, 2007: 68):
Aktif işgücü devşirme dönemi (1960-74); bu dönemde tüm Batı Avrupa Türk iĢ
göçünde olduğu gibi özellikle erkek Türk iĢçiler Hollanda‟ya getirilmiĢtir. ĠĢçilerin
yaĢ profili 18-35 yaĢ aralığındadır. Bu dönemde göçler iki Ģekilde gerçekleĢmiĢtir;
iĢçi bulma kurumları ve kooperatifler yapılan baĢvurular kanalıyla ve Hollanda‟ya
daha önce gitmiĢ ve Hollanda‟daki iĢletmeler emrinde çalıĢan Türk iĢçilerinin isteği
üzerine akraba ve tanıdıkların getirilmesi Ģeklinde olmuĢtur. Coğrafi olarak özellikle
Hollanda‟nın batısındaki büyük kentlere, Amsterdam, Rotterdam Twente, Gelderland
ve Kuzey Brabant bölgelerine yerleĢmiĢlerdir. Bu dönemde çalıĢmak için
Hollanda‟ya giden iĢçiler kalıcı olmak değil para biriktirip Türkiye‟ye geri dönmek
düĢüncesindedirler.
Aile birleşimi dönemi (1975-1985); bu dönemin genel özelliği göçün tıpkı diğer Batı
Avrupa ülkelerinde olduğu gibi sınırlandırılmıĢ olmasıdır. Hollanda Almanya
benzerinde olduğu gibi 1973‟teki petrol krizini gerekçe göstererek iĢçi alımını
durdurmuĢtur. Bu yasağa rağmen Hollanda‟daki Türk toplumunun nüfusu aile
birleĢimleri yoluyla artmaya devam etmiĢtir. Göçün ikinci dalgası olarak bilinen bu
yıllar arasında gerçekleĢen göçte gençler ve kadınların yani eĢ ve çocukların yoğun
Ģekilde Hollanda‟ya geldikleri görülmektedir (Güngör, 2006). Bu dönemin
belirtilmesi gereken temel özelliği ise tıpkı Almanya‟da olduğu gibi Hollanda‟nın
43
misafir iĢçi (gastarbeid) olarak gördüğü Türk iĢçileri 1980 tarihinden sonra kalıcı
göçmen olarak görmeye baĢlamasıdır.
Aile oluşumu dönemi (1985-…) ; Hollanda‟da doğmuĢ olan gençlerin Türkiye‟den
evlilikler yaparak eĢlerini Hollanda‟ya aldırmalarını ifade eden süreçtir. Türk
göçmenlerin Hollanda‟daki nüfusu doğumlarla birlikte bu yolla büyümeye devam
etmiĢtir. 1985 yılında Hollanda‟da yaĢayan Türk nüfusu 155.000 iken 2000 yılına
gelindiğinde 15 yıl içinde ikiye katlanarak 300.000‟e ulaĢmıĢtır (Canatan, 2007).
Hollanda‟ya 1960‟lı yıllarda misafir isçi olarak gelen Türkler Ģu an Hollanda
toplumunun en büyük göçmen gruplarından birini oluĢturmaktadırlar. Gerek üçüncü
nesil Türk kökenli Hollandalılar gerekse eĢ nedeniyle Hollanda‟ya geliĢin
kısıtlanması ve daha çok eğitimli kesimin Hollanda‟ya gelmesinin amaçlanması gibi
Hollanda‟nın yeni politikaları nedeniyle Hollanda‟ya gelen Türk kökenli yabacılar
artık daha iyi iĢlerde çalıĢmakta ve bir yandan içinde bulundukları ülkede çeĢitli iĢ
kolları, siyasi platform ve kültür, sanat alanında önemli görevleri ifa edebilecek
ekonomik, sosyal ve kültürel yapının içine dâhil olurken diğer yandan da köklerinin
uzandığı Türkiye yararına etkinlikler yürütmenin yollarını aramaktadırlar. Günümüz
itibariyle Hollanda‟daki Türklerin içinde kendi kabuğunda ve gettosunda
yaĢayanların giderek azaldığı, özellikle üçüncü kuĢağın genel eğiliminin Hollanda
toplumuna dönük ve toplumla ortak bir yaĢam sürme yönünde çaba sarf ettiği
görülmektedir. Bununla beraber Türklerin kendi kimlikleri ile Hollanda‟da var olma
ve asimilasyon yerine kendi kültür değerlerini koruyarak Hollanda toplumu ile
bütünleĢme eğiliminde oldukları görülmektedir (Küçükcan vd, 2004).
Almanya, Fransa ve Hollanda‟ya Türk göçü oldukça benzer özellikler
göstermektedir. Göç hareketinin olduğu ilk dönem 1960‟lı yıllar kimlik sorununun
belirginleĢtiği yıllar olmaktan çok kimliğin farklılıklar aracılığıyla farkına varılmaya
baĢlandığı ve korunmasına iliĢkin reflekslerin geliĢtiği yıllar olarak
değerlendirilmelidir. Göç eden kesimin kırsal kökenli bir profile sahip olması kitlesel
göç dalgasının geleneksel değerler temelinde bir kimliği Batı Avrupa‟ya taĢıdığının
iĢareti olarak okunabilir. Aile birleĢimleri yoluyla ve Almanya Fransa ve
44
Hollanda‟da doğan çocukların da göç sürecine dâhil olması ile birlikte Türkiye‟den
taĢınan kültürel değerlerin ve kimliğin yeni kuĢaklara aktarılması gündeme gelmiĢtir.
Genel olarak yukarıda profilini ortaya koymaya çalıĢtığımız birinci, ikinci ve üçüncü
kuĢağın göç ve göçe eĢlik eden kimlik serüveninin süreç içinde nasıl bir ülke
politikasıyla karĢı karĢıya bulunduğunu incelemek Türklerin Batı Avrupa‟da
kimliklerinin siyasi boyutunun anlaĢılmasına imkân sağlayacaktır.
45
1.4 BATI AVRUPA’DA GÖÇMEN POLĠTĠKALARI
Almanya, Fransa ve Hollanda farklı tarihselliğin izlerini taĢıtan devlet yapılanmaları
olan üç farklı siyasi gelenektir. Bu ülke devletlerinin, göçmen nüfusları ile
sürdürdükleri iliĢkiler ve bu bağlamın zemininde geliĢtirdikleri göçmen nüfusa iliĢkin
politikalar da aynı Ģekilde üç farklı “model”in inĢa edilmesine yol açar; bu modeller
ulusal kimliğin koĢullarına uygun yurttaĢlık ve vatandaĢlık kavramlarından beslenir.
Göçmen ve/veya yabancılara karĢı geliĢtirilen, benimsenen ve eyleme konulan
düzenlemeler tüm ekonomik, sosyal ve kültürel görünümleri ve sonuçları ile bir
yandan siyasi yapılanmanın çeĢitli yansımalarına sahiptir ve diğer yandan da her
toplumun kendisi hakkındaki tanımlamalarını ve temsillerini canlandırır ve özellikle
sergilemek istediği “modeli” yansıtır (Kastoryano, 2000).
Bu çerçevede, Avrupa‟da farklı devletler sürdüre geldikleri siyasi geleneğin bir
tezahürü olarak göçmenler karĢısında farklı politik yapıları kurumsallaĢtırmaya
çalıĢmıĢlardır. Batı Avrupa ülkelerinin oluĢturduğu göç politikaları ile benimsediği
vatandaĢlık politikaları arasındaki dolayımsız bir biçimde var olan bu iliĢki ve
paralelliğin oluĢmasında her bir ülkenin uluslararası göç deneyimi ve bu bağlamda
göçe hedef ya da kaynaklık teĢkil etmesi de belirleyici bir faktör olmuĢtur. Ayrıca,
göçe hedef olan ülkenin bu göçmen grubunun daimi veya geçici olarak görülmesine
bağlı olarak bunları ülkeye entegre etme açısından izleyeceği vatandaĢlık ve/veya
göçmen politikası da değiĢik görünümler sergilemektedir (Çiçekli, 2007: 191). Bu
çerçevede Avrupa‟nın BirleĢmesi sonucu Birlik üyesi ülkelerin göçmen
politikalarında değiĢiklik yapılması yönünde baskılarının ve Avrupa‟da "”post-
ulusalcılık modeli”nin ortaya çıkmasının göç alan Avrupa ülkelerinde göçmen
politikasını etkilediği (Soysal, 1994) iddiasının tersine Avrupa ülkelerinin göçmen
politikalarının Ģekillenmesinde her zaman ülkelerin kendi politik kültürü daha etkili
olmuĢtur.
46
Batı Avrupa ülkelerine iĢgücü hareketinden kaynaklı göçmenlerin 1960‟ların ilk
yıllarında gelmiĢ olmasına rağmen, Avrupa ülkelerinin hemen hemen tümünde
göçmen politika ve programları 1973-74 yıllarında petrol krizinin ve iĢsizliğin baĢ
göstermesinin ardından geliĢtirilmeye baĢlanmıĢtır. Aslında göçmen politikaları
yalnızca göçmenlere yönelik bir politikalar dizgesi olarak görülmemelidir. Her ne
kadar söz konusu politikalar göçmenleri belirli yasal düzenlemelerin altında kontrol
edilebilir bir toplumsal, ekonomik ve siyasal yapıya büründürme niyeti taĢısa da
(Doomernik, 1998) çoğunlukla ülkenin genel politikası olarak tüm ülke sakinlerinin
karĢılaĢtığı “göçmenler probleminin” çözümüne iliĢkin geliĢtirilen politikalar
olmuĢtur (Wimmer, 2000: 177-204).
Göçmen iĢçilerin kitlesel olarak göç etmesi öncesinde Avrupa ülkeleri belirli bir göç
politikası hazırlamamıĢ ve „bekleyelim görelim‟ Ģeklinde bir yaklaĢım
benimsemiĢlerdir. Sorunlar ortaya çıktıkça üretilen son dakika politikaları ise
yeterince etkin olamamıĢ ve Avrupa ülkelerine yönelik göç, göçmenlerin farklı
yöntemleri kullanmaları nedeniyle engellenememiĢtir (Straubhaar, 2000; aktaran
Ünsal, 2007: 79).
“Göçmen politikaları” bu anlamda aslında “sorun politikaları”dır. Çünkü göçmen
politikalarının oluĢturulmaya baĢladığı dönem göçmenlerin hem politik hem de
toplumsal düzlemlerde “sorun” ya da “sorunlar kaynağı” olduğuna iliĢkin inancın
belirmeye baĢladığı döneme karĢılık gelir. Bununla birlikte vatandaĢlık politikası göç
politikası ile birlikte devam etmiĢtir ve göç politikasını ĢekillendirmiĢtir. Bir baĢka
ifade ile göç politikası Avrupa ülkelerinde her ülkenin modern ulus devlet oluĢumu
sürecinde süregelen kendi vatandaĢlık politikası çerçevesinde ĢekillenmiĢtir
(Brubaker, 2009). Ülkelerin vatandaĢlık politikaları çerçevesinde
sınıflandırılmasında da ülkelerin tarihsel ve kültürel öğelerinin bu politikalara etkisi
olduğu görülmektedir.
Batı Avrupa ülkelerindeki göç politikasını belirleyen bir diğer önemli unsur, 11 Eylül
2001 yılında Amerika BirleĢik Devletleri‟ne gerçekleĢtirilen saldırının ardından
Müslüman olmayan ülkelerde baĢlayan ve özellikle Batı menĢeili olan Ġslam
47
karĢıtlığı (Ġslamofobi) fikri ve tavrının yükseliĢe geçmesidir. Bu doğrultuda özellikle
göçmen Müslümanlar ve azınlıklar çeĢitli zorluklarla karĢılaĢmıĢ ve ırkçı söylemlere
maruz kalmıĢtır. Bu ülkelerde Ġslam ve Müslümanlık terörizm olarak algılanmaya
baĢlanmıĢtır. Bu algının bir sonucu olarak Almanya, Fransa, Belçika, Ġsviçre,
Hollanda gibi ülkeler, göçmen politikalarında çeĢitli değiĢikliklere yönelmiĢlerdir
(Faist, 2008: 208-220). Bu değiĢikliklerden Batı Avrupa‟da yaĢayan Türkler de
kaçınılmaz olarak etkilenmiĢlerdir.
Son olarak uluslararası siyasi eksende özellikle Avrupa‟da aĢırı sağ politikaların
etkisi ile yükselen ırkçılık karĢımıza çıkmaktadır (Ceyhan ve Tsoukala, 2002: 30).
Irkçı politikalar özellikle yabancı düĢmanlığı ile birlikte hızlı bir Ģekilde 1990‟ların
sonundan itibaren ivme kazanmaya baĢlamıĢ ve Avrupa ülkelerinin göç politikasına
dolaylı yollardan da olsa etki etmiĢtir. 2005 yılı Ekim ayında Paris banliyölerinde
patlak veren ve hızlı bir Ģekilde Fransa‟nın diğer kentleri ile Belçika, Hollanda ve
Almanya‟ya sıçrayan eylemler göçmenlere iliĢkin politikaları tekrar gündeme
taĢımıĢtır.
Avrupa ülkelerinin siyasal kültürü, vatandaĢlık kavramsallaĢtırması ve süreci ile
birlikte uluslararası sistemde meydana gelen değiĢimler sonucunda Avrupa‟da farklı
göç politikaları benimsenmiĢtir.
1.4.1 Almanya’nın Göçmen Politikası
Almanya‟nın iĢgücü açığını kapatmak için giriĢtiği göçmen iĢçi alımını dönemin
siyasileri geçici olarak görmüĢ ve bu nedenledir ki bir göçmen kanunu
hazırlanmamıĢtır. Bunun somut örneği Türk iĢçilere resmi Alman söyleminde
genellikle „misafir iĢçi‟ (Gastarbeiter), „yabancı‟ (Ausländer) ve/veya „ülke sakini‟
(Mitbürger) gibi onların „ötekiliklerinin‟ ve/veya „yersiz yurtsuz oluĢlarının‟ altını
çizen terimlerle atıfta bulunulmasında (Kaya, 2001) görülebilir. Misafir iĢçi
programları, Almanya‟nın ihtiyacı olan iĢgücünü karĢılayabilmek için kısa süreli
oturma ve çalıĢma izni vererek iĢçilerin iĢe alınmasından ibarettir (Kaya ve Kentel,
2005: 16–21). Bu çerçevede yabancı iĢçilerin büyük çapta Almanya‟ya getirildikleri
48
altmıĢlı yıllarda yabancılar politikasının herhangi bir entegrasyon veya Alman
toplumu ile sağlıklı iliĢkiler kurabilme yolları öngörülmemiĢtir. Dolayısıyla 1970‟li
yıllara kadar Almanya‟nın yabancılar politikası geniĢ anlamda ekonomik politikalar,
dar anlamda ise iĢ piyasası politikaları ile eĢ anlamlıdır (Okyayuz, 1999: 22-33).
Ancak misafir iĢçi anlayıĢı temelinde geliĢtirilen programın çökmesi ve geçici iĢçi
göçünün sosyal bir sorun olarak görülmeye baĢlaması ile Fransa ve Hollanda‟da
olduğu gibi 1973 sonrası Alman yetkililer misafir iĢçi alımına son vermiĢlerdir. Bu
dönemle birlikte, göçmen iĢçi olgusunun (ekonomik ve iĢ piyasası temelinde
yürütülen politikalar gibi) sadece piyasa araçlarıyla düzenlenen bir konu olmaktan
çıktığı ve devletin kontrol etmesi ve düzenlemesi gereken bir politika konusu olduğu
benimsenmeye baĢlanmıĢtır. Yabancı göçünün neden olduğu sosyal sorunlar
tartıĢılmaya baĢlanmıĢ ve bu bağlamda misafir iĢçilerin sadece ekonomik süreçlerin
unsurları olmadığı vurgusu belirginlik kazanmıĢtır (Çiçekli, 1998).
Türk göçmen nüfusunun daha görünür hale gelmesi ve 1973 yılında Türk göçmen
iĢçilerin de katıldığı büyük grevlerin ortaya çıkması ile birlikte, müdahaleci bir göç
politikasına (interventionist) doğru bir geçiĢ gözlenmektedir (Çiçekli, 1998: 106).
Göçmen nüfusunun geçici entegrasyonunu sağlamak amacıyla aile birleĢimleri ile
ilgili düzenlemeler yapılmıĢ, ancak bunda da temel hedefin sadece ekonomik
amaçlara ulaĢmak düĢüncesiyle gerçekleĢtirildiği ve bu düzlemde (iĢgücü piyasasının
düzenlenmesi ve baĢ gösteren iĢsizliğin önüne geçilmesi) entegrasyon gibi sosyal
enstrümanlara vurgu yapıldığı belirtilmiĢtir (Esser ve Korte, 1985: 179).
Yabancıların ev sahibi topluma daimi olarak yerleĢmelerini teĢvik etmeksizin
bunların sadece geçici olarak entegre edilmesi hedeflenmiĢtir (Leitner, 1987: 75).
1980‟li yıllarda Almanya göçmen politikası göçmenleri “yabancılar sorunu” olarak
algılamaya baĢladığı yıllar olmuĢtur. Tam da bu çerçevede Hıristiyan Demokratların
lideri Kohl‟ün göçmenler konusunda “ya ülkelerine dönmeliler ya da tam anlamıyla
bizimle kaynaĢmalılar” söylemi 1983 yılında çıkartılan “Yabancıların DönüĢlerini
Özendirme Yasası”nın hazırlayıcısı olmuĢtur. Göçmenlerin geri dönüĢü teĢvik için
çıkartılan yasaya göre bir yıl içinde ülkelerine kesin dönüĢ yapacak göçmenlere
49
10.500 DM ve ek olarak da her çocuk için 1500 DM ve birikmiĢ emeklilik tutarının
ödenmesi vaat edilmiĢtir. Bu çerçevede 250.000 Türk memleketine dönmüĢtür
(PerĢembe, 2005; Okyayuz, 1999: 134).
Almanya‟da 1980‟ler göçe yaklaĢımda önemli bir dönemece iĢaret eder. Bu dönemde
kamunun tüm yönetiminin “konukların orada kalıcı olarak bulunduklarının bilincine
vardığının görülmeye baĢladığı dönemdir. Göçmenleri “sorun” olarak tanımladıktan
sonra, bu sorunun kalıcılığının bilincine varılması göçe iliĢkin politika üretilmesinde
ilk baĢlangıcın kaynağına iliĢkin önemli bir ipucu vermektedir. Diğer bir deyiĢle
Almanya için artık “göçmenler kalıcı sorundur”.
Türkler ise geri dönüĢ söylemlerini terk etmiĢler ve bunun yerine siyasi haklarını da
içeren kalıcılık söylemini ikame etmeye baĢlamıĢlardır (Kastoryano, 2000).
1990‟lı yıllara doğru gelindiğinde Alman resmi makamlarının duruĢu, bir taraftan
uzun süredir Almanya‟da bulunan göçmenler için daha güvenli bir yasal statü
sağlamak iken, diğer taraftan ise Almanya‟ya göçmen iĢçi olarak gelmek isteyen
kiĢilere kapıyı büyük ölçüde kapatmak Ģeklinde özetlenebilir. Almanya 1 Ocak 1991
yılında yürürlüğe giren yeni yabancılar yasasına göre genç kuĢağın Alman
vatandaĢlığına geçiĢini kolaylaĢtırırken, bir yandan da uzun süreli iĢsizlik durumunda
Almanya‟da oturma hakkını kısıtlayan düzenlemeler getirmiĢtir. Yasa diğer yandan
aile birleĢimini de kısıtlamaktadır. Ġkinci ve üçüncü kuĢak göçmenlerin ailelerini
getirebilmeleri sekiz yıldan beri aralıksız Almanya‟da yaĢamıĢ ve yetiĢkin olma
Ģartına bağlanmıĢtır. Yeni gelen eĢe ise beĢ yıl geçtikten sonra bağımsız oturma izni
ve çalıĢma hakkı verilmektedir (Abadan-Unat, 2002). Almanya bu yasayla
göçmenlerle ilgili iki hedefe ulaĢmayı amaçlamıĢtır; birinci hedef yasal olarak
Almanya‟ya göç etmiĢ yabancı iĢçi ve ailelerinin entegrasyonunun sağlanması; ikinci
hedef ise daha fazla yabancının yerleĢmesini sınırlamaktır (Okyayuz, 1999, 142).
Almanya bu dönemde Yeni Yabancılar Yasası‟nı (Ausländergesetz 1991 ) ve
Göçmen ve Sığınmacı Yasası‟nı (Gesetz zur Änderung Asylverfahrens, Ausländer-
und Staatsangehörigkeitsrechtlicher Vorschriften, 1993) kabul ederek iki tür yabancı
gruba yasal olarak vatandaĢlığa kabul edilme hakkını vermiĢtir. Birinci grup, 16–23
50
yaĢları arasında olup Almanya‟da sekiz yıldan fazla ikamet etmiĢ, en az altı yıl okula
devam etmiĢ ve ağır suçlardan mahkûm olmamıĢ “yabancılar”; Ġkinci grupta ise,
Almanya‟da en az on beĢ yıl ikamet eden ve oturma izni bulunan “göçmenler”
vatandaĢlığa kabul edileceklerdir. BaĢvuran kiĢinin ağır cezadan hüküm giymemiĢ
olması ve finansal bağımsızlığa sahip olması da, bu paragrafa göre, yurttaĢlığa kabul
açısından nihai öneme sahiptir (Kaya ve Kentel, 2005: 20).
1 Ocak 2000‟de yürürlüğe giren yeni yasa, ülkenin yurttaĢlığa kabul etme sürecinde
uyguladığı soy ilkesini (jus sanguinis) kısmen değiĢtirmektedir. Artık, Almanya‟da
doğmaktan ötürü (jus soli, toprak ilkesi) Alman yurttaĢlığına hak kazanmak mümkün
olacaktır. Yeni yasaya göre, yabancı ülkeler yurttaĢları olan göçmenlerin
Almanya‟da doğan çocukları, ebeveyni sekiz yıl Almanya‟da yasalara uygun Ģekilde
ikamet etmiĢ ise ve oturma iznine sahipse ya da en az üç yıllık sınırsız oturma iznine
sahipse Alman yurttaĢı olabilecektir (Kaya, Kentel 2005: 21). Almanya, bu yasa ile
87 yıllık “VatandaĢlık Yasası‟nı” değiĢtirmiĢ, vatandaĢlığı kan bağına dayandıran
etnik köken ilkesini kaldırarak toprak esasına geçiĢin sinyallerini vermiĢ ve bu
düzlemde vatandaĢlığa geçmeyi kısmen de olsa kolaylaĢtırma yoluna gitmiĢtir
(Kılıçaslan, 2006; Boss-Nünning, 2008).
Temel Yasa yurttaĢlığın nasıl tanınacağı ya da verileceği konusuna iliĢkin görüĢ
belirtmez, fakat ölçütler temel olarak etnik milliyetçiliğe dayanmaktadır. YurttaĢlığa
kabul edilme talebi, Federal Almanya‟da AB-dıĢı yabancılar için daima zor olmuĢtur
ve anavatanın yurttaĢlığını reddetmeyi gerektirmiĢtir. AB-dıĢı „yabancıların‟ çifte
yurttaĢlık hakkı genellikle reddedilmiĢtir (Kaya ve Kentel, 2005).
Almanya‟nın çifte vatandaĢlığı kabul etmemesi temel yasalarından hareketle
uyarlanan göçmenlerin yurttaĢlığa kabul edilmesi yönündeki düzenlemelerinin
çerçevesini çizdiği etnik milliyetçiliğe dayalı vatandaĢlık belirlenimiyle ilgilidir.
Bunun diğer anlamı Alman göçmen politikasını belirleyen vatandaĢlık hukukunun
son yıllarda jus sanguinis‟den (kan bağı esasına dayalı) juis-soil (toprak esasına
dayalı)‟e doğru evirilse de Almanya devletinin halen ikisinin arasındaki salınımına
iĢaret etmektedir.
51
Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe giren ve kısaca “Göç Yasası” olarak adlandırılan
Almanya‟ya Göçün Kontrolü ve Sınırlandırılması ile Avrupa Birliği VatandaĢlarının
ve Yabancıların Almanya'da Ġkametlerine ve Uyumuna Dair Yasanın birinci
maddesinde hiç bir Ģüpheye mahal bırakılmayacak Ģekilde Ģu ifadeye yer
verilmektedir. Yasa, Federal Almanya‟ya yabancıların geliĢinin kontrol ve
sınırlandırılmasına hizmet etmektedir. Kapasite ve uyum yeteneği ile ekonomik ve
istihdam politikalarının çıkarlarına uygun bir göçe imkân ve Ģekil verilmesi
amaçlanmaktadır (Detsch, 2009: 3). Bu yasa ile birlikte yabancıların Almanya‟daki
ikamet, çalıĢma ve uyumları konusunda yeni düzenlemeler getirilmiĢtir. Yeni Göç
Yasasında entegrasyon söyleminin daha da baskın bir Ģekilde yer aldığı
görülmektedir. Bu çerçevede, yeni yasada uyum kursları konusunda düzenleme
yapılmıĢ ve ülkeye yeni gelmiĢ göçmenler için 300 saatlik bir uyum kursu
öngörülmüĢtür. Türklerin de dâhil olduğu bazı yabancı kategorileri için uyum
kurslarına katılmak bir zorunluluk haline getirilmiĢtir. Bu kurslarda Alman Kültürü,
tarihi ve hukuku hakkında temel bilgiler ve belirli düzeyde Almanca dil eğitimi
verilmekte, katılımcılar kurs sonunda sınava tabi tutulmaktadır. Kursa katılma
yükümlülüğünün yerine getirilmemesi oturum izninin uzatılmasında dikkate
alınmaktadır. Bu eğitimin amacı, göçmenlerin Almanya‟yı, Alman hukuk sistemini
ve Alman Kültürü‟nü öğrenerek topluma daha kolay uyum sağlamalarını temin
etmektir. Eskiden beri Almanya‟da bulunuyor olup, Almancaya konuĢma
derecesinde bile hâkimiyeti olmayanlar için bu dersleri takip etmek zorunlu hale
getirilmiĢtir (Çiçekli, 2007).
Federal Göçmen ve Mülteci Dairesi, 2007 yılında Göç Yasası‟nda yapılan
değiĢiklikle aile birleĢimiyle Almanya'ya gidecek göçmen eĢlere de dil testi
zorunluluğu getirmiĢtir. Yeni uygulama en çok Almanya‟da yaĢayan Türkleri
etkilemiĢtir. Yeni uygulamaya göre, eĢler Almanya‟ya gelmeden önce bulundukları
ülkede “A1” seviyesinde Almanca öğrenip sınava girmek zorundadır (BAMF, 2007:
1-6).
52
1.4.2 Fransa’nın Göçmen Politikası
Fransız ihtilalından itibaren Fransa, tarihsel olarak yurttaĢlığı Almanya'dan farklı
olarak etno-kültürel özelliklerden ziyade siyasi niteliklerle tanımlamıĢ ve bütün
yabancıları Fransız Devletine dâhil olmaya çağırmıĢtır. Fransa‟da devrimden buyana
Fransız anne ve babadan doğanlara otomatik olarak yurttaĢlık veren jus sanguinis
(kan bağı) ilkesinin yanı sıra, Fransa‟ya sevgi ve sadakati garanti altına alan jus soli
(toprak bağı) ilkesine ayrı bir anlam atfedilmiĢtir (Kaya, 2008: 40). Fransız
vatandaĢlık hukuku jus sanguinis‟e dayanmakla birlikte jus soli‟nin temel unsurlarını
da içinde barındırmaktadır. Jus soli ilkesinin hâkimiyetinin devrimden bu yana pek
değiĢmediği görülmektedir. Yabancı anne babadan Fransa‟da doğmuĢ olan bütün
çocuklar 18 yaĢına geldiklerinde son beĢ yıldır Fransa‟da yaĢamıĢ olmak ve belli
suçlardan sabıkası olmamak kaydıyla otomatikman vatandaĢlık kazanırlar. Bu
Ģekilde 1973 ile 1991 arasında yaklaĢık 300.000 kiĢi bu Ģekilde Fransız vatandaĢı
olmuĢtur (Brubaker, 1992; aktaran Kaya, 2008).
Fransa‟da Ġkinci Dünya SavaĢı‟nın hemen ardından göç ile ilgili kurumlar
oluĢturulmuĢtur. Ulusal Göç Dairesi (Office National d’Immigration, ONI) ve Fransa
Mültecileri ve Devletsiz KiĢileri Koruma için Daire (Office Français de Protection
des Refugies et Apatrides, OFPRA) bu kurumlara örnek olarak verilebilir (Hollifield,
1994: 150). Son yıllarda (2007) ise Göçmenlik, Entegrasyon, Ulusal Kimlik ve EĢ
GeliĢim Bakanlığı oluĢturulmuĢtur (Hesseling, 2009).
Fransa‟nın göç politikalarının uzun zamandır pek değiĢmediğini belirten Petek
(2008) Fransa‟nın göç politikasının asli önceliğini Almanya‟ya benzer Ģekilde; göç
akımlarını kontrol altında tutmak, yeni yasadıĢı iĢçilerin ülkeye giriĢini engellemek,
göçmenleri toplumla bütünleĢtirmek ve bu kiĢilere Fransız vatandaĢlığı vererek
yurttaĢlık yolunun açılmasını sağlamak (Petek, 2008: 73-91) olduğunu
belirtmektedir.
Fransa ülke olarak her Ģeyden önce asimilasyona vurgu yapa gelmiĢtir. Resmi olarak
kültürel farklılıkları dikkate almayan ve ülkedeki göçmenleri asimilasyona zorlayan
bir göçmen politikasını benimsemiĢtir (Main, 2006). Fransa‟nın
53
entegrasyon/asimilasyon modeli iki kaynaktan beslenir: Cumhuriyetçilik ve Laiklik.
Bu bağlamda 1958 Anayasasının birinci maddesinde yer alan “bölünmez cumhuriyet
ilkesi” hem bireycilik hem de evrenselliğe dayalı bir entegrasyon modeline
gönderme yapar. BaĢka bir ifade ile entegre olan vatandaĢ öncelikle bir birey,
herhangi bir kökenden ya da kimlik toplumundan bağımsız kendi içinde bir öznedir.
Öte yandan devlet yansızdır ve evrensel olma iddiasını taĢır. Söz konusu entegrasyon
modeli, öncelikle soyut yani her türlü kültürel ve toplumsal aidiyetten arındırılmıĢ
bireyin içinde yer alacağı yansız bir kamusal alan anlayıĢına dayanır (Benichou,
2006: 83-84; aktaran DanıĢ ve Üstel, 2008).
Kamusal alanın yansızlığı ideali, Fransız entegrasyon modelini ikinci kaynağı olan
laiklik ilkesiyle de buluĢturur. Siyasal ve dinsel alanların biçimsel ayrımına olduğu
kadar din ve inanca iliĢkin tercihlerin biçimsel eĢitliğine dayanan Fransızvari laiklik
anlayıĢı, birlikte yaĢama sorunsalı ile doğrudan ilgilidir. (Bénichou 2006, 94-95;
aktaran DanıĢ ve Üstel, 2008).
Fransa‟nın göçmenlerin kalıcılığına iliĢkin inancının oluĢmaya baĢlaması Almanya
ile hemen hemen aynı döneme rastlar. Seksenli yılların baĢında göçmenlerin
geçiciliği fikrini terk eden Fransa, söz konusu grupların topluma eklemlenmesini
(inserer) sağlamak üzere hukuk, iĢ, mesleki eğitim, konut, kültür ve sosyal/kamusal
yaĢama katılım konusunda politikalar geliĢtirmeye yönelmiĢtir. Resmi belgelerde
“eklemlenme”nin ne anlama geldiği tarif edilmemiĢtir, ancak bu kavram benzeĢme
(asimilasyon) sözcüğünün olumsuz çağrıĢımlarını engellemek üzere onun yerine
ikame edilen bir kavram görünümdedir. Ġlk yıllarda Fransa, bu politikanın gereği
olarak göçmenlerin hukuksal konumlarını güçlendirmek üzere bazı önlemler almıĢtır.
On yıl ülkede oturan yabancılara otomatik olarak oturum haklarının uzatılması
güvencesi verilmiĢtir. Diğer yandan Fransız göçmen politikası, grup haklarını
tanımak anlamına gelen tüm kavram ve ilkelerden kaçınmak üzere tasarlanmıĢtır
(Canatan, 2007: 165).
Dönemin Fransız hükümetleri, göç akıĢını durdurmak ve yabancı iĢçilerin geri
dönmelerini teĢvik etmek amacıyla Nisan 1971 ve Kasım 1981 tarihleri arasında
54
gönüllü olarak aileleri ile birlikte geldikleri ülkelere geri dönen iĢsiz göçmenlere
10.000 Frank ödemiĢtir (Kaya ve Kentel, 2005: 27–28). Benzer bir uygulama
1.2.1.‟de bahse konu olduğu Ģekliyle 1983 ve 1984 yılları arasında Almanya‟da da
gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu bağlamda Almanya ile Fransa‟nın iĢgücüyle gelen
göçmenlere yönelik ilk tutumlarında benzerlik olduğundan rahatlıkla bahsedilebilir.
Ancak belirli bir ödeme karĢısında ülkeden ayrılan göçmenlerin yaratmıĢ olduğu
maddi külfet sonucunda Almanya bu uygulamaya kısa sürede son vermiĢtir (Kaya ve
Kentel, 2005: 29).
Fransa 1980 yılından bu yana göçle ilgili olarak 13 yasa çıkarmıĢtır. Tek baĢına bu
istatistik bile, ülkenin göç sorununu ne kadar önemsediğini ve bunu yönetmekte ne
kadar güçlük çektiğini ortaya koymaktadır. 1980‟lerin baĢında Fransız devletinin
göçmen popülâsyonun özgürlük ve sivil haklarına vurgu yaptığı görülse de
1980‟lerin ikinci yarısında yabancı düĢmanlığı ve göçmen karĢıtlığı söylemin
yükseldiği görülmektedir (Main, 2006).
1983‟ten itibaren ise sosyalist hükümetin göçmenlere yönelik uygulamaları ve
ekonomik politikaları çerçevesinde, birçok göçmen iĢçi iĢten çıkartılmıĢ ve ülkedeki
yabancılar arasında iĢsizlik yükselmiĢtir. 1980‟lerin sonunda ise Le-Pen
liderliğindeki Ulusal Cephe Partisi‟nin seçimlerdeki baĢarısı ile Fransa 1990‟lı yıllara
daha sıkı göç politikalarıyla baĢlamıĢtır (Hollifield, 1994: 163).
1990‟ların baĢlarında Fransa, göçmen politikasında oldukça sert uygulamalara
yönelmiĢtir; aile birleĢmeleri baĢvuruları için bekleme süresi iki yıla kadar çıkarılmıĢ
ve Fransız üniversitelerinden mezun olan yabancıların iĢ baĢvuruları reddedilmiĢtir.
Her ne kadar 1997 yılında hükümet değiĢikliği nedeniyle göçmenlere yönelik
uygulamalarda görece yumuĢama olmuĢsa da, bu yıllarda yalnızca vasıflı teknik
iĢgücüne, sanatçı ve akademisyenlerin göçüne izin verilmiĢtir (Engler, 2005; aktaran
Dernaç, 2005).
Fransa‟da yurttaĢlığa kabul, yurttaĢlığın edinilmesine göre ikincil konumdadır.
Bildirimin tersine, yurttaĢlığa kabul isteğe bağlı, yani resmi makamların kontrol ve
onayına tabidir. Fransa‟daki yurttaĢlığa kabul prosedürü, beĢ yıl süreli ikamet, rüĢt,
55
dil becerisi, Fransız toplumu içinde asimile olma ve altı aydan fazla hapis cezası
almamak, devletin güvenliğine karĢı suç iĢlememiĢ olmak, anlamına gelen “iyi ahlak
ve gelenek” gerektirmektedir. Burada kültürel çeĢitlilik ve kültürel unsurlar göz ardı
edilirken yurttaĢlığın altı ısrarla çizilmiĢtir. Dolayısıyla Fransa‟nın göçmen
politikasında siyasal olarak tanımlanan yurttaĢlık, kültür özelindeki milliyet
karĢısında daima öncelikli bir yere sahip olagelmiĢtir. Almanya‟nın aksine, Fransa
yurttaĢ adaylarının asli yurttaĢlıklarından feragat etmesini talep etmemiĢtir.
YurttaĢlığa kabul koĢulları, Fransa‟da ikamet eden yabancıların asimilasyonu, ilgisi,
sevgisi ve sadakati varsayımına dayanmaktadır (Kaya, 2008: 35-73).
2002 ile 2005 arası dönem göçle ve iltica hakkı ile ilgili sınırlamaların artıĢının
devam ettiği yıllar olmuĢtur. YasadıĢı göçle mücadele kapsamında geliĢtirilen yeni
düzenlemelerle birlikte göçmenlerin entegrasyonu diğer Avrupa ülkelerinde olduğu
gibi popülerlik kazanmıĢtır. Fransa‟nın yasal temellerinin 1905 yılında laik değerler
üzerine inĢa edildiği vurgusuna atıfta bulunularak Eylül 2004‟ten itibaren dini
semboller okullarda yasaklanmıĢtır (Engler, 2005; aktaran Dernaç, 2005).
Dolayısıyla, göçmenler hâlâ Fransız ulusunun geleneksel siyasal değerleri içinde
asimile olmayı gerektiren evrensellik düĢüncesine tabi görünmektedirler.
Son olarak 2007 tarihinde yürürlüğe giren “Göçün Kontrolü, Uyum ve Ġlticaya
ĠliĢkin Yasa” ile aile birleĢimi kapsamında Fransa‟ya gelecek yabancılarla Kabul ve
Uyum sözleĢmesinin imzalanması, mali kaynaklarının kontrolü, vize alabilmeleri
için bulundukları ülkelerde uygulanacak dil ve kültür sınavı uygulaması gibi çeĢitli
kriterler getirilmiĢtir (Hesseling, 2009). Fransa‟nın ekonomik alanda gereksinim
duyduğu nitelikli göçmenler için bir çekim alanı haline getirilmesi, diğer yandan da
yasadıĢı göçle ödünsüz bir biçimde mücadele edilerek, bu kitlenin geri
püskürtülmesine dayanan bir strateji uygulamaya konulmuĢtur. Göçmenlere iliĢkin
politikanın bu yüzü Almanya ile benzerlik göstermektedir.
Fransa‟da en genel anlamıyla yabancı olma durumu vatandaĢlık ölçütü üzerinden
tanımlanmakta ve yasalara göre Fransa‟da yaĢayıp da Fransız vatandaĢı olmayan
herkes yabancı kabul edilmektedir. Ancak göçmenin aksine, yabancı statüsü ebedi
56
bir özellik olmaması hasebiyle eski vatandaĢlığını bırakıp Fransız vatandaĢlığına
geçen kiĢiler yabancı statüsünden çıkmaktadır. Göçmen ise hem vatandaĢlık hem de
doğum yeri üzerinden tanımlanmaktadır. 1991‟de BütünleĢme Yüksek Konseyinin
benimsediği tanıma göre göçmenler, Fransa‟da ikamet eden, ancak baĢka bir ülkede
yabancı olarak (yani Fransız vatandaĢı olmadan) doğan kiĢileri kapsamaktadır.
(DanıĢ ve Üstel, 2008: 10-11). Fransız asimilasyona dayalı entegrasyon modeli
yabancıların yeniden kültürlenmesine atıfta bulunmaktadır. Yeniden kültürlenme bu
açıdan “Fransız‟ım” anlamına gelmektedir (Kaya, 2008: 43).
1.4.3 Hollanda’nın Göçmen Politikası
Hollanda göçmen politikası ve Hollanda devletinin göçmenlere karĢı aldığı tavrın
görece toleranslı ve riyasız olduğu kabul edilir. Hollanda‟nın göçmenlere karĢı
toleranslı olduğu düĢüncesinin gerçekliği Hollanda‟nın her zaman için oldukça
kabarık ve heterojen göçmen nüfusa sahip olması düĢüncesine dayanır (Wesselingh,
2004). Diğer yandan Hollanda‟nın göçmenlere olan yaklaĢımının temelinde, 20.
yüzyılın baĢlarında farklı din ve ideolojilere mensup grupların aralarında anlaĢmaları
sonucu ortaya çıkan ve anayasada güvence altına alınan sütunlaĢma (verzuilen)
sistemi yatar. Bu sosyo-politik organizasyon sistemine göre, devlet dini ve ideolojik
grupları tanır ve onları eĢit Ģekilde destekler. Bu gruplar tarihi olarak Katolikler,
Protestanlar, Liberaller ve Sosyalistlerdir. Her bir dini-ideolojik grubun kendine ait
sağlık, eğitim, medya ve siyasi kurumları olabilir ve devlet bunları mali olarak
desteklemekle yükümlüdür ( Lijphart, 1968).
Hollanda‟da göçmen politikası günümüze kadar aslında zikzaklarla dolu bir rota
çizmiĢtir. Hollanda göçmen politikası, göçmen politikasının uygulanmaya baĢladığı
günlerden buyana radikal kırılmalarla ciddi anlamda değiĢikliğe uğramıĢ ve “çok
kültürlülük” bu süreç içinde sadece bir aĢama olarak kalmıĢtır (Entzinger, 2003).
Hollanda‟nın çok kültürlülüğünün gerçekten bilinçli olarak üretilen politikaların bir
sonucu mu yoksa çeĢitli geliĢmelere gayri ihtiyari ve geçici cevapların sonucu mu
olduğuna iliĢkin Ģüpheler bulunmaktadır (Vermeulen ve Penninx, 2000).
57
Göçmenlere karĢı Hollanda‟da resmi tutumun belirsiz olduğu söylenebilir. Bir
yandan göçmenlerin kendi yaĢam sitilleri ve Ģartları tanınırken diğer yandan da
göçmenlerin inisiyatifinin harekete geçirilmesi yönünde bir isteksizlik görülmektedir.
Sosyal ayrılıkçılık ve toplumsal uyumun zayıflayacağı yönünde bir korku vardır
(Gowricharn and Mungra, 1996: 126).
II. Dünya savaĢının ardından 1960 ve 1970‟lerde Hollanda göçmen politikasının ilk
aĢaması eğitim, sivil organizasyon ve sosyal çalıĢmaya vurgu yapmaktaydı. Göç
politikası çok kültürlü bir toplumda Hollandalı ev sahibi ülke vatandaĢları ile
göçmenler arasında eĢit fırsatlarla birlikte karĢılıklı adaptasyonu amaçlamıĢtır.
(Engbersen, 62; aktaran Main 2006). Örneğin Hollanda 1970 ve 1980‟lerde çok
kültürlü politika çerçevesinde devlet kontrolünde fakat göçmenlerin kendilerinin
örgütlediği farklı organizasyon ve yapıların kurulmasına izin vermiĢtir. (Casanova,
2009: 141). Bu çerçevede Almanya ve Fransa‟dan farklı bir özellik olarak Hollanda
göçmen politikası -en azından ilk aĢamasında- görece göçmenlere karĢı daha
toleranslı bir politika üretmiĢtir.
Paradoksal olarak 1970‟lerin sonuna kadar kendisini bir göç ülkesi olarak görmeyen
Hollanda Almanya ve Fransa‟ya benzer Ģekilde 1980 yılında göçmen iĢçilerin
kalıcılığını kabul ederek 1983 yılında yayınladığı notayla göçle ilgili politikasını
kamuoyuna açıklamıĢtır (Hammar, 1985: 63-65). Hükümetin göçmen politikasının
amacı, Hollanda‟da yaĢayan tüm azınlık gruplarının eĢit ve tam geliĢme imkânlarının
olduğu bir toplumun oluĢturulması Ģeklinde belirlenmiĢtir. Bunun temel amacı bir
yandan “süregelmekte olan göçün sınırlandırılması”, diğer tarafından da “azınlıkların
topluma entegre olmalarını sağlamaktır (Minderhedennota, 1983; aktaran Canatan,
2007). Bu çerçevede, Hollanda‟da entegrasyon politikası 1980‟li yıllarda naif bir
biçimde uygulanmıĢtır. Ve göçmenlere karĢı belirli dozda Almanya ve Fransa‟dan
kültürel anlamda daha toleranslı ve çok kültürlülüğe kısmen vurgu yapan bir politika
olsa da 1980‟lerdeki genel göçmen politikası (göçmen sınırlandırması ve Almanya
ve Fransa‟dan görece daha az vurgulu ve Hollanda‟nın çok kültürlülüğe dayalı genel
politikasından beslenen entegrasyon) kabaca Almanya ve Fransa‟yla yakın bir
düzlemdedir.
58
1994 yılında yürürlüğe giren yasa, 1983 yasasına göre çok kültürlülüğe daha az
vurgu yapan ve göçmenlerin entegrasyonunun gerekliliği üzerinde daha çok duran
bir göçmen politikası ortaya koyar. Diğer bir ifadeyle 1990‟lı yıllarda göçmen
politikası entegrasyon politikasına doğru hızlı bir kayma göstermektedir (Entzinger,
2003, 72).
1990‟ların ortalarına doğru, vatandaĢlık terimi moda sözcüktür ve göçmen politikası
Hollanda‟nın kendine özgü entegrasyon politikasından “evrenselci entegrasyon”
politikası ile yer değiĢtirmiĢtir. Göçmenler geliĢtirilen entegrasyon politikasından
hareketle aktif vatandaĢ olmaları için teĢvik edilmekte ve vatandaĢlığın sosyal
yükümlülüklerine vurgu yapılmaktadır. Bu çerçevede Hollanda hükümeti göçmenler
için çeĢitli kurslar düzenlemeye baĢlamıĢtır (Engbersen: 62; aktaran Main, 2006). Bu
göçmenlerin kültürüne yapılan vurgunun Fransa‟nın benimsediği göçmen
politikasında hayat bulan “vatandaĢlığa” doğru kayması anlamına gelmektedir. Bu
çerçevede politikacıların “etnik azınlıklar” teriminin yerine “göç eden” ve yeni
yaratılan bir kelime olan “allochtonen” (buraya ait olmayan-yabancı) kelimelerini
kullanmaya baĢladıkları görülür (Entzinger, 2003: 73). Göçmenleri bireyler ve
vatandaĢlar olarak ele almak çok kültürlülükten evrenselciliğe geçiĢin güçlü
sinyallerini vermektedir. Öncelikli amaç burada etnik gruptan bireylerin aktif
yurttaĢlığını gerçekleĢtirmektir. Dolayısıyla Hollanda, Almanya ve Fransa‟dan farklı
olarak kültürel farklılıkları daha çok dikkate alan çok kültürlülüğe dayalı entegrasyon
modelinden Fransız entegrasyon modeli olan evrenselci entegrasyon modeline doğru
bir kayma yaĢamıĢtır.
Bu kaymaya iĢaret eden bir baĢka gösterge ise 1990‟lı yılların ortalarından itibaren
göçmenlerin Hollanda değerlerine ve kültürüne adaptasyonu ve entegrasyonu iliĢkin
söylemin yükselmeye baĢlaması ve 1998 yılında yürürlüğe giren “inburgering” adlı
entegrasyon programıdır. Hollanda‟nın göçmen politikalarının değiĢiminin
baĢlamasının iĢaretini veren bu program Hollandaca kursları, Hollanda kurumları ve
değerlerinin eğitimi gibi çeĢitli kursları kapsamakta ve Hollanda dili, kültürü ve
değerlerini öğrenmeyi entegrasyonun ilk Ģartı olarak görmektedir. VatandaĢlığa
baĢvuru için kursları baĢarıyla tamamlama zorunluluğu getirilmiĢtir. Almanya
59
Hollanda‟nın ardından benzer bir entegrasyon politikasını geliĢtirmeye baĢlamıĢtır
(Euwals vd., 2007; Entzinger, 2003). Göçmenlerden kaynaklanan sosyal
problemlerin Hollandaca dil kursları, mesleki eğitimler Hollanda‟nın değerleri ve
kültürüne iliĢkin kurslar yoluyla Hollanda toplumuna göçmenlerin entegrasyonuna
yardım edilerek çözülebileceği düĢünülmüĢtür.
Bu yıllarda entegrasyon politikası, azınlıklara grup temelinden değil, birey temeline
dayanan bir yaklaĢımı esas almıĢtır. Entegrasyon politikası bireysel sorumluluklara
da vurgu yapan liberal bir eksende yeniden ĢekillendirilmiĢtir. Sürekli bir biçimde
yabancılara kendi sorumluluklarını hatırlatan siyasetçiler, azınlık örgütlerine verilen
mali yardımları keserek bu örgütlerin toplumsal rolünü de iyice azaltmıĢlardır
(Canatan, 2007: 168).
1990‟ların evrenselci entegrasyon politikasının 2000‟li yılların baĢından itibaren
daha çok asimilasyoncu politika modeline doğru evirildiği görülmektedir.
Entegrasyon politikası öncelikli olarak sosyo-ekonomik katılıma odaklanmıĢtı, yeni
politika ise Hollanda toplumu ile göçmenler arasındaki mesafeye odaklanmıĢtır
(Scholten, 2008: 86). Yeni göçmen politikası ulusal toplumsal bütünlük ve ulusal
kimliğe önceki yasalardan daha çok vurgusu olan bir politikayı içerir (Scholten,
2008: 88).
Main (2006)‟e göre; Hollanda Avrupa‟da göçmenlere karĢı en toleranslı politikalara
sahip, vatandaĢlık gereklilikleri görece en basit olan ülke idi. Hollanda vatandaĢlığı
göçmenler için son döneme kadar göreceli olarak kolay elde edilebilir bir
vatandaĢlıktı. Hollanda devleti etnik çeĢitliliği destekleyen çeĢitli etnik ve dini
oluĢumlara sponsorluk desteği veren ve okullarda göçmenlerin Arapça, Türkçe ve
Berberice gibi ana dillerinin konuĢulmasına izin veren bir göçmen politikasını
benimsemiĢti.
Son yıllarda Hollanda‟daki çeĢitli Ģiddet olayları doğru ya da yanlıĢ Ģekilde (örneğin
Pim Fortuyn‟ün katili ilk raporlarda “Ġslamcı radikal” olarak lanse edildi fakat
gerçekte bir hayvan hakları aktivisti olduğu ortaya çıktı, Theo Van Gogh‟un
öldürülmesi) göçmenlerden kaynaklandığı düĢüncesi ile Hollandalıların kültürlerinin
60
tehdit altında olduğu duygusunu perçinlemiĢ oldu. Bu çerçevede Hollandalı
politikacılar vatandaĢlık ve göçmenlik politikalarına kısıtlamalar getirmeye baĢladılar
(Main, 2006: 34).
11 Eylül olayları sonrasında genelde Avrupa‟da özelde ise Hollanda‟da Ġslam
karĢıtlığının yükseliĢinin göçmen politikalarına etkisinin kuĢku götürmez bir gerçek
olduğunu belirten van Bruinessen (2006) Hollanda‟daki çeĢitli olayların göçmenler
tarafından gerçekleĢtirilmesi ile Hollanda göçmen politikasının ciddi anlamda
değiĢimi arasında sıkı bir bağ olduğunu savunmaktadır (van Bruinessen, 2006).
Bunun en somut örneği, radyo ve televizyonlardaki programlara getirilen anadil
yasağıdır. 1970‟li yıllardan itibaren baĢlamıĢ olan Türkçe yayınlar sonraki yıllarda
daha da yaygınlaĢmıĢ ancak 11 Eylül sonrası bu yayınlar da islamofobia‟dan
paylarını almıĢlardır.
Hollanda, 2006 yılında yürürlüğe koyduğu uygulama ile tıpkı Almanya ve Fransa
gibi baĢta Türkiye olmak üzere Batılı olmayan ülkelerden evlenme gibi aile birleĢimi
çerçevesinde gelecek yabancılara, kendi ülkelerinde vatandaĢlık uyum sınavı adı
altında sınav koĢulunu getirmiĢtir. Kamuoyunda “evlilik sınavı” olarak da bilinen ve
bu sınavlarda baĢarılı olamayanların Hollanda‟ya giriĢine izin verilmemektedir
(Groenendijk, 2008: 5-9).
Hollanda‟nın kültürel ve dinsel çeĢitliliğe alıĢkın bir toplum olarak göçmenler
politikasındaki değiĢimi anlamak için göçmenlerin Hollanda için sorun olmaya
baĢlamasından çok önce Goudsblom‟un Hollanda toplumuna iliĢkin 1967‟de yaptığı
analizde ipuçlarını bulabiliriz. Goudslom'a göre (1967: 151) tolerans fikri düzen
kavramı ile eĢleĢtirilir. Bu yüzden farklı düĢünceler, yaĢam biçimleri ve dinler hâkim
sosyal düzene müdahil olmadığı sürece tolere edilir.
Hollanda‟nın ilk baĢlarda çok kültürlülüğe dayalı ve göçmenlere Almanya ve
Fransa‟ya nazaran çok daha toleranslı göç politikasından 1990‟lı yıllarda önce
evrenselci entegrasyon modeline, daha sonraki yıllarda (2000‟lerden günümüze) ise
kültürel farklılıklara karĢı toleransını yitirerek Fransa‟ya benzer asimilasyona
61
yaklaĢan bir entegrasyon adaptasyon modelinde yükselen bir göçmen politikasına
doğru kaydığı görülmektedir.
Avrupa‟da göç literatüründe Hollanda çok kültürlü, Fransa asimilasyoncu, Almanya
ise etnik temelli göçmen politikasından dolayı kısmi dıĢlayıcı göçmen politikalarıyla
tanımlanmıĢtır (Castles, 1997). 2000‟li yıllara gelindiğinde bu ideal-tip kategoriler
geçerliliğini yitirmeye baĢlamıĢtır. Çünkü Türk ve Müslüman göçmenlerin
entegrasyonunda yaĢanan baĢarısızlıklar, uluslararası siyasete etki eden çeĢitli
olaylar, her üç modelin de sorgulanmasına yol açmıĢtır. ġu halde bu üç ülkenin
göçmen politikaları arasındaki temel farklar ortadan kalkarak birbirleriyle
benzeĢmeye baĢlamıĢtır. Fakat Hollanda‟nın Almanya ve Fransa‟dan farklı olarak
tarihsel ve anayasal prensibi ve siyasi geleneği olan sütunlaĢma sisteminin göçmen
politikasındaki kısmi etkisinden bahsetmek mümkündür (Yükleyen, 2006).
62
BÖLÜM 2
KĠMLĠĞE KAVRAMSAL BAKIġ
Almanya, Fransa ve Hollanda‟ya kitlesel boyutta göçün gerçekleĢmesi, Türklerin ve
Avrupalıların farklı bir dünya ile karĢılaĢması anlamına gelmektedir. Türklerin
Türkiye‟den taĢıdığı değerler dünyası ile Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın değerler
dünyası karĢılıklı olarak iletiĢime geçmiĢtir. Kalıcılığın kesinleĢmesi farklı dünyalar
arasındaki iletiĢimin bir “süreç” olarak devamına iĢaret etmektedir. Bu iletiĢim
sürecinden en çok etkilenen de kimlik olmuĢtur. Bu bölümde araĢtırmamızın
üçayağından (diğerleri diaspora ve sivil toplum kuruluĢlarıdır) birini oluĢturan
kimliğin ne anlama geldiği, kimliğin kurucu öğeleri ve kimliğin oluĢumu ve inĢasına
iliĢkin tanımların konumuzla iliĢkisi incelenecektir.
Kimlik sosyal bilimlerde oldukça karmaĢık ve merkezi bir konuma sahip
sorunsallardan biri olarak tanımlanmaktadır. Kimlik kavramının karmaĢıklığı ve
merkeziliği, kimliğin çok katmanlı anlamlarının çoğulluğu, kodların ve adlandırma
mekanizmalarının kapsamlılığından kaynaklanmaktadır. Kimlik kodlarının
çoğulluğu, kimlik yoluyla bireyleri adlandırma mekanizmalarının çok boyutluluğu ve
kimliğe yüklenen farklı anlamlar ve bu yolla üretilen farklı siyasal söylemler, kimlik
kavramı üzerinde kuramsal bir uzlaĢma olanağını zorlaĢtırmaktadır (Türkbağ, 2003;
Keyman, 2005; Bilgin, 2007).
Kimlik kavramı ilk olarak modern felsefede görülür. Daha sonra sırasıyla psikoloji,
sosyal psikoloji, antropoloji ve sosyoloji olmak üzere sosyal bilimlere 1940‟larda
girmiĢtir. Kültürel ÇalıĢmaların kimliği kendisine araĢtırma konusu edinmesi ile
birlikte antropoloji ve psikoloji alanlarının sınırlarını aĢarak, disiplinler arası
çalıĢmaların baĢat konularından biri haline gelmiĢ, 1980‟lerle birlikte ise uluslararası
politik geliĢmelerle önemi giderek artan bir çalıĢma alanı olmuĢtur (Brubaker ve
Cooper, 2000).
63
Kimlik, bireyin kendisinin ne ve nerede olduğunu açıklaması ve tanımlamasıdır
(Guibernau, 1997:126-127). Kimlik, bireysel ve toplumsal düzlemde kendimizin ne
olduğu ve durduğumuz yeri algılamamızla olduğu kadar, baĢkalarının bizi
algıladıkları ve konumlandırdıkları yer ile de doğrudan iliĢkilidir. Kimliksel
belirlenim, toplumsal ve psikolojik nedenlerle bireyin kendisinin ve baĢkalarının
özgün niteliklerinin farkında olmasıyla, yani, kendi kiĢisel ve toplumsal niteliklerinin
baĢka kiĢi ve toplumların niteliklerinden farklılığının bilincine varmasıyla kendi
olumsallığını üretmesi Ģeklinde ortaya çıkar. Bu anlamda kimlik sosyal olarak
üretilmiĢ ve sosyalleĢtirme yoluyla ferde aktarılmıĢ olan bir tür “bilgi” dir (Birkök,
1994: 66). Kim olduğumuz, nereden geldiğimizin bilgisinin bilincine sahip olmakla
eĢdeğer bir duruma tekabül eder. Kimlik daima “sen kimsin” sorusunun cevabıdır
(Taylor, 2005).
Kimlik, bireyin veya bir sosyal gurubun çeĢitli aidiyetlerini açıklayan, onun
tanınmasını sağlayan ve dıĢ gözlemle kavranabilen özellikleridir. Kimlik, insanın
potansiyeliyle birlikte zaman içinde değiĢen veya sabit kalan tüm vasıflarını ifade
etmektedir (Birkök, 1994: 64).
Kimlik ırk, etnik yapı, kültür, dil ve din temelinde bireylerin kendilerini tanımlaması
ve baĢkaları tarafından tanımlanmasıdır (Deng, 1995: 1). Kimlik bireyi diğer birey ve
gruplardan ayıran Ģeylere ve diğerleri ile neleri paylaĢtığına iliĢkindir. (Jenkins,
2004; Schwartz, 2001).
Tanımlardan da anlaĢıldığı üzere kimlik, bir kimsenin, bir grubun bireyselliğini,
diğer birey ve gruplardan ayırt edici temel özelliklerini oluĢturan, onun baĢkalarından
ayırt edilmesini ve kendini kendi olarak bilmesini sağlayan özelliğidir. Bu bağlamda
kimliğin temel fonksiyonu bireyi ya da grubu diğer birey veya gruplardan temel
özellikleri çerçevesinde ayırt etmesidir. Bunun için de bir taraftan bireyin veya
grubun kendisine has olan unsurlarını belirlerken, diğer taraftan kendi kimliğinin
dıĢında kalan/kalanlardan (kimliğinin ötekisinden) ayrıldığı noktaları da ortaya
koymaktadır. Diğer bir ifade ile kimlik bir tanımdır, insanın hem toplumsal hem de
psikolojik anlamda kendisinin “ne” ve “nerede” olduğunun açıklamasıdır. Birey,
64
kimliğine iliĢkin bir ifade serdettiğinde duruĢunu ve bakıĢını da belirtmiĢ olur; yani
katıldığı veya üyesi olduğu toplumsal iliĢkiler ağının bütünsel parçası içinde var olan
bir toplumsal özne olarak Ģekillenir.
2.1.1 Kimlik Kuramları
Kimlik kavramına yönelik kuramsal yaklaĢımlar Amerikan pragmatizmi geleneği
içinde çalıĢan sosyologların Erikson‟un ben kimliği kavramını 1960‟larda kimlik
biçiminde kısaltarak kullanmaya baĢlamasıyla geliĢmiĢ ve 1970‟lerde kullanımı
yaygınlaĢan kimlik kavramının Freud‟cu çizgideki psikanalitik yaklaĢım, G.H.
Mead‟in sembolik etkileĢimciliği, klasik ve yorumcu sosyolojiden beslenen bilgi
sosyolojisi geleneği dâhil yapısal iĢlevselcilik kuramının etkisindeki eleĢtirel
kuramlara kadar geniĢ bir yelpazede kullanılmaya baĢlamıĢtır (Suavi, 1998; Stryker,
2000; Birkök, 1994). AĢağıda çalıĢmamız açısından önemli olan sembolik etkileĢim,
sosyal kimlik ve kimlik inĢa kuramlarının kimliğe iliĢkin yaklaĢımları incelenecektir.
2.1.1.1 Sembolik EtkileĢim Kuramı
Kimliğe iliĢkin ortaya atılan en önemli kuramlardan birisi sembolik etkileĢim
kuramıdır. Bu kurama göre, sosyal dünyayı oluĢturan anlamların bütünsel olarak
toplum tarafından sosyal etkileĢimler yoluyla yaratılmakta olduğudur (Birkök, 1994:
96).
Sembolik etkileĢim kuramına göre, sosyal gerçeklik nesnelere ve bireylere verilen
anlamlar aracılığıyla yaratılmaktadır. Dolayısıyla, bireyler nesnelere, olgulara nesne
ve olgunun kendine içkin özelliklerini dikkate alarak değil, kendilerinde nesne ve
olguların karĢılık bulan anlamlarına göre tepkide bulunmaktadır. Bu çerçevede
anlamlar dünyası etkileĢim yoluyla geliĢtiğinden dil burada zorunlu olarak oldukça
temel bir rol ifa etmektedir. Diğer bir ifadeyle toplumsal gerçeklik etkileĢimlerin
toplamıyla yaratılmakta, bireyler kendilerine, davranıĢlarına ve diğerlerine sembolik
anlamlar yüklemekte ve bu anlamları etkileĢim yoluyla geliĢtirip aktarmaktadır.
65
Anlam ve sembollerin yaratılması sürecinde ise kimlik oluĢmaktadır (Blumer, 1969;
aktaran Balzacq, 2002).
Her farklı etkileĢim kimliğe farklı formlar ve anlamlar eklemekte, anlamların
bazılarını ise değiĢtirerek dönüĢtürmektedir. Kimliklerin anlamı bireye ve duruma
göre değiĢebilmektedir. Bu nedenle de kimlikler, durağan ve süreklileĢmiĢ bir
duruma değil, istikrarsız bir duruma tekabül etmektedir (Cote ve Levine, 2002).
Kimlikler bir anlamda kapalı adacıklar olarak değil toplumsal sembollerin akıĢkan
etkileĢimi aracılığıyla sürekli bir Ģekilde anlamlar üzerinden yaratılmaktadır. Diğer
bir ifade ile kimlik bir durum değil bir süreçtir.
Sembolik etkileĢim kuramının en önemli ismi Mead‟in kuramına göre toplumlar
insanın, iletiĢim amacıyla semboller kullanmak, kurallar ihdas etmek ve
davranıĢlarını diğer bireylerin beklentilerine göre ayarlayabilmek yetenekleri üzerine
kurulmuĢtur. Bütün bunlar insanda bulunan benlik adı verilen unsurun
geliĢtirilmesiyle meydana getirilir. Toplum tüm bu faaliyetlerin sürekli değiĢen bir
özetidir (Hess, 1988: 117). Kimliğin belirleyicisi olan benlik iki aĢamalı bir süreçtir.
“Ben” olarak kiĢi kendisinden haberlidir (kendisinin farkındadır) ve kendisini öteki
kimselerin tutumlarına göre etkiler. Böylece öznenin kendisini tanıması, kendisinin
öteki kiĢilerin tutumlarını öğrenmesi sonucu geliĢtirilmiĢ olan süreçler ağıdır (AĢkın,
2007: 214).
Kimliğin birbirinden farklı ve çok katmanlı anlamsal boyutlarının toplamı
bağlamında ele alınması gerektiği üzerinde duran sembolik etkileĢim kuramı, kimliği
toplumsal süreçlerin sonunda ortaya çıkan bir olgu olarak görür. Kimliğin bireye
içkin tarafı olan benlik kavramı toplumsal etkileĢimlerden ayrılmayacak kadar
toplumsaldır. Bu bağlamda kimlik, bireyin geniĢ bir kimliğin (toplumsal kimliğin)
içerisinde kendisini farklı bir birey olarak görmesinde gizlidir. Kimliği yaratan
toplumsal deneyimlerdir. Kimlik benliğin içsel ve dıĢsal tanımının etkileĢimidir.
Kimlik ancak toplumsal olarak var olabilir, çünkü tanımlama daima toplumsal
etkileĢimi gerektirir. Kimliğe iliĢkin düĢünmek toplum/cemaat ile birey, birey ile
66
toplum/cemaatin çifte iliĢkisini düĢünmek demektir (Jenkins 2004; Rembo, 2004:
34).
Sembolik etkileĢim kuramına göre, kimlik ve zihin toplumsalın gündelik yaĢamdaki
ürünleridir. Kimlik birey ekseninden tanımlanmaz çünkü kimlik sadece toplumsal
gruplar ekseninden hareketle söz konusu edilebilir. Bunun nedeni bireyin bizatihi
toplumsal yapıya ve toplumsal düzene ait olmasında gizlidir. (Swingewood, 1998).
Dolayısıyla kimlik farklı bir kültür olarak Avrupa‟da, Alman, Fransız ve Hollandalı
bireylerin oluĢturduğu toplumsallığın içinden biçimlenmektedir. Alman, Fransız ve
Hollandalının toplumsal tanımlamaları Türklerin kimliğinde belirli oranda rol
oynarken, Türklerin Alman, Fransız ve Hollandalıya iliĢkin tanımlamaları ve
sembolik anlamlar dünyası da Türk kimliğinin oluĢumuna katkı sunmaktadır.
Türkiye‟de bireylerin toplumsal kabul görmüĢ değerler üzerinden kimlik oluĢumu bir
dikkati gerektirmezken, Avrupa‟da farklılıklar üzerinden iĢleyen sembolik
etkileĢimin anlamlar dünyası kimliğin ve kimliğe iliĢkin unsurların hem dikkat
çekmesini, hem de bu dikkate Türklerin ve Avrupalıların karĢılıklı olarak
odaklanarak sembolik etkileĢimin bir tür mücadele alanı olmasını sağlamaktadır.
2.1.1.2 Sosyal Kimlik Kuramı
Ġnsanların kendilerini ve diğerlerini milliyet, din, etnik köken, cinsiyet, yaĢ, meslek
ve örgütsel üyelik gibi sosyal kategorilere göre sınıflama eğilimi, sosyal kimlik
kuramı çerçevesinde ele alınmaktadır. AraĢtırmalar insanların, diğerlerini
kategorileĢtirme sürecinde en çok, en belirgin veya en ayırıcı olan kategorilere (ırk,
cinsiyet, değerler ya da inançlar gibi) odaklanma eğiliminde olduklarını
göstermektedir (Mannix ve Neale, 2005: 41).
Batı Avrupa ülkelerinde Türkler toplumsal bir kategori olarak ele alınacak düzeyde
bir nüfusa ulaĢmıĢlardır. Dolayısıyla grup kategorileri arasındaki etkileĢimi ve
karĢılıklılık üzerinden kimliği açıklamaya çalıĢan sosyal kimlik kuramı diasporada
kimliğin grup farklılıkları üzerinden kurgulanmasını açıklamakta faydalı olacaktır.
67
Çünkü Almanya, Fransa ve Hollanda‟da Türk kimliği Alman Fransız ve Hollandalı
olarak çoğunluğu oluĢturan toplumsal bütünlüğün içinde ve karĢısında Türk grubu,
cemaati, toplumu olarak ifadesini bulmakta ve oluĢturulmaktadır. Sivil toplum
kuruluĢları gruplar arası sosyal etkileĢim dinamiklerinin kimliği biçimlendirme
etkisine karĢı bir atakla Türk kimliğini din ve dil üzerinden sürdürmeye çalıĢarak
müdahil olmaktadırlar. Dolayısıyla gruplar arası dinamikleri açıklayan sosyal kimlik
kuramı dördüncü ve beĢinci bölümde detaylandırılacak olan Alman-Türk, Fransız-
Türk ve Hollandalı-Türk iliĢkisine sivil toplum kuruluĢlarının müdahalesini
anlamada oldukça elveriĢli bir tanım sunmaktadır.
Henri Tajfel ve John Turner tarafından geliĢtirilmiĢ olan sosyal kimlik kuramı, grup
üyeliği, grup süreçlerini ve gruplar arası iliĢkileri ele alan bir kuramdır (Hogg, 1996:
88). Tajfel'e göre (1982: 2), sosyal kimlik, bireyin benlik algısının, bir sosyal gruba
ya da gruplara üyeliğine iliĢkin bilgisinden ve bu üyeliğe yüklediği değerden ve
duygusal anlamlılıktan kaynaklanan parçasıdır. Sosyal kimlik, kimliğin kiĢiler arası
düzeydeki ifadesidir. Sosyal kimlik; benliğimizin, belirli bir sosyal gruba ait
olduğumuz hakkındaki bilgi veya bilincimize dayanan kısmıdır. Bu bilinç veya
bilgiler, söz konusu gruba aidiyete iliĢkin bir takım duygular ve değer atıflarıyla
birlikte bulunur (Bilgin, 2007: 3).
Bireyler, kendilerini üyesi oldukları sosyal grubu dikkate alarak tanımlar ve
değerlendirirler, kendilerini sınıflandırırlar (Turner, 1987: 30). Bu sınıflandırma
sonunda da kendilerini koydukları, yerleĢtirdikleri grupla özdeĢleĢirler. Bu
özdeĢleĢme sonunda sosyal kimlikleri oluĢur. Sivil toplum kuruluĢları Avrupa‟da
Türkler arasında gruplaĢmayı sağlayan temel ve tek yapıdır. Bu çerçevede sosyal
kimliğin oluĢumunda Türkler arasında grupsal özdeĢleĢmeyi sağlamakta ve bu
özdeĢleĢme yoluyla kimliğin devamlılığına olanak sunabilmektedir.
Tajfel ve Turner (1986) sosyal kategorileĢtirmeyi, insanların kendilerini de dâhil
ettikleri bir iç grup ve karĢılarına aldıkları bir dıĢ grup veya biz ve onlar kategorileri
yaratarak sosyal çevrenin düzenlenmesi Ģeklinde kavramsallaĢtırmıĢlardır. Sosyal
çevredeki diğer gruplar, bireye, kendi grubunun konumunu değerlendirmesi için bir
68
temel oluĢturur. Üyesi olunan grubun konumu, benzeri diğer gruplarla yapılan sosyal
karĢılaĢtırma (iç gurup/ dıĢ-gurup karĢılaĢtırması) sonucu belirlenir (Turner, 1975:
30). Böylece kategorileĢtirme sayesinde birey, diğerlerinden farklılığını ve hatta daha
iyi olduğunu anlama, yani olumlu bir sosyal kimlik oluĢturma peĢindedir. Buradan
hareketle her grubun baĢka bir grup karĢısında, baĢka bir gruba rağmen ve baĢka bir
grupla birlikte var olduğunu, bireyin kimliğinin Ģekillenmesinin de sadece bir grup
içerisinde Ģekillenmediğini söylemek durumundayız. Ayrıca bir grup tek baĢına var
olmadığı gibi grup aidiyetinden kaynaklanan sosyal kimlik de sırf bir grup
içerisindeki iliĢkilere göre Ģekillenmemektedir (PerĢembe, 2005: 34).
Ġnsanlar, olumlu bir sosyal kimlik edinmek ve benlik saygılarını yükseltmek için bu
sosyal karĢılaĢtırmayı gerçekleĢtirirken, kendi gruplarını kayırarak algılama ve diğer
grubu da küçümseme yönünde bir yanlılık gösterirler, bu sürece iç grup kayırmacılığı
adı verilir (Doosje ve Ellemers, 1997: 70).
Tajfel bireysel kimliği bireysel kimlik (self identity) ve sosyal kimlik (social identity)
olarak ikiye ayırır ve bunların karĢılıklı olarak birbirleriyle iletiĢim içinde
olduğundan bahseder; bireysel kimlik, fiziksel, zihinsel vs. unsurları, sosyal kimlik
ise milliyet, sınıf, cinsiyet ve din gibi unsurları içine alır. Ancak bunlar birbirleri ile
sürekli etkileĢim halinde bulunur (Turner ve Gilles, 1984: 39). Bu çerçevede kimlik,
grupla bireyin içi çeliğinde tezahür etmektedir. Birey ait olduğu grupla birlikte var
olur, birey baĢlı baĢına bir kimliğin sahibi olmaktan öte grubun kimliği içinde var
olabilen bir kimliğe sahiptir. Diğer bir ifadeyle bireyin kimliği grubun kimliğidir ve
grubun kimliği bireyin kimliğidir. Bu anlamda sosyal kimlik kuramı, bireyi kendini
tanımladığı grubun dıĢında var olan bir Ģey olarak ele almaktan öte grubun bir
parçası olarak tanımlar (Hogg ve Abrams, 1990: 35).
Birey üzerindeki grubun etkisi oldukça baskındır. Bu durum bireyin benliğinin ait
olduğu gruplara bağlı olarak Ģekillenmesinde de kendini gösterir. Bireyin kimliğine
iliĢkin sorulara birey tarafından verilen cevapların neredeyse tamamı ya da önemli
bölümü bireyin ait olduğu sosyal gruplara atıfta bulunur. Birey kendisini ait olduğu
bir grubun üyesi addeder veya kendini bir grubun karĢısında hisseder (Deaux, 1993:
69
4). Dolayısıyla gruba aitlik durumu olarak kolektif kimlik ortaya çıkar. Bu anlamda
kolektif kimlik sosyal kimliğin topluluk düzlemindeki ifadesidir (Bilgin, 2007: 33).
Gordon‟a göre, bireyin toplumun farklı düzlem ve tabakalaĢmalarında her toplumsal
grup ve tabakaların kendisine ait kültürel kodları ve mevcut normlarının sınırları
içerisinde geniĢ ve farklılaĢmıĢ iliĢkileri vardır. Söz konusu farklı toplumsal
düzlemler ve bu toplumsallığın birbirinden farklı norm ve kodları bireyin
iliĢkilerinde farklılaĢmayı zorunlu kılar. Bu durum bireyin birbirinden farklı
iliĢkilerinde farklı görünümlere sahip olmasının önünü açar ve farklı kimliklere sahip
olmasına imkân sağlar. Dolayısıyla birey her farklı düzlemde ayrı bir kimliğe ya da
kimliğinin faklı bir yanına göndermede bulunur. Bu kimliklerin birlikteliği, ya da
kimliğinin farklı tezahürlerinin toplamı bireyin sosyal kimliğini ortaya çıkartır ve
oluĢturur. Sosyal kimlik, bireyin kendisinin ait olduğu grubun özellikleri ile diğer
farklı gruplardan ayıran bireysel özelliklerinin birleĢimi ile temsil edilmektedir. Yani
sosyal kimlik, bireyin kimliğinin toplumsal iletiĢim alanındaki düzlemde ifadesidir
(Gordon, 1968; aktaran Birkök: 1994).
Sosyal kimlik kuramı bu anlamda bireyin -kendine içkin özellikleri ve kiĢisel
farklılıkları üzerine vurgu yapmakla beraber- aynı gruba üye olmanın ya da
sosyalleĢme ile birlikte bireyi sosyal bir grubun üyesi, belirli bir sosyal yapı ya da
belirli bir kültürel kodlar silsilesinin üyesi olarak bireyin ve grubun incelenmesini
imkân dâhiline getirir.
2.1.1.3 Kimliğin ĠnĢası Kuramı
Sosyal Bilimlerde kimliğe iliĢkin erken dönem incelemelerde kimliklerin sabit
durağan ve verili bir biçimde bireylerde var olduğu düĢüncesi savunulurken
günümüzde post modern düĢüncenin de etkisiyle artık toplumu oluĢturan bireylerin
kimliklerinin de sürekli inĢa edilen/inĢa olan, bölünen, parçalanan ve yeniden bir
araya gelen yapı/süreç olduğu ifade edilmektedir. Bu bağlamda kimlik süreklilik
halinde bir oluĢu ifade eder. Kimlik doğuĢtan gelmez, aksine toplumdaki kurumlar
ile bireylerin devamlı etkileĢimi sonucu oluĢur. Kimlik toplumsal iliĢkiler, bireyi
70
saran kurumlar ve toplumsallığın farklı tezahürleri, söylemler ve anlatılar aracılığıyla
sürekli üretilir ve inĢa edilir (Sarup, 1996: 6). Almanya, Fransa ve Hollanda‟da
Türklerin kurmuĢ olduğu sivil toplum kuruluĢları sosyal kimlik kuramında iĢaret
edildiği üzere grupsal bir dinamiği oluĢturarak Türk toplumunu/grubunun kimliğini
kolektif bir birliktelik temelinde söylemler ve faaliyetler aracılığıyla inĢa
etmektedirler.
Barth, kimliğin hem bireyin kendi çabalarıyla oluĢturulduğu hem de diğerleri (birey,
grup ve toplumsal yapı ve kültürel kodlar) tarafından inĢa edildiğini vurgulayan
erken dönem teorisyenlerden biridir. Barth‟a göre içsel (bireyin kendini görüĢ biçimi)
ve dıĢsal (baĢkalarının bireyi görüĢ biçimi) görüĢler bireyin kendini tanımlaması ve
ötekilerin bireyi tanımlaması sürecinin karĢılıklı iletiĢimin sonucudur ( Nagel, 1998:
240). Bu karĢılıklı iletiĢim bireyin kimliğini sürekli gözden geçirmesini ve iletiĢimin
biçimi ve çerçevesi zemininde kimliğin biteviye inĢasını doğurur. Bu anlamda sivil
toplum kuruluĢlarının kimliğin inĢasında bir diğer fonksiyonu ortaya çıkmaktadır.
Bir tür kimlik aynası iĢlevi görmektedir. Bu yapılar; farklı bir kimliğin egemen
olduğu Alman, Fransız ve Hollanda toplumunda gündelik yoğunluğun içinde
kimliğin unutuluĢuna yönelik bir tür hatırlatma görevi görmektedir.
Barth‟a benzer Ģekilde fakat Barth‟ın kuramını daha ileriye taĢıyarak, Melucci
kimlik kavramının üç kriteri içerdiğini ifade eder: Süreklilik; bir öznenin ya da
nesnenin zaman içindeki sürekliliği, birlik; bir öznenin ya da nesnenin sınırlarını
kuran ve diğerlerinden ayrılmasına izin veren birlik nosyonu, iliĢkiler sistemi; bu iki
öğenin özdeĢ olarak tanınabileceği bir iliĢki. Bu doğrultuda Melucci, kimliğin bir
„Ģey‟ olarak değil, daha ziyade „bir iliĢkiler ve temsiller sistemi‟ olarak görülmesi
gerektiğini savunur (Melucci, 1982; aktaran Schlesinger, 1994: 262). Bu çerçevede,
kimlik, birey ve bireyin dıĢındaki bireyler ve toplum arasındaki etkileĢim içerisinde
inĢa edilir. Kimlik farklı gruplar ve toplumla ve onların sunduğu kimliklerle
gerçekleĢtirilen sürekli diyaloglar içerisinde oluĢturulur ve geliĢtirilir. Bu
kavramsallaĢtırmada kimlik kiĢisel (iç dünya) ve toplumsal dünya (dıĢ dünya)
arasındaki boĢluğu doldurur (Hall, 1992: 276).
71
Kimliğin üretimi ve inĢa süreci oldukça karmaĢık bir süreçtir. Birey kimliğini
tanımlarken dıĢarıda bıraktığı ve kimliğine dâhil ettiği Ģeylere iliĢkin pek çok
olasılığı gözden geçirmek zorundadır. Çünkü kimliğin içerdiği tüm unsurların
toplamıyla bir toplumsal grubun içine dâhil olur ve kimliğin dıĢarıda bıraktığı
Ģeylerle yine bir toplumsal grubun dıĢında kalır. Kimliğine iliĢkin bireyin kavrayıĢı
çevresi ile kurduğu iletiĢimle Ģekillenir, çevreden hem kimliğinin kapsadığı içerisi
hem de kimliğinin dıĢında kaldığı dıĢarısı tarafından gönderilen mesajlarla Ģekillenir.
Diğer bir ifadeyle kimlik kiĢinin kendisi, kimliğinin içinde bulunduğu yer (içerisi) ve
kimliğinin dıĢladığı yer(dıĢarı) tarafından diyalojik bir Ģekilde sürekli inĢa edilir.
Kimliğin inĢa edildiğinin ifade edilmesi kimliğin süreklilik içinde kurgulandığının da
ifadesidir. Kimliğin kurgulanması çeĢitli toplumsal süreçler içinde bireyin ya da
grubun kimliğe iliĢkin “anlatı” ve “söylemler” aracılığıyla sürekli olarak gündelik
hayatın içindeki pratikler aracılığıyla gerçekleĢir (Bamberg vd., 2011: 178). Birey
gündelik yaĢamın içinde sürekli olarak değiĢime maruz kalır ve bu değiĢim bireyin
“kim olduğuna iliĢkin algısını” da sürekli dönüĢtürür. Bireyin kimliği, sürekli olarak
tekrar tekrar tanımlanarak gündelik yaĢamın pratikleri ve kurumları ile inĢa edilir.
Kimliğin inĢasında gramatik ve linguistik anlamda dil merkezi bir role sahip
olmasına karĢın kimliği inĢa eden ve sürekli olarak kurgulayan bir araç olarak yeterli
değildir. Burada toplumsal yapılar, kültürel kodlar ve sembollerin tümü “anlatı” ve
söylemin” “dili” olarak iĢlev görür. Bu anlamda kültürün maddi unsurları ve
toplumsal uzantıları kimliğin haritalandırılması ve temsilinde temel bir görev üstlenir
(Woodward, 2002). Birey kendisini içinde hissettiği ya da aidiyet duygusu ile
kendisini iliĢikte duyumsadığı grup/toplumla kendi kimliğinin sağlamasını yaparken,
o grubun gündelik yaĢam pratikleri, anlatıları, dünya görüĢü, kültürel ve toplumsal
değerlerinin oluĢturduğu “söylem”, “anlatı” ve “kodlar” tarafından da bireyin
kimliğinin inĢası sağlanır.
72
2.1.2 Kimlik ve Aidiyet
Bir Ģeye aitlik durumu, ilgili bulunma ve bir ailenin, grubun, cemaatin, sınıfın,
toplumun üyesi olmak anlamlarına gelen aidiyet kavramı karmaĢık ve çok katmanlı,
sürekli ve değiĢen, dinamik bir olgudur (Yuval-Davis, 2008: 154). Aidiyetin çok
katmanlı ve dinamik yapısı bireylerin çeĢitli toplumsal yapı ve düzlemlerde farklı
Ģekilde aidiyetlikler deneyimleme durumlarının çoğulluğuna iĢaret eder. Örneğin
aile, kabile, etnik grup, cemaat, millet, din ve medeniyet en çok bilinen ve sosyal
bilimlerde incelenen aidiyet çeĢitleri olarak dikkat çekmektedir.
Kimlik, bireye dair hem öznel hem de toplumsal bağlamda “kimlerden” olduğuna
iliĢkin bir bilgi meselesi ise “kimlerden” olmadığında iliĢkin de dolaysız olarak bir
duruma iĢaret etmektedir. Dahası bireyin kim olduğunun bilgisine kimlere karĢı
olduğunun bilgisi ile ulaĢılabilir (Kayan, 2007: 18). Burada söz konusu olan durum,
kimliğin belirleniminde bireyin kendisini kimlerle birlikte tanımladığı ya da bir
baĢka ifade ile kimliğini oluĢturan bütünün bir parçası olarak “nereye” ait olduğudur.
Bir baĢka ifade ile kimlik bir tür aidiyet durumudur. Kimlik bu anlamda aidiyet
üzerinden inĢa edilir, oluĢturulur ve aidiyet üzerinden varlığını diğer kimlikler
arasında meĢrulaĢtırır. Kimlik; siyasî, dinî, aile soyuna dair, meslekî ve sosyal
aidiyetleri yansıtır.
ÖzdeĢleĢme yani kimlik inĢa etme (aidiyet ve iliĢki inĢası) süreci olan sosyalleĢme
sürecinin baĢında bireyin ilk etkileĢimi, içine doğduğu ilk aidiyet grubu ile
gerçekleĢir. Burada birey iradesi dıĢında gerçekleĢen bir durum olarak belirli bir
aileye, bir dine, bir toplumsal gruba, bir sosyal tabakaya, bir dile doğar. Ġçine
doğulan bu birincil aidiyet grubu, bu grubun sahip olduğu kimlikler bireye iradesi
dıĢında ilk kimlikler olarak kazandırılır. Buna kısaca kimlik bagajı (identity luggage)
diyebiliriz. SosyalleĢmenin ikinci aĢamasında ise birey dâhil olmak istediği referans
gruplarının değer ve normlarını özümseyerek, bu gruplarla arasında bir tür aidiyet
iliĢkisi oluĢturarak kimliğini inĢa eder. Sonradan referans gruplarıyla aidiyet bağı
73
üzerinden kazanılan bu kimliklere de kazanılan kimlikler denir. BaĢka bir ülkeye
göçle kazanılan yeni hemĢerilik kimlikleri, dernek üyeliği bu kimliklere örnektir
(Çağatay, 1996: 14).
Sosyal kimlik kuramında belirtildiği üzere birey kimliğini içine alan daha geniĢ
kapsamlı bir grubun içinden tanımlar. Kimliğini tanımlamaya baĢladığı nokta aslında
bir toplumsal gruba, yapıya, değerler sistemine ait olduğunun bilincine vardığı
yerdir. Aidiyet bu anlamda kimliğin kökensellik durumuna karĢılık gelir. Aidiyet
kimliğin hem göndermede bulunduğu bireysel ve toplumsal gösterge hem de
kimliğin dayandığı ve oluĢturulduğu kökensel temeldir. Birey bir toplumsal grupla
yaĢadığı aidiyet deneyimi ile birlikte ancak kimliğinin sonuçları olan davranıĢ
kalıpları ve kültürel kodları gerçekleĢtirebilir. Sabit bir grup bütün üyelerinde
kolektif/benzer kimlikler oluĢturarak “biz” duygusunu sağlar. Grupla aidiyet
üzerinden gerçekleĢtirdiği özdeĢim bireyin kendilik saygısını arttırır ve olumlu bir
kimlik duygusunun temelini oluĢturur. Grubun değer ve normları, üyelerin
davranıĢları için önemli bir isteklendirme aracı olarak iĢlev görür (Tajfel ve Turner,
1986).
Ġnsanlar özellikle toplumsal bağlamda kendilerini ifade etme alanlarının sınırlılığıyla
iliĢkili olarak kimliklerine göndermede bulunacak bir köken arayıĢına ihtiyaç
duymaktadır. Toplumsal bağlamda kendilerini konumlandırma ihtiyacına dayanan bu
kimliksel köken arayıĢı, nereden gelindiğine dair bir toprak arayıĢı, bir dil arayıĢı ve
hatta bu dilin kullanımı ve toplumun tarihsel kökenlerine yönelik bir tarih inĢası
olarak ortaya çıkar. Bu arayıĢ, siyasal alanda, karĢı-kimliksel ifade alanları bulma
Ģeklinde kendini ortaya koymaktadır (Hall, 1998: 76). Bireyin ya da grubun kimliğin
kökenselliğine doğru yol alma arzusu aidiyetin sağlamasını sürekli olarak
gerçekleĢtirme durumu olarak belirginleĢir.
KiĢilerin kimlikleri anlamlı bir biçimde ait oldukları toplumsal grupların üyelikleri
sayesinde Ģekillenir. Çünkü bireyler sıkı bir Ģekilde hissettikleri aidiyet duygusu ile
grup içinde olumlu bir biçimde yer almakta veya yer aldıklarını düĢünmektedir ve bu
aidiyet duygusu dıĢarıdaki diğer kimlik gruplarına göre bireyin kendini olumlu
74
hissetmesine imkân sağlamaktadır. Örneğin milliyet, sınıf, din, meslek birer sosyal
kotegorizasyondur, kendilerini aynı kategoriye aidiyetlik duygusu ile dâhil edenler
ya da aynı kategoride hissedenler, aynı kategori ile belirlenmiĢ sosyal grubun
üyesidir. Burada sosyal gurubun karĢılığı bir ya da daha çok bireyin ortak bir sosyal
kimlik tanımlamasını paylaĢtığı ya da bu bireylerin kendilerini aynı sosyal
kategorinin üyeleri olarak algıladıkları yerdir. Bu iki temel özellik kimliğin iki temel
önermesini oluĢturur. Buna göre kimlik ve grup aidiyeti, bir kimsenin ait olduğu
sosyal grubun karakteristiğini tanımlaması ile ilgilidir (Abrams, 1998: 7). Bu
anlamda aidiyet bireyin kimliği ile parçası olduğu grubun özellikleri ile bireyin bu
özellikleri içselleĢtirmiĢ olmasının hem bir Ģartı hem de bir sonucu olarak
belirginleĢir.
Bireyin sahip olduğu aidiyetlerin tümü, her halükarda aynı derecede önem
taĢımamaktadır; fakat hiçbir aidiyet de tam olarak anlamsız kabul edilmemektedir.
Çünkü kimlik çok çeĢitli aidiyetlerden oluĢmasına rağmen gerçekte birey onu bir
bütün olarak yaĢamakta ve bireyin aidiyetlerinden bir tanesine dahi müdahale edilse
bütün bir kimlik bu durumdan etkilenmektedir. Bu bütünlüğe rağmen bireyin sahip
olduğu aidiyetlerden bazılarının ihtiyaca ve duruma göre öteki aidiyetlerden daha
önemli bir hale gelebileceği de bilinmektedir. Ayrıca birey böyle bir durumla
karĢılaĢtığında, ön plana çıkan aidiyetinin, çoğu zaman en fazla saldırıya uğrayan
aidiyet olduğu görülmektedir. Örneğin, birey inancının tehdit altında olduğunu
hissettiği takdirde, bütün kimliklerini özetler gibi görünen Ģey dinsel aidiyet olarak
ortaya çıkmaktadır (Belek, 2006: 6). Avrupa‟da Türk diasporasının en yoğun olarak
saldırıyı hissettiği alanların baĢında dil ve dinsel aidiyetler gelmektedir. Almanya,
Fransa ve Hollanda toplumu ile temel farklılıklar yaĢam biçiminde ve algısında
belirginleĢmektedir. Din yaĢam biçimi ve algısını belirleyen temel değer olması
nedeniyle Hıristiyan ve seküler kimliği ile Müslüman kimliğinin farklı sonuçlar
doğurması egemen kültürde Müslüman Türk kimliğine yönelik bir tehdit olarak
algılanmaktadır. Batı Avrupa‟da hem kimliğin son derece önemli bir unsur olarak
üzerine düĢülmesi, hem de kimliksel bir strateji olarak sivil toplum kuruluĢlarının
çoğunluğunun dini temelli olmasının nedeni Müslüman kimliğinin siyasi ve
75
toplumsal tehdit çemberinde kuĢatılmıĢ olduğu hissi ve Müslüman kimliğinin pratiğe
dökülmesi için Almanya, Fransa ve Hollanda tarafından tahsis edilmeyen alanın
yaratılması çabasıdır.
2.1.3 Ötekiyle KarĢılanmanın Bir Tezahürü Olarak Kimlik
Kimliğin ortaya çıkmasında “öteki” belirleyici rollere sahiptir. BütünleĢme ve
farklılık, insanın varoluĢsal bir eğilimidir ve dolayısıyla kimlik bu iki unsuru aynı
anda içinde barındırır (Stevens, 1996: 20).
Kimliğin oluĢması, daima “biz”in yaratılmasını gerektirir. Burada insan
topluluklarında sosyal bağın tesisi, oluĢturucu bir dıĢ alanın belirlenmesine bağlıdır.
Yani, “biz”in yaratılması, “öteki”nin icadını gerektirmektedir. Kimliğin temel
bileĢenlerinden biri olan aidiyet duygusu, “biz”in tanımlanmasında ortak noktaları
belirlerken, diğer yandan bizim dıĢımızdakileri de yani “öteki”leri de belirler
(Bauman, 1999).
Kimlik kurulumu “özne” ile “ötekiler” arasındaki farkları saptamayı, öznenin aidiyet
kurduğu toplumsal grup, cemaat ile toplumsal çevresi arasında ayırıcı özelliklerin
vurgulandığı kesin çizgiler koymayı gerektirir (Straaten, 1991).
Öznellik bilincinin sahibi varlık olarak insan benliğini en iyi biçimde diğer/öteki
benliklerden farklılıkların toplamıyla ortaya koyuyorsa, kültürel, dilsel ve dinsel
kodlarda da kendi dıĢındaki diğer kültürel kodların farklarıyla, ayrıldıkları noktalarla
kendilerini ortaya koyarlar. Dolayısıyla kimlik toplumsal gruplar tarafından önceden
kabul edilmiĢ bir dizi “biz” ve “öteki” arasında belirginleĢen farklılıkla iliĢkisi
üzerinden oluĢturulur. Bu farklılıklar kimliğin varlığı için hayati önem taĢır. Eğer
onlar farklılık olarak birlikte var olmasaydı kimlik de onlardan farkı sayesinde ve
kendi sağlamlığı içinde var olmazdı (Connolly, 1995: 92).
Kimlik inĢası iki farklı zemin çerçevesinde Ģekillenmektedir. Birinci halde ben/biz,
sizden farklıyım söylemi, ikinci halde ise sen/siz bizden farklısınız söylemidir
(Bilgin, 2007: 33). Bu anlamda bir birey veya grubun, diğer birey veya gruplardan
76
farklılaĢan özelliklerinin bütünü Ģeklinde tanımlanabilen kimlik, sürekli olarak bir
diğerine/ötekine ihtiyaç duyar ve “öteki”ne göre kurgulanır. BaĢka bir deyiĢle kimlik
diğerinden, ötekinden dolayımlanarak gerçekliğin dünyasında kendine yer bulur
(Bilgin, 2003: 199). Kimliğin varoluĢ koĢulu ötekidir. Öteki, kimliğin ve özellikle de
bireyin belirli bir toplumsal gruba ve cemaate ait oluĢuna iliĢkin sosyal ve kolektif
kimliğinin inĢa edilmesi/yaratılması için zorunluluktur. Nitekim yabancılar, ötekiler,
dıĢarıdakiler olmadan içerdekilerin de tanımlanması imkânsız hale gelir. Kimliğin
“ben” ile “öteki” arasındaki bağımlılığını “diyalojik sistem”in teorisyeni Bakhtin;
diğerleri olmazsa kendim olamam; karĢılıklı yansıma ve karĢılıklı kabul içerisinde-
baĢkasını kendimde yoklayarak kendimi baĢkasında bulmalıyım- (Bakhtin, 1984:
287) Ģeklinde özetler.
“Öteki” aynı zamanda farklılığın bilincine varılmasına da neden olur. Bu yönüyle
“öteki”, varlığıyla potansiyel bir tehdit ve çatıĢma olarak kimliğin kendini
keĢfetmesini sağlar (Bostancı, 1999). “Öteki”nin varlığı “biz” için bir tehdit
oluĢturmaya baĢladığı anda kimliklerin farklılığına iliĢkin bilinç düzeyinde bir
farkındalık oluĢmaya baĢlamıĢ demektir. Avrupa‟da sivil toplum kuruluĢlarının
yoğun olarak kurulmaya baĢladığı dönem aile birleĢiminin baĢladığı döneme denk
düĢmektedir. Bunun anlamı Türkiye‟den çocukların Almanya, Fransa ve Hollanda‟ya
getirilmesi demektir. Çocukların Avrupa‟da “öteki” ile birlikte yetiĢmesi “biz” yani
“Türkler” için kimliğe iliĢkin bir tehdit oluĢturmaya baĢladığı düĢüncesini
yaratmıĢtır. Tam da bu dönemde sivil toplum kuruluĢları örgütlenmeye baĢlamıĢtır.
Kimliğin öteki üzerinden tanımlanıĢı ve ötekiyle dolayımsız iliĢkisini Hall (1998: 71-
72); “KiĢinin içindekine ait olan öteki‟dir. KiĢinin durduğu yerden bilebileceği
yalnızca ötekidir. Ben, öteki‟nin bakıĢında yazılıdır. Ve bu, içerisi ve dıĢarısı
arasındaki, ait olanlarla olmayanlar arasındaki, tarihleri yazılı olanlarla bağımlı ve
konuĢulamayan bir tarihe sahip olanlar arasındaki sınırları alaĢağı eden bir anlayıĢtır.
Söylemin bu ikiliği, öteki‟nin ben‟e bir gereksinimi, kimliğin ötekinin bakıĢındaki bu
yazılımı, kendi dillendiriĢini büyük ölçüde verili bir metnin menzili içinde bulur,
kimlik bir süreç olarak, bir anlatı olarak ve bir söylem olarak daima ötekinin
konumundan anlatılır” Ģeklinde ifade eder.
77
2.1.4 Kimliğin Temel Unsurları ve Tezahürleri: Dil ve Din Ekseninde Kimlik
Felsefeden psikolojiye, edebiyattan antropolojiye varıncaya kadar sosyal bilimlerin
neredeyse tamamında dilin kiĢinin kendini varlık dünyasına ifade etme mahrecine
önemli göndermeler yapılır. Çünkü dilin evreni içinden insan dilin sınırlarıyla ve dil
sayesinde kendi köklerine doğru sahici bir tanımlamanın imkânına kavuĢabilir.
KiĢinin içine doğduğu dilinin imkânı kendine ait dünyasının imkânı olarak kristalize
olur.
Dayandığı kök ve kurgulandığı aĢama ne olursa olsun bir kimliğin tanımlanması
sürecinde, kültürel, etnik ve ulusal aidiyet duygusu, 2.1.2 ve 2.1.3. bölümlerde
belirtildiği Ģekilde belirli bir “biz” ve “ötekinin” oluĢturulmasını hedefler. “Biz”in
mensuplarını, “öteki"lerden hangi özellikler, bağlam ve koĢullarda farklı olduklarını
sürekli bir Ģekilde vurgulamak suretiyle kendilerini “ötekilere” karĢı birleĢtiren grup
kimliği ve aidiyet duygusunun en belirgin unsurlarının baĢında Ģüphesiz ki “dil”
gelmektedir. Bu bağlamda dil, insanların kendilerini tanımladığı temel unsurdur
(Papademetre, 1994). Ve bu sebeple dil araĢtırmamızın kimlik eksenindeki iki ana
konusundan birini oluĢturmaktadır.
Dilin önemi, topluluk /grup/ milleti Ģekillendirmesinden kaynaklanmaktadır. Dilin
(uniformic) olması, benzer zihniyeti (likeminded) sağlamakta; ortak kelimeler gibi
ortak fikirler seti meydana getirmektedir. Böylece benzer zihniyetteki insanlar ortak
çıkarları sağlayacak gurup bilincini geliĢtirmektedirler (Hayes, 1961; aktaran Birkök,
1994: 85).
Biz kimliği üzerinden kendilerini tanımlayan bireylerin ortak bir dili paylaĢmaları
aidiyet duygusunun bir parçasını oluĢturur. Bu çerçevede aidiyet duygusu kiĢinin
kimliğini anlamlandırmasında önemli bir yere sahiptir. Bu anlamlandırma sürecinin
temel araçlarının baĢında da ortak bir dili paylaĢma duygusu gelir. Bu ortak dil ortak
bir kimliği oluĢturma, sürdürme ve paylaĢma duygusunu grubun bireylerine yaĢatır
(Gaudet ve Richard Clément, 2009).
78
Kimlik vurgusunun devamlılığı ancak ve zorunlu bir Ģekilde dil üzerinden sağlanır.
Dil ile kimliğin aidiyet zemininde hayat bulan bu iliĢkisi dilin kimliğin somutlaĢtığı
kültürel kodlar ve değerler sisteminin dıĢavurumuna ve aktarımına aracılık etmesi
nedeniyle kimliğin bir tezahürü olmasını sağlar. Kimliğin geçmiĢten Ģimdiye
aktarımı, Ģimdiki zaman diliminde dıĢavurumu ve geleceğe taĢınması kimliğin baĢat
tanımlayıcısı olan dille olanaklıdır.
Dil ile kültür ve dil ile toplum arasında çok sıkı, ayrılmaz bir bağ vardır. Dil bir
toplumun, grubun, cemaatin bireylerini birbirine kenetleyen, aralarında toplumsal
anlamda bir akrabalık bağı kuran ve bu yolla da ulusal birliği sağlayan bir etkendir.
Bir toplumun kimliksel nitelik kazanabilmesi için öncelikle o topluma özgü geliĢmiĢ
bir dilin varlığının gerekli olduğu bir gerçektir. Dilin kimlikle olan bağlantısının
önemi, kimliği Ģekillendiren bütün değerlerin dil varlığına aktarıldığı için bir
toplumun/grubun/cemaatin bütün kültür değerlerinin dilde yaĢamasından
kaynaklanır. Bu değerler de kuĢaktan kuĢağa ancak dil yolu ile aktarılabilmektedir.
Bir kimliği biçimlendiren bütün değerler ve kimliğin ait olduğu toplumun bütün
kültür değerleri dile aktarılmakta, dilde yaĢamakta, dilde depo edilmekte ve dil
vasıtasıyla kuĢaktan kuĢağa aktarılmaktadır. Bu nedenle de dil, aynı zamanda
kimliğin muhafazasının teminatıdır. Bireyin kendini ifade aracı olarak bir anlamda
konuĢtuğu dil üzerinden bireyin kimliğinin toplumsal olarak farkına varılması, dilin
kiĢinin kimliğinin en bariz Ģekilde göze çarpan özelliği olarak görülmesine neden
olur (McNamara, 1988).
Berger, dinin, “insanın evrende kendisini „evinde/yurdunda‟ hissetmesini sağlayan
biliĢsel ve normatif yapı” olduğunu ifade etmektedir. (Ünal, 2008) Din, kiĢinin
ontolojik olarak yaĢadığı/yaĢayabileceği potansiyel Ģüphelerine ve günlük yaĢamda
karĢılaĢılan marjinal durumlara-ölüm, rüya, karĢılaĢılan keskin travmalar, kültürel
çatıĢma, göç v.b.- anlam çatısı oluĢturarak bütünleĢme sağlar. Topluluk üyelerine
“memnun edici yapı” sağlayıp, inanç ve değerlerle sosyal iliĢki ağı oluĢturarak, bu
iliĢkilerin doğrulanması ve güçlenmesini temin eder ( Berger, 2002: 21).
79
Kimliğe iliĢkin yaklaĢımların pek çoğu bireysel ve toplumsal kimliklerin formları
olarak etnik ve ulusal referanslardan daha çok birey ve cemaatlerin kimliklerini din
üzerinden inĢa etme, oluĢturma ve korunma çabalarına dikkat çeker. Özellikle göç
eden topluluk ve gruplarda kimliğin dinle iliĢkisi daha büyük bir öneme dönüĢür.
Örneğin Smith‟e göre, göçün kendisi sıklıkla teolojikleĢmiĢ bir deneyimdir (Simith,
1978; aktaran Peek, 2005).
Din, kimliğin inĢa edilmesi ve içeriklendirilmesinde etkin olan öğelerin baĢında gelir.
Din, insanın olduğu her alan ve yerde vardır. Kültürün ve değerlerin Ģekillenmesinde
baĢat etken dindir. Din, kaynağını insanın varlık yapısında bulur. Din kültür ve din-
toplum arasındaki çift yönlü iliĢki, sosyal bir varlık olan insanı doğrudan etkilemekte
ve içine almaktadır. Ġnsanın dine karĢı tutum ve tavırları, bu etkinin sadece düzeyini
ve niteliğini değiĢtirmektedir. Bir kültür evreninin içine doğan her insan, o
toplumdaki yaygın din anlayıĢının etki çemberinin içinde bulur kendisini. Kimliğin
oluĢumuyla din arasındaki sıkı bağlantı dinin inananlar silsilesi arasında bireysel ve
kolektif aidiyet bilinci yaratılabileceği ve bu aidiyeti sürdürülebileceği,
geliĢtirilebileceği ve kontrol edilebileceği ( Hervieu-Leger, 1998: 36) düĢüncesinde
yatar. Dinin aidiyet bilinci üzerinden bir kimlik etrafında birleĢtirici ve bütünleĢtirici
iĢlevi bireyin kimliğinin inĢasında temel rol oynamaktadır. Din bireylere topluluk
bilincine, ortak bir duygu ve inanç boyutuna kısacası “cemaat” anlayıĢına vurgu
yaparak insanlar arasında kolektif bir toplumsal kimlik oluĢturma imkânı
sağlamaktadır.
Dini aidiyet duygusu kimliğin oluĢturulması ve sürdürülmesi aĢamasında bir tür
kimlik dayanıĢmasını beraberinde getirmektedir. Bu anlamda din tek baĢına kimliğin
hem kurucu unsuru hem de tezahürü olmaktadır. Türkler diasporada karĢılaĢtıkları
farklı bir kültürün-seküler dünyanın- örüntülerinin kendilerini, çocukları ve gençleri
sarmalamasına karĢın dini referanslarla karĢılık vermeye çalıĢmaktadırlar. Bu karĢılık
verme biçimi özellikle Ġslam‟ın emirlerinin cemaat formunda yerine getirilmesinin de
etkisiyle birliktelik oluĢturabilecekleri sivil toplum oluĢumları ile ifadesini
bulmaktadır.
80
Kolektif kimliklerin oluĢumunda din oldukça önemlidir, özellikle göç bağlamında
din kimliğin oluĢturulması/inĢasında önemli rol oynamaktadır (Burris, Branscombe,
ve Jackson, 2000). Göçmenler çoğunlukla göç ettikleri ülkede kimliklerinden
yabancılaĢma ve “öteki” kültürle karĢılaĢmanın yarattığı kimliğin netliğini
zedeleyeme yönelik “karıĢıklığa karĢı” bir karĢı kimlik stratejisi olarak dine yönelir
ve dinsel aidiyetler geliĢtirirler. “Öteki” ile karĢılaĢmanın yarattığı patolojik kimlik
sorunlarının çözümüne katkı sağlaması amacıyla dinsel kurumlar inĢa ederler ve
kimliklerinin kurucu bir öğesi olarak dini aktivite ve sosyal birlikteliklerle
kimliklerini “ötekinin” karĢısında koruma stratejileri geliĢtirirler. Sonuç olarak bu
durum dinin göçmenlerin kendiliklerini tanımlamakta büyük öneme sahip olduğu
varsayımını doğurur ve din göçmenlerin grup bağlılıklarını anavatandakinden daha
yoğun Ģekilde deneyimlemelerine kaynaklık eder (Peek, 2005: 218). Dolayısıyla
Türklerin Avrupa‟da din temelinde ve dolayımında kimliklerini inĢa etmeleri ve
kimliklerini koruma sürecinde dini aidiyetlerle kurdukları iliĢkiler kimlik ve sivil
toplum kuruluĢları çerçevesinde araĢtırılmayı hak edecek bir öneme sahiptir. Fakat
sivil toplum kuruluĢları ile dil ve din temelli kimlik inĢasının detaylı bir Ģekilde
incelenmesinden önce diasporada kimliğin nasıl kurgulandığı ve sürdürüldüğünü
incelemek konumuz açısından faydalı olacaktır.
81
BÖLÜM 3
DĠASPORA VE DĠASPORADA KĠMLĠK
Beşiğin ötesi gurbettir.
( Anonim)
Dostlarının eşiğine varınca başlıyor
senin diasporan
(İsmet Özel-Of Not Being Jewis)
Bu bölümde Batı Avrupa‟da Türk varlığının kalıcılığı ile birlikte diasporaya
dönüĢme biçimine katkı sunması amacıyla diaspora kavramına iliĢkin kuramsal bir
çerçeve sunulacaktır. Batı Avrupa‟da Türk diaspora kimliğinin inĢası zorunlu olarak
diasporada kimliğin anavatandaki kimlikten farklı bir Ģekilde kurgulanmasını
gerektirmektedir. Çünkü diaspora farklılıkların karĢılaĢtığı alan olarak
belirginleĢmektedir. Bu farklılıkların temel zemini ise diasporada kimliğin oluĢma
biçimi ve temsilinde ortaya çıkmaktadır. Türkler diasporada kimliğin inĢa ve
korunması sürecinde diasporik bir çerçevenin sınırları içinde hareket etmektedirler.
Bu sınırların baĢladığı yer örneğimizde Almanya, Fransa ve Hollanda‟daki kültürel
ve toplumsal değerlerle Bölüm 1‟de değinilen bu ülkelerin göçmen politikasıdır. Ve
bu geniĢ alanın içinde Türklerin kimlik hareketinin alanı ise Türklerin oluĢturduğu
sivil toplum kuruluĢlarının tüm unsurlarının toplamıdır. Bu çerçevede Batı
Avrupa‟da Türk diaspora kimliğini doğru bir Ģekilde anlamlandırmak için diaspora
kavramının tekabül ettiği durum ve diaspora olma halinin öncülü olan diasporik
kimliğin oluĢumu ve bu oluĢumdaki unsurları tanımlamak gerekmektedir.
Diaspora kavramı oldukça eski köklere sahip olsa da son otuz yıldır özellikle göç
sosyolojisi baĢta olmak üzere akademik dünyada, medyada ve kamuoyunda kavrama
iliĢkin artan yoğun ilgiyle birlikte oldukça yaygın bir kullanım alanına ulaĢmıĢtır
82
(Brubaker, 2005). Diğer yandan artan bu yoğun ilgiyle birlikte ilgili yayınlarda
anavatandan baĢka bir ülkeye göç olgusunu tanımlayan bir kavram olarak “ulus aĢırı
göç” kavramından diaspora kavramına doğru kayan bir tanım değiĢikliği de
dikkatlerden kaçmamaktadır (Lie, 1995).
Bir anlamda akademik dünyanın göç literatürü modern dünyanın küresel
dinamiklerine bağlı olarak değiĢen sınır ötesi göçün anlamlarını ve farklılaĢan
boyutunu açıklamaktaki yetersizliğini diaspora kavramının yardımıyla aĢmaktadır.
Diaspora kavramı göç ve göçe iliĢkin bir durum olan uyum, asimilasyon ve kimlik
kavramlarını da içine alabilen kapsayıcı bir üst kavram olarak ulus aĢırı toplulukların
sosyolojik, antropolojik, siyasal ve ekonomik durumlarını analitik bir Ģekilde
araĢtırma ve incelemenin imkânını sunmaktadır. Aynı zamanda diaspora kavramı
coğrafi dağılma ve/veya bu dağılmaya eĢlik eden kimliklerin kültürlerin ve toplumsal
iliĢkilerin mekânsal dağılım durumunu çağdaĢ dünyada açıklamada kullanıĢlı bir araç
olarak kabul edilmektedir (Gilroy, 1991; Hall, 1998). Diaspora kavramı göçün öncesi
ve sonrası arasındaki çoğunlukla yapay olan ayrımı bir araya getirmekte yardımcı
olabilir. Dolayısıyla diaspora kavramı bugün ulus aĢırı göç süreci ile birlikte göç
öncesi toplumsal ağlar, kültürler ve sermayenin sonuçlarını, yerinden olma
deneyimini hisseden toplumsal gruplar bağlamında açıklamak için de
kullanılmaktadır (Clifford, 1994; Safran, 1991; Tölölyan, 1991).
Diaspora kavramının karmaĢık ve çok boyutlu bir kavram olarak kullanımı oldukça
eskidir ve zaman içinde farklı anlamlar kazanmıĢtır. Tanımın değiĢimini ve
günümüzde ulaĢtığı kapsamlı anlamlarını doğru tanımlamak ve izlemek için
kavramın akademik literatürdeki serüvenine ve dönüĢümüne diaspora tanımlamasına
iliĢkin çalıĢmalar gerçekleĢtiren baĢlıca teorisyenlerin tartıĢmaları çerçevesinden
kısaca bakmak faydalı olacaktır.
83
3.1.1 Erken Dönem/Klasik Diasporalar: SınırlandırılmıĢ/Konvansiyonel
Tanım
Diaspora kelimesi etimolojik olarak Yunanca diasperien, dia- “boyunca, karĢıda” ve
sperien-sperio “ekmek ya da tohum saçmak, yayılma” teriminden gelir (Braziel and
Mannur, 2003: 1). Diaspora kelimesini ilk kullanan Yunanlılar diasporayı göç ve
kolonizasyon kavramlarını karĢılamak için kullanmıĢlardır (Cohen, 1997: ix).
Buradan diaspora kavramının ortaya çıkıĢı ve ilk kullanımın görece olumlu
çağrıĢımlar üzerinden gerçekleĢtiği anlaĢılmaktadır.
Diaspora kavramı MÖ. 586 yılında Romalılar tarafından Kudüs‟ün tahrip edilmesi ve
Tapınak duvarının yerle bir edilmesinin ardından Musevilere atıfta bulunmak için
kullanılmasıyla yeni bir semantik anlam kazanmıĢtır. Daha sonraları “anavatanını
kaybetmiĢ ve etnik Ģiddete maruz kalmıĢ” insanlar için daimi olarak kullanılan bir
kavrama dönüĢmüĢtür (Tötölyan, 1996: 12). Cohen de Tötölyan‟ı destekleyen bir
tarihsel arka plan sunar; diaspora terimi baĢlangıçta ilk defa Musevilerin kolektif
biçimde deneyimledikleri anavatana dönüĢ arzuları ve anavatana iliĢkin nostaljik
duygularının kaynağı olan zorunlu göçlerini tanımlamak için Ġncil‟de kullanılmıĢtır
(Cohen, 1997: ix).
Diğer bir tarihsel referans siyah Afrika diasporasıdır. Diaspora, 16.yüzyılda köle
ticareti ile baĢlayarak Batı Afrikalıların zorla doğdukları ülkelerden “Yeni Dünya”ya
-Kuzey Amerika, Güney Amerika, Karayipler ve köle iĢ gücünün sömürüldüğü
herhangi bir yere- göçe zorlanmasını karĢılamak için kullanılmıĢtır (Braziel and
Mannur, 2003: 1- 2).
Kavramın Yunanlılarca kullanımının dıĢında erken dönem kullanımında diasporadan
söz etmek sürgün ve kayıptan söz etmek anlamını taĢıdığı için diaspora olumsuz bir
durumla eĢleĢtirilmiĢtir. William Safran‟ın terimleriyle ifade edilecek olursa,
“dağılma üstü örtülü bir biçimde baskı ve moral çöküntüyü ima eder”(1991: 83).
Yani diasporanın erken dönem tanımı üç temele dayanmaktadır; anavatandan
herhangi bir Ģekilde zorla çıkma/çıkarılma ya da anavatanı terke etmek zorunda
84
bırakılma, her Ģeyiyle anavatanı kaybetme ve anavatandan uzaklaĢmayla birlikte
yaĢanan travma deneyimi.
Diaspora kavramını sistematik bir Ģekilde tanımlama çabaları 1990‟lı yıllara
uzanmaktadır. (Tsagarousianou, 2004: 54). 1991 yılında William Safran “Diasporas
in Modern Societies: Myths Of Homeland And Return (Modern Toplumlarda
Diasporalar: Anavatan ve Geri dönüş Söylenceleri)” baĢlıklı çalıĢmasında diaspora
tanımı için geliĢtirdiği kriterleri tanımlar ve bir grubun/topluluğun diaspora olarak
tanımlanması için aĢağıdaki baĢlıca karakteristik özellikleri taĢıması gerektiğini
belirtir;
• Diasporanın kendisi veya atalarının özgün bir “merkez”den iki ya da daha
fazla yabancı bölgeye dağılması;
• Anavatanlarının bölgesi, tarihi ve baĢarılarını içeren ortak bir hafıza,
muhayyile ya da miti sürdürmeleri;
• Ev sahibi ülke toplumu tarafından tam olarak, belki de hiç bir zaman, kabul
görmeyecekleri inancı ve bu Ģekilde kısmen ayrı kalacakları inancı;
• Gelecek nesillerinin ve kendilerinin anavatanlarını asıl bir yurt olarak idealize
etmeleri ve dönecekleri yer olarak görmeleri;
• Diasporanın bütün mensuplarının öz anavatanlarını muhafaza, sürdürme ve
yenilemek ile anayurtlarının güvenliği ve baĢarısı için kendilerini adamıĢ
olduğu inancı;
• Uzun bir süre sürdürülmüĢ güçlü etnik grup bilinci ve bu etnik grup bilincinin
dayandığı ayırt edici özelliklerle birlikte ortak tarih duygusu ve ortak kader
inancı (Safran, 1991: 83-84).
Diasporayı bu Ģekilde tanımlamak kavramı Musevi diasporası çerçevesinde anavatan
temelinde ve anavatanla ilgili sonuçlar bağlamında ele alındığını açıkça ortaya
koymaktadır. Ayrıca Safran‟ın diaspora tanımlaması için gerekli gördüğü bu
85
anavatan tipolojisine farklı düzlemlerden yaptığı vurgu dıĢlayıcı bir tanımlama olarak
görülmektedir. Çünkü diasporaların anayurtla olan iliĢkisinin diasporadan diasporaya
farklılık gösterebileceği durumunu dikkate almayan bir diaspora anayurt iliĢkisi
tanımlanmaktadır (Butler, 2001). Dolayısıyla Safranın tanımı diasporayı sabit ve
değiĢmez olarak ele almakta ve kavramın farklı diaspora öznellikleri ve deneyimleri
için kullanıĢlılığının önüne geçen bir diaspora tanımını sunmaktadır. Kaya‟nın tespiti
ile ifade edilecek olursa klasik diasporanın en temel özelliği, homojenite içeren
toplumsal bir kategori olarak algılanması ve keskin bir biçimde kültürel sınırların
çizilmiĢ olmasıdır (Kaya, 2000: 61).
Bu kullanımın oldukça kısıtlayıcı bir çerçeve sunduğu açıkça görülmektedir. Bu
kadar kısıtlayıcı bir tanımlamanın farklı diaspora durumlarını açıklamakta yetersiz
kalması nedeniyle zaman içerisinde diaspora kavramına iliĢkin tanımlamanın
geniĢletilerek daha kapsayıcı bir çerçeveye taĢındığı görülmektedir (Choi, 2003: 10).
Dolayısıyla son yıllarda diasporanın tanımı değiĢmeye baĢlamıĢ ve akademik
literatürün, politik söylemlerin ve kamuoyu tartıĢmalarının anlamın değiĢimini hem
hızlandırıcı hem de olumlu bir Ģekilde geniĢletici yönde katkısı olmuĢtur.
3.1.2 Yeni/ÇağdaĢ Diasporalar: DeğiĢen/GeniĢ Tanım
Safran‟ın tanımından yola çıkan Robert Cohen diasporayı anayurt tipolojisi
çerçevesinde tanımlamanın eksik olduğu düĢüncesinden hareketle tanıma eklemeler
yaparak görece eksikliklerini aĢmaya çalıĢır ve daha geniĢ bir tanıma ulaĢmayı
hedefler. Cohen‟e göre (Cohen, 1997: 29) diaspora kavramı dokuz özelliği
içermektedir;
• Anayurttan, açlık ve baskı gibi genellikle trajik/travmatik bir durum sonucu
iki ya da daha fazla yabancı bölgeye dağılma;
• Bazı durumlarda, alternatif olarak anayurttan iĢ, ticaret veya kolonyal arzular
nedeniyle dağılma;
• Bölge, tarih ve baĢarılar içeren anayurda dair kolektif bir hafıza ve mit;
86
• Varsayılan tarihsel anavatanın idealleĢtirilmesi ve bu yurdun korunması,
inĢası, güvenliği, refahı ve hatta yaratılmasına yönelik ortak sorumluluk;
• Kolektif olarak kabul edilen anavatana bir dönüĢ hareketinin
gerçekleĢtirilmesi;
• Uzun süre korunan farklılık, ortak tarih ve ortak gelecek düĢüncesine
dayandırılmıĢ güçlü bir etnik grup bilinci;
• YaĢanılmakta olan ev sahibi toplumlarla sorunlu iliĢki, en azından kabul
görmeme zannı veya grubun baĢına bir baĢka felaketin gelme ihtimali;
• Farklı ülkelerde yaĢayan diaspora grup üyeleri ile dayanıĢma ve duygudaĢlık
hissi;
• YaĢanılmakta olan ev sahibi ülkede çoğulculuğa izin veren bir ortamda
varlığını sürdürme durumunun ihtimal dâhilinde olması.
Cohen, tanımın bu özelliklerine “ortak özellikler” listesi olarak iĢaret etmekte ve bir
diasporanın bu özelliklerin hepsine birden sahip olmasının zorunlu olmadığını, bu
özelliklerin çoğunluğunu sağlayan toplulukların diaspora olarak tanımlanabileceğini
ifade etmektedir.
Cohen, diaspora‟nın tek bir türe indirgenemeyeceğini ve bu yüzden türlerinin ortaya
çıkıĢ Ģekli, toplumsal bağlamları, mitleri ve dayanıĢma biçimleri çerçevesinde
farklılıklar göstereceğini ileri sürerek, farklı diaspora tipolojileri geliĢtirmiĢtir.
Cohen, eski ve yeni diasporalar temelinde geliĢtirdiği tipolojisinde beĢ farklı diaspora
türü belirlemektedir (Cohen, 1997: 26-27);
• Eski Diasporalar; Kurban diasporaları (Afrika, Ermeni ve Yahudi
diasporaları), emperyal diasporalar (Antik Yunan, Hollanda, Ġngiltere)
87
• Yeni Diasporalar; iĢ/hizmet diasporaları ( Hintliler, Çinliler, Sihler, Türkler,
Ġtalyanlar), ticaret diasporaları (Lübnanlılar, Hintliler, Japonlar) kültürel
diasporalar (Karayipliler, Çinliler, Hintliler)
Bir zamanlar yalnızca Yahudi, Yunan ve Ermenilere atfedilen diaspora kavramı
günümüzde kendilerini tarihsel olarak bir Ģekilde yaĢadıkları toprakların dıĢında
bulmuĢ etnik dinsel ve ulusal cemaat/grupları (siyasi sığınmacılar, vatandaĢlıktan
çıkarılanlar, misafir iĢçiler, göçmenler-sürgün edilmiĢler, etnik azınlıklar, ulus aĢırı
gruplar gibi) kapsamaktadır (Carter, 2005: 55; Shuval, 2000: 42; Tötölyan, 1991: 5).
Dolayısıyla diaspora kavramı son yıllarda çeĢitli nedenlerle muhtelif ülkelere dağılan
bütün göçmenler için kullanılmaya baĢlanmıĢtır (Marshall, 1999: 151; Tötölyan,
1996: 10; Anand, 2003: 212). Dolayısıyla Tötölyan‟ın ifadesiyle “Nereye bir dağılma
gerçekleĢmiĢse, orası Ģimdi diasporadır” (1996: 3).
Kavramın tanımının farklılaĢması ve geniĢlemesinin pek çok nedeni vardır, fakat
diasporanın değiĢen ve geniĢleyen tanımının baĢlıca iki önemli zorunlu nedenden
kaynaklandığı söylenebilir;
• 1980’lerin sonundan buyana akademik, politik çevrelerde ve medyada
kavramın kullanımının yaygınlaşmaya başlaması;
Brazil ve Mannur‟un (2003: 4) da iĢaret ettiği gibi kavram hızlı bir Ģekilde özellikle
son otuz yılda sosyologlar, antropologlar, edebiyat teorisyenleri de dâhil olmak üzere
farklı akademik disiplinlerin araĢtırma nesnesi olarak özellikle yirminci yüzyılın
ikinci yarısında artıĢ göstermiĢ kitle göçlerini ve yer değiĢtirmelerini, bilhassa
kolonileĢtirilmiĢ alanlardaki bağımsız hareketleri, savaĢ mağlubu ülkelerden kaçmak
isteyen mülteci dalgalarını ve II. Dünya SavaĢı sonrası dönemdeki ekonomik göç
akıĢını (Batı Avrupa‟ya Türk göçü de dâhil) tanımlamak için kullanılmaya
baĢlanmıĢtır.
Göçün özellikle modern ulus devletlerin kurulması ve savaĢ sonrası kitleler halinde
yaĢanması, pek çok ulusun önemli oranda göçmene sahip olmasını beraberinde
88
getirmiĢtir. Bu durum göçmenlerle ilgili politik alanda geniĢ bir “söylem alanı”
oluĢmasına, akademik disiplinlerde göçmenlerin toplumsal, siyasal, edebi vb.
alanlarda araĢtırma nesnesi olabilecek kadar geniĢ bir sonuçlar bütününe/toplumsal
üretime sahip olmasına neden olmuĢtur. Ülkelerinden göç eden insanların nüfusunda
belirgin bir artıĢ ortaya çıkınca, akademisyenlerin göçmen, göçebe ya da mülteci
olarak adlandırdıkları topluluklar da diaspora toplulukları olarak adlandırılmaya
baĢlanmıĢtır (Butler, 2001: 190).
• Erken dönem/konvansiyonel diaspora tanımının göç sonucu oluşan ve sui
generis olarak görülen gruplar/cemaatleri ve bu grup/cemaatlerin toplumsal,
kültürel, siyasi aurasını; göç sonucu ortaya çıkan farklılaşan toplumsal
dinamikleri ve yapıları, siyasal, sivil örgütlenmeleri/oluşumları ve pratikleri
anlamlandırma ve açıklamada yetersiz kalması;
Erken dönem/klasik diaspora tanımı gereksiz Ģekilde dıĢlayıcı ve bu tanımda
anavatan mitine yapılan önemli vurgu oldukça problematiktir. Ve göçün
dönüĢümünü ve bu dönüĢümün sonuçları ile birlikte ortaya çıkan durumları
görmezden gelmektedir. Post modern dünyamızda, çoğul göç kültürleri göçmenliğin
deneyimine iliĢkin farklı yapılar ortaya çıkararak bu yapıları geliĢtirmiĢlerdir. Söz
konusu yapılar ve deneyimleri anlamlandırmakta diasporanın köken, toprak
(anavatan dönüĢ miti) ve etnik akrabalık üzerine kurulmuĢ konvansiyonel tanımı
yetersiz kalmıĢtır (Hussyen, 2003: 151). Klasik diaspora nosyonundan diasporanın
daha geniĢ bir çerçevede kavramsallaĢtırılmasına geçiĢ farklı özellikler ve
dinamiklere sahip göçmen grupların tanımın konvansiyonel anlamına sadık kalarak
oluĢturulmuĢ literatürün dıĢında kalarak yok sayılmalarının önüne geçmiĢtir (Reis,
2004: 42).
Kaya‟nın da vurguladığı gibi, klasik diasporalar, göç ettikleri ülkenin toplumu ile
aralarında belirgin bir Ģekilde kültürel ve toplumsal sınırlar içinde yer alırken modern
diasporalar çoğunlukla toplumsal birer kategori olarak ele alınmazlar, daha çok
diasporik kültürel kimliğe sahip ya da ulusaĢırı-diasporik kültürel oluĢumu sağlayan
topluluklar olarak ele alınırlar. Ayrıca, modern diasporalar geri dönüĢ mitinden
89
uzaklaĢmıĢ toplumsal gruplardır, onlar yeni toprakları kendilerine yurt edinmek
zorunda olan insanlardır (Kaya, 2000: 61- 62).
Günümüzde diasporanın daha geniĢ, kapsayıcı bir tanımının farklı etnik kökenden
gelen göçmenleri betimlemek için kullanılması uygun görünmektedir. UlusaĢırı
bağlar çağımızda göçle ya da dıĢlayıcı toprak talepleriyle sağlanmak zorunda
değildir. Siber uzam çağında, diaspora akıl yoluyla, kültürel ürünler ve paylaĢılan bir
imgelem ile bir araya getirilebilir ya da yeniden inĢa edilebilir (Cohen, 1996: 516).
Dolayısıyla modern/çağdaĢ diasporalar, mekânsal/coğrafi olarak göç etmek amacıyla
çıkıĢ noktalarından uzakta yaĢayan ama kimlikleri ve gündelik kültürel pratikleri
açısından farklıklılar gösteren coğrafi yerler arasında yaĢamakta/yaĢamak zorunda
olan heterojen kültürler/etnik ve toplumsal gruplar/insanları ifade etmektedir.
Diaspora kavramının günümüzdeki durumu göç, kültürel farklılıklar, kimlik
politikaları v.b konularını anlamanın bir yolu Ģekline dönüĢmüĢtür. Diaspora tanımı
“bir ülkeden baĢka bir ülkeye göç eden insanlar” için kullanılmaktadır. Buradan
hareketle modern diaspora tanımının ulaĢtığı nokta; Conner‟ında kısaca özetlediği
Ģekilde “diasporalar anavatanlarının dıĢında yaĢayan insanlar topluluğudur” (Conner,
1986: 16). Kavramın bu yeni tanımı özellikle özel bir fenomene karĢılık gelmektedir;
sınır ötesi göç (Choi, 2003: 10). Diaspora kavramı kesin bir Ģekilde anavatanlarından
sınır ötesine göç eden göçmenleri tanımlamak için kullanılmaktadır (Marienstras,
1989: 13), fakat bu göçmenlerin gerçekten diaspora olup olmadıklarına karar vermek
için gerekli olan Ģey göçün üzerinden belirli bir zamanın geçmesidir (Marienstras:
125).
Bu çerçevede Batı Avrupa‟ya anavatanı terk ederek yerleĢmiĢ olan Türkler,
anavatanla kurdukları iliĢki, bu yerleĢmenin kalıcılığa dönüĢen biçimi ve farklılığın
ortaya çıkardığı kimliksel stratejiler ve yaĢantılar toplamıyla Türk diasporasını
oluĢturmaktadır. Diaspora olmak bir anlamda ev sahibi ülkenin sunduğu kimlikten
farklı bir kimliği sürdürebilmek anlamına da gelmektedir. Fakat bu kimlik
anavatandaki kimliğin sürdürülme dinamiklerinden farklı bir mekanizmayı
gerektirmektedir. Dolayısıyla diasporada kimliğin referanslarını araĢtırmak ve
diaporik kimliğin motivasyonlarını tanımlamak sivil toplum kuruluĢlarının Türk
90
diaspora kimliğine iliĢkin çalıĢmalarını anlamlandırmaya yönelik önemli bir imkân
sunmaktadır.
91
3.2 DĠASPORADA KĠMLĠK
Diasporada kimlik diasporik olmayan öznenin kimliğinden farklı bir süreç ve
dinamikler bütünüyle kurulur ve aynı derecede çok katmanlı süreç ve dinamiklerin
etkileĢimiyle sürdürülür.
Diasporada kimliklerin kurulması ve idame ettirilmesi yalnızca diasporaları ve
diaspora üyelerinin kendi aralarındaki iliĢkilerine içkin değil, aynı zamanda çok
katmanlı ve çok aktörlü bir siyasal ve toplumsal süreçler/dinamikler bütünü olarak
görülmelidir. Diasporada kimliklerin kurulması ve sürdürülmesini anlamlandırmak
diasporada kimliğin oluĢumuna etki eden temel faktörler olarak anavatan; anavatanla
diasporaların kurduğu karĢılıklı iliĢkilerin tüm boyutları, diasporayı saran çevre: ev
sahibi ülke; diasporaya ev sahipliği yapan toplumun dinamikleri, diasporayı algılayıĢ
biçimi ve diasporanın bu çevrede kimliğini tanımlama biçim ve araçlarını içeren
çerçeveyi anlamlandırmakla mümkün olabilir. Bu anlamda diasporik kimliğin inĢası,
yaratma ve koruma ile olduğu kadar uyarlama ve değiĢimle de ilgili olan çift-yönlü
[Janus-faced] bir süreç olarak irdelenmelidir (Cohen 1997; Sorkin ve Clogg, 1999).
Kimliğin kurucu öğeleri olarak kim olduklarını, yani nereden geldiklerini ve nereye
ait olduklarını anlamlandırmak için, anavatandan uzakta yaĢayan diaspora üyeleri
anavatanı da içeren tüm kültürel, etnik değerlerine iliĢkin bireysel ve toplumsal
güvenilir anlatılanlar geliĢtirirler (Brubaker, 2005). Bu çerçevede çalıĢmamızda
Almanya, Fransa ve Hollanda‟da kurulan Türk sivil toplum kuruluĢları hem
söylemsel düzeyde hem de etkinlikler düzeyinde bu anlatıların geliĢtirildiği alanlar
olarak ele alınmıĢtır. Diasporik kimliğin geliĢtirilen bu anlatılara eĢlik eden
muhteviyatı, sadece kimliğe sahip olan ya da kimliğin inĢasına katkı sağlayan
diasporanın kendi grup içi dinamiklerinin katkısıyla oluĢmaz, kaçınılmaz olarak onu
çevreleyen ev sahibi ülkenin toplumsal dinamiklerinin, siyasi kültürün ve inĢa
sürecindeki toplumsal koĢulların doğrudan etkisi altında Ģekillenir (Sales vd., 2009:
6).
92
Diasporada kimlik “anavatan” ile “yerleĢilen vatan” arasına yerleĢmiĢtir ve sıklıkla
ikisi arasında açıkça görülen kültürel kodlar ve toplumsal değerlerden neĢet eden
karĢıtlıkların içinde anavatandan gelen kimliğe ait değerlerin yeni vatan kimliğine
dâhil edilmesi ve yerleĢilen ülkede farklılığı sağlayan anavatan değerlerinin devamı
için alan/stratejilerin geliĢtirilmesine dayanır (Tsagarousiannou, 2002; aktaran
Huang, 2009: 117). Dolayısıyla diasporada kimliğin oluĢumu ve sürdürülmesine
iliĢkin tüm dinamikler anavatan ile ev sahibi ülkenin toplumsal, ekonomik ve politik
iliĢkiler düzlemine yayılır; diasporada yaĢayan bireyin bizzat kendisi, diaspora
topluluğu/cemaati, diasporanın oluĢturduğu sivil yapılanmalar ve uzantıları, ev sahibi
ülkenin göçmen politikaları ve kamusal, siyasi, toplumsal, kültürel ve ekonomik
hareket alanları bu kapsam dâhilindedir. Türklerin Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın
dikey boyutta göçmen politikaları ve yatay düzlemde de Alman, Fransız ve Hollanda
toplumun kültürel ve toplumsal değerleri ve bu değerler ile kendi değerleri
çerçevesinde kurulan iletiĢim üçgeninin kesiĢtiği yer kimliklerinin oluĢtuğu alandır.
Fakat bu denli çerçevelenmiĢ bir alanda diasporik kimliğin oluĢumu anavatandaki
kimlik oluĢumundan daha çok vurgulu bir kök referansına ihtiyaç duyar.
3.2.1 Kimliğin Temel Referansı: Kök/Anavatan
Diasporada kimliğin bağlanımlarını anlamak için kullanıĢlı bir kavram olarak Fortier,
Gilroy‟un geliĢtirdiği “güzergâhlar” ve “kökler” (“routes” and “roots”) arasındaki
ayrımına dikkat çeker (Gilroy 1997; aktaran Kelly 2004: 34), çünkü diaspora
“gelinen yer” ile “bulunulan yer”i bir araya getiren bir yer olarak onları yeni anlam
ağları ile tekrar düzenler (Fortier, 2000: 17).
“Güzergâhlar” ve “kökler” kavramsallaĢtırması, özel bir mekâna, tarihe ve topluluğa
kök salmıĢ olmak ile yolda olmak arasındaki farkı ima eder ki; diasporadaki bireyin
hem kökenle iliĢiğini kesmeme hem de diğer yandan kendisine ait olmayan
karĢılaĢtığı farklı kültürlere-ev sahibi ülke değerleri-maruz kalarak sürekli bir
değiĢim durumuna iĢaret eder (Kelly, 2004: 36).
93
Burada asıl mesele Gilroy‟un terminolojisinden hareketle ifade edilecek olursa
köklerle iliĢkinin yolda olma sürecinde diasporadaki farklı kuĢakların köklerle
(anavatanla) olan iliĢkisinin ve köklerin (anavatanın) onların hayatında ne kadar
önemli olduğu meselesidir (Fortier, 2000: 162). Böylesine belirgin mesafelerin
zamanda ve uzamda bireyin hayat hikâyesinin organik bir parçası haline gelmesi,
diaspora toplumunun anavatan kavramı ile özel bir tür iliĢki içerisinde olmasına
dayanmaktadır.
Anavatan diasporalar için geride bırakılan o hayali vatan değil, aksine zaman zaman
ziyaret edilen, geride bırakılan yakın akrabaların aranıp bulunduğu, iktisadi ve
kültürel bağların kurulduğu gerçek bir coğrafya olarak algılanmaktadır. Diğer bir
deyiĢle, hayali ülke bundan böyle maddi gerçekliği olan bir uzam haline gelmiĢtir
(Kaya, 2000). Dolayısıyla diaspora cemaatinin anavatanla iliĢkisi de diasporik
kimliklerin inĢa edilmesi üzerinde doğrudan etkiye sahiptir. Diaspora ve anavatan
arasındaki iliĢki, diasporanın evirilen karakterini tamamen belirlememekle birlikte,
diaspora cemaati üyelerinin benlik ve kimlik algıları üzerinde temel bir role ve
kurucu bir iĢleve sahiptir.
Anavatan günümüzdeki çağdaĢ diasporalar için her ne kadar maddi gerçekliği olan
bir ülke haline dönüĢmüĢse de coğrafi anlamda mekânsal ve kavramsal düzlemde
sembolik bir metafor olarak da ele alınabilir. Bu bağlamda coğrafi anlamda mekânsal
olarak mevcut bir ülke olmaktan daha çok en az coğrafi anlamda bir anavatan kadar
önemli olan ideolojik bir fikir ve inançlar bütününün toplamı olarak görülebilir ve
anavatanın sembolik anlamı gerçek anavatanın iĢlevine ikame olunabilir (Esman,
1996: 318). Anavatan diasporadaki toplulukların fiziksel olarak arkada bıraktıkları
fakat sembolik olarak bagajlarında taĢıdıkları bir yer olarak kendilerinin kimliksel
tanımlamalarına dayanak oluĢturan bir coğrafyadır. Diğer bir ifadeyle diaspora
toplulukları için anavatan, kimliksel anlamda ev sahibi toplumla farklılıklarını ortaya
koymalarına zemin teĢkil eden bir referans noktası olma özelliği taĢır.
94
3.2.2 Bellek ve Kimliğin Alanı/Diasporik Alan
Diasporada yaĢamak bir tür bellek ve aidiyet sorunuyla var olmak demektir.
Diasporalar, unutuĢun tehlikesiyle karĢı karĢıya olmaları nedeniyle diaspora
bilinciyle sıkı sıkıya iliĢkili olarak diaspora deneyimi yaĢamayanlara göre bölgesel
aitliğe ve daha vurgulu bir Ģekilde köken yerini hatırlamaya odaklanır (Gilroy, 2004:
138).
Birinin kökenini unutması tehlikesi daha çok diasporik öznenin ailesinin ev sahibi
ülkenin değerler sistemine asimilasyonu ve asimilasyona benzer Ģekilde gerçeklemiĢ
entegrasyonu sonucu, kültürel ve toplumsal özelliklerin yaĢanılan ülke değerlerine
adaptasyonuyla, karĢılıklı evlilikler yoluyla, göçün hareket noktası olarak köken
ülkeye bağlılığa hizmet eden ve aidiyeti temin eden tüm bağlarıyla (dil, din, gelenek
görenek, değerler, hikâyeler, mit ve söylenceler) uzun süren kopukluk sonucu iliĢiğin
kesilmesi ile mümkün olabilir. Bu durumda bu özne artık diaspora olarak
adlandırılamayacaktır. Çünkü asimilasyon kimlik iddialarıyla beraber cemaatin
sınırlarının ve diasporik bağların korunan gücüne son verecektir (Van Hear 1998:
195). Diasporanın kültürel yaĢamında anavatanla ve onun etnno-dinsel tarihiyle
„iliĢkilenme‟ eksikliği bir defa hissedilmeye baĢlandı mı, o zaman bizzat diaspora
olmak anlam yitimine uğrar ve zaman içinde diasporik aidiyet algısı yerini baĢka
aidiyetlere ve özdeĢleĢme biçimlerine bırakır. Dolayısıyla Almanya, Fransa ve
Hollanda‟daki Türk S
Sivil toplum kuruluĢları diasporada bir yandan dil ve din ekseninde kimliği
korumaya ve devam ettirmeye çalıĢırken diğer yandan da diaspora olma halinin
sürekliliğini sağlama iĢlevini devam ettirirler.
Diasporada birey yaĢadığı ülke ile ait olduğu yer arasında tarihsel ve deneyimsel bir
ayrıĢmaya/uzaklaĢmaya sürekli açıktır (Gilroy, 2004: 124). Bunun temel nedeni
anavatanla diasporanın arasındaki coğrafi mesafenin ortaya çıkardığı kültürel
mesafeyle birlikte ev sahibi ülkenin kültürel değerlerinin gündelik hayat pratiğinde
95
daha baskın olarak hissedilmesinin sonucu iki farklı kültürün arasındaki mesafenin
artmasıdır.
Bu mesafenin ortadan kaldırılması ya da kısaltılması, diasporada öznelerin
kimliklerinin önemli bir parçası olarak aitlik duygusunu geliĢtirmek için yine
kimliklerinin kurucu öğesi olan tarih ve geleneklerinin devamına yönelik çaba sarf
etmeleri ile mümkündür (Fortier, 2000: 1).
Aidiyet hissi, her ne kadar bireysel bir duygu ve tercih olsa da, bağlanma ve ilgili
olma durumu bir grup/cemaat gibi toplumsal bir kategoriyle gerçekleĢtiği için aidiyet
tekil bir tecrübe değildir. Dolayısıyla aidiyet hissi toplumsal ve kültürel etkileĢimin
sonucuna bağlı olarak güçlenip zayıflayabilir. Bu bağlamda diasporik kimlik ve
aidiyetin devamı ancak çeĢitli kaynaklardan (diasporada sivil toplum kuruluĢlarının
üyelerinin söylem ve faaliyetleri burada temel role sahiptir) sosyal besleme
süreçlerine gereksinim duyar. Diasporik kimliğin oluĢması bağlamında bellek ve
mekânsal bağlar önemli bir konuma sahiptir. Mekânı hatırlamak diaspora özneleri
için sıklıkla sembolik bir çimento görevi görür. Bu bağlamda anavatanla kurulan bağ
diaspora üyelerini birleĢtirici en güçlü sembollerden biridir (Gupta ve Ferguson 199:
39).
Geleneklerin ve değerlere iliĢkin söylem ve pratiklerin devam ettirilmesi kolektif
belleğin inĢasında oldukça hayati bir öneme sahiptir ve kültürel ve geleneğe içkin
değerler bütününün sürdürülmesi diasporada kolektif kimliğin inĢasını yaratır. Bu
anlamda diaspora bağlamında kimliğin inĢasına zemin olarak bellek temel
etkenlerden en önemlisidir. Çünkü diasporik öznenin mekânının çoğulluğu mekânsal
merkezin kayboluĢunu yaratır ve çoklu mekâna dönüĢür (anavatan-yaĢanılan vatan).
Diasporada kimliğinin oluĢumu tam da bu noktada belleğe iliĢkin bir eylemdir;
mekânların tekrar-hatırlanma pratiğidir (Fortier, 2000: 159). Burada mekânın
hatırlanması salt uzamsal mekânın hatırlanması değil, ait olunan mekânın (ait olunan
vatan ve değerlerini) hatırlanma pratiğidir. Anavatan bu anlamda kültürel bir
coğrafya olarak iĢlev görmektedir (Nostrad, 2002). Kimlik ile kültürel coğrafyayı
hatırlama prototipi arasında kimliğin inĢası ve sürdürülmesi açısından önemli bir
96
iliĢki vardır. Kimlik kim olduğumuz ve ait olduğumuz toplumdaki kiĢisel tarihimiz
hakkında konuĢmanın bir diğer adı ise, pratikler paylaĢılan bu tarihi ve sosyal
kaynaklar ile karĢılıklı bağlılığı ifade etmenin bir biçimi olarak ortaya çıkar (Wenger,
1999: 5). Kültürel coğrafyaya ait geleneksel, kültürel ve dini değerlerin gündelik
yaĢamla iliĢkilendirilmiĢ pratiksel deneyimleri olmadığı sürece kimliğin oluĢumu ve
devamı uzun vadede de mümkün olmayacaktır. Diasporada kültürel coğrafya bu
anlamda kimliğin inĢa edilmesi ve sürdürülmesini sağlayan bir “alan” olarak iĢlev
görmektedir. Bu anlamda diasporada “alan” ontolojik anlamda topolojinin konusu
olarak coğrafi mekândan daha çok Ģeyi ifade eder. “Alan” diasporaların kendi kökleri
ve köke ait değerlerinin ifadesi ve dıĢa vurumunu sağlayan, diaspora özneleri
tarafından yaratılan ve anavatandan gelen değerlerin yaĢatılması için bir olanak
sunarak kimliğin devamını temin eden tüm kültürel kodlar ve değerler bütününü ve
bu kültürel kod ve değerlerin toplumsal, mekânsal bağlamlarını ifade eder. Tanımın
geniĢ anlamıyla kendilerine ait olmayan bir mekânda (ev sahibi ülke) kendilerine ait
değerleri yaĢattıkları bir aura‟dır; bir tür vatan‟dır, Castells‟in özetlediği Ģekliyle
toplumun ifadesidir (Castells, 1996: 410). Bizim örneğimizde ise bu alanın hem
sembolik hem de fiziki gerçekliği sivil toplum kuruluşlarıdır.
Diasporada yaratılan bu toplumsal alan kimilerince ulusaĢırı toplumsal alan (Pries,
2001: 25) ya da Avtar Brah‟ın (1996: 209) terimleriyle “diasporik alan” olarak
tanımlanan alanla benzer özellikleri içerir. UlusaĢırı toplumsal alan/diasporik alan
diasporalar tarafından oluĢturulan ve diasporaları da kurgulayan, insanlar eliyle
üretilen materyaller, gündelik sosyal yaĢam pratikleri ve sembolik temsiliyetin
sistemlerinden oluĢan yoğun, istikrarlı, çoklu yerellikler ve kurumsal çerçevelerin
toplamı olarak tanımlanır (Pries, 2001: 25) . UlusaĢırı toplumsal alan/diasporik alan
sadece insanların hareketini değil, fikirlerin, sembollerin ve kültürel ürünlerin ulus
aĢırı dönüĢümünü/hareketini içerir (Faist, 2000: 13). Diasporaların göç ettikleri ülke
ile anavatanları arasındaki ve diğer ülkelerdeki diasporalarla aralarındaki kültürel
sistemler, insan kaynağı, ideoloji ve değerlerin akıĢ alanıdır. Bu alanın yaratılması ve
sürdürülmesi toplumsal bir olgu olması nedeniyle diaspora öznelerinin gündelik
yaĢam biçimleri, ortak çabalarıyla ve orta düzeydeki örgütlenmeleri ile gerçekleĢir
97
(Mahler, 1998: 67). Çünkü bu alan, üzerinden farklılıkların ifadesi ve korunmasında
diasporik öznenin bireysel inisiyatifleri kadar önemli bir süreç olarak grup
dinamikleri ve kolektif bilincin kullanımını gerektirir.
Diasporanın mekânsal dikotomisinin (kök/anavatan-yol/yaĢanılan mekân) kimliğin
oluĢumundaki önemi süreklilik arz eden bir durum yaratır; yukarıda belirtilen
Ģekliyle mekânsal bellekle sürekli kökenin gündemde oluĢu ve gündelik pratiklerle
“diasporik alan” üzerinde “yolun alınıĢı”. Bu durum diasporada öznenin kimliğine
iliĢkin temel durumdur; “arada olma durumu”, diasporaların kimlikleri “burada (göç
edilen ülke) ile orada (anavatan) arasında olma durumu”nun tüm gerginliğinde
somutlaĢır (Fortier, 2000: 158). Diaspora toplumları kimlik açısından hem
yaĢadıkları hem de geride bıraktıkları ülkenin değerleri arasında “durur”.
Diasporalar köklerinden tevarüs eden kimlikleriyle birlikte “yol”da edindikleri
kimlikleri arasında kimliklerini oluĢturur ve sürdürür. Bu anlamda diasporik öznenin
kimliğine zemin teĢkil eden bilinç diasporik öznenin söylemlerinde ve gündelik
yaĢam pratiklerinde “orada/anavatan ve burada/yaĢanılan yer”de aynı anda olma
durumu ve anavatandan uzaktaki yerde “yeni” vatan (ev) inĢa etme durumlarıyla
somutlaĢır. (Kaya, 2000; Clifford, 1994; Lipsitz, 1999).
Diasporada kimliğin, yaĢanılan ev sahibi ülke ve değerleri (burası) ile anavatandan
bagajlarında getirdikleri köken değerleri (orası) arasındaki ara bir bölgedeki
salınımda inĢa edilip sürdürülmesi bu kimliğin bir yandan çok yönlü bir varoluĢ
çabasının ürünü, öte yandan da farklı ve anavatandan gelen kültürel, etnik değerlerin
muhafazasını içerdiği anlamına gelir. Anavatandan gelen kültürel, etnik değerlerin
anlatısal ve deneyimsel zemini ise diasporaların oluĢturduğu “alanlar”dır.
Batı Avrupa‟da Türk diaspora kimliğinin somut inĢa alanını sivil toplum kuruluĢları
oluĢturmaktadır. Sivil toplum kuruluĢları, ev sahibi ülkenin değerleri ile yine ev
sahibi ülkenin değerleri zemininde oluĢturulmuĢ göçmen politikaları arasında
gündelik yaĢantısına devam eden Türklerin kimliklerini anavatan/kök değerler
söylem ve pratikleri düzeyinde deneyimledikleri, hatırladıkları diasporik alanları
temsil etmektedir.
98
BÖLÜM 4
BATI AVRUPA’DA ANADĠL VE SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI
“dil, varlığın evidir”
Martin Heidegger
Batı Avrupa ülkelerine iĢgücü göçünün ardından geçen yarım asırlık süreçte Türk
diasporasının anadil ile iliĢkisinin boyutları farklılaĢmıĢtır. Özellikle diasporada
doğup yetiĢen ikinci, üçüncü ve dördüncü kuĢağın anadili öğrenme ve kullanma
durumu ilk kuĢağa göre kaçınılmaz olarak farklılıklar içermektedir (Yaylacı, 2012).
Bunun temel nedeni özellikle üçüncü ve dördüncü kuĢağın bulunulan ülkenin dili
içerisine doğması ve bu ülkenin eğitim sistemi içerisinden bu dile anavatanın diline
oranla daha çok muhatap olmasında yatmaktadır (Yılmaz, 2010).
Diasporada Türkler kendi ailesi ve çevresi içerisinde bulunduğu ülkenin dilinden
tamamen farklı bir dili öğrenerek ve farklı kültürel kodlar ve normları edinerek
diasporada ayrı bir sosyalleĢme süreci yaĢamaktadırlar. Diğer yandan Türkler, içinde
yaĢadığı toplumun okullarında, yerli arkadaĢlık gruplarında, iĢyerlerinde, yüz yüze,
yakından ve uzaktan iliĢki içerisine girdiği sosyal çevrede, o toplumun dili, inanç,
değer ve normlarına göre ayrı bir sosyalleĢme sürecini deneyimlemektedirler (Yıldız,
2012). Anadile (Türkçeye) olan hâkimiyetin birinci kuĢaktan üçüncü kuĢağa
gelinceye kadarki süreçte kaybolmaya baĢladığı görülmektedir; ilk kuĢakta göç
edilen ülkenin dilini bilenlerin sayısı çok az iken, üçüncü ve dördüncü kuĢakta
Türkçe bilenler gittikçe azalmaktadır (Demir, 2012). Anadilin unutulması, Türkiyeli
göçmenlerin kültürel kimliğinin yaĢatılması ve yeniden üretilmesi için bir tehdit
unsuru olmaktadır. Zira dildeki dönüĢüm, aslında toplumun kültürel yapısının
dönüĢümüdür (Adıgüzel, 2011).
99
Ayrıca, Avrupa‟da yetiĢen Türkiyeli göçmen çocuklarının büyük bir kısmının aile
içinde sağlıklı dilsel etkileĢim olanağı bulamaması konunun üzerinde durulması
gereken bir baĢka boyutudur. Çocuklar ev dıĢında, içinde bulundukları toplumun
dilini konuĢmakta, anadillerini ise sadece ev içinde, ebeveyn (ve akrabaları) ile temel
iletiĢim gereksinimleri çerçevesinde, son derece asgari bir seviyede
kullanmaktadırlar. Ayrıca çocuklarla yetiĢkinler arasındaki iletiĢim, buyurgan ve
daha çok temel gereksinimleri karĢılamaya yönelik bir özellik göstermektedir.
Dolayısıyla, kapalı bir çevrede, kısır bir döngü içinde sürdürülen tekdüze yaĢama
bağlı olarak, Türkçenin de iletiĢim dili olarak yeterli oranda kullanılmaması
nedeniyle yeni yetiĢen kuĢakların yeterli kalitede Türkçe öğrenmesi
engellenmektedir (Çakır, 2003).
Batı Avrupa‟da yeni kuĢaklara anadilin ve Türk kültürünün aktarılması temelde
“Türkçe ve Türk Kültürü Dersleri” aracılığıyla gerçekleĢmektedir. Türkçe, Millî
Eğitim Bakanlığı‟nın onayı gereğince yurt dıĢında yaĢayan Türk çocuklarının, kendi
kültürlerini ve kimliklerini tanıma, koruma ve geliĢtirmelerini hedefleyen Talim ve
Terbiye Kurulu BaĢkanlığı‟nın 03.08.2009 tarih ve 112 sayılı kararı ve bakan onayı
ile kabul edilen “Türkçe ve Türk Kültürü Dersleri Programları” doğrultusunda
verilmektedir (MEB, 2009). Bu amaçla, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı
ilgili ülke makamlarıyla iĢbirliği çerçevesinde göç alan ülkelerdeki okullarda eğitim
vermek üzere Türkçe anadili ve Türk kültürü öğretmenleri göndermektedir. Bu
öğretmenlerin maaĢları Türkiye devleti tarafından ödenmektedir. Halen yurtdıĢında
“Türkçe ve Türk Kültürü” dersleri, Bakanlıklar arası Ortak Kültür Komisyonu
(BAOKK) kararı ile görevlendirilen öğretmen ve okutmanlar tarafından
verilmektedir (D.B, 2012). Türkçe ve Türk Kültürü dersleri ilköğretim okullarında
ders saatleri dıĢında anadil olarak, orta dereceli okullarda ise seçmeli ders olarak
(anadil veya yabancı dil kapsamında) uygulanmaktadır (MEB, 2009).
100
Türkçe ve Türk kültürü dersi6, Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti inkılâp tarihi,
Atatürkçülük, din kültürü ve ahlak bilgisi, Türk tarihi, Türkiye coğrafyası dersleri ve
Türk kültürüne ait konuları kapsamaktadır (MEB, 2009). Bu dersler 3 farklı Ģekilde
uygulanmaktadır.
Okullarda ders dıĢı olarak
Ders içi kültür dersi olarak
Sivil toplum kuruluĢlarında gönüllülük esasına dayalı olarak
Türkçe dersleri uygulamalarının hemen hemen her aĢamasında, okullarda ders dıĢı ve
ders içi kültür dersi olarak uygulanmıĢ olsa da, sivil toplum kuruluĢları bir Ģekilde bu
derslerle ilgili çalıĢmalar yürütmektedir. Örneğin ders dıĢı uygulamalarda; okulların
tahsis edilmesi için çeĢitli görüĢmeler ve talepler, ders içi uygulamalarda; dersin
açılabilmesi için imza toplanması ve kampanyalar, velilerin çocuklarını derse
kaydettirmelerini sağlamak için teĢvik edici programlar gibi faaliyetler
gerçekleĢtirmektedirler.
Batı Avrupa‟da yaĢanılan ülkenin dili ve anadili olarak Türkçe öğrenimi çok
karmaĢık bir meseledir. Her Ģeyden önce yıllar boyunca anadili öğretimi yasaları
sürekli olarak değiĢmiĢtir. Ġkinci olarak da Türkçe derslerinin uygulanması
konusunda ülkelere hatta aynı ülke içinde eyaletlere, Ģehirlere göre farklılıklar vardır.
Almanya Fransa ve Hollanda, anadil eğitimi konusunda kendi devlet yapılarına, yerel
yönetimlerine ve özel Ģartlarına göre birbirinden farklı kararlar alıp
uygulamaktadırlar. Dolayısıyla Türk çocuklarının Türkçe eğitimi Batı Avrupa‟da
ülkeden ülkeye ve eyaletlere bağlı olarak farklı ve karıĢık bir yapı sergilemektedir
6 Türkçe derslerine ilişkin uygulamaların pek çok eksikliğinin olduğuna ilişkin çeşitli araştırmalar
bulunmaktadır; Örneğin Pilancı (2009) bu derslere ilişkin gerçekleştirdiği saha çalışmasında
öğretmenlerin yetersizliği, ders malzemelerinin yetersizliği, organize olma becerisinin yetersizliği,
bulunulan ülkenin derslere olumsuz bakışı, ailelerin ilgisizliği gibi çeşitli sorunların olduğunu
belirtmektedir.
101
(Küçük, 2006). Belirsizlik ve tutarsızlık anadil eğitimiyle ilgili politikaları
tanımlamaktadır (Yağmur, 2006). Bu karmaĢıklığın farklılığı içinde Almanya, Fransa
ve Hollanda‟nın anadile yaklaĢımında ortak nokta ise ülkedeki göçmenlerin anadil ile
iliĢkisini mümkün olduğunca en az seviyede tutma çabası olmuĢtur.
Eyaletler arası farklılıklar olsa da genel olarak ulusal düzeyde Almanya‟nın
göçmenlere yönelik dıĢlayıcı ve asimilasyona yaklaĢmıĢ entegrasyon politikası
ülkenin göçmenlerin anadiline yaklaĢımını da belirlemektedir. Göçmenlerin
anadillerini bir tehdit unsuru olarak gören bu yaklaĢım, uyum ve entegrasyonun
gereği hatta zorunlu Ģartı olarak göçmenlerin anadillerinin sistemli olarak kamusal
alanda görünürlüğünden rahatsız olmakta ve anadilin baĢta eğitim olmak üzere her
türlü taĢıyıcı tarafından yeni kuĢaklara aktarımından rahatsızlık duymakta olup
zamanla ortadan kalkacağı düĢüncesiyle göçmen anadillerinin ortadan kalkmasına
yönelik zemini hazırlamaya çalıĢmaktadır (Adıgüzel, 2011). Bunun yanı sıra
eyaletler arasında anadil konusunda farklı uygulamalar ortaya çıkmaktadır. Kimi
eyaletlerde anadil dersleri oldukça rahat bir Ģekilde gerçekleĢtirilirken kimi
eyaletlerde ise anadilini okulda arkadaĢlarıyla iletiĢimde kullanmasından dolayı
öğrenci ceza alabilmektedir (Çıbıkçı, 2006).
Fransa Anayasasının 2. maddesine göre Fransızca 1992 yılından bu yana tek resmi
dildir. Fransa, anayasal nedenlerle, çeĢitli kültürlere ve farklı anadillere sahip olan
vatandaĢlarını azınlık olarak tanımamaktadır (Terzioğlu, 2007). Bunun nedeni
Fransa‟nın göçmenlere iliĢkin politikasını evrenselci asimilasyon politikası yönünde
geliĢtirmesi ile ilgilidir. Fransa‟nın göçmenleri topluma asimile ederek eklemleme
çabası, anadili göçmenlerin bir sorunu olarak tanımlamasına ve anadil eğitimine
kendi politikasında yer vermemeyi tercih etmesine neden olmuĢtur. Fakat buna
rağmen anadil eğitimi, ilgili göçmen grupların geldikleri ülkelerin konsoloslukları
tarafından “dıĢarıdan” organize edilmiĢtir. Fransa bu eğitimin içeriğine karıĢmadığı
gibi finansman ve öğretmenlerin atanması gibi konularda da sorumluluk
üstlenmemektedir. Bu iĢi tümüyle göçmenlerin geldikleri ülkelerin yetkili
mercilerine havale etmiĢtir (Canatan, 2007). Fransa‟da Türkçe eğitimi konsolosluklar
tarafından organize edilmektedir. 2009 yılı verilerine göre, Fransa‟da, ilk ve orta
102
öğretim düzeyinde 20 bini aĢkın Türkiyeli öğrenci Türkiye konsolosluklarının
düzenlediği Türkçe dersleri eğitimine katılmaktadır. Fakat Ġlköğretim düzeyinde
Türkiye‟den gelen öğretmenler için Fransa‟nın kanaati, Türklerin Fransa‟ya
entegrasyonunu engellediği yönündedir. Dolayısıyla Fransa‟nın hedefi Fransa‟da
yaĢayan ikinci kuĢaktan Türkçe öğretmeni ve imam yetiĢtirerek bu iĢi Türk
hükümetinin kontrolünden almak yönündedir (Pilancı, 2009).
Almanya ve Fransa‟ya benzer Ģekilde Hollanda‟nın göçmenlerin anadiline karĢı
tutumu oldukça karmaĢık ve belirsizliklerle seyreden bir süreç olarak devam etmiĢtir.
Hollanda‟nın göçmenlere iliĢkin görece çok kültürlülüğü destekleyici politikadan
Almanya‟nın dıĢlayıcı ve Fransa‟nın asimilasyon politikasına benzer bir politikaya
doğru tavır değiĢikliği, ülkenin anadile olan bakıĢını ve tutumunu da kaçınılmaz
olarak etkilemiĢtir (Canatan, 2007).
Hollanda, 1970‟li yılların baĢında anadili eğitimi konusunda istekli ve olumlu bir
tavır sergilerken, sonraki yıllarda bu eğitimi kademeli olarak azaltmıĢ ve sonuçta
tümüyle ilköğretim okullarından kaldırma yolunu tercih etmiĢtir: 2004 yılında
Yabancıların YaĢayan Dilleri Eğitimi (OALT) olarak adlandırılan anadili eğitimi
tümüyle yürürlükten kaldırılmıĢtır. Eğitimin kaldırılıĢ gerekçesi olarak ise
kamuoyuna anadil eğitiminin kalitesiz bir Ģekilde yapıldığı ve entegrasyonu olumsuz
yönde etkilediği ileri sürülmüĢtür (Canatan, 2007).
Diasporada sivil toplum kuruluĢları Türkçe derslerinin devam ettirilmesi ve
yaĢatılmasında önemli roller almanın yanı sıra, gerçekleĢtirdikleri çeĢitli faaliyetlerle
anadilin genç kuĢaklara ve çocuklara etkili bir biçimde aktarımını amaçlamıĢlardır.
Bu çerçevede bu bölümde Almanya, Fransa ve Hollanda‟da anadil konusunda çeĢitli
düzlemelerde çalıĢmalar yürüten sivil toplum kuruluĢlarının konuya iliĢkin
çalıĢmaları incelenecektir.
103
4.1 Almanya’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları
Göçmenlerin kültürel değerlerine mesafeli bir yerden yaklaĢan Almanya anadil
konusunda da bu mesafeyi hep korumuĢ ve yıllarca aynı topraklarda birlikte yaĢadığı
Türkiyeli göçmenlerin ana dillerini resmi okullarda öğrenme ve geliĢtirmelerinin
önünü çeĢitli bahanelerle dolaylı olarak kesmiĢtir. Aslında göçmenlerin Almanya‟ya
geliĢlerinin ilk yıllarında Türklerin Almanya‟da kalıcı olmalarının önünü kesmek
amacıyla Türkçe eğitim politikaları bile uygulamaya koymuĢtur. Zamanla Türklerin
geri dönüĢe karĢı isteksizlikleri durumun tam tersine dönmesinin önünü açmıĢtır
(Koçak, 2012). Diğer bir ifadeyle Türklerin Almanya‟da kalıcı olduklarının farkına
varılması ile birlikte Almanya‟nın göçmenlere yönelik kültürel dıĢlayıcılığı ve
asimilasyona kayan entegrasyon politikalarının sonucu anadilin göçmenler tarafından
kullanımı üzerinde pek çok eyalette çeĢitli düzeylerde yasaklamaları beraberinde
getirmiĢtir. Türkçenin yasaklar yoluyla kullanım alanının daraltılması Türkçe
derslerinin kredili ders grubundan çıkarılması ve kimi yerlerde kaldırılması gibi Türk
göçmenlerin Almanya‟ya daha çabuk entegre olması amacıyla uygulanan
entegrasyon politikalarının çoklu entegrasyondan ziyade asimilasyon politikalarına
daha yakın özellikler göstermesi Almanya‟daki Türk diasporasının anadille olan
iliĢkisine ıĢık tutması açısından önemli bir gösterge olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Ülke çapında uygulanan genel devlet politikasının yanı sıra eyalet bazında anadil
eğitimine olumlu/ılımlı yaklaĢımlar da gözlemlenmektedir. Almanya‟nın Federal
yapısı nedeniyle Türkçe konusunda eyaletten eyalete farklılıklar gösteren
uygulamalar bulunmaktadır. Dolayısıyla tek bir uygulamadan bahsetmek mümkün
değildir. Örneğin; Kuzey-Ren Vestfalya Eyaletinde misafir iĢçi çocuklarının anadili
eğitimine yönelik ilk düzenlemeler 60‟lı yıllarda yapılmıĢtır. O yıllarda çocukların
ülkelerine döndüklerinde uyum sorunu yaĢamamaları düĢüncesiyle açılan anadili ve
kültür dersleri, zaman içersinde yeni amaçlara hizmet edecek biçimde yeniden
yapılandırılmıĢtır (Öksüz, 2012). Bugün Kuzey-Ren Vestfalya‟da aralarında
Türkçenin de bulunduğu 18 ayrı dilde anadili dersi verilmektedir. Türkçe orta
dereceli okulların ilk kademesinde ikinci yabancı dil olarak seçilebilmekte, ikinci
104
kademesinde lise bitirme sınavlarında seçilebilecek dersler arasında yer almaktadır
(Bund-Bık, 2010).
Almanya‟da Türkçe derslerindeki öğretmen ihtiyacı iki kaynaktan sağlanmaktadır.
Birinci kaynak Türkiye‟den atanıp, Almanya‟da beĢ yıl süreli geçici yurtdıĢı
göreviyle gelen öğretmenler; ikinci kaynak ise aile birleĢimi, üniversite eğitimi veya
diğer değiĢik nedenlerle Türkiye‟den Federal Almanya‟ya göç etmiĢ ve ihtiyaç
üzerine, değiĢik tarihlerde, farklı eyaletlerin ilgili bakanlıkları tarafından atanmıĢ,
öğretmen kökenli Türk öğretmenleridir (Adıgüzel, 2011: 61).
Kimi eyaletlerde Türkçe dersleri Alman müfredat programına alınırken, kimi
eyaletlerde de dersler, genellikle öğleden sonraları, haftada bir, iki saat, öğrenci yaĢ
ve seviye gurubunun bir sınıfta toplaması ile oluĢturulmuĢ birleĢtirilmiĢ sınıflar
tekniğinde, tamamen isteğe bağlı kurs statüsünde verilmektedir. Örneğin 2010
yılında Kuzey Ren- Vetfalya ve Hessen Eyaletlerinde, Türkçe derslerinin statüsünün
Federal Almanya‟da ilk defa ciddi pedagojik konuma ulaĢması yönünde adımlar
atılmıĢtır. Türkçe dersleri bu iki eyalette, seçmeli ders olarak Alman müfredat
programına alınmıĢ olup ders notu da ortalamaya resmen yansıtılmıĢtır. Bu çerçevede
Türkçe dersinin anadil dersi olarak açılabilmesi için on beĢ, yabancı dil dersi olarak
açılabilmesi içinse on sekiz öğrencinin dersi talep etmesi gerekmektedir. Türkçe
dersleri velilerin ve öğrencilerin isteğine bağlı olarak gerçekleĢmektedir. Bu
çerçevede velilerin bireysel olarak ya da birleĢerek bulundukları bölgedeki okul
idaresinden çocuğu için Türkçe dersi talebinde bulunması gerekmektedir. Fakat okul
idaresinin tutumu belirleyici olmakta ve zaman zaman velilerin isteğini ciddiye
almadığı gibi yeterince talep olmadığı Ģeklinde velileri yanlıĢ bilgilendirebilmektedir
(Sak, 2012). Baden Wüttenberg eyaletinde Türkçe dersleri isteğe bağlı kurslar
Ģeklinde düzenlemiĢtir. Ciddi anlamda pedagojik statüden yoksun olarak gerçekleĢen
Türkçe dersleri normal okul ders müfredatı tamamlandıktan sonra genelde öğleden
sonraları uygulanmaktadır (Yağmur, 2012). Bu kurslar için verilen sertifika Almanya
ve Türkiye‟de resmi olarak tanınmamaktadır. Hamburg eyaletinde ise Almanca ve
Türkçe olarak iki dilli eğitim yapan okullar görülmektedir (Bund-Bık, 2010).
105
Anadil uygulamalarında eyaletler arası görece farklılıklar olsa da genel olarak
dıĢlayıcı bir etno-kültürel ulusçuluk hâkim durumdadır. Bu hâkim görüĢ, aynı
zamanda devlet politikasıdır ve göçmenlerin dil ve dinleri baĢta olmak üzere kültürel
değerlerini “tehdit” olarak görmektedir. Bu nedenle Almanya, uyum ve entegrasyon
için göçmenlerin ana dillerini sistemli ve düzenli olarak konuĢmalarını ve
öğrenmelerini desteklememekte, zaman içinde azalarak ortadan kalkmasını umarak,
buna zemin hazırlamaktadır ( Adıgüzel, 2011: 41). Almanya‟da Türkçe konusu çok
dağınık, plansız ve programsız bir uygulamayla karĢı karĢıya bulunmaktadır. Öte
yandan medya aracılığıyla, Türk çocuklarına ana dillerini “teneffüslerde dahi
yasaklamaya çalıĢan” öğretmen ve yöneticiler görülmektedir (Çıbıkçı, 2006).
Tam da bu noktada sivil toplum kuruluĢları Almanya‟nın ulusal düzeyde anadil
olarak Türkçeye karĢı olumsuz tutumuna karĢı faaliyetler gerçekleĢtirirken, bölgesel
anlamda eyaletler düzeyinde de anadilin okullarda okutulan bir ders olarak devam
etmesi yönünde çaba sarf etmektedirler (Sak, 2011; Selçuk, 2007). Almanya‟da
bulunan Türklerin diğer Avrupa ülkelerinde yerleĢik Türklere göre nüfus büyüklüğü
hem Türkçenin algılanıĢ biçimi hem de Türkçe konusunda gerçekleĢtirilen
çalıĢmaların yoğunluğu ile doğru orantılı olarak geliĢen bir tablo ortaya
çıkarmaktadır. Türk çocukların anadil eğitimi ve anadilin çeĢitli Ģekillerde
yaĢatılması konusunda çalıĢmalar yürütmek için kurulmuĢ olan bölgesel çapta pek
çok dernek bulunmaktadır. Bu derneklerin neredeyse tamamı kendileriyle aynı
konuda ulusal düzeyde faaliyet gösteren federasyon ve birlik formundaki çatı
kuruluĢlara üyedir. Bu çerçevede anadil konusunda Almanya‟nın farklı eyaletlerinde
çalıĢmalar gerçekleĢtiren okul aile birlikleri ve veli derneklerinin bir araya
gelmesiyle oluĢan bölgesel ve ulusal düzeyde örgütlenmiĢ çatı sivil toplum
kuruluĢlarının çalıĢmaları ve bu çalıĢmaların kimlikle iliĢkilendirilme biçimi
konumuz açısından önem taĢımaktadır. Bu çerçevede Almanya‟da anadil konusunda
faaliyette bulunan okul aile birliği dernekleri federasyonu, veli dernekleri
federasyonu ve ulusal düzeyde farklı alanlarda çalıĢan federasyonların anadil
konusunda birlikte hareket etme çabaları örneklerine bakmak Almanya‟da kimliğin
106
kurucu unsuru olarak anadil ve sivil toplum kuruluĢları iliĢkisini açıklamakta faydalı
olacaktır.
4.1.1 Baden Türk Okul Aile Birlikleri Dernekleri Federasyonu (TOABF)
(Föderatıon Der Vereıne Türkıscher Elternbeıräte In Baden e.V.)
Federasyonun ana amacı, çocuklara Almanya‟da içinde yaĢadıkları toplumun dil ve
kültürünü tanıtmak, onları kendi anadil ve kültürleri konusunda bilgilendirmek ve
kendilerini Avrupa ortamında ilerinin bağımsız yetiĢkinleri olabilmeleri için
yönlendirmek olarak ifade edilmektedir (TOABF, 2009a). Bu ana amaç çerçevesinde
83 derneğin bağlı bulunduğu federasyonun baĢlıca çalıĢma alanları, ev ile okul
arasında köprü görevi görmek, Türk öğrencilerinin yaĢadıkları problemlere çözümler
üretmek, yardımcı kurslar düzenlemek, toplumun entegrasyonuna katkı sunmak
Ģeklinde ifade edilmiĢtir. Bu çerçeve içinde Federasyon tarafından üye derneklere
yardımcı kurslar ve okul aile birlikleri ve Türk öğretmenleri arasında beraber
sürdürülmesi gereken çalıĢmalar konusunda desteklenmesi, çocuklara Türk ve Alman
kültürünü aylık Türkçe-Almanca iki dilli olarak yayımlanan “Bizim Çocuklar”
dergisi aracılığı ile tanıtılması ve kültürel alanlarda derneklerle birlikte programların
gerçekleĢtirilmesi gibi faaliyetler gerçekleĢtirilmektedir. Anadil öğretmenleri Türk
velilerle diyalog içinde gelen sorun ve sıkıntılara çözümler bulmaya çalıĢmakta ve
Türkçe derslerine yer verilmesi için okullar/müdürler ile sürekli görüĢmektedir.
Öğretmen sayılarında yetersizliklerin giderilmesi için yerel öğretmenlere yönelik
yönlendirme çalıĢmaları yapmaktadır (Ülker, 2012) 7.
Federasyonun yayınlarından “Bizim Çocuklar” dergisinde (TOABF, 2009b)
çocuklara;
7 TOABF Başkanı Kemal Ülker’le gerçekleştirilen e-posta yazışmaları ve telefon görüşmesi (Ekim 2012-
Aralık 2012)
107
“Sevgili çocuklar, küçük yaĢlarda alacağınız bilgi, kültür ve görgü sizlerin güçlü,
kendinden emin ve özgüven sahibi bireyler olarak hayata atılmanızı sağlayacaktır.
Tabi ki Türkçe dil bilgisi ve kültürü derslerine katılmıĢ olmanız kiĢiliğinizin ve
kimliğinizin oluĢumu için çok önemlidir.” Ģeklinde seslenilmektedir.
Çocuklara seslenen bir metinde Türkçe ile kimliğin doğrudan iliĢkilendirilmesi ve
kimliğin oluĢumunda anadilin önemine vurgu yapılması çocuklarda kimlik bilinciyle
anadil arasında doğrudan bir bağ oluĢturma çabası olarak görülebilir. Derginin aynı
yazısında Baden bölgesinde bulunan Rastatt Ģehrinde anadil dersine yönelik Alman
makamlarının kısıtlayıcı uygulamalarına iliĢkin bilgiler verilmekte ve “Anadil
dersleri için 30 yıla aĢkın bir süredir Almanya çapında sınıf tahsis edilmiĢken bu
uygulamaya tek yanlı bir kararla son verilmesi yabancı kökenlilerin bu konudaki
meĢru hassasiyetlerinin dikkate alınmadığını göstermekle kalmayıp kimliklerinin
hedef alınması anlamına geldiği” ifade edilmektedir (TOABF, 2009a). Federasyon
anadile iliĢkin kısıtlamaları kimliğe yapılmıĢ bir saldırı olarak algılamakta ve anadili
sonuçta doğrudan kimlik meselesi olarak tanımladığını okuyucuyla paylaĢmakta ve
velilerin zihninde kimlik eĢittir anadil denklemini oluĢturmaya çalıĢmaktadır.
Federasyon Türkiye‟den gelen Türkçe öğretmenlerinin ikamet ve çalıĢma Ģartlarını
düzenleyen istihdam tüzüğünün 2009 yılı sonunda sona ermesi nedeniyle Türkçe
öğretmenlerinin Almanya‟da çalıĢmalarına iliĢkin yasal düzenleme yapılması
yönünde bakanlıklar düzeyinde çeĢitli giriĢimlerde bulunarak 01.08.2009 tarihinde
bir basın toplantısı düzenleyerek imza kampanyasını kamuoyuna duyurmuĢtur
(Karaca, Hürriyet Avrupa, 2009; Ülker, 2012). Ayrıca aynı basın toplantısında
Türkçe derslerinin bölgesel düzeyde okul müdürlüklerinden talep edilmesi
konusunda velileri uyarmaya çalıĢmıĢtır. Federasyon kamuoyuna Haziran 2009
tarihinde yaptığı açıklamada Baden bölgesinde ve tüm Almanya‟da anadil derslerinin
devam ettirilebilmesi için bölgede gerekli çalıĢmalara baĢlandığını belirterek bu
çalıĢmalara velilerin ve bölgedeki derneklerin gereken desteği vermelerini talep
etmiĢtir (TOABF, 2009c; Ülker, 2012).
108
Anadil öğretmenlerinin oturma ve çalıĢma izinleri ile ilgili yasadaki değiĢikliğin
kaldırılması için diğer bölgelerden STK‟ların da desteği ile TOABF tarafından
yapılan bilgilendirmeler, ilgili bakanlık ve makamlara yazılı protestolar ve
gerçekleĢtirilen çalıĢmalar neticesinde yasa Türklerin istediği Ģekilde düzeltilerek
Türkçe anadil öğretmenleri eskiden beri devam ede gelen Ģartlarda çalıĢmaya devam
edebilmiĢtir (Ülker, 2012).
4.1.2 Almanya Türk Veli Dernekleri Federasyonu (Föderation Türkischer
Elternvereine in Deutschland e.V) (FÖTED)
Almanya düzeyinde Türkiye kökenli velilerin ve çocuklarının çıkarlarını korumak ve
gözetmek amacı ile 1995 yılında kurulmuĢ olan federasyon, Almanya‟da yaĢayan
Türk çocuklarına eğitim alanında eĢit haklar, fırsat eĢitliği ve katılım konularında
Alman makamları düzeyinde taleplerde bulunmak ve çözüm önerileri getirmek için
çalıĢmalar yapmaktadır (FÖTED Faaliyet Raporu, 2012).
Federasyonun amaçları;
• Türk veli dernekleri ve diğer göçmen veli dernekleri ile Almanya düzeyinde
birlikte çalıĢmak,
• Yeni veli derneklerinin kurulmasında yardımcı olmak,
• Türkiye kökenli velilerin ve çocukların çıkarlarını korumak ve gözetmek,
• Türkiye kökenli velilerin ve çocuklarımızın eğitim alanındaki sorunlarını
tanımlayıp ilgili siyasal parti ve eyalet hükümetlerine iletmek ve iyileĢtirmeye
yönelik çözüm önerileri üretmekte yardımcı olmak,
• Velilerin eğitim ve öğretim alanına aktif katılımlarını arttırmak,
• Etkinliklerle Türk çocuklarının kendi kültürlerinden ve Almanya‟nın sunduğu
olanaklardan yararlanmalarını sağlamak,
109
• Ġki dilli ve çok kültürlü eğitim almalarını olanaklı kılmak (FÖTED, 2012)
Ģeklinde belirlenmiĢtir
Bu amaçlar çerçevesinde federasyonun “istemlerimiz” baĢlığı altında özetlediği
taleplerinin anadile iliĢkin bölümü konumuz açısından dikkat çekmektedir.
Türkçenin anadili olarak Almanya genelinde tamamen ortadan kaldırılmak istendiği
ve bunun için yetkili makamlarla yapılan görüĢmelerde anadile iliĢkin taleplerin
çeĢitli Ģekillerde iletildiği belirtilmektedir. Federasyonun bu talepleri 2012 faaliyet
raporunda Ģu Ģekilde ifade edilmektedir;
• Türkçe anadili derslerinin okul programlarına alınması,
• Türkçenin 2. ve 3. yabancı dil olarak ders programlarında sunulması,
• Almanya‟da bu konuda uzman öğretmen yetiĢtirilmesi,
• Gerektiğinde öğretmen gereksiniminin Almanya dıĢından karĢılanması,
• Toplumun ve okulların çok kültürlülüğü kabul edilerek, anadili Almanca
olmayan çocukların anadilleri, tüm eyaletlerde haftada en az dört ders saati
anadili dersi olarak okul ders programı içerisinde sınıf geçmeyi etkileyecek
Ģekilde verilmesi ve öğrencinin karnesine iĢlenmesi,
• Ġki dilli eğitim veren okulların yaygınlaĢtırılması,
• Anadili dersi veren öğretmenlerin kadrolarında kısıtlama yapılmaması,
• Türkçe dersi veren yeni genç Türk kökenli öğretmenlerin yetiĢtirilmesi ve
atanmalarının sağlanması (FÖTED Faaliyet Raporu, 2012).
Federasyonun ortaya çıkıĢına iliĢkin temel dayanaklarından ikisinin anadil eğitimi ve
anadil ve Almanca dil eğitimine dayalı iki dilli okulların yaygınlaĢtırılması olduğu
görülmektedir. Anadil eğitiminin yanı sıra iki dilli eğitime vurgu yapılması
diasporada kimliğin inĢasında “kök/anavatan” ve “güzergâh/yaĢanılan yer”
arasındaki temel kaygıyı dil zemininde somutlaĢtırmaktadır.
110
Almanya‟daki Eyalet Eğitim Bakanları‟ndan Türk çocuklarının en iyi Ģekilde
Almanca öğrenmelerine destek veren ve Türkçeyi de ders programı içerisinde sınıf
geçmeyi etkileyecek Ģekilde öğrenmelerine olanak sağlanmasını talep eden FÖTED,
ebeveynlerin anadil konusunda bilinçli olması ve Türkçenin okulda öğretilmesinin
yanı sıra evde de kullanılması konusunda uyarılarda bulunmaktadır (Uzun, 2010).
Almanya Türk Veli Dernekleri Federasyonu (FÖTED), diğer çatı kuruluĢlar ve okul
aile birlikleri ile birlikte yukarıda belirtilen amaç ve istemleri doğrultusunda zaman
zaman Türk çocuklarının eğitimi ve Türkçe sorunları üzerine çeĢitli çalıĢmalar
yürütmektedir (FÖTED Faaliyet Raporu, 2012). 03.02.2012 tarihinde düzenlenen
Eğitim Sorunları ĠstiĢare Toplantısında Türkçenin yaĢatılmasında bilhassa velilerin
desteğine ihtiyaç duyulduğuna dikkat çekilmiĢ, hatta eskisinden daha yoğun,
belirgin, baskın ve bilinçli bir Ģekilde bu desteğin artırılması yönünde velilere talepte
bulunulmuĢtur. Ayrıca çocukların Türkçe derslerine kayıt yaptırılması yönünde
veliler teĢvik edilmekte ve Ģayet okullarda Türkçe dersi yoksa açılması yönünde
velilere baĢvuracakları kamu kurumları ve baĢvuruda izleyecekleri yol konusunda
bilgiler verilmektedir (Sak, 2012)8
4.1.3 Ruhr Veliler Birliği (Elternverband Ruhr e.V.)
Kuzey Ren Vestfalya eyaleti Essen kentinde 2008 yılının Mayıs ayında resmen
örgütlenmiĢ bulunan “Ruhr Veliler Birliği” Türkçe eğitimi konusunda
gerçekleĢtirdiği çalıĢmalarla Almanya‟daki Türk çocuklarının eğitim sorunlarını daha
geniĢ bir çevreye duyurma ve böylece Türk velileri duyarlı hale getirmeyi görev
edinmiĢtir. Temel Ġlkesini “iyi bir eğitimle iyi bir gelecek” Ģeklinde formüle eden
Ruhr Veliler Birliği, anadili derslerinin ve öğretmenlerinin konumunu, gerek Türk
toplumu gerekse Alman toplumu nezdinde prestijini artırarak güçlendirmek için
çalıĢmalar yürütmektedir. Ruhr bölgesinde eğitim ve anadil alanında faaliyetler
gerçekleĢtirmek için kurulmuĢ olan tüm derneklerle ve özellikle de federasyon
8 Ruhr Veliler Birliği Başkanı Ali Sak ile yapılan e-posta yazışmaları (Ekim 2012-Kasım 2012)
111
bazında çeĢitli çalıĢmalar yürütmektedir (Sak, 2012). Derneğin 2012 tarihli
raporunda derneğin temel kuruluĢ amacı “Her Ģeyden önce çıkıĢ noktamız anadili
derslerinin uzun vadeli korunması” (RVB Faaliyet Raporu, 2012) olarak ifade
edilmiĢtir.
Derneğin tanıtım metninde, Türk velilerin eğitim ve anadil konularında
bilgilendirilmesine ve bölgelerinde eğitim- öğretim, okul ve veli çalıĢmalarında söz
sahibi olmaları birliğin ana hedeflerinden biri olduğu ve bu hedef doğrultusunda
ortak paydalarda buluĢup, tüm kurum ve kuruluĢlarla birlikte hareket ederek daha
geniĢ kitlelerden destek almanın öneminin bilincinde olduğu (RWB, 2012) ifade
edilmektedir. Bu çerçevede Birlik kurulma aĢamasında “Türkçe Gönüllüleri” baĢlığı
ile Türklerin yoğunluklu olarak yaĢadığı bölgelerden biri olan Kuzey Ren Vestfalya
(KRV) eyaletinde geniĢ çaplı bir Türkçe kampanyası yürütmüĢtür. Kampanyanın
çıkıĢ noktası KRV eyaletinin hedef anadili derslerinin zamanla okullardan
kaldırılmasını sağlamaya yönelik “Anadili dersleri yönetmeliği” olmuĢtur. Bu
yönetmeliğe göre Anadil dersinin sorumluluğu derneklere ve konsolosluklara
verilmekteydi. “Türkçe Gönüllüleri” kampanyası çerçevesinde yürütülen çalıĢmalar
çerçevesinde ilgili bakanlıkla görüĢülmüĢ, yürüyüĢ yapılmıĢ ve imza kampanyaları
baĢlatılmıĢtır (Hürriyet Avrupa, 31 Mart 2008). Bu kampanya ve kamuoyu
baskılarının da etkisiyle bakanlık ilk taslağı geri çekerek, anadili derslerinin devam
etmesine karar vermiĢtir. Bu süreç sonrasında Ruhr Veliler Birliği, KRV eyaletinde
Türk velilerinin Türkçe konusundaki haklarının bilincine varmaları için dernek
binasında, okullarda, cami ve diğer derneklerde ve hafta sonu seminerlerinde
bilgilendirme çalıĢmaları yapmıĢtır (Sak, 2012).
Kuzey Ren Vestfalya Eyaletinde her yıl eğitim-öğretim döneminin baĢlangıcında
Ruhr Veliler Birliği Türk velilerden çocuklarını Türkçe derslerine göndermeleri
yolunda telkinlerde bulunarak Türkçe dersine katılımı artırma yolunda çalıĢmalar
yapmaktadır. Almanya‟da ilkokullar için Türkçe öğretmeni yetiĢtiren bir kurum
olmadığını belirten dernek baĢkanı Sak, Türkçe dersi için mücadele ettiklerini
belirtmektedir (Parlayan, 2012).
112
Türk vatandaĢlarının anadili derslerine ilgisinin istenilen düzeyde olmadığını belirten
dernek baĢkanı, anadil derslerine katılımın Türklerin yoğun olarak yaĢadığı KRV
eyaletinde bile yüzde kırk civarında olduğunu, bu oranın diğer göçmen gruplarla
karĢılaĢtırıldığında (örneğin Ġspanyollar, Yunanlılar veya Portekizlerde bu oran
yüzde doksan civarında ) oldukça düĢük olduğunu belirtmektedir (Sak, 2012).
Derneğin faaliyet gösterdiği bölgede Türkçe derslerine katılımın yeterli düzeyde
olmadığı gerçeğinden hareketle dernek yöneticileri, Alman makamlarının da bunun
farkında olduğunu, bu nedenle Türkçe dersini fazla ciddiye almadıkları konusunda
farklı dönemlerde uyarılarda bulunarak Türk kuruluĢlar ile cami derneklerinden
üyelerine, Türk çocuklarının Almanca öğrenmeleri ve okul baĢarıları için Türkçenin
gerekliliğini anlatmaları Ģeklinde yönlendirmelerde bulunmaktadır. Bu bağlamda
anadilin kimliğin önemli bir unsuru olduğunu, sağlam bir kiĢilik ve diasporada
kimliği koruma sürecinde anadilin temel unsurlardan biri olduğunu vurgulayan
dernek yöneticileri, Türkçenin kimliğin korunmasındaki öneminin diasporadaki
Türklere anlatılmasında cami derneklerinin önemli bir yere sahip olduğunu ifade
etmektedir (Ülgener, 2009).
RVB‟nin 30 Mart 2008 tarihli Türkçe eğitimine iliĢkin taleplerini dillendirmek üzere
düzenlediği yürüyüĢ ve miting öncesi yayınlanan bildiride anadilin kimlikle
bağlantısı detaylı olarak ortaya konmaktadır. Bu konuda dernek yetkilileri Ģunları
söylemektedir; “Kuzey Ren Vestfalya Eyaletinde eğitim gören 170 bin
çocuğumuzdan sadece 68 bini Türkçe dersine katılmaktadır. Çocuklarımızın % 60‟ı
Türkçe dersinden, ulusal kültürümüzden mahrum bir Ģekilde yetiĢmektedir. Bu,
hepimizi üzen, yaralayan bir durumdur. Türkçeyi mutlaka öğrenmelerini zorunlu ve
gerekli görüyor; çok dilli, çok kültürlü bir eğitim istiyoruz. Bizler uyumdan yanayız,
ancak asimile olmaya asla taraftar değiliz. Benliğimize, kültürümüze sahip çıkmanın
yolu ise anadilimiz Türkçeye sahip çıkmaktan geçmektedir. Türkçe bizim kalbimiz,
Türkçe bizim ses bayrağımızdır; kimliğimiz ve kiĢiliğimizdir” (Almanya Bülteni, ty).
Dernek diasporada anadilin okul dıĢında kullanımını teĢvik etmek amacıyla çeĢitli
etkinlikler düzenlemektedir. Bu çerçevede farklı Ģehirlerde ilkokul üçüncü ve
113
dördüncü sınıf öğrencileri için okuma yarıĢmaları düzenleyerek, çocukların Türkçeye
olan ilgisinin artırılmasını hedeflemektedir (Sabah Avrupa, 2012; Sak, 2012).
Derneğin anadile iliĢkin faaliyetlerine genel çerçevede bakıldığında özellikle Kuzey
Ren Vestfalya Eyaleti (KRV) baĢta olmak üzere farklı bölgelerde anadilin kimliğin
oluĢumuna iliĢkin önemi konusunda velileri bilinçlendirme konusunda çalıĢmalar,
Alman ve Türk kamuoyunun Türkçe konusunda dikkatini çekmek için çeĢitli
dönemlerde, özellikle de her eğitim-öğretim döneminde basın açıklamaları, bölgede
on beĢ kiĢinin talebiyle açılabilen Türkçe dersleri için öğrencileri ve velileri Türkçe
dersinin açılması yönünde talepte bulunmaya teĢvik, Türkçe öğretimi konusunda
yaĢanan sorunların ilgili makamlar nezdinde çözümüne katkı sunma çalıĢmaları
görülmektedir (Sak, 2012). Dernek anadil çalıĢmalarını kimliğin bir parçası olarak
görmekte ve anadile iliĢkin çalıĢmaların yürütüldüğü bir alan yaratmaya
çalıĢmaktadır.
4.1.4 Anadil için Ortak Sivil Toplum Hareketi: “Türkçem Anadilim
Geleceğim” (TAG)
Ulusal düzeyde faaliyetlerini yürüten çatı sivil toplum kuruluĢları tarafından anadil
Türkçenin yaĢatılması çerçevesinde organize edilen “Türkçem, Anadilim,
Geleceğim” projesi uzun soluklu anadil konusunda gerçekleĢtirilecek bir dizi
çalıĢmanın temel halkası olarak düĢünülmüĢtür. Bir çatı kuruluĢ olarak Avrupalı
Türk Demokratlar Birliği (UETD)‟nin koordinasyonunda gerçekleĢtirilen proje farklı
amaçlar ve faaliyet alanları temelinde kurulmuĢ olan Almanya‟da yerleĢik Sivil
Toplum KuruluĢlarının ortak yürüttüğü bir çalıĢmadır. Türkçe konusu etrafındaki
geleceğe yönelik sorunları masaya yatırılarak ortak çözümler arandığı çalıĢmanın
hareket noktasını program koordinatörü Yılmaz Bulut (UETD), “Türkçeyi
Avrupa‟daki günlük yaĢantıda, aile ve toplum hayatında nasıl canlı tutabilir ve
yaĢatabiliriz?” sorusunun oluĢturduğunu ve buradan hareketle “Türkçem Anadilim
Geleceğim” projesinin hayata geçirildiğini belirtmektedir (TAG, 2012a).
114
Yürütme kurulunda yer alan sivil toplum kuruluĢları, Avrupalı Türk Demokratlar
Birliği (UETD), Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliği (DĠTĠB), Avrupa Türk Ġslam
Birliği (ATĠB), Ġslam Toplumu Milli GörüĢ (IGMG), Ġslam Kültür Merkezleri Birliği
(VIKZ), Almanya Türk Öğrenci Veli Dernekleri Federasyonu (FÖTED), Almanya
Türk Öğretmen Dernekleri Federasyonu (ATÖF) ve Türk Federasyon‟dur (TAG,
2012b).
Anadil konusunda farklı tabanları olan ve birbirlerinden farklı alanlarda faaliyet
gösteren sivil toplum kuruluĢlarının bir araya gelmesi, gerçekleĢtirilen çalıĢmanın
hem basında büyük ölçüde yankı bulmasını sağlamıĢ hem de kamuoyunda Türkçe
konusunda farklı kesimlerin birlikte hareket etme durumunun gerçekleĢebileceğine
dair kanaat oluĢturmuĢtur. ÇalıĢtay, çeĢitli gazetelerde geniĢ ölçüde yer almıĢ ve
“Türkçe için ortak giriĢim”, “Türkçe için el ele”, “Almanya‟daki Türk STK‟lar ortak
nokta Türkçede buluĢtu”, “Türkçenin geleceği herkesin ortak derdi” gibi baĢlıklarla
verilmiĢtir (Aydın ve Yıldırım, 2012; Bayçöl, 2012; Ülger, 2012; Zaman, 2012).
Ortak giriĢimin çalıĢtay olarak gerçekleĢmesinin gerekçesi, “edinilmiĢ atıl bilgi ve
tecrübeleri çözüm odaklı sistemleĢtirmek, güvenilir ve kullanıĢlı hale getirmek ve
faydalanan taraflar için yol haritası sunmak” (TAG, 2012c) Ģeklinde özetlenmiĢtir.
ÇalıĢtay, Avrupa‟da faaliyet gösteren büyük kitle kuruluĢlarının ortak projesi olarak
anadil konusunda Türk diasporasının gerçekleĢtirdiği en büyük sivil toplum
hareketlerinden biri olarak görülebilir. Bu çerçevede çalıĢtayın temel amaçları (TAG,
2012c);
• Türkçenin ana dil olarak sağlıklı geliĢimini temin etmek,
• Kültür ve medeniyet dili olarak tanınmasına katkı sağlamak,
• Türkçe konusunda uzmanların birikiminden faydalanmak, aralarında iletiĢimi
sağlamak ve farklı ve ortak tecrübelerin ortaya konulmasını sağlamak,
115
• Türkiye Cumhuriyeti ve Almanya Federal Devleti‟nin kendi vatandaĢlarının
sorunları ve geliĢmesi karĢısında oluĢturduğu duyarlılık zeminini
sürdürmesini temin etmek,
• Almanya baĢta olmak üzere ve Avrupa‟da konu muhatapları STK‟larla aktif
iĢbirliği yapmak,
• Anadil konusunda toplumsal bilinçlenmeye katkı sağlamak,
• Türkçeye medya ve siyasi alanların ilgisini çekmek,
• Örnek bir proje ile farklı STK‟ların ortak sorunlara yönelik ortak
düĢünebilmesini ve kalıcı iĢbirliği yapmasına imkân sağlamak Ģeklinde
özetlenebilir (TAG, 2012c).
ÇalıĢtayın temel amaçlarındaki ısrarla altı çizilen nokta, anadilin öneminin Almanya
özelinde, Avrupa genelinde hem Alman hem de Türk toplumu tarafından fakına
varılması ve anadilin tüm diasporada bir tür ortak tavırla görünürlüğü ve
yaĢanırlığının sağlanmasıdır. Dolayısıyla Almanya genelinde faaliyet gösteren farklı
siyasi duruĢ ve tabana sahip tüm sivil toplum kuruluĢları anadilin görünürlüğünü yani
kimliğin görünürlüğünü amaçlamaktadır. Kimlik stratejileri bağlamında ele alındığı
zaman bunun baĢka bir ifadesi “Alman toplumu/öteki”nin Türk kimliğinin en
görünür biçimi olan “anadil Türkçe”nin yani “biz” in tanınması varlığının kabul
edilmesidir. Bu yüzden sivil toplum kuruluĢları bir araya gelerek bir anlamda
kimliğin kurucu öğesi olarak “biz”in görüntüsünü “öteki”nin gözünde olabildiğince
netleĢtirmeye ve bu Ģekilde kimliğin görünürlüğünü artırmaya çalıĢmaktadır. Öte
yandan Türk toplumunda anadil bilinci, yine geliĢtirilen ortak tavırla “biz”in ortak
değeri olarak farkındalığın yaratılması sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Bu çalıĢtayın Türk
diasporasına bakan yüzü “anadil eĢittir biz” Ģeklinde bir görüntü sunmaktadır.
ÇalıĢtayda alt çalıĢma grupları oluĢturularak aĢağıdaki konularda konunun uzmanları
baĢkanlığında detay çalıĢmalar yürütülmüĢtür;
• Ailede ve okul öncesi dönemde Türkçe öğrenimi,
116
• Almanya‟daki okullarında Türkçe derslerinin değerlendirilmesi ve anadilde
eğitim,
• Almanya‟da Türkçe görsel ve yazılı medya ve Türk edebiyatı,
• Anadilin korunması ve geliĢtirilmesinde kurumsal destekler,
• Dini ve sivil kitle kuruluĢlarında anadilin önemi,
• Almanya‟da çok dillilik ve ana dilde eğitimin hukuki temelleri,
• Uygulanan projelerin değerlendirilmesi (TAG, 2012d).
ÇalıĢma gruplarının konu baĢlıkları anadilin korunması çerçevesinde farklı
düzlemlerde belirginleĢen yapılar ve bunların rolleri etrafında dönmektedir. Anadilin
okul öncesinden baĢlayarak toplumsal düzlemi de kapsayan çerçevede tartıĢılması
kimliğin kuruluĢ düzlemi olarak “diasporik alanı” olabildiğince etraflı düĢünme
çabasının bir ürünüdür.
“Türkçem, anadilim, geleceğim” çalıĢtayının diasporada “kök/anavatan”a iliĢkin bir
durum olarak anadilin ortak bir çalıĢma ile yani “biz” duygusu üzerinden
gerçekleĢtirilmesi bu çalıĢmaya özel ayırıcı bir özellik olarak tanımlanabilir. Anadil
ile ilgili ortak vurgu çalıĢtayın isminde saklı olan Türkçem, Anadilim, Geleceğim
sloganındaki “aidiyet hissi” ve gelecek metaforudur. Anadil ile Türk diasporasının
Avrupa‟daki geleceği bir anlamda eĢ değerde kabul edilmektedir. Bu bağlamda
çalıĢtay baĢlığı, Avrupa‟da Türk diasporasının gelecekte varlığının anadil ile söz
konusu olabileceği düĢüncesinin ürünüdür.
Fransa’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları
Fransa‟da göçmenlerin anadili olarak Türkçe dil eğitimi, ilkokuldan baĢlayarak iki
kapsamda gerçekleĢtirilmektedir. Birincisi, ELCO; Enseignement des Langues et
Cultures d’Origine (Home Language Instruction) kapsamında, ikincisi ise Yabancı
Dil Eğitimi; “Enseignement des Langues Étrangères (Foreign Language Teaching)
117
kapsamındadır. Fransa‟da, Almanya ile karĢılaĢtırıldığında, bölgesel bir eğitim
politikası yoktur, her iki kapsamda da göçmen anadil eğitimi ulusal alanda
gerçekleĢtirilmektedir (Akıncı ve Jolly, 2010).
1978‟de Türkiye ile imzalanan karĢılıklı anlaĢmalar çerçevesinde Fransız
ilkokullarında, Türkiye‟den gönderilen öğretmenler aracılığıyla Türk çocuklarına
yönelik ana dili eğitimleri baĢlamıĢtır. Kısa sürede yoğun taleple ve çocuğun ana dili
eğitimini devam ettirebilmesi için, Türkçe dersleri 1983 yılında ortaokullarda ve
meslek liselerinde de verilmeye baĢlanmıĢtır (MEB, 2012a). Bu derslerin pratikteki
uygulamaları Fransız okullarında veya bunun mümkün olmadığı yerlerde Sivil
toplum kuruluĢlarında yapılmaktadır. Okullarda ve sivil toplum kuruluĢlarında
düzenlenen dersler okul saatleri içinde ve okul saatleri dıĢında 16.30-18.00 saatleri
arasında veya ÇarĢamba (Fransa'da tatil) günleri haftada en fazla üç saat
yapılmaktadır. Sivil toplum kuruluĢları ve okul saatleri dıĢında yapılan derslerde
farklı sınıflardan öğrenciler alındığı için Almanya‟nın çeĢitli eyaletlerindeki
uygulamaya benzer Ģekilde birleĢtirilmiĢ sınıf uygulamaları yapılmaktadır (Akıncı,
2007).
Yasal olarak ortaokul üçüncü sınıf ile lise birinci ve üçüncü sınıflarda Türkçe,
yabancı seçmeli ders olarak öğrencilere sunulmaktadır. Ancak, Fransız Milli Eğitim
Bakanlığının öğretmen görevlendirebilmesi ve dersin açılması için en az on beĢ
öğrencinin Türkçeyi yabancı dil olarak seçmesi gerekmektedir. Herhangi bir
ilkokulda ana dili ve kültür derslerinin açılabilmesi için ise en az on iki öğrenci
zorunluluğu vardır. Bu dersler geçmiĢ yıllarda okulların ders saat programları içinde
gerçekleĢmekteydi, öğrencilerin diğer arkadaĢlarından ayrılmamaları ve iĢlenen ders
programlarından yoksun kalmamaları için ana dili ve kültür derslerinin % 90‟ı ders
saatleri dıĢında yapılmaktadır. Böylece dersler çarĢamba tüm gün ve cumartesi
öğleden sonra yapılabilmektedir (Akıncı, 2009).
Türklerin Fransa‟da yaĢadıkları bölgelerin coğrafi anlamda dağınıklığı, özellikle
Güney Fransa‟da ilkokul öğrencilerinin farklı okullardan gelmesi ve öğrencilerin
oturdukları mahallelerin Türkçe derslerinin olduğu okullara çoğunlukla uzak olması
118
öğrencilerin tümünün bir araya toplanmasında sıkıntılar yaĢanmasına sebep
olmaktadır. Yüz civarında bir sayıda öğrencinin olduğu bir bölgede bu sebepler
dıĢında bazı öğrencilerin devamsızlık yapması veya derslerden koparak bir daha
gelmemesi üzerine ailelerin de ilgisizliğiyle öğrenci sayıları düĢebilmektedir (Bircan,
2010).
Almanya‟ya benzer Ģekilde Fransız okullarında ve dernekler bünyesinde yürütülen
Türkçe ve Türk Kültürü dersleri, ilkokul ve kolejlerde T.C Milli Eğitim Bakanlığı
DıĢ iliĢkiler Genel Müdürlüğünün açtığı yurtdıĢı sınavlarını kazanarak
görevlendirilen öğretmenlerce yapılmaktadır. Öğrencilerin Fransız okullarındaki ders
vakitleri ve sosyal aktiviteleri dıĢında kalan boĢ zamanları hesaplanarak ders
programları oluĢturulmaktadır (Bircan, 2010).
Türkçe dersleri Fransa‟da ilkokulların çarĢamba günü tam gün boĢ olmasından dolayı
genelde çarĢamba günü sabahtan akĢama kadar süren programlar ve hafta içi diğer
günler öğle arası ya da akĢam okul derslerinin tamamlanmasının hemen akabinde
baĢlayan programlar çerçevesinde okullar ve mahalli derneklerin dersliklerinde
yürütülmektedir. Dolayısıyla tatil günleri, çocukların spor aktiviteleri, ailelerin alıĢ-
veriĢ, gezme ve eğlence gibi aktivitelerinin yapıldığı günler olduğu için aileler ve
çocuklar Türkçe ana dili ve kültür dersleri ile bu aktiviteler arasında bir tercih yapma
durumunda kalmaktadır (Akıncı, 2007).
Bu durum diasporik öznenin anavatan/kök değerleri (Türkçe ve Türk Kültürü dersi)
ile yol/güzergâh arasındaki gerilimin somutlaĢtığı alandır. Tam da burada dernekler
veli ve öğrencilerin bu tercihi yapma durumunda yaĢadıkları ikilemi aĢma noktasında
tercihin anadilden yana olması konusunda “kolektif bir baskı” oluĢturmakta, dernek
bünyesinde oluĢturdukları dersliklerde Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin
gerçekleĢtirilmesi için çaba sarf etmekte, ayrıca öğrenci ve velileri hem okullarda
hem de derneklerin bünyesinde gerçekleĢtirilen Türkçe ve Türk Kültürü derslerini
tercih etmeleri konusunda teĢvik ederek kimliğin diasporada oluĢumu ve
sürdürülmesine katkı sağlamaktadırlar. Diğer yandan Fransa‟da STK‟ların özellikle
de yerel düzeyde kurulan cami dernekleri ve okul aile birliklerinin yukarda
119
belirtildiği Ģekilde Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin teĢvik edildiği ve
gerçekleĢtirildiği “diasporik/ulus-ötesi alanlar” olarak devreye girdiği
gözlemlenmektedir. Bu anlamda Fransa‟da Türklerin kurduğu sivil toplum
kuruluĢlarının Almanya ile kıyaslandığında görece daha az organize, örgütsel
yapısının daha az profesyonel olması nedeniyle anadil konusunda çalıĢmalar yapan
sivil toplum kuruluĢlarının büyük çatı kuruluĢlardan daha çok mahalli dernekler
tarafından yapılan çalıĢmalar olduğu görülmektedir. Bu çerçevede üç yerel STK
örneği üzerinden Fransa‟da anadil konusunda sivil toplum kuruluĢlarının çalıĢmaları
incelenecektir.
Fransa‟da “Türkçe ve Türk Kültürü” derslerine hem mekânsal alan sağlayan, hem de
Türk velileri çocuklarının anadil derslerine katılmaları yönünde söylem alanı
oluĢturan bu mahalli dernekler bünyesinde gerçekleĢtirilen “Türkçe ve Türk Kültürü”
derslerinin genel itibariyle Türkler arasındaki adı “Türk Okulu” Ģeklindedir. Bu
kullanım biçimi o kadar yaygınlaĢmıĢtır ki dernek isimlerinin genelde derneğin
kurulduğu bölge, Ģehir veya semt ismi ve Türk Okulu tamlamasının birleĢtirilmesi
Ģeklinde oluĢturulduğu gözlemlenmektedir. Bu durum bir anlamda diasporada
anavatana/kökene iliĢkin sembol/değer/kurumların metaforik olarak “abartıldığının”
en belirgin göstergelerinden biri olarak yorumlanabilir. Bu metaforik abartı, ötekiyle
karĢılaĢmanın bir tezahürü olarak kimliğin “biz” ve “onlar” üzerinden kuruluĢunun
sembolik dile yansıma biçimine örnek olarak da verilebilir; “biz”in kimliğine dair
kültürel bir unsur olarak “Türkçe ve Türk Kültürü Dersi”nin “öteki”nin toplumsal
alanda her yeri saran sarmalayan “Fransızcasına” karĢı abartılarak “Türk Okulu”
Ģekline dönüĢme biçimidir. Bir anlamda “biz”in diasporik alanının zihinsel ve dilsel
anlamda sembolik olarak geniĢletilmesi tavrı olarak yorumlanabilir. Buradaki tavır
özellikle bilinçli olarak gerçekleĢtirilen bir davranıĢ değil, diasporada öznenin
kimliğini oluĢtururken ve sürdürürken ortaya çıkan pek çok durum gibi diasporik
öznenin bilinçaltı davranıĢıdır. Diğer yandan özellikle “Türkçe ve Türk Kültürü”
derslerinin “Türk Okulu” Ģeklinde ifadesi bir tür arzuyu ya da hedefi de açığa
çıkarmaktadır; Türkçe ve Türk Kültürü dersi değil Türk Okulu arzusu. Almanya‟daki
120
durumun aksine Fransa‟ da henüz Türkiye Cumhuriyetine ya da Türklerin kurdukları
derneklere bağlı bir Türk okulu (Ġlköğretim ve ortaöğretim) bulunmamaktadır.
4.2.1 Haguenau ve Çevresi Türk ve Fransız Okul Aile Birliği Derneği
(L'association des Parents D'élèves Franco Turc de Haguenau et Environ)
Türkçe dersleri ve kursları düzenleyen dernek, Türk kültür mirasının yaĢatılması,
Türkiye‟nin kültürel zenginlikleri ile olan bağların canlı tutulması, Türk öğrencilerin
eğitimleri ile ilgili baĢarı düzeylerinin artırılması ve öğrencilerin anadilleri olan
Türkçeyi zengin ve etkili bir Ģekilde kullanmalarını hedefleyen kuruluĢ misyonu
çerçevesinde Fransa‟nın kuzeydoğusundaki Türklerin yoğun yaĢadığı Alsace
bölgesinde Bas-Rhin kenti sınırlarında bulunan Haguenau ve çevresindeki okullarda
Türk öğrenci ve velilerine yönelik çalıĢmalar yürütmektedir (HOAB, 2012a).
Bölgede yaĢayan Türk çocuklarının okul ve aile eğitimindeki sorunlarına çözümler
üretmek amacıyla öğrenci velileriyle belirli aralıklarla bir araya gelen dernek üyeleri
(HOAB, 2012b) ayrıca çeĢitli kültürel ve sanatsal etkinlikler yoluyla (tiyatro
çalıĢmaları, Anadolu müziği kursları v.b) bir araya gelerek anavatanla iletiĢimini
diasporik alanda somutlaĢtırmaktadır. Bir anlamda diasporada kimliğin kurucu öğesi
olan “kök/anavatan” ile bağını hatırlama durumu açık bir Ģekilde genelde
gerçekleĢtirdiği kültürel ve sanatsal faaliyetler yoluyla özelde ise Türkçenin önemi
üzerine o bölgede yaĢayan Türklere hitap eden söylemleri, Türkçe derslerini organize
etmesi ve bu organizasyona çocuklarını dâhil etmeleri yönünde ebeveynlerin teĢvik
edilmesine yönelik yaptığı çalıĢmalarda görülmektedir. Derneğin çalıĢmalarını
tanıttığı web sayfasındaki dernek hakkındaki tanıtıcı sunumun son cümlesi
yaptığımız bu tanımlamayı doğrulayacak niteliktedir: “Öğrencilerimizin anavatan
Türkiye ile olan gönül bağlarını güçlendirecek çalıĢmalar yapmaktayız.”(HOAB,
2012a).
Derneğin “Eğitim ve Kültürde Hep Beraber El Ele” sloganıyla Türklerin kurduğu
farklı ideoloji ve etnik dini organizasyonlarla birlikte düzenlediği Türkçe tiyatro
çalıĢmaları ve gösterileri dikkat çekmektedir. “Paris‟te Türkçe Tiyatro” spotuyla
121
duyurulan bu etkinlikte Bitche Okul Aile Birliği Derneği, Haguenau Alevi Kültür
Merkezi, Anneler DayanıĢma Derneği ile birlikte hareket eden Haguenau Okul Aile
Birliği Derneği programın koordinasyonunu üstlenmiĢtir (HOAB, 2012c). Bu
çalıĢmanın çıkıĢ noktasını oluĢturan “Eğitim ve Kültürde Hep Beraber El Ele”
sloganı diasporada Türklerin kültürel bir alanı oluĢturmak için farklı dini ve ideolojik
yapılanmalarla birlikte hareket ederek Fransa‟nın baĢkentinde “Türkçeyi görünür
kılma” çabasını göstermektedir. Bu anlamda diasporada farklı dini ve ideolojik
STK‟ların bir araya geldiği diasporik alan Türkçedir ve bu birlikte gerçekleĢtirilen
çalıĢmanın Fransa‟nın en önemli kentinde ortaya konması anadilin mahalli olarak
pratik edilen dar alandan daha geniĢ bir alana taĢınması arzusudur; diasporada
kimliğin pratik edildiği diaporik alanın geniĢletilme arzusu olarak görülebilir. Bir
anlamda kimliğin en önemli iki bileĢeninden birini oluĢturan anadile ve böylelikle
kimliğe daha geniĢ alanda dikkat çekme çalıĢmasıdır.
4.2.2 Toul Fransız-Türk Kültür Derneği (Association Culturelle Franco-
Turque de Toul)
Toul Fransız Türk Kültür Derneği, camisi, lokali, tek sınıflı dershanesi ve dernek
müĢtemilatının içinde bulunan cami imamı için yapılmıĢ lojmanı ile birlikte
Avrupa‟da rahatça gözlemlenebilecek Türklere ait klasik cami dernekleri örneğinden
birini oluĢturmaktadır (TTO, 2012).
Derneğin lokali Toul bölgesinde yoğunluklu olarak yaĢayan Türklere yönelik çeĢitli
faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesinde kullanılmaktadır. Bölgedeki Türklerin boĢ
zamanlarında bir araya gelerek sohbet edebilecekleri bir mekân olmakla birlikte
lokalde bulunan televizyondan özellikle Türkiye‟nin ya da Türkiye‟den bir takımın
oynadığı futbol maçlarının bir arada izlendiği bir “ulus-ötesi alan/diasporik alan”
oluĢturulmaktadır. Coğrafi sınırların aĢılarak anavatanla bağların devam ettiği alan
olarak “ulus-ötesi” alan derneğin mekânsal alanı içerisinde oluĢturulmuĢtur. Bununla
birlikte derneğin dershanesinde Türk öğretmenlerin düzenlediği kökene dair bir
kültürel-sanatsal icra olarak türkü ve saz kursları, halk oyunları çalıĢmaları, dernek
din görevlisinin haftanın belli gün ve saatlerinde gerçekleĢtirdiği Kuran-ı Kerim
122
okuma kursları ve ramazan ayında ve kandil gecelerinde Türklerin verdiği yemek
ziyafeti (TTO, 2012) bu “alan”ın mümkün olduğunca geniĢletildiğini göstermektedir.
Dernek Toul bölgesinde yaĢayan Türk çocuklarını anadilleri olan Türkçeyi düzgün
bir Ģekilde öğrenmelerini sağlamak amacıyla bölgedeki ilk ve ortaokullarda Türkçe
ve Türk Kültürü derslerine katılmaları yolunda bilinçlendirerek anadilin diasporada
devamını sağlamaya yönelik bir katkı sunmaktadır. Ayrıca Türkçe öğretmenlerinin
dernek bünyesindeki dershanede çocuklara yönelik kurslar ve programlar (Çanakkale
Ģehitleri anma programı, mehter marĢı çalıĢmaları, Hacivat Karagöz oyunları, Türkçe
kitap okuma yarıĢmaları) düzenlemesine imkân tanıyarak çocukların Türkçe dersleri
dıĢında da Türkçeyle temasta kalmasını ve organize bir biçimde anadil ve Türk
kültürüne iliĢkin faaliyet alanı sağlamaktadır. Dernek tatilde Türkiye‟ye giden dernek
üyelerini Türkiye‟den dönüĢlerinde yanlarında ilkokul ve ortaokul çocukları
seviyelerine uygun olan Türkçe okuma kitapları ve Türkçe filmlerle dönmeleri
yönünde teĢvik ermektedir (TTO, 2012).
4.2.3 Saint-Dizier Türk Okul Aile Birliği Kültür Derneği (Association
Culturelle des Parents d'Elèves Turcs de Saint-Dizier)
Fransa‟nın Saint Dizier bölgesinde yaĢayan Türk çocuklarının; “dini, dili ve kültürü
ile kendini tanıyan, kendi toplumu ve içinde yaĢadığı toplumla barıĢık, yüreği
Türkiye sevdasıyla dolu olarak yetiĢmesine katkı sunmak ve fırsatlar sağlamak”
amacıyla kurulan derneğin hedefleri, Türk öğrencilerin ana dilleri ve öz kültürleriyle
iletiĢimlerini kuvvetlendirerek baĢarılı öğrenciler olarak Fransız toplumuyla
kaynaĢması, baĢarılarının desteklenmesi ve Türk öğrenci velileri ile birlikte Türk
kültürünü tanıtıcı faaliyetler yapılması olarak ifade edilmektedir (SDOABD, 2012a).
Hali hazırda Saint-Dizier ve çevresinde Türkçe ve Türk kültürü derslerine devam
eden toplam 100 civarındaki Türk öğrencisine yönelik çeĢitli sosyal ve kültürel
faaliyetler, ders dıĢı ders etütleri gibi çalıĢmalar yürüten dernek aynı zamanda Türkçe
derslerinin devamını sağlamak amacıyla velilerin çocuklarını derslere düzenli olarak
göndermeleri ve Türkçe derslerinde yaĢanabilecek olası devamsızlıklarının önüne
123
geçmek için velilere yönelik Türkçe dersleri ve çocukların anadil eğitiminin önemi
konusunda çeĢitli bilinçlendirme çalıĢmaları yürütmektedir. Derneğin bu yönde
gerçekleĢtirdiği çalıĢmalar sonucunda bölgenin çeĢitli kentlerinde sekteye uğrayan
Türkçe ve Türk Kültürü dersleri 2008–2009 eğitim öğretim yılından itibaren tekrar
baĢlatılmıĢ ve halen devam etmektedir (SDOABD, 2012b).
Saint-Dizier Türk Okul Aile Birliği Derneği tarafından Türk çocuklarının anadile
olan ilgisini artırmak ve var olan ilgiyi yükseltmek için de çeĢitli faaliyetler
gerçekleĢtirdiği belirtilmektedir. Bu çerçevede çocukların Türkçeyle daha yakın
iletiĢim kurmaları ve anadilin sürekliliğine katkı sunmak amacıyla düzenlenen
Türkçe Kitap Kampanyası çerçevesinde çocuklara yönelik okuma kitapları dernek
tarafından Türkiye‟den çeĢitli yayınevlerinden temin edilerek öğrencilere
dağıtılmaktadır (SDOABD, 2012c).
Derneğin çıkarmakta olduğu '”Sizin Sesiniz'” gazetesi ile Türk velilerin ve
çocuklarının okuma alıĢkanlığını artırmak, bölgedeki Türklerle acı tatlı olayları
paylaĢmak ve kültürel değerlerle ilgili bilgiler sunmanın amaçlandığı ifade
edilmektedir (SDOABD, 2010).
Derneğin kadın kolları, Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin akĢamleyin
gerçekleĢtirilen bölümlerine katılan öğrenciler için yiyecek servisi uygulaması
düzenlemektedir. Fransa‟da Türkçe derslerinin hafta sonları çarĢamba ve akĢam
Fransız okul müfredat derslerinin tamamlanıĢından sonra düzenlenmesi öğrencilerin
derslere katılımı konusunda ikilem yaĢamalarını doğurmaktadır. AkĢam derslerine
katılan öğrencilere derneğin kadın kollarının öğrencilerin Türkçe derslerine katılım
motivasyonunu artırmak amacıyla çeĢitli yiyecek ikramları hazırlayarak servis
yapması (SDOABD, 2012d) Türkçe derslerinin sürekliliğini sağlama düĢüncesinin
bir sonucu olarak görülebilir.
Fransa‟da anadilin sürdürülmesi ve yaĢatılması yukarıdaki örneklerimizde de
görüldüğü Ģekilde Türklerin yoğun olduğu bölgelerde Türk-Fransız Kültür Derneği
formunda oluĢturulan cami dernekleri ve bu derneklerle organik bir iliĢki içerisinde
kurulan okul aile birliği dernekleri tarafından Almanya örneğine göre görece ufak
124
çaplı ve sayıca daha az katılımlı olarak gerçekleĢtirilmektedir. Bölgesel anlamda okul
çağında çocukları olan Türk ailelere ve çocuklara yönelik çalıĢmalar yürüten bu
dernekler Haguenau ve Çevresi Türk ve Fransız Okul Aile Birliği Derneği örneğinde
olduğu gibi zaman zaman kendi bölgelerinin dıĢındaki yerel derneklerle koordineli
bir Ģekilde anadile iliĢkin etkinlikler gerçekleĢtirme çabası göstermektedir. Fakat bu
tür çalıĢmalar Fransa genelinde nadiren görülebilen çalıĢmalardır.
Örneklerimizden de anlaĢılacağı üzere sivil toplum kuruluĢlarının bölgesel düzlemde
gerçekleĢtirdiği anadil faaliyetleri dağınık bir yapıda ve “Türkçe ve Türk Kültürü”
dersleri ve bu derslere katılan öğrenciler ve velileri çerçevesinde gerçekleĢtirilen
programlarla sınırlı kalmaktadır. Bunun temelinde yatan iki önemli neden Ģu Ģekilde
özetlenebilir;
Fransa‟da Sivil toplum kuruluĢlarının çeĢitli düzeylerdeki (kurumsal
yapılanma, maddi yeterlilik, tanıtım vb.) kapasite yetersizlikleri9
Fransa‟da Türklerin dağınık yerleĢimleri sonucu özellikle bölgesel dernekler
arasında mevcut koordinasyon eksikliği
4.3 Hollanda’da Anadil ve Sivil Toplum KuruluĢları
Hollanda‟nın sütunlaĢma (Pillarization) prensibine dayalı yabancılar politikasının
sonucu ülkedeki göçmen azınlık dillerine yönelik yaklaĢımı azınlıkların dil ve
kültürlerine müdahale etmemekte ancak bu dillerin geliĢmeleri için de herhangi bir
destekte bulunmamaktadır. Ancak 1990‟ların baĢından itibaren ülkenin değiĢen
siyaseti göçmen topluluklara yönelik politikasını da değiĢtirmiĢtir (Yağmur, 2010).
9 ÇalıĢmamamız sürecinde Fransa‟nın çeĢitli bölgelerinde yerleĢik federasyon, konferasyon benzeri
çatı örgütlerinden Türk Kültür Dernekleri ve Okul Aile Birliği dernekleri de dâhil olmak üzere farklı
bölgelerdeki yerel derneklere kadar 98‟inin anadil çalıĢmaları gazete ve internet haberleri, faaliyet
programları, web siteleri üzerinden taranarak bu sonuca ulaĢılmıĢtır. Ġnternet sitesi olan dernek sayısı
20‟yi geçmemekte, derneklerin faaliyetlerine iliĢkin düzenli bilgilerin çoğunlukla güncellenmediği
gözlemlenmiĢtir.
125
DeğiĢen bu politikanın sonucu Hollanda da Almanya ve Fransa‟da olduğu gibi etnik
azınlıkları dıĢlayıcı bir yaklaĢımı benimsemiĢ ve ülkede Türkçenin durumu da
göçmen politikasının seyrinden kaçınılmaz olarak etkilenmiĢtir.
Hollanda Hükümeti 1998 yılında OALT (Yabancıların Yaşayan Dilleri Eğitimi)
adıyla bir yasa çıkarmıĢtır. Çıkartılan bu yasa ile 1998-2004 yılları arasında Hollanda
hükümeti, anadili eğitiminin sorumluluğunu merkezden yerel yönetimlere kaydırma
yoluna gitmiĢtir. Eğitim bakanlığı anadili eğitiminin yürütülmesini belediyelere
devretmiĢ ve bu yasaya göre anadili derslerinin haftada bir buçuk saat olmak üzere
temel okullardaki ilk dört sınıfta okul saatleri içerisinde, 5-8. sınıflarda ise okul
saatleri dıĢında verilmesi hükme bağlanmıĢtır. Ġlkokul 1 ve 4‟üncü sınıflarda verilen
anadili eğitimi okul saatleri içerisinde ve okulda yapılacakken, 5 ve 8‟inci gruplar
arasında anadili eğitimi okul saatleri dıĢında ve hatta okul dıĢındaki kurumlarda da
yapılabilecektir. Bu amaçla belediyeler ailelere mektup göndererek çocukları için
anadilinde eğitim isteyip istemediklerini saptamaya çalıĢmıĢlardır. Türk velilerin
büyük çoğunluğu okuldan gönderilen Hollandaca mektupları çok iyi anlayamadıkları
için anadili eğitimi için talepte bulunmamıĢlar ve belediyelerin çoğu talep yok
gerekçesi ile Türkçe derslerini uygulamaya koymamıĢlardır (Yağmur, 2010). Ayrıca,
anılan yasa için dört yıllık bir uygulama süresi belirlenmiĢtir. Bu sürenin bitiminde,
anadili derslerine yapılan ödenek kesilmiĢ ve Türkçe anadili dersleri Ağustos 2004
tarihinden itibaren okullardan fiilen kaldırılmıĢtır (MEB, 2012). Bu eğitimin
kaldırılmasına gerekçe olarak söz konusu eğitimin ve öğretmenlerin kalitesizliği
yanında bütünleĢmenin önünde bir engel olduğu belirtilmiĢtir. Ama hükümetin bu
eğitimi tasarruf politikaları çerçevesinde kaldırmıĢ olması manidardır. Nitekim
Eğitim Bakanlığı yaptığı bir açıklamada hükümetin 70 milyon avro tasarruf
yapacağını bildirmiĢtir (Canatan, 2007: 170).
2012 yılı itibariyle Türkçe dersleri orta ve lise seviyesinde seçmeli yabancı dil olarak
verilmektedir. Haftada 2-3 ders saati olarak verilen bu derslere Türk öğrencilerin
ilgisinin olduğu gözlemlenmektedir (MEB, 2012). Bu derslere katılım konusunda
sivil toplum kuruluĢlarının öğrenci ve velileri teĢvik etmek amacıyla
126
gerçekleĢtirdikleri toplantılar, bölgesel ve ulusal düzeyde organize edilen
kampanyaların etkili olduğu söylenebilir.
Hollanda‟da 2004 yılında Türkçe derslerinin ilköğretim okullarından kaldırılması
nedeniyle Türkçe dersleri ücretli kurslar, bireysel dersler, cami kültür dernekleri ve
okul aile birliği dernekleri çerçevesinde organize edilerek uygulamaya konulmuĢtur.
Türkçenin sivil toplum kuruluĢları tarafından diasporada yaĢatılması bağlamında
örnek olarak birer cami kültür ve okul aile birliği derneği ve yalnızca dil konusunda
profesyonel çalıĢmalar yapmak amacıyla kurulmuĢ ve bu amaç doğrultusunda
faaliyetler gerçekleĢtirmeye çalıĢan bir sivil toplum kuruluĢu olarak Hollanda Eğitim
Vakfı, Hollanda‟da anadil ve sivil toplum kuruluĢları iliĢkisine dair bir fotoğraf
sunacak düzeydedir.
4.3.1 Tilburg Süleymaniye Cami Türk Ġslam Kültür Derneği (Turks
Islamitsch Culturele Vereniging Tilburg )
Tilburg Süleymaniye Cami Türk Ġslam Kültür Derneği 15 Nisan 1978‟ de kurulmuĢ,
cami ve dernek faaliyetleri resmi olarak baĢlamıĢtır. Derneğin faaliyet Ģemasında din
dersleri, ney dersleri, saz kursları, ebru, hat kursları gibi çok geniĢ bir yelpazede
seyreden ve köken değerlerinin diasporada yaĢatılması ve üçüncü ve dördüncü
kuĢağa aktarılmasına imkân tanıyan çeĢitli sosyal, kültürel çalıĢmaların yanı sıra,
Türkçe anadil dersleri de önemli ölçüde yer almaktadır (TSCD, 2012a).
Dernek, Türkçenin korunması amacıyla 2007 yılından itibaren Caminin Kültür
Merkezinde uygulamaya koyduğu ücretsiz, özel Türkçe kursları ile anadilin
Hollanda‟da Türk diasporası arasında yaĢatılmasını amaçlamaktadır. Dernek yönetim
kurulu “Türkçe Eriyor” sloganı ve “Türkçemizi Koruyalım” spotuyla baĢlattığı
anadil kampanyası ile anne ve babaları Türkçeye sahip çıkmaya çağırmaktadır. Türk
velilere seslenen afiĢte derneğin diasporada Türkçeye verdiği önem açık bir Ģekilde
ortaya konmaktadır; “Tilburg Süleymaniye Cami Yönetim Kurulu olarak Eylül 2007‟
de camimiz bünyesinde baĢlattığımız Türkçe derslerimiz devam etmektedir ve devam
edecektir. Hepimizin ortak amacı geleceğimizin teminatı yavrularımıza geldiği yer
127
anavatanımızı, Milli değerlerimizi ve dinimizi öğretmek olmalıdır. Bunun yegâne
yolu Türkçe eğitiminden geçmektedir. Bu yüzden sizleri değerlerimize sahip
çıkmaya ve Türkçe dersi almayan çocuklarınızı derslerimize getirmeye davet
ediyoruz”( TSCD, 2012b).
Derneğin aynı afiĢinde yer alan “Kaybolan Türkçemiz” baĢlıklı ajitasyon ruh halini
yansıtan “Ģiirde” Türkçenin diasporadaki (Hollanda‟daki) durumu ortaya konmaya
çalıĢılarak anadil ve Türk kimliğine iliĢkin vurgularla Türkler diasporada Türkçeyi
hatırlamaya davet edilmektedir. “Gitti Türkçemiz” dizesiyle baĢlayan Ģiir,
anadile/kökene iliĢkin bir çağrı olarak “benliğini bul” dizesiyle bitmektedir. Bir
anlamda anadilin “dilden gitmesi” diasporada “benliğin yitmesi” olarak
tanımlanmaktadır. “yolda” anavatanın/kökenin unutuluĢunun benlikle/kimlikle
eĢleĢtirilerek “yolda/diasporada” “benliğin bulunması” amacıyla anavatanı Türkçe
üzerinden hatırlama pratiğine muhataplar davet edilmektedir. Kimliğin inĢa mekânı
olarak diasporik alanın (burada hem Türkçe hem de Türkçe kursunun yapıldığı cami)
inĢasına çağrılarak kimlik inĢa edilmeye çalıĢılmaktadır.
4.3.2 Veghel Türk Okul Aile Birliği Derneği (Stichting Turkse Ouderraad
Veghel)
Almanya ve Fransa örneklerinde olduğu gibi Hollanda da Türklerin yoğun olarak
yaĢadıkları bölgelerde kurulan Türk okul aile birlikleri dernek ve vakıfları Türkçenin
özellikle üçüncü ve dördüncü kuĢaklara öğretilmesi ve diasporada anadilin
yaĢatılması çerçevesinde çeĢitli çalıĢmalar yürütmektedirler. Bu örneklerden biri de
Veghel Türk Okul Aile Birliği Derneği‟dir.
Dernek Hollanda Veghel‟de Türk öğrenciler, okul yöneticileri, okulların bağlı
oldukları kurum ve kuruluĢlar, öğretmenler ile öğrenci aileleri arasındaki eĢgüdümü
temin etme ihtiyacından dolayı kurulmuĢtur. Derneğin konumuzla ilgili olan kuruluĢ
amaçları arasında, Türk öğrencilerinin Türk ve Hollanda toplumuna yararlı bireyler
olarak yetiĢmelerini sağlamak, Türkiye‟den taĢıdıkları kültürlerini kaybetmeden
Hollanda toplumuna uyum sağlayabilmelerini kolaylaĢtırmak sayılabilir. Derneğin
128
tanıtım yazısında, bu amaçları gerçekleĢtirebilmek için gereken tüm önlemleri
almaya çalıĢarak projeler geliĢtirir, kurslar açar, konferans, seminer, gezi ve benzeri
etkinlikler düzenler denmektedir (STOV, 2012).
Derneğin internet sitesinde Türkçenin önemine iliĢkin ayrılan bölümde Türkçenin
yaygın bir dil olduğu, oldukça uzun bir tarihe ve dünyadaki yaygınlığına
değinilmektedir (STOV, 2012). Türkçenin tarihine yapılan vurgu diasporanın
kültürel kodlarının köklülüğüne yapılan bir vurgu olarak diasporada kimliğin kurucu
öğesi olarak kolektif birlikteliğin Türkçe üzerinden tarihselliğinin hatırlatılmasıdır.
Dünyadaki yaygınlığına iĢaret edilmesi ise Türklere diasporanın alansal geniĢliğinin
hatırlatılmasıdır.
Türkçenin diasporada bir hak olduğu, kimliğin bir parçası olduğu ifade edilmektedir.
Derneğin kimlikle dil arasında doğrudan kurduğu iliĢkinin nedeninin cevabı yine
aynı yazıdaki Türkçenin önemine iliĢkin diğer maddelerde yer almaktadır. “Çünkü
dil, kültürün anasıdır! Dilini bilmeyen kültürünü bilemez, dilini bilemeyen de
yaĢadığı ülkeye olumlu katkı sağlayamaz” ve “Anadil eğitimi çocuklarımızın
geliĢmesinde önemli bir rol oynamaktadır” Türkçenin kültürel kimlikteki önemine
iĢaret eden bu cümlede köken kültürünün anası olan Türkçenin diasporada “baĢarılı
Ģekilde var olmak” ile iliĢkisi kurulmaktadır. Anadil ile “diasporada katkı sahibi
olmak”, anadil eğitimi ile “diasporada geliĢmek” birbiriyle doğrusal iliĢki içerisinde
değerlendirilmektedir (STOV, 2012).
Öğrenci ve velilere yönelik çeĢitli kültürel faaliyetler yürüten dernek, 2004 yılından
buyana ilköğretim okullarında hiçbir Ģekilde okutulmayan Türkçe derslerinin ortaya
çıkardığı boĢluğu doldurmak amacıyla Türkçe kursları da düzenlemektedir. Türkçe
dersleri iki kategoride gerçekleĢtirilmektedir; Ġlkokul beĢinci sınıftan sekizinci sınıfa
kadar olan öğrenciler için Türkçe dersleri ve yetiĢkinler için Türkçe okuma-yazma
kursları (STOV, 2012).
“BaĢarılı bir öğrenci için velilere önemli tavsiyeler” baĢlıklı yazıda derneğin bir
kimlik unsuru olarak Türkçeyi ve anavatanın kültürel kodlarını ele alıĢ biçimine
iliĢkin önemli göstergeler yer almaktadır; “Çocuğunuza günlük Türkçe ve
129
Hollandaca gazete ile özellikle ülkemizi, kültürümüzü tanıtıcı yaĢına uygun edebi
eserleri okuma alıĢkanlığı kazandırmaya çaba harcamalısınız. Çocuklarımızın
dilimizi ve kültürümüzü öğrenmeleri için Türkçe ve Türk Kültürü derslerine devam
etmesinde çok büyük yarar vardır.” (STOV, 2012).
“Yabancı dil bilmek önemli kendi dilini bilmek daha önemli: Türkçeye özen
gösterelim” sloganıyla Türkçenin diasporadaki önemine dikkat çekmeye çalıĢan
dernek, düzenlemekte olduğu Türkçe kurslarına bölgede yaĢayan Türk çocuklarının
katılımını sağlamak için yine velilere Ģu Ģekilde seslenmektedir; “Çocuğumuzun
eğitim hayatı baĢlayınca anadili olan Türkçe arka planda kalıyor ve bunun sonucunda
da çocuklarımızın Türkçeleri geri kalıyor. Ġyi Türkçe konuĢmak, okumak ve yazmak
çocuklarımızın hakkıdır ve kimliklerinin bir parçasıdır. Ġleriki hayatlarında öz güveni
yerinde olan, dilini, aslını ve kültürünü bilen çocuklarımız, gençlerimiz olması için
Ģimdiden önlem almalıyız” (STOV, 2012). Dernek tarafından anadil/anavatan
kültürü temelinde kurgulanmıĢ bir kimlik düĢüncesinin ürünü olarak Türkçenin
diasporada yaĢatılması için gösterdiği çabaya katılmaları yönünde veliler ısrarlı bir
Ģekilde davet edilmektedir.
4.3.3 Türkçe Ġçin El Ele: Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı (Stichting Turks
Onderwijs Nederland) (Stichting –TON)
26 Mayıs 2004 tarihinde Hollanda Parlamentosu‟nun üst kanadı “Yabancıların
YaĢayan Dilleri Eğitimi”ne (OALT) olanak sağlayan ve 1400 öğretmen ile 70.000
öğrenciyi kapsayan devlet mali desteğinin sona erdirilmesini öngören yasayı kabul
etmiĢtir (MEB, 2012b). Türkçe anadil derslerinin okul çatısı altında
gerçekleĢtirilmesini tekrar sağlamak amacıyla Türkiye Cumhuriyeti DıĢiĢleri
Bakanlığı Hollanda Lahey Büyükelçiliği desteği ile Hollanda üniversitelerindeki
Türk öğretim üyeleri Türkçe Ġçin El Ele adıyla bir kampanya baĢlatmıĢ ve beĢ
öğretim üyesinin (Prof. Dr. Ahmet Akgündüz, Prof. Dr. Mehmet AkĢit, Prof. Dr.
Sevil Sarıyıldız, Doç. Dr. Kutlay Yağmur Dr. Bedir Tekinerdoğan) yönetim kurulunu
oluĢturduğu Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı 15 ġubat 2004 tarihinde ilk genel kurul
çalıĢtayının ardından kurulmuĢtur. (TON, 2005a)
130
Vakfın genel amacı, “bilimsel ölçütler ve ilkeler çerçevesinde, Hollanda da yaĢayan
çocuklara en uygun Türkçe eğitimini vermek için gerekli alt yapıyı oluĢturmak,
eğitim programını geliĢtirmek ve uygulamaktır.” KurumsallaĢmak: Türkçe
öğretiminin gelecek kuĢaklara sağlam bir yapıda bırakılması için kurumsallaĢmak
gerekir. Bu amaçla Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı kurulmuĢtur; vakfın ilkeleri ise
KurumsallaĢma, Bağımsız olma, birleĢtirici olma, bilimsellik ve Ģeffaflık olarak
özetlenebilir (Yağmur, 201210).
Vakıf, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığının müfredatına uygun Türkiye
Cumhuriyeti Büyükelçilikleri aracılığıyla Türkiye‟den gönderilen kendilerine
ulaĢtırılan ders kitaplarını kullanarak, 2004-2008 yılları arasında hafta içinde okul
saatleri dıĢında öğrenciler için Türkçe dilbilgisi kursları düzenlemiĢtir (MEB,
2012b).
Ülke çapında faaliyet gösteren vakıf yerel cami dernekleri, okul aile birlikleri, veli
dernekleri gibi farklı formlarda yapılanmıĢ olan sivil toplum kuruluĢları ile ortak
çalıĢmalar yürütmeye çalıĢmıĢtır (Yağmur, 2012; TON, 2005a). Bu çerçevede Vakfın
„Türkçe için El Ele Kampanyası‟nın temel amacı, Türkçe öğrenmek isteyen
Türklerin yaĢadığı her yörede Türkçe derslerinin verilmesi olmuĢtur. Vakıf Hollanda
genelindeki Türk diasporasına ulaĢmak için internet sitesini etkin bir biçimde
kullanmaya çalıĢmıĢ ve siteden Hollanda genelindeki tüm diasporaya Ģu Ģekilde
davette bulunmuĢtur; “Eğer bulunduğunuz yörede Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı
(Türkçe Ġçin El Ele) tarafından henüz Türkçe dersleri organize edilmemiĢse,
velilerden Türkçe derslerinin organizasyonu için bizimle en kısa zamanda temasa
geçmelerini rica ediyoruz” (Yağmur, 2012).
Vakfın temel ilkesi çerçevesinde Türkçe derslerinin Hollanda genelinde
kurumsallaĢtırılması düĢüncesinden hareketle yerel organizasyonların kuruluĢ
programı geliĢtirilmiĢtir. Bu program hazırlık, bilinçlendirme, kuruluĢ, eğitime geçiĢ
10 TON Başkanı Kutlay Yağmur’la kişisel e-posta yazışmaları (Eylül- Kasım 2012)
131
ve eğitim ve denetleme evrelerinden oluĢmaktadır. Türkçe derslerini organize etme
ve gerçekleĢtirme süreci Ģu Ģekilde iĢlemiĢtir; Hollanda‟nın herhangi bir bölgesinde
Türkçe eğitimi organize etmek isteyenler tarafından vakfın internet sitesine yukarda
değinilen vakfın daveti gereği Türkçe dersi açma talebi iletilmiĢtir. Bu talep
doğrultusunda vakıf o bölgedeki kayıtlı üyeleri ile talep edenleri iletiĢime geçirmiĢ, o
bölgedeki velilere yönelik Türkçe dersinin önemi ve açılacak olan derslere
çocuklarını göndermeleri için bilinçlendirme ve teĢvik çalıĢmaları yapılmıĢtır.
Velilerin çocuklarını Türkçe derslerine katılmaları için yetkili yerel makamlara
sunulmak üzere dilecekler hazırlamasına ikna edilerek, bu dilekçelerle yerel
makamlara müracaat edilmiĢ ve bu müracaat sonucu yerel makamların Türkçe dersi
için uygun gördüğü okullarla sözleĢmeler imzalanarak Eğitim süreci baĢlatılmıĢtır
(TON, 2005a; Yağmur, 2012).
Kampanya, Hollanda basını ve Hollanda‟da Türkçe yayın yapan medya organlarında
geniĢ yankı bulmuĢtur (Yağmur, 2012). Türkçeye iliĢkin bir faaliyete medyanın geniĢ
yer ayırması anadilin ötekiyle karĢılaĢma alanının somutlaĢtığı yer olmasıyla ilgilidir.
Türk medyası diasporada varlığını en somut biçimiyle “anadil haberleri” ile
göstermeye çalıĢmaktadır. Hollanda‟nın Türkçe yayın yapan gazetelerinden Damla
Gazetesi kampanya ile ilgili verdiği ġubat 2005 tarihli haberde kampanyanın
35000‟den fazla velinin desteğini aldığını belirtmektedir (TON, 2005b).
Gönüllü insanların giriĢimleriyle oluĢturulan ulusal örgütlenme modeli
doğrultusunda Türkçe derslerini organize eden vakfın çalıĢmalarından Türkçe için el
ele kampanyası yaĢanan maddi sorunlar ve Hollanda hükümetinin çeĢitli
engellemeleri sonucunda devam etmemiĢtir. Yağmur, vakfın kuruluĢunun hemen
ardından 2005 ġubat ayında ülke genelinde 3.500 öğrenciye Türkçe dersi verilmeye
baĢlandığını ifade etmekte ve kampanyanın süreç ve sonucunu “Çok baĢarılı bir
Ģekilde bu iĢ giderken, anne-babalar bu iĢi ele almıĢken, 300 çocuk bir Ģehirde
Türkçe eğitimi alırken ve biz Hollanda hükümetinden beĢ kuruĢ istemezken, bizim
Türkçe dersimizi engellediler! (Die, Gaste, 2011) Ģeklinde özetlemektedir.
132
Türkçenin diasporada yaĢatılması ve yeni kuĢaklara aktarılmasında yerel düzeyde
Okul Aile Birlikleri, Veli Dernekleri ve Cami Derneklerinin, bölgesel ve ulusal
düzeyde ise Birlik ve Federasyon formunda yapılanmıĢ sivil toplum kuruluĢlarının
çeĢitli faaliyetlerle aktif rol aldığı görülmektedir. Sivil toplum kuruluĢları anadili bir
kimlik meselesi olarak tanımlamakta, hatta kimlikle anadili eĢ değer görmekte,
kimliği anadil üzerinden, anadili de kimlikle ifade etmeye çalıĢmaktadırlar.
KuruluĢların anadile iliĢkin çalıĢmalarının sınırlarını, kurumsal çerçevede; baĢta
teknik ve finansal kapasiteleri olmak üzere, kimliğin oluĢumu ve sürdürülmesinde
anadilin önemine olan inançlarının boyutu, coğrafi olarak kapsadığı alandaki Türk
nüfus yoğunluğu, iletiĢim kanallarını kullanma yetisi, organize olma becerisi,
konunun uzmanlarına ulaĢabilirliği ve insan kaynağı faktörleri, siyasal çerçevede;
bulunulan ülkenin göçmen politikasında kristalize olan anadil politikası, eyalet ya da
bölgesel yönetimlerin Türklere yaklaĢım biçimi, ülkenin, eyaletlerin ve belediyelerin
göçmenlerin anadiline iliĢkin yasal mevzuatları, toplumsal çerçevede; ev sahibi ülke
vatandaĢlarının Türkçeye karĢı tutumu, Türk diasporası çevresinde; velilerin anadili
önemseme düzeyi, bu düzeyle iliĢkili olarak çocuklarını anadil kurs ve derslerine
yönlendirme arzuları ve yeni kuĢağın Türkçeye karĢı ilgisi belirlemektedir.
Sivil toplum kuruluĢlarının“kök/anavatan”ın diasporadaki en somut görünümü ve
pratiği olarak “dil”e iliĢkin çalıĢmaların özellikle Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin
organizasyonu ve bu derslerin uygulanmasına iliĢkin çeĢitli aĢamalarda yer alma
biçimlerinde somutlaĢmaktadır. Sivil toplum kuruluĢları boyutları ve derecesi farklı
olmak üzere Türkçeyi bir kimlik meselesi olarak algılayarak hem ulusal hem de
bölgesel düzeyde Türkçe derslerinin açılması yönünde yetkili makamlara baskı
oluĢturulması, velilerin Türkçe konusunda bilinçlendirilmesi ve çocukların bu
derslere devam etmesi yönünde çeĢitli uygulamalara baĢvurmaktadırlar. Sivil toplum
kuruluĢlarının anadil üzerinden gerçekleĢtirdikleri faaliyetler sürecinde Türkçe bir
kimlik meselesi olarak ortaya konarak Türk diasporası Türkçe dersleri üzerinden
anadile “sahip çıkmaya” davet edilmektedir. Ayrıca Türkçe dersleri dıĢında
gerçekleĢtirdikleri çocuklara ve gençlere yönelik çeĢitli Türkçe kursları, yetiĢkinler
için okuma yazma kursları, festival ve Ģenlikler, çeĢitli süreli yayınlar gibi geniĢ bir
133
faaliyetler bütünlüğü çerçevesinde anadilin yaĢatılması ve devam ettirilmesini bir
kimlik meselesi olarak algıladıklarının ve “köke” iliĢkin kimliği diasporada
(boyutları ve düzeyi ayrı bir çalıĢmanın konusudur) yeniden üretme pratiğinin
örneklerini sunmaktadırlar.
Sivil toplum kuruluĢları, anadilin pratik edildiği bir mekân olarak yaratılan
“diasporik alanlar” olarak Türkçenin devam ettirilmesi ve yeni kuĢaklara aktarılması
açısından önemli bir iĢlevi yerine getirmektedir. Diasporada sivil toplum kuruluĢları
bu anlamda hem anadilin kullanıldığı, dönüĢümde olduğu bir “diasporik alan”
yaratmakta hem de anadilin yeni kuĢaklara aktarılması sürecinde bulundukları ülkede
gerçekleĢtirilen Türkçe eğitiminin her aĢamasında bir Ģekilde yer alarak anadilin
devam etme sürecine katkı sunmaya çalıĢmaktadırlar.
Batı Avrupa‟da 1970‟li yıllardan buyana Türkçenin yeni kuĢaklara aktarılmasının
gözle görünür biçimde yoğunlaĢtığı yer Türkçe ve Türk Kültürü dersleri olmuĢtur.
Avrupa‟da anadil olarak Türkçeyle ilgili yapılacak tüm araĢtırma ve incelemelerin
Türkçe ve Türk Kültürü Derslerini temel almadan gerçekleĢtirilmesi mümkün
değildir. Çünkü Avrupa‟da Türkçenin aktarımı ve yaĢatılmasında görece eksiklikleri
ve baĢarısızlıkları ile birlikte bu dersler oldukça önemli bir iĢleve sahip olmuĢ ve
Türk sivil toplum kuruluĢlarının anadil üzerindeki çalıĢmalarına da temel teĢkil
etmiĢtir. Dahası sivil toplum kuruluĢları anadil konusunda çalıĢmalarını daha çok bu
dersler üzerinden ya da bu derslere iliĢkin olarak gerçekleĢtirmiĢler ve halen bu
çerçevede faaliyetlerini yürütmektedirler. Sivil toplum kuruluĢları Türkçe ve Türk
Kültürü derslerinin devam etmesi, bu derslere katılım sağlanması, bu derslere iliĢkin
sorunlarda etkin rol alınması gibi faaliyetlerinin yansıra bu dersler için bünyelerinde
bulunan mekânları da tahsis ederek bu derslerin gerçekleĢmesinde çaba
göstermiĢlerdir. Bir anlamda anadil açısından “diasporik alan”ın oluĢumunda
“Türkçe ve Türk Kültürü” derslerine iliĢkin sivil toplum kuruluĢlarının yürüttüğü
faaliyetler etkili olmuĢtur.
134
BÖLÜM 5
BATI AVRUPA’DA DĠN VE SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI
5.1 Batı Avrupa’da Din Temelli Sivil Toplum KuruluĢları
Batı Avrupa‟daki Türk diaspora topluluğun kimlik ve aidiyet dünyasını inĢa etme
giriĢimlerinden biri de, dini değerlerin ve kimliğin korunması, genç kuĢaklara
aktarılması ve yaĢatılması gibi kaygılardan hareket edilerek tesis edilen dini
organizasyonlardır. Bu kuruluĢlar, amaç, hedef kitle, hizmet türü ve hizmet alanı gibi
hususlarda diğer sivil örgütlenmelerden farklılaĢmaktadır. ÇalıĢmanın bu bölümünde,
Almanya, Fransa ve Hollanda‟da faaliyet yürüttüğü tespit edilen, kurumsallaĢmıĢ ve
ülke düzeyinde örgütlenmiĢ kitlesel anlamda üyesi ve desteği bulunan dini merkezli
hizmet sunan çatı kuruluĢları incelecektir. Batı Avrupa ülkelerinden Almanya
örneğinde; Ġslam Toplumu Milli GörüĢ, Fransa örneğinde; Diyanet ĠĢleri Türk Ġslâm
Birliği ve Hollanda Örneğinde; Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı‟nın din ve kimlik
çalıĢmalarına iliĢkin bir değerlendirmesi yapılacaktır.
ÇalıĢmamızda öncelikle örnek sivil toplum kuruluĢları olarak Almanya‟dan Ġslam
Toplumu Milli GörüĢ (IGMG), Fransa‟dan Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliği (DITIB)
ve Hollanda‟dan Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı (HIMV)‟nın seçilmesinin nedenleri;
• Bu üç kuruluĢun diğer sivil toplum kuruluĢlarına oranla sayısal anlamda
belirgin Ģekilde daha geniĢ bir kitleye hitap ediyor olması ve üyelerinin
sayısal büyüklüğü;
• Örgütlenme ağı olarak bulundukları ülkelerde kendileri dıĢındaki sivil toplum
kuruluĢlarına oranla daha geniĢ bir örgütlenme ağı sonucu neredeyse
bulundukları ülkelerin her bölgesinde kendilerine bağlı dernek, vakıf türü
sivil toplum kuruluĢlarının olması;
135
• GerçekleĢtirdikleri faaliyetler ve söylemleri arasındaki benzerliklerin
Avrupa‟da Türk diaspora kimliğine bütünsel bir yaklaĢımı olanaklı
kılmasının yanı sıra, yine söylem ve faaliyetlerindeki kısmi farklılıkların
kimlik oluĢumunda ortaya çıkardığı farklılaĢmayı açıklamaya olanak
sağlamasıdır.
Örneklere geçmeden önce Batı Avrupa‟da sivil toplum kuruluĢlarının genel
durumunu açıklamak konunun anlaĢılması açısından oldukça önemlidir.
5.1.1 Sivil Toplum KuruluĢlarının OluĢum Süreci: Cami Merkezli Yapılanma
Türklerin, dini alanda organize olmaya yönelik ilk teĢebbüsü, 1970‟li yıllara
rastlamaktadır. Birinci kuĢak Türkler, tümüyle anavatanda gündelik yaĢam
pratiklerinde dinin belirleyici olduğu kiĢilerden oluĢmasa da ev sahibi ülke
değerlerinin kültürel ve dini sembol ve yaĢamı belirleyen değerlerine sürekli maruz
kalmanın getirdiği kimliksel bir refleksle dini değerlerinin farkına varmıĢlardır
(Adıgüzel, 2011: 62). Bu farkındalığın tezahürüne, kimliğin kurucu öğesi olarak
“gurbet”te aitlik duygusunun “ev”deki aitlik duygusuna göre daha naif bir biçimde
hissedilmesi; yine kimliğin bir diğer kurucu öğesi olarak “öteki”nin evinde “biz”in
evini/alanını oluĢturma arzusu eĢlik etmiĢtir. Diğer yandan, Türkler Batı Avrupa‟ya
anavatan değerlerini taĢıdıkları bagajlarıyla birlikte gitmiĢler ve bu bagajın içinde en
belirgin biçimde göze çarpan unsur ise din olmuĢtur. Türklerin diğer bütün kültürel
kimlikleriyle birlikte en belirgin olarak gittikleri ülkeye taĢıdıkları unsurun din
olması ĢaĢırtıcı değildir. Dinsel inanç ve pratiklerin dıĢa yansıması sonucunda,
karĢıda yaptığı etki ve bu etki sonucunda “öteki”nden gelen tepki, dinin dıĢa yansıma
Ģeklinde de bazı durumların ortaya çıkmasını sağlamaktadır (Eren, 2007: 275).
Bu çerçevede ilk dernek oluĢumlarının temeli dini yükümlülüklerin ve ihtiyaçların
yerine getirilmesine yönelik satın aldıkları veya kiraladıkları küçük mekânlarda bir
araya gelme deneyimleri ile atılmıĢtır. Bu mekânlar genellikle terk edilmiĢ okul, spor
salonu, fabrika ya da fabrika veya iĢyerinin kullanılmayan bölümüdür. Zamanla bu
mekânların yetersiz kalıĢı ve beklentilerin artması, çeĢitlenmesi ve farklılaĢması,
136
daha kurumsal ve organize bir örgütlenme biçimine yönelmeyi zorunlu hale getirmiĢ,
inĢa edilen veya satın alınan mekânları mescit veya camiye dönüĢtürmek suretiyle
hizmet alanları geniĢletilmiĢtir (Ġsmailefendioğlu, 2003). Bu mekânları mescit veya
camiye dönüĢtürme iĢlemi dernekleĢme iĢlemleriyle olmuĢ ve tüm Batı Avrupa‟da
1970‟lerin baĢlarında gerçekleĢmeye baĢlayan aile birleĢimleri ile dernekleĢme süreci
hız kazanmıĢtır (PerĢembe, 2005: 136).
Batı Avrupa‟da dinin örgütlenme tarzı Ġslam dünyasından farklı olarak van
Koningsveld‟in tanımıyla “cami cemaati” Ģeklinde geliĢmiĢtir (Canatan, 2005: 99).
Cami cemaati Ģeklinde geliĢmesinin temel nedeni “öteki”nin tanımladığı ve kendine
ait değerlerle yapılandırılmıĢ gündelik pratiklerin çerçevelediği toplumsal alana
karĢılık grupsal dayanıĢmayı din temelinde zorunlu kılan “biz”e ait alanın
yaratılmasıdır. Cami dernekleri bu anlamda “biz”in en somut biçimde Batı
Avrupa‟da Müslüman Türklerin varlığının görünür olduğu birincil öğedir. Diğer
yandan cami dernekleri, Türk Müslüman bireylerinin yabancı bir ülkede, kendilerini
anavatanlarındaki gibi hissetmelerine olanak sağlayan mekânlar haline gelmiĢtir.
5.1.2 Cami Dernekleri: GeniĢ Alan; Çok Fonksiyonlu Merkez
Batı Avrupa‟da camiler Türkiye‟deki camilerden farklı bir Ģekilde yapılanmıĢ
olmasıyla dikkat çekmektedir. Camiler temelde vakit, bayram ve cuma namazlarının
kılındığı, dini günlerin idrak edildiği mekânlar olmanın yanı sıra her türlü eğitsel,
kültürel ve sosyal faaliyetlerin gerçekleĢtirildiği alanlardır. Aile birleĢimi sonucu
çocukların ve kadınların da göçmen Türklerin yanına gelmesiyle dini ihtiyaçlar
konusunda gereksinimler önemli derecede artmıĢtır. Bu çerçevede camiler ve cami
dernekleri ibadetleri yerine getirmenin yanı sıra dini ve kültürel değerleri yaĢama,
kimliği koruma, çocukların dini eğitimini sağlama ihtiyaçlarının karĢılanması gibi
çoklu bir fonksiyonun pratik yolu olarak oluĢturulmuĢ ve bu çerçevede alanı
geniĢleyerek iĢlevlerini sürdürmüĢlerdir (Sevinç, 2011). Camiler, ibadetlerin
yapıldığı yerler olmalarının yanı sıra, her türlü eğitsel, sosyal ve kültürel faaliyetlerin
yürütüldüğü mekânlar haline dönüĢmesi, Türkleri buraların merkez alındığı vakıf ve
dernekler halinde kurumsallaĢmaya itmiĢtir. Bugün, Batı Avrupa‟da dini merkezli
137
faaliyet yürüten Türklere ait vakıf veya derneklerin çoğunun, belli bir cami etrafında
örgütlendiği görülmektedir.
Camiiler ve Cami derneklerinin fonksiyonları Ģu Ģekilde sıralanabilir; (Sevinç, 2011;
Altun 2012; Isgandarova, 2009).
Pedagojik fonksiyon; dini eğitimler, ev ödevlerine yardım kursları, bilgisayar
kursları, el becerileri geliĢtirme kursları, çeĢitli sanat dallarına iliĢkin kurslar (hüsnü
hat, tezhip, resim ve müzik kursları) organize edilmektedir.
Psikolojik fonksiyon; ev sahibi ülkenin hâkim kültürü çerçevesinde çeĢitli politik
nedenlerle ırkçılık ve ayrımcılık gibi toplumsal tutum ve davranıĢlarla karĢı karĢıya
kalan Türkler savunma psikolojisi geliĢtirmektedir. Bu savunma psikolojisi
temelinde kendileriyle benzer deneyimi yaĢamıĢ insanlarla dayanıĢma içinde
olabilecekleri insanları camilerde bulmakta ve camileri kendileri için en güvenli
merkezler olarak kabul etmektedirler.
Kültürel fonksiyon; Dini ve milli bayramların kutlanması, bilgi yarıĢmalarının
düzenlenmesi, niĢan, düğün programlarının organize edilmesi cami dernekleri
bünyesinde gerçekleĢmektedir. Dolayısıyla camiler bir tür sosyalleĢme alanları
olarak kültürel değerlerin kolektif bir biçimde pratik edildiği alanlar olmaktadır.
Cemaat camilerde bulunan kahvehanelerde bir araya gelmekte, buraları kendi
sorunlarını konuĢtukları bir iletiĢim mekânı olduğu kadar Türk televizyon kanalları
ve maçlarını da seyrettikleri eğlence merkezi olarak kullanmaktadır
Ekonomik fonksiyon; Camilerin içinde bulunan mini marketler ekonomik
dayanıĢmanın bir göstergesi olarak iĢletilmekte, anavatandan getirilen gıdaların
ulaĢılabileceği bir alan olarak benimsenmektedir. Bu marketler Türkiye‟de bir
markette bulunabilecek gıda ürünlerinin önemli oranda bulunabileceği merkezlerdir.
Siyasi katılım fonksiyonu; Seçim zamanlarında Müslümanların oyunun en kolay
ulaĢılabilir alanı yine camiler olmaktadır. Camiler özellikle yerel seçimlerde
belediyelerin meclis üyeliklerini hatta belediye baĢkanlıklarını belirleyici
138
olabilmektedir. Diğer yandan camiler seçim zamanlarında cami derneklerinin
destekledikleri adayların propagandalarını yapabilecekleri mekânlar dahi
olabilmektedir.
Bu çerçeve bir kurum olarak cami ve cami dernekleri yalnızca dini alanda hizmet
vermekle kalmamakta, göç-veren ve ev sahibi ülkenin ve bu ülkelerin uyguladığı
politikaların göçmenlerin kendileriyle ulus aĢırı düzlemde buluĢtuğu dini pratikler
baĢta olmak üzere bir o kadar da yoğunluklu olarak anavatan değerlerinin hemen
hemen tümünün deneyimlendiği “diasporik alanı” simgelemektedir.
5.1.3 DönüĢüm Sürecinde Sivil Toplum KuruluĢları
Cami derneklerinin neredeyse tümü, Türkiye‟deki mevcut dini grup, cemaat ve
hareketlere mensup ya da sempatizan göçmenler tarafından tesis edilmiĢtir. Bu
durum, Türkiye‟deki dini, politik ve ideolojik ayrıĢmayı süreç içinde Batı Avrupa‟ya
(Almanya, Fransa ve Hollanda) aktarmalarına neden olmuĢ ve söz konusu
örgütlenmelerin dini, politik ve ideolojik söylem ve tutumlarının birbirinden farklı
bir biçimde ortaya çıkmasına neden olmuĢtur (Ostergaad-Nielsen, 2003). Dolayısıyla
Türk vatandaĢları bulundukları ülkenin siyasi ve toplumsal gerçekliğinden çok
Türkiye bağlamına ait bir yaĢam sürdürmektedirler. Bunda dini kimliğin etkisi göz
ardı edilemeyecek derecede önemlidir. Politik duyarlılığın artmasına bağlı olarak
Türk vatandaĢları ev sahibi ülkede bir yandan diasporik alanlarını geniĢletme ve
kimliklerini geniĢleyen bu alanda yaĢatma uğraĢına yönelmiĢler, bir yandan da
Türkiye‟ye özgü politik ayrıĢmaları canlı tutmayı sürdürmüĢlerdir. Bu nedenle,
Avrupa‟da faaliyet yürüten dini organizasyonların Türkiye‟deki mevcut dini yapıdaki
farklılaĢmaların lokal söylemlerinin ve parçalanmıĢlıklarının adeta bir izdüĢümü
görünümünde olduğu söylenebilir (Öğelman, 2003).
Cami dernekleri Türkiye‟deki politik ve dini yorum farklılığı temelindeki ayrıĢmanın
Batı Avrupa‟ya yansımasının mekânları olarak camiyi inĢa eden grup veya cemaatin
oluĢturduğu çatı kuruluĢun altında örgütlenmiĢtir. Batı Avrupa‟da Türklerin
oluĢturduğu Ġlk cami derneklerinin Ģemsiye kuruluĢu Almanya‟da 1967‟de kurulan
139
ve daha sonraki yıllarda Ġslam Kültür Merkezi Birliği adını alacak olan Türk
Birliğidir. Türk Birliği kamuoyunda Süleymancılar olarak bilinen cemaatin
diasporadaki teĢkilatlanmasıdır. 1972 yılında yine Almanya‟da Milli GörüĢ Almanya
Türk Birliği adı altında cami dernekleri ile örgütlenmeye baĢlamıĢtır. DĠTĠB‟in cami
derneklerini bünyesine almaya baĢlaması yine Almanya‟da Milli GörüĢ ve Ġslam
Kültür Merkezi Birliğine göre oldukça geç kalmıĢ bir teĢkilatlanma olarak ilk
adımları 1982 yılında atılmıĢtır. Ġlk örneklerin Almanya‟da oluĢmasının ardından
Milli GörüĢ, Ġslam Kültür Merkezleri ve DĠTĠB Türklerin bulunduğu Fransa,
Hollanda, Avusturya ve Belçika baĢta olmak üzere diğer Avrupa ülkelerinde hızla
teĢkilatlanmıĢlardır (Adıgüzel, 2011: 59-67). Fakat Almanya‟daki Ģemsiye kuruluĢlar
hem ilk teĢkilatlanma örneği olması hem de Türk nüfusunun diğer Avrupa
ülkelerindeki Türklere göre belirgin derecedeki fazlalığı ile orantılı olarak ortaya
çıkan üye sayısının ve bu üyeler üzerinden elde edilen mali yapının güçlü olması
nedeniyle tüm dini çatı kuruluĢlar için merkez olarak iĢlev görmüĢtür. Bu çatı
kuruluĢların diğer ülkelerdeki versiyonları sürekli Almanya‟daki merkeze bağlı
hareket ettikleri izlenimlerini vermiĢlerdir.
Türk diasporasının artan talepleri ve Avrupalı otoritelerin camilerde gerçekleĢtirilen
faaliyetlere iliĢkin bilgi edinme arzuları ve toplumsal çevrenin olumsuz ya da
önyargılı tutumlarını giderme çabaları, cami derneklerinin yeni uygulamalara
baĢvurmasına neden olmuĢtur. Bu çerçevede 1990‟lı yılların baĢlarında bazı cami
dernekleri yerel yöneticileri ve komĢuları Ramazan ayında iftar yemeklerine davet
etmeye baĢlamaları cami derneklerinin yeni uygulamalarında baĢlangıç olarak kabul
edilebilir (Bruinessen, 2012).
2000‟li yıllara gelindiğinde 11 Eylül olayları, Avrupa‟da sağ partilerin yükseliĢi ile
birlikte geliĢen ırkçı tutum ve Ġslamofobia gibi çeĢitli etkenler cami derneklerinin çatı
kuruluĢlarını geliĢen bu olumsuz tavır ve siyasetle mücadele etmesi yönünde
stratejiler geliĢtirmeye zorlamıĢtır. Bu çerçevede dini temelli Türk sivil toplum
kuruluĢları kendi bünyelerindeki cami derneklerinde ev sahibi ülkenin ulusal veya
yerel yöneticileri ve mahalle sakinlerini gerçekleĢtirdikleri sempozyum, panel ve
kutlama türü etkinliklere davet etmeye baĢlamıĢlardır (Bruinessen, 2012).
140
DönüĢümün gerçekleĢtiği bir baĢka alan ise sivil toplum kuruluĢlarının ilk yıllarda
Türkiye siyasetine odaklı tutumlarının 2000‟li yıllardan itibaren bulundukları ülke
siyasetine doğru kaymasıdır. Bu durum bulunulan ülkede yaĢanan sorunların
getirdiği bir süreç olmakla birlikte aynı zamanda Türkiye‟deki politik arenanın
değiĢen yapısıyla da ilgilidir. Ġlk yıllarda Türkiye‟deki ayrıĢmalarının yansıması
olarak faaliyet gerçekleĢtiren kuruluĢlar ayrıĢmalar devam etmekle birlikte son
yıllarda pek çok faaliyeti birlikte organize edebilmekte ve teĢkilatlanmanın ilk
yıllarında görülmeyen kendi aralarında iletiĢim geliĢtirebilmektedirler.
Diasporada ortaya çıkan sorunların çeĢitlenmesi ile birlikte faaliyet çeĢitliliğini de
artıran dini temelli sivil toplum kuruluĢları zamanla gündelik yaĢam, eğitim ve
çalıĢma hayatı gibi konulardaki sorunlarla baĢa çıkma konusunda üyeleri ve hedef
kitlelerine rehberlik, bilgi aktarımı gibi destekler sunma ve bu yönde siyasi katılım,
toplumsal uyum konularındaki anahtar sorunlara etki etmede nispeten önem
kazanmıĢlardır (Reidel, 2010: 22).
Diğer yandan Batı Avrupa‟da ortalama yarım asırlık diaspora yaĢantısının sonucu
Türk diaspora kimliğinin dönüĢümü, kimliğin yaĢatılması kaygısıyla oluĢturulan
Sivil Toplum KuruluĢlarının kimliklerine iliĢkin soruları da beraberinde getirmiĢtir.
Cami derneklerini kuran birinci kuĢak Türklerinin geliĢtirdiği kimlik stratejilerinin
bugün aynı derneklerde yönetici konumundaki Avrupa‟da doğup büyümüĢ ve
dolayısıyla birinci kuĢağın kimlik referanslarını baĢka Ģekilde kullanan ikinci ve
üçüncü kuĢağın üyesi olduğu sivil toplum kuruluĢları kimliği ile henüz
tamamlanmamıĢ sorgulamalar ve tartıĢmalar yaĢadığı görülmektedir. Bu sorgulama
ve tartıĢmaların kimliğin referanslarını sorgulamaktan daha çok, kök referansın
diasporada yarım asırlık değiĢim sürecinin getirdiği yapılar ve algı dünyasına cevap
verecek nitelikte ikamesinin nasıl devam edeceğidir. Çünkü dini derneklerin
diasporada varlık sebebi kimliğin ve kimliğe ait dini ve kültürel değerlerin üretilmesi
ve yaĢatılmasıdır.
141
5.2 Almanya: Ġslam Toplumu Milli GörüĢ (Islamische Gemeinschaft Milli
GörüĢ) (IGMG)
5.2.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı
Ġslam Toplumu Milli GörüĢ; Islamische Gemeinschaft Milli Görüş (IGMG), 1974
yılında Köln yakınlarındaki Kerpen‟de kurulmuĢtur. Aslında 1972 yılında
Braunschweig‟de Almanya Türk Birliği; Türkische Union Deutschland adıyla
kurulan dernek Milli GörüĢ‟ün sivil toplum kuruluĢu olarak teĢkilatlanmasının ilk
örneğidir. Ancak 1976 yılında Avrupa Türk Birliği (ATB) adı altında oluĢan
faaliyetler, Avrupa Milli GörüĢ TeĢkilatı‟nın (AMGT) gerçek temelini oluĢturmuĢtur.
1985 yılından 1995 yılına kadar organizasyon 10 yıl boyunca Avrupa Milli GörüĢ
TeĢkilatları adıyla anılmıĢtır (Amelia ve Faist, 2008). 1996 yılında AMGT‟nin
organizasyon ve yapısı değiĢtirilmiĢtir. DeğiĢen yapıda organizasyonun ismi de
yeniden oluĢturulmuĢtur. Organizasyon bu tarihten itibaren dini, sosyal ve kültürel
faaliyetlerini Ġslam Toplumu Milli GörüĢ adı altında gerçekleĢtirmeye baĢlamıĢtır
(PerĢembe, 2005: 143; Adıgüzel, 2011: 94; Pervanidis, 2009).
Diasporada oluĢturulan sivil toplum kuruluĢları “diasporik alanlar” olarak anavatanın
ve anavatana iliĢkin kültürel, dini değerlerin diasporada yaĢatılmasına olanak
sağlamaktadır. KuruluĢ amaçlarının uzantısı ve sonucu olarak da yürüttükleri
faaliyetlerde organizasyonlar, anavatanda benimsenen düĢüncenin, misyonun ve
yaĢam biçiminin uzantısı olarak oluĢturulmaktadır (Pervanidis, 2009: 15). Bu
anlamda Batı Avrupa‟da kurulan sivil toplum kuruluĢları aslında anavatan/kök‟ün
diasporadaki yansımaları Ģeklindedir. 1972‟de Almanya‟da örgütlenmeye baĢlayan
Milli GörüĢ organizasyonlarının oluĢturduğu söylem, Türkiye‟deki siyasal
yapılanmayla paralel bir yapı arz etmektedir. Avrupa‟daki Milli GörüĢ
organizasyonları, Türkiye‟de kendine özgü Ġslami bir kimliği önceleyen dini-politik
söylemin izdüĢümü görünümündedirler. Bu söylem Türkiye Cumhuriyetinin eski
baĢbakanlarından Prof. Dr. Necmettin Erbakan tarafından kurulan Milli Selamet
Partisi ile baĢlayan Türkiye‟deki Milli GörüĢ siyasi çizgisinin Almanya‟daki uzantısı
olarak değerlendirilmektedir ( Wenner ve Warner, 2006: 465). Fakat 1980‟li yılların
142
ortasından itibaren organizasyonun Türkiye oryantasyonunu kademeli olarak terk
etmeye baĢladığı ve 2000‟li yılların baĢında yeniden bir yapılanma sürecine girdiği
ve bu yapılanma sürecinde Türkiye uzantılı politik söylemlerden uzaklaĢarak
gerçekleĢtirilen faaliyetlerle dikkat çektiği gözlemlenmektedir (YanaĢmayan, 2010).
Bu kapsamda kuruluĢun genel merkezinde özellikle 2. ve 3. kuĢak genç yöneticilerin
Milli GörüĢün kuruluĢ aĢamasındaki söylemlerini sorguladığı ve yeni stratejiler
etrafında dönen faaliyetler planladıkları görülmektedir (PerĢembe, 2005: 146). Milli
GörüĢ yaklaĢık 40 yıldır diasporada olmanın yani “iki arada olma durumunun” ve
sürekli “ötekiyle muhataplığın” sonucunda ve değiĢen diasporayla birlikte değiĢmeye
baĢlamıĢtır. Bu bağlamda Milli GörüĢ bir yandan kendi kimliğini yeniden üretmek
için çaba sarf ederken diğer yandan da yeni üretilen kurumsal kimliğin ve
söylemlerin paralelinde Avrupa‟da diaspora kimliğine iliĢkin yeni söylemler
etrafında somutlaĢan yeni stratejiler ve faaliyetler gerçekleĢtirmektedir.
IGMG‟nin teĢkilat yapılanması üç boyutlu olarak oluĢturulmuĢtur. IGMG‟nin
gerçekleĢtirdiği dinî, sosyal ve kültürel faaliyetler, faaliyetin içeriği ve amaçladığı
etki ile iliĢkili olarak Genel Merkez, bölge ve Ģube hizmetleri olarak
gerçekleĢtirilmektedir. Genel Merkez bölge ve Ģubelerin gerçekleĢtireceği faaliyetler
ve yapılanmaları belirlemekte ve alt yapılanmalar ise Genel Merkezin kendileri için
oluĢturduğu çerçeveye sadık kalmaya çalıĢmaktadır (IGMG, ty).
KuruluĢun en küçük organize birimi, yerel camilerdir. Camiler, günlük ibadetlerin
yerine getirilmesi için gerekli ibadet alanlarının ve imamların görevlerini yerine
getirme imkânlarının alt yapısını oluĢturmaktadır. Diğer yandan camiler,
Türkiye‟den farklı olarak ibadet hizmetlerinin yanı sıra, Kadın Kolları ve Gençlik
TeĢkilatları ile ilgili hedef grubun özel ihtiyaçlarına yönelik hizmetler vermektedir
(IGMG, ty: 9).
TeĢkilatlanmada bir diğer yapı olarak Ģubeler, bölge teĢkilatlarına bağlı olarak
çalıĢmaktadır. IGMG, 15‟i Almanya‟da olmak üzere diğer Avrupa ülkeleri ile
birlikte toplam 32 bölge teĢkilatı ile hizmet vermektedir. Almanya‟da, Hamburg,
Bremen, Berlin, Hannover, Kuzey Ruhr, Ruhr-A, Düsseldorf, Köln, Hessen, Rhein-
143
Saar, Stuttgart, Schwaben, Freiburg, Güney ve Kuzey Bavyera bölgeleri ile Avrupa
ülkelerinde ise Fransa‟da Paris, Strasburg, Lyon ve Alpes olmak üzere 4 bölge ile
hizmet veren IGMG, Avusturya‟da Avusturya-1, Avusturya-2, Hollanda‟da da
Güney ve Kuzey Hollanda olmak üzere ikiĢer bölge ile hizmet vermektedir.
IGMG‟nin Ġsviçre, Ġtalya, Norveç, Ġsveç, Danimarka, Belçika ve Ġngiltere‟de de
bölge teĢkilatları bulunmaktadır11
(IGMG, 211a).
IGMG Bölge teĢkilatlarının oluĢturulmasının amacı, kuruluĢun Ģubeler ile Genel
Merkez arasındaki iletiĢimi sağlamayı temin etmektir. Bölge teĢkilatları bir yandan
Genel Merkez ile Ģubeler arasında iletiĢimi sağlarken, diğer yandan da kendisine
bağlı Ģubelerin çalıĢmalarını koordine etmekle görevlendirilmiĢtir. Almanya‟da
yerleĢik Genel Merkez, bölge ve Ģubelerin gerçekleĢtirdiği dinî, kültürel ve sosyal
faaliyetlerde asgarî bir standardın oluĢmasını sağlamak amacıyla organizasyonun
gerek yerel, gerekse bölgesel tüm hizmetlerinin koordinasyonu yanı sıra çeĢitli
faaliyetlere iliĢkin çalıĢma programı hazırlayarak, temel konularda kuruluĢun
stratejilerini belirlemektedir. Ayrıca Genel Merkez, bölge ve Ģube yapılarının tek
baĢlarına yerine getiremeyecekleri boyutlardaki faaliyetleri, ilgili bölgelerin desteği
ile düzenlemektedir (IGMG, 2011a).
IGMG, merkezi Almanya olmak üzere IGMG 12 Avrupa ülkesinde faaliyet
göstermekte ve 514 cami ile (Almanya‟da 323 cami) hizmet vermektedir. Bu
Ģubelere, ülke ve bölgelere göre farklılık arz eden sayıda Kadın Kolları ve Gençlik
TeĢkilatı Ģubeleri ile spor, kültür ve eğitim dernekleri de eklenince, IGMG, toplam
olarak 1833 yerel Ģubesi ve 87 bin üyesi ile hizmet vermektedir. Cuma namazına
katılan cemaat hesaba katıldığında IGMG, 300 bin kiĢilik bir cemaate sahiptir
(IGMG, ty: 12; IGMG, 2011a).
11 Bu çalışmada IGMG’nin tüm ülkelerdeki çalışmalarına değil, örnek olarak Almanya’da
gerçekleştirdiği çalışmalar incelenmektedir. Almanya’da çeşitli nedenlerle gerçekleştirilmeyen bazı
faaliyetler diğer ülkelerde gerçekleştirilebilmektedir.
144
5.2.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejileri
Tanıtım kitapçığında (IGMG, ty, 4) “Biz Kimiz” baĢlığını taĢıyan bölümde kurumun
kimliğine iliĢkin Ģu ifadeler yer almaktadır;
“Ġslam Toplumu Millî GörüĢ IGMG, Ġslam‟ın öğrenilmesi, öğretilmesi, yaĢanması,
gelecek nesillere aktarılması ve Ġslam dininin tanıtılması ile bu dinin gereklerinin
yerine getirilmesi için hizmetler sunar. IGMG, toplumsal, kültürel ve siyasal
alanlarda, mensuplarını temsil eder; Müslümanların tüm meseleleriyle ilgilenir, hayat
Ģartlarının düzeltilmesi ve Müslümanların temel haklarının korunması için gereken
tüm çalıĢmaları yapar.”
5.2.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları
İrşat; diasporada dini konularda rehberlik etmek ve organizasyonun dini
faaliyetlerini organize etmek amacıyla oluĢturulan irĢat birimi, beĢ vakit namazın
cemaatle kılınması ve Cuma, bayram ve cenaze namazlarıyla teravih namazlarının
kılınmasının temin edilmesi gibi daha çok dini pratiklerin ibadet boyutuyla ilgili
çalıĢmalar yapmaktadır. Zekât, Fitre ve Sadaka gibi ibadetlerin yerine getirilmesine
yardımcı olan birim, imam eğitimi, cami ve mescitlerde imamların görevlendirilmesi
ile organizasyonun çatısı altında eğitimi gerçekleĢtirilen dinî konuların araĢtırılması
ve uygulamaya konulmasını da gerçekleĢtirmektedir. Mekke ve Medine‟de büyük bir
organizasyonu gerektiren Hac ve Umre çalıĢmaları ile Müslümanların karĢılaĢtıkları
sorunlara dinî açıdan çözümler üretmeye çalıĢmaktadır (IGMG, ty: 13).
Eğitim; Ġslami kimliğin oluĢturulması ve geliĢtirilmesi hususunda, eğitimin önemli
bir araç olduğu düĢüncesinden hareketle organizasyonun diasporada eğitimin hemen
hemen her alanında faaliyetler gerçekleĢtirdiği görülmektedir. Bu çerçevede dinî
eğitimin yanı sıra okul ve meslekler için yönlendirici programlar düzenlemekte ve
danıĢmanlık hizmetleri verilmektedir. Okul derslerine dıĢarıdan sağlanan bir destek
olarak özellikle ilk ve orta öğretime devam eden çocukların eğitimine, ev ödevleri
yardım kursları ile katkıda bulunmaya çalıĢılmakta ve okullarda öğrenci velilerinin,
145
öğretmen ve okul idaresi ile iliĢkilerinin geliĢtirilmesine yardımcı olmak için çeĢitli
çalıĢmalar yürütülmektedir (IGMG, 2011a). Genel Merkez bünyesinde oluĢturulan
Eğitim BaĢkanlığı, organizasyonun eğitim politikasını belirlemekte ve eğitim
faaliyetlerini koordine etmektedir. Eğitim BaĢkanlığı, Müslümanların, diaspora
Ģartlarında dinlerini öğrenebilmeleri için, pedagojik özellikli çeĢitli eğitim
materyalleri ile müfredatlar hazırlayarak kadın, genç ve çocuklara yönelik
programlar düzenlemektedir. Bu çerçevede Eğitimin diasporada kimliğin oluĢumu
için temel araç olduğu düĢüncesinden hareketle Eğitim faaliyetleri gerçekleĢtirildiği,
kuruluĢun resmi internet sitesinde( IGMG, 2012a) Ģu Ģekilde duyurulmaktadır;
“IGMG Eğitim BaĢkanlığı, Avrupa'ya göç etmiĢ vatandaĢlarımızın ve onların
çocuklarının, çok kültürlü toplumlarda öz değerlerini ve kimliklerini koruyabilmeleri
yönünde çalıĢmalar yapan dini, kültürel ve sosyal bir kurumdur. Bu amaçlar
doğrultusunda hedefimiz, yetiĢkin, genç ve çocuklarımızın seviyeleri dikkate
alınarak belli müfredat programları çerçevesinde, pedagojik ve didaktik metotlar
dâhilinde dini kimliklerinin oluşumları ve kültürel yapıyı muhafaza ederek çok
kültürlü toplumlarda Müslümanlar olarak yaĢamalarını öğretmektir.” (vurgular bana
ait).
Sosyal Hizmetler; kurumsal yapılanmada Sosyal Hizmetler BaĢkanlığı altında
yürütülen yardım kampanyaları, kurban kesim kampanyası, afet bölgelerine acil ve
yeniden yapılandırma yardımları, burs komisyonu aracılığı ile Avrupa‟daki baĢarılı
fakat maddi durumu iyi olmayan Müslüman öğrencilerin burslandırılması, Müslüman
göçmenlere daha iyi eğitim olanakları sağlanması amacıyla eğitim ve entegrasyon
projeleri de Sosyal Hizmetler BaĢkanlığının destek alanı kapsamında
yapılandırılmıĢtır. Her yıl düzenlenen Kurban kampanyasıyla, kurban ve yardımlar
60‟ın üzerindeki ülke ve bölgedeki ihtiyaç sahiplerine ulaĢtırılmaktadır. IGMG
ayrıca Afrika ve dünyanın baĢka bölgelerindeki insani kalkınma projelerini
desteklemektedir (IGMG, 2012b).
146
5.2.4 Kimlik Temelli Faaliyetler
5.2.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik
Eğitim faaliyetlerinin önemli bir bölümü Eğitim BaĢkanlığı tarafından organize
edilmekte ve Eğitim BaĢkanlığı varlık nedenini “Avrupa‟ya göç etmiĢ
vatandaĢlarımızın ve çocuklarının çok kültürlü toplumlarda öz değerleri ve
kimliklerini koruyabilmeleri yönünde dini kültürel ve sosyal çalıĢmalar yapan
birimdir” (IGMG, 2011b, 2) Ģeklinde tanımlamaktadır.
IGMG diasporadaki Türk vatandaĢlarının çocuklarının kimliklerinin oluĢumunda
Eğitimin önemi konusunda oluĢan düĢünceden hareketle anavatan/kök değerleri
temelinde geliĢtirilmiĢ bir eğitim müfredatı çerçevesinde aĢamalandırılmıĢ bir eğitim
sürecini uygulamaktadır. Eğitim programının amaç ve önemi kuruluĢun
yöneticilerinden Mehmet Gedik tarafından “Milli GörüĢ teĢkilatları olarak eğitimde
hedefimiz; Avrupa‟daki insanımızın ve yeni yetiĢen nesillerimizin kimlik ve
kişiliklerinin oluşması, mensubiyet kazandırılması ve inancını sağlam temellerine
üzerine oturtarak, hem kendisine, hem de insanlığa faydalı olabilmesidir.
Kurslarımızda yapılan eğitimlerle, insanımızın ilmi, ruhi ve hissi geliĢimini
sağlayarak, insanımızı bütünleĢtirmek ve kimliğini muhafaza etmeyi
hedeflemekteyiz.” (Hayat, 2009) Ģeklinde özetlenmektedir.(vurgular bana ait)
Eğitim programlarının bölgesel ve ulusal düzeyde belirli bir sistematik içinde
uygulanmakta olduğu görülmektedir. Bunların baĢlıcaları Ģu Ģekilde sıralanabilir;
sınıf geçme sisteminin uygulanması, düzenli gerçekleĢtirilen veli toplantıları ile
öğrencilerin durumuna iliĢkin bilgilerin ebeveynlere aktarılması, belirli bir müfredat
çerçevesinde eğitim programlarının yapılandırılması, derslerde okutulacak
kaynakların her sınıf seviyesine göre uzmanlar eĢliğinde belirlenmesi, derslerde
baĢvurulacak eğitim, öğretim metotlarının detaylı bir Ģekilde belirlenmesi, eğiticilere
yönelik hizmet içi kursların düzenlenmesi.
147
Ülke genelinde IGMG‟nin bölgesel yapılarında oluĢturulan 80 Eğitim Merkezi
bulunmaktadır (Perspektif, 2011). Eğitim Merkezleri Temel Dini Bilgiler, Türkçe ve
Okul Derslerine Yardım Kursları düzenleyen idareci ve eğitimci kadrosuyla bir okul
yapısına benzer özellikler taĢıyan ve düzenli eğitim yapılan merkezlerdir. Bu eğitim
merkezlerinde uygulanan programlar diasporada kimliğin oluĢumu ve sivil toplum
kuruluĢları arasındaki iliĢkiyi örnekleyecek düzeydedir. Eğitimler sistematik bir
Ģekilde oluĢturulmuĢ olup, temel kademeleri Ģu Ģekilde organize edilmiĢtir (IGMG,
2010a; IGMG, 2011b);
Ana Sınıfı: Okul öncesi 3-6 yaĢ grubundaki çocuklara yönelik uzman kiĢiler
nezaretinde 3 yıllık bir süreyi kapsamaktadır. “Minikler Ġçin Temel Bilgiler” baĢlığı
altında çocukların bir kök değer olarak “Temel Dini Konularda” bilgilendirilmesi
Ģeklinde eğitimler gerçekleĢtirilmektedir. Yıl boyu devam eden, kız ve erkek
çocuklara yönelik gerçekleĢtirilen bu eğitim diasporada yaĢayan Türk çocuklarının
anavatan değerlerinin dini boyutuyla erken yaĢta buluĢturulması amacını
taĢımaktadır.
Temel Eğitim Kursları: “Hazırlık Seviyesi”; ana sınıfını tamamlayan 7-8 yaĢ grubu
çocuklara yönelik 2 yıl süren bir program, “Ġlk Seviye”; 9-12 yaĢ grubuna yönelik 4
yıl süren bir program ve “Orta Seviye”; 13- 15 yaĢ grubuna yönelik 3 yıl devam eden
bir program olarak tasarlanmıĢtır. Kuran-ı Kerim, Temel Dini Bilgiler ile kültürel ve
sosyal faaliyetler alanlarındaki kavramları, bilgi ve becerileri kazandırmak amacıyla
düzenlenmektedir.
İhtisas Sınıfı: Temel Eğitim bitiren 16-18 yaĢ grubu gençlere yönelik “ihtisas”
eğitimi baĢlığı altında eğitimler verilmektedir. Temel Eğitim konularında bir ileri
seviye bilgileri ile birlikte daha çok organize olma ve bir diaspora alanı olarak
IGMG‟nin kavranmasına yönelik bir çalıĢmalar bütünüdür. Kurum bünyesinde
özellikle camilerde ve kurslarda görev alabilecek seviyeye öğrencilerin ulaĢtırılması
amaçlanmıĢtır.
Paskalya (bahar) Kursları: 07-18 yaĢ grubu çocuklara yönelik temel dini bilgiler ve
okul derslerine yardım için ilkbahar tatilinde düzenlenen 2 haftalık kurslardır.
148
18 yaş üzeri Kurslar: Ġhtisas sınıflarını tamamlayan öğrencilere yönelik Bölge ve
ġube Kadınlar TeĢkilatı ve Gençlik TeĢkilatı bünyelerinde açılan kurs ve
seminerlerdir (IGMG Eğitim BaĢkanlığı, 2010). Bu kurs ve seminerlere örnek olarak
2008 yılında çeĢitli bölgelerde uygulamaya konulan Yıldız Eğitim Projesi
gösterilebilir. Yeterli fiziksel donanım olması durumunda 3 ve 4 farklı seviyeden
oluĢan “Yıldız Eğitim” programı çerçevesinde ayrı seviyede öğrenci gurubuna 14
günde bir, dalında uzman eğitimciler tarafından “Din”, “TeĢkilat”, “Sosyal ve KiĢisel
GeliĢim” ve “Birlikte yaĢam ve Uyum” dersleri verilmektedir. Ayrıca program
çerçevesinde Türkiye gezisi ve umre ziyaretleri gerçekleĢtirilmektedir (IGMG Eğitim
BaĢkanlığı, 2010).
IGMG‟ye bağlı bütün cami ve eğitim merkezlerinde organize edilen bu kurslar
gündüzlü ve yatılı olmak üzere iki faklı biçimde düzenlenmektedir. Mekânları fiziki
açıdan yatılı kursa müsait olmayan bölgelerde, otel veya Jugendherberge (gençlik
yurtları) kiralama yoluna gidilerek mekânsal sorunlar aĢılmaktadır. Katılımın
geniĢliği ve etkililiğini ortaya koymasına örnek olması açısından 2012 yaz tatilinde
yatılı kurslar 22 ayrı yerde erkek çocuklarına, 16 farklı bölgede ise kız çocuklarına
yönelik olarak gerçekleĢtirilmiĢtir (Kadırgan, 2012).
Her yıl tekrarlanan projelerden bir tanesi de “Yaz Okulları” çalıĢmasıdır. Yaz
Okullarının amaç ve önemi konusunda 2011 yılı yaz okullarının açılıĢında velilere
bilgi veren IGMG Eğitim BaĢkanı Ekrem Kömürcü Ģunları söylemektedir;
“Avrupa‟da çok kültürlü ortamda yaĢayan gençlerimizin kimlik sorunları olması
doğaldır. Bu sorunları ortadan kaldırmak için hükümetlerin ortaya koydukları çözüm
önerileri yeterli değildir. Yıllardır birçok sivil toplum kuruluĢları çocuklarımızın
kimlik sorunlarını ortadan kaldırmak için çalıĢmalar yapmıĢ, ama netice olarak
istenilen seviyeye ulaĢılamamıĢtır. Çünkü istenilen seviyede baĢarı elde edilmesinin
vazgeçilmez tek faktörü çocukların Müslüman olduklarının unutulmamasıdır.
Önemli olan, bu toplumsal yapı içerisinde Müslümanların nasıl yer alması gerektiği
hususudur. Ġnançları yönünde Ġslami kimlik sorunlarının halledilme noktasında
çocuklarımıza olan yaklaĢımımız, kendi ait olduğu dini ve kültürel yapıyı muhafaza
149
ederek, çok kültürlü toplumlarda yaĢamasını öğretmektir. Çocuklarımızın bu kurslara
yönlendirilmesi kimlik ve kiĢiliğinin oluĢması, toplumda sosyal bir yer edinmesi
açısından oldukça önemlidir.” (IGMG, 2011c).
Müslüman çocukların dinî kimliklerini geliĢtirilmesini kuruluĢ varlık sebebinin bir
parçası olarak kabul etmekte ve bu noktada dinî kimliğin öğrenimi ve geliĢimini
sağlamaya yönelik gerekli imkânları hazırlamak ve oluĢturmak, kuruluĢun asli bir
sorumluluğu olarak tanımlanmaktadır (Gedik, 2009). “Yaz Okulları, bu açıdan
değerlendirildiğinde ya temelleri zaten atılmıĢ olan Ġslami kimliğin geliĢmesine
yardımcı oluyor ya da, bu kimliğin temellerinin atılmasına. Bütün bu çalıĢmalar,
eğitim sürecinin uzun bir süreç olduğu gerçeğinden hareketle, pedagojik ve didaktik
metotlar dâhilinde yapılmaktadır.” (Gedik, 2006)
Yaz Okulları 03 yaĢ 18 yaĢ üstüne kadar geniĢ bir aralığı kapsamaktadır. IGMG
Eğitim BaĢkanlığınca hazırlanan IGMG Temel Eğitim Müfredatı çerçevesinde
verilen kurslar 2, 4 ve 5 haftalık Kurs programları Ģeklinde organize edilmektedir.
Kurslarda ancak pedagojik formasyon sahibi, birinci derecede öğretmenlik
yapabilecek kiĢilerin eğitimci olabileceğinin ısrarla altı çizilmektedir (IGMG,
2010a).
Tatil Kursları 3-6 yaĢ aralığı için Ana Sınıfı, 7-8 yaĢ aralığı için Hazırlık, 9-12 yaĢ
aralığı için Temel Eğitim Ġlk seviye, 13-15 yaĢ aralığı için Temel Eğitim Orta Seviye
ve 16 yaĢ üzeri için Gençlik Eğitimi olarak yapılandırılmıĢtır (IGMG, 2010a). Belirli
yaĢ gruplarını sınıf mantığı çerçevesinde yapılandırmak, tatil kurslarının sürekliliğine
iliĢkin bilgi vermekte olup, her yaĢ kademesinin ihtiyaçlarının da göz önünde
bulundurulduğu izlenimini vermektedir.
Genel olarak çeĢitli kademelerdeki Kurslarda gerçekleĢtirilen dersler yoğunluklu
olarak dini bilgilere odaklanmıĢ olsa da-ki bu oldukça kabarık sayıda caminin
kendisine bağlı olması ile de doğrudan iliĢkilidir- oldukça geniĢ ve çeĢitlilik ortaya
koyan bir programa dayanmaktadır. Bu dersleri gruplandırmak gerekirse Ģu Ģekilde
bir tablo ortaya çıkmaktadır;
150
• Ġslami Ġlimler;
• Kuran-ı Kerim, Ġtikat, Ġbadet, Siyer, Ahlak, Hadis, Tefsir, Ġslam Tarihi, Yerel
Dilde Din Dersi, Tilavet (Kuran-Kerimi güzel Okuma),
• Kültür Sanat;
• Dini Musiki Dersleri, Tiyatro, Güzel KonuĢma
• Anadil-Yerel Dil;
• Türkçe, Almanca, Almanca Din Dersi,
• Ġnsan Hakları,
• Yönetim Bilimleri;
• Yönetim Organizasyon, TeĢkilatlanma,
• Formasyon;
Eğitim ve Öğretim Teknikleri
Ayrıca Kurslar kapsamında gerçekleĢtirilen Sosyal Aktiviteler ile dini ve kültürel
değerleri tanıtıcı yaĢ grubunun özelliğine göre Çizgi Film, Boyama, Gezi, Oyun ve
Spor, Gösteri ve YarıĢmalar organize edilmektedir. Küçük gruplar halinde
gerçekleĢtirilen Rehberlik ve Seminerlerde dini pratiklere iliĢkin uygulamalar,
Türkiye ve diğer Müslüman ülkelerin tanıtımı, geçmiĢten günümüze rol modeller,
kimlik ve kiĢilik konuları çerçevesinde çalıĢmalar yürütülmektedir (IGMG, 2010a:
247).
5.2.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
IGMG Kadınlara yönelik faaliyetlerini bünyesinde oluĢturduğu Kadınlar TeĢkilatı
marifetiyle yürütmektedir. Kadınlar TeĢkilatı Kadınlara yönelik çeĢitli alanlarda
gerçekleĢtirdiği faaliyetler ile diasporada yaĢayan kadınlarla genç kızların sosyal
151
yaĢamda aktif biçimde yer almalarını teĢvik etmenin yanı sıra Müslüman kadınlarla
genç kızların eğitim imkânlarından yararlanmalarını sağlamak için çalıĢmalar
gerçekleĢtirmektedir (IGMG, 2012c).
Kadınlara yönelik çalıĢmaların ana hatlarını, organizasyonun kadınlara yönelik dinî
kimliğin oluĢumunu sağlayıcı bir araç olarak eğitime verdiği özel değerde
gözlemlemek mümkündür. Çünkü IGMG eğitimi dini kimliğin oluĢumunun
vazgeçilmez aracı olarak değerlendirmektedir. Kimliğin oluĢumu ve diasporada
devamını sağlamak adına, IGMG Kadınlar TeĢkilatı, kadınlarla genç kızlara yönelik
seminerler ve eğitim programları düzenlemektedir.
Kadınlar TeĢkilatının gerçekleĢtirdiği “Hatibelik ve Eğitici Yetiştirme Kursları” ve
“Aile Eğitim Programları” ile diasporada bir kimlik aktarıcısı olarak kadınların
etkinliği sağlanmaktadır (IGMG, 2008a; IGMG 2009a). Kurslarda gerçekleĢtirilen
dersler dini ve kültürel geliĢimi içeren bir müfredat çerçevesinde planlanmıĢtır. Bu
dersler, Fıkıh, siyer, Ġslam tarihi, akait ve Kuran-ı Kerim derslerinin yanı sıra genel
kültür, hitabet ve güzel konuĢma derslerini de kapsamaktadır. Kursun amacı yerel
düzeyde IGMG‟ye bağlı camilerde kadınlara yönelik eğitici programlar
gerçekleĢtirecek kadınlar ve yine kuruluĢun çeĢitli bölgelerinde gerçekleĢtirilen ana
sınıfı ve kurslara eğitimci sağlamaktır. Hatibelik ve Eğitici YetiĢtirme Kurslarını
temel dini eğitimlerin yanı sıra pedagojik formasyonla tamamlayan kadınlar ülke
genelindeki IGMG bünyesindeki cami ve eğitim kurumlarında aktif görev
almaktadırlar (2011a).
Hatibelik ve Eğitici YetiĢtirme Kursuna benzer bir kurs olarak 18 yaĢ üzeri erkekler
ve kızlar için 4 yılı kapsayan İslami İlimler Kursları organize edilmektedir. Haftada
bir gün (Cumartesi) 5 saat (10:00-15:00 saatleri arası) devam eden bu kurslarda
haftalık toplam 6 ders yapılmaktadır. Sosyoloji, Psikoloji ve pedagojik formasyon
derslerini kapsayan geniĢ bir müfredat çerçevesinde eğitimler gerçekleĢtirilmektedir
(IGMG, 2008b; IGMG, 2010a).
“Yatılı Eğitim Semineri” (YES) ile genç kadınların ve kızların hep birlikte
anavatandan getirilen temel değerleri deneyimledikleri bir alanda kolektif kimliğin
152
oluĢturulmasına çaba sarf edilmektedir. Bu seminer programları kentin
yoğunluğundan uzak bir bölgede kiralanan otel türü bir konaklama mekânında 2-5
gün arası değiĢen bir program içeriği Ģeklinde gerçekleĢtirilmektedir. Hatibelik
Kursu, Hatibelik kursundan mezun olan ve bir bölgede Hatibelik yapan kadınların
Müslüman kimliği ve bu kimliğin toplumsal görünürlüğüne iliĢkin sunumları ve
kolektif bir “biz” bilincinin geliĢtirilmesine katkı sağlayan çeĢitli sportif ve sosyal
aktiviteler gibi çeĢitlilik arz eden bir program içeriğine sahiptir (IGMG, 2010c).
Ruhr A bölgesinde faaliyet gösteren, Bergkamen Kız Koleji kuruluĢun Avrupa‟daki
Müslüman genç kızların eğitim ve öğretimi için 1986 yılında açılmıĢ Ġslâmi Ġlimlerin
yoğunlukta verildiği 6 dönemlik bir eğitim süresi olan özel okuludur (IGMG, 2011b).
Okulun amacı, “Öğrencilere manevi ve kültürel değerlerini tanıtmak, dil öğrenimini
yaptırmak, genel eğitim dersleri vererek; özgüvenlerini geliĢtirmek ve toplumda
saygın bir yer almalarına yardımcı olmaktır” (BĠKK, 2010). Altı dönemlik öğrenim
hayatı boyunca kızlar aĢağıdaki dersleri tamamlamaktadır;
Dini dersler; Kuran-ı Kerim, Tefsir Hadis, Ġlmihal, Akait, Kelam, Siyer,
Tecvit
Dil Dersleri; Arapça, Türkçe, Ġngilizce, Almanca
Genel Eğitim Dersleri; Edebiyat, Hitabet, Pedagoji, Psikoloji, Dinler Tarihi,
Politika, Bilgisayar, El Sanatları, Ev Ekonomisi, Tarih, Beden Eğitimi, Yönetim Ve
Organizasyon.
5.2.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
Diasporada ev sahibi toplumla uyum içinde var olabilmenin Ģartını oturmuĢ bir
kimlikle özdeĢleĢtiren kuruluĢ; gençlerle ilgili faaliyetlerinin temel argümanını
kimliğin korunması ve anavatandan getirilen “köken” değerlerin aktarılmasında
somutlaĢtırmaktadır; Bu çerçevede gençlere yönelik faaliyetlerin organize
edilmesinden sorumlu olan Gençlik TeĢkilatının temel amacı (IGMG, ty: 19) Ģu
Ģekilde aktarılmaktadır;
153
“Nasıl ki, bir yabancı dil sonradan, ancak ana dilin doğru bir Ģekilde öğrenilmesi ile
gereği gibi öğrenilebiliyorsa, entegrasyonda da baĢarı; bir kimsenin oturmuş bir
kimliğe ve bu kimliğin şuuruna sahip olmasından geçer. Ġslami kimliğin korunması ve
manevî değerlerin gençlere aktarılması, Gençlik TeĢkilatımızın temel gayesidir.
Bunun içindir ki, Gençlik TeĢkilat‟ımız, gençlere Kur‟an ve din derslerinden dil
kurslarına, spor, bilgisayar kurslarına kadar varan geniĢ imkânlar sunmaktadır.”
(vurgular bana ait).
Ayrıca okul derslerine yardımcı olmak, meslek ve yüksekokul yönlendirmelerinde
bulunmak gibi eğitim hayatını yönlendirici ve destekleyici faaliyetlerin yanı sıra spor
ve kültürel faaliyetlerle ev ve okul hayatı dıĢında yukarıda belirtildiği üzere Gençlik
TeĢkilatının gayesi olan kimliği oluĢturma ve koruma sürecinin deneyimlendiği bir
tür “diasporik alan” sunmaktadır.
Gençlik TeĢkilatının organize ettiği erkeklere yönelik Yatılı Eğitim Seminerleri ile
üniversite öğrencileri hedeflenmektedir. Bu seminerler, gençlerin diasporada
yaĢadıkları sorunlara çözüm sunan cevaplar aramanın yanı sıra dini kimliğin
oluĢumuna katkı sunacak temel kavramların açılımlarını sağlayan bir içeriğe sahip.
Seminer konularının içinde “Kimlik Sorunları”, “Kimlik Algısı”, “Kimlik Krizi” gibi
baĢlıklar görülmektedir (IGMG, 2010d). Bu seminer konularının içeriği aslında
diasporada tüm alan ve boyutları ile “ötekiyle” iliĢkinin yarattığı kimliğe iliĢkin
sorunlara cevap arama uğraĢıdır.
Program kapsamında Osmanlıca ve Tarih gibi seminerlerle (IGMG, 2010d)
anavatanla ve kimlikle kurulan iliĢkinin derinleĢtirilmesi amaçlanmaktadır.
Diasporadaki kimliğin “ara bölgeden” kurtarılması amacıyla kimliğin hatırlanma
pratiği bir anlamda anavatandan anavatanın tarihsel değerlerine kadar uzanmaktadır.
Bu durum kimliğin referanslarının anavatanın bu günkü değerlerinden daha köklü bir
değerler sistemi olarak kadim değerlerini de kapsayacak Ģekilde geniĢletme çabasının
ürünü olarak değerlendirilebilir.
Seminerlerde akait, fıkıh, hadis, Ġslam sanatları disiplinlerinin alt baĢlıkları
olabilecek konuların yanı sıra, iletiĢim, psikoloji konularında da tartıĢmalar ve
154
çalıĢtaylar gerçekleĢtirilmekte, seminerler çoğunlukla Türkiye‟den getirilen uzman
akademisyen ve yazarlar tarafından sunulmaktadır (IGMG, 2010d). Seminer veren
kiĢilerin Türkiye‟den getirilmesi anavatanla olan iliĢkinin boyutuna dair önemli bir
ipucu olarak görülmelidir. Diasporada kimliğin oluĢum sürecinin “değerler”
alanındaki anavatanla beslenme durumu, insan kaynağı bağlamında da geçerlilik
kazanmaktadır.
KuruluĢun gençlere yönelik düzenli gerçekleĢtirdiği “Dış İlişkiler Eğitim Kursu”
kimliğin teĢkilat içinde tartıĢılarak sorunsallaĢtırıldığı bir pratik olarak ele alınabilir
(IGMG, 2011d). DıĢ ĠliĢkiler Eğitim Kursu hafta sonu seminerleri olarak on ay
boyunca ayda bir kez IGMG Genel Merkezi‟nde yapılmaktadır. Seminerlerin yanı
sıra, atölye ve grup çalıĢmaları, akĢam sohbetleri ve araĢtırma gezileri de kurs içi
etkinlikler olarak gerçekleĢtirilmektedir. DıĢ ĠliĢkiler Kursları kuruluĢun/”biz”in
“öteki”/dıĢarısı ile iliĢkilerinin farklı açılardan incelendiği bir alan olarak ortaya
çıkmaktadır. Bu çerçevede DıĢ ĠliĢkiler Kursları, IGMG‟nin hedef kitlesi ya da
Almanya‟daki Müslüman Türklerin ve IGMG‟nin camileri, bu camilerin cemaati,
yerel ve bölgesel derneklerinin oluĢturduğu “diasporik alan” olarak “biz ile ev sahibi
toplumun Müslüman Türklere ya da IGMG tabanına yönelik algısı, bu algı kaynaklı
davranıĢları ve bu davranıĢların oluĢturduğu “toplumsal, siyasal yapı” olarak “öteki”
arasındaki iliĢkilerin incelendiği ve kimlik stratejilerinin geliĢtirildiği bir faaliyettir.
Bu kursların genel çerçevesini anavatandan getirilen kültürel kodlar ve değerler ile
ev sahibi ülkenin toplumsal değerleri ve siyasal sisteminin çerçevelediği bir alanda
dini yaĢam tercihi ve dini pratikler ve bu yaĢam tercihinin diaspora kurumları
içerisinde “var olma durumlarının sorgulanması” oluĢturmaktadır. Eğitim Kursunun
konu baĢlıkları altında tartıĢılan konular da bu yargıyı doğrular niteliktedir; “Din ve
Toplum”. “Dinin Gelenekle Modernite Arasındaki YaĢanma Pratiği Ve Mevcut
Durumu”, “Müslüman Olmayan Toplumlarda Müslüman Azınlıklar”, “ÖtekileĢme”,
“Almanya‟da Müslüman Varlığı”, “Toplum ve Güvenlik Politikaları Bağlamında
Müslümanlar”, “Medyada Ġslam DüĢmanlığı ve Kamuoyunda Müslüman Algısı”,
“Kamuoyunda IGMG” (IGMG, 2011e; 2012d; 2012e).
155
IGMG‟nin 1982 yılında kurduğu Berlin Ġslami Ġlimler Okulunun 30. yıl kutlamasında
konuĢan Berlin IGMG Berlin Bölge BaĢkanı Siyami Öztürk‟in okul öğrencilerine
tavsiyesi gençlere yönelik kuruluĢun gençlik ve kimlik arasında kurduğu iliĢkiyi
özetler niteliktedir.
“Gençler bu gün size iki formül vereceğim; bunlardan birincisi iki "k" formülü,
ikincisi de iki "d" formülüdür; Bunlardan bir tanesi kültür, bir tanesi de kimliktir.
Gençler ne yaparsanız yapın ama kültürünüzden asla vazgeçmeyin ve Ġslami
kimliğinizden asla vazgeçmemelisiniz. Diğer formül de iki d formülüdür. Bunlardan
bir tanesi olmazsa olmazlarımızdan dilimizdir. Bir diğeri de hayatımızın hiç bir
noktasında vazgeçemeyeceğimiz dindir. Bu gün içinde yaĢadığımız Almanya´da
sıkıntısını çekmiĢ olduğumuz siyaseten veya toplum içinde en önemli unsur dil ve
dindir. Asimilasyona uğramadan kimliğinizi koruyarak kültürünüzle beraber var
olmak zorundasınız.” (Berlin Gündem, 31.05. 2012)
5.2.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
Kimliğin geliĢiminin çocukluktan baĢladığı düĢüncesinden hareketle IGMG‟nin
faaliyetlerinde çocuklara yönelik çalıĢmaların yeri büyük önem taĢımaktadır. IGMG
Kadın kollarına bağlı olarak hizmet veren Çocuk Kulübü aracılığıyla gerçekleĢtirilen
çalıĢmaların önemli bölümünü çocuklarda dini kimliğin oluĢturulmasını destekleyen
faaliyetler oluĢturmaktadır. Bu çerçevede Çocuk Kulübüne üye olan çocuklara
yönelik gerçekleĢtirilen kurslarda; din dersleri, sosyal aktiviteler, el becerileri ve
benzeri dersler verilerek çocukların diasporada kök değerlerle buluĢmasına olanak
sağlamaya çalıĢılmaktadır (IGMG, ty). 12 yaĢına kadar çocuk kulübü bünyesinde
gerçekleĢtirilen faaliyetlere katılan çocuklar bu yaĢtan sonra Gençlik TeĢkilatının
faaliyetlerine dâhil edilmektedir.
IGMG, çocuklara yönelik faaliyetlerini Çocuk Kulübü marifetiyle
gerçekleĢtirmektedir. Üyelik sistemi ile çalıĢan kulübün çocukların kimliklerinin
oluĢumuna katkı sağlamak amacıyla oluĢturulmuĢ bir de internet sitesi
bulunmaktadır. Çocuk Kulübü internet sitesi, “Cami”, “Okul” gibi ana menülerin
156
yanı sıra çocukların eğlenerek vakit geçirmelerini amaçlayan çeĢitli el becerileri ve
oyun bölümlerinden oluĢmaktadır ( http://www.igmgcocuk.org). Sitenin Cami
bölümünde Kuran-ı Kerim dersleri, dualar, ilmihal gibi bilgiler sunulmaktadır.
Çocukların seviyesine uygun bir Ģekilde kurulan site ile çocukların dini kimliklerinin
oluĢumu sanal alan aracılığıyla da sağlanmaya çalıĢılmaktadır. Okul menüsünün
altında Türkçe, Tarih, Coğrafya ve Sözlük menüleri yer almakta ve tarihi, dili ve
coğrafyası ile anavatanın bir tür hatırlanma ve tanıtım pratiği iĢlevi gören bu menü
ile anavatan ile çocukların bağlarının diri tutulması amaçlanmaktadır. Bölge ve
Ģubelerde Çocuk Kulübünün organize ettiği sosyal ve kültürel aktiviteler Kitap
Okuma ve KaynaĢma Günleri, Geziler, Turnuvalar, Tiyatro ve Koro Grupları,
ġenlikler ve YarıĢmalardan oluĢmaktadır (IGMG, 2009b).
IGMG Çocuk Kulübü tarafından Türkçe yayınlanan “GökkuĢağı” dergisi ile
çocukların anadilde okuma alıĢkanlıklarının geliĢimine ve dini temel konuların farklı
yönleri ile ele almalarına imkân sunulmaktadır. (Bayramlar, Kandiller, bulundukları
toplumda özel dini günler). Ayrıca dini ve ahlaki temel davranıĢları anlayacakları
dilde ve resimlerle benimsemeleri sağlanmaktadır. IGMG 245 faklı noktada
uygulanan Ana sınıfı çalıĢmaları ile Çocukların dini kimliklerinin inĢa edilmesi
sürecinde aktif rol almaya çalıĢmaktadır (Perspektif, 2011: 9).
5.2.4.5 Kimliği TartıĢmak; Kimliğin “Yolculuğu”
KuruluĢ bir yandan kimliğin inĢası ve sürdürülmesine yönelik eğitim faaliyetleri ile
çalıĢmalarına devam ederken diğer yandan da hem diasporada kimliğin sorunlarını
ve bu sorunlara iliĢkin çözüm yollarını hem de kendi kimliğini tartıĢmaktadır.
DeğiĢen ev sahibi ülkenin toplumsal, siyasi yapıları ile diasporada kendi ve kendi
mensuplarının kimliğini sorgulamaktadır. Bunun kamuoyuna açık örneklerinden biri
2010 yılında gerçekleĢtirilen “Değişim Sürecinde Anlam Kaymaları; Eski ve Yeni
Kimlikler” baĢlıklı uluslararası sempozyumdur. Bu programın kalkıĢ noktasını
sempozyum konuĢmacılarından Werner Schiffauer‟in tespiti oldukça net bir biçimde
açıklamaktadır; “Ġslam Toplumu Milli GörüĢ içerisinde, „„Müslüman olarak
Avrupa‟da iĢim ne?‟‟, „„Avrupa‟da Müslüman olarak var olabilir miyim?‟‟,
157
„„Avrupa‟da Müslüman olarak kalabilir miyim‟‟ veya „„Müslüman olarak Avrupa‟ya
ait miyiz?‟‟ soruları ekseninde yeni kimlikler Ģekillenmekte ve IGMG içerisinde 10
seneden fazla zamandan beri bu sorulara sistematik cevaplar aranmaktadır (IGMG,
2010e).
Sempozyumun amacı, kamuoyuna “kimlik kavramının yaygın kullanımına sadece
eleĢtirel bir yaklaĢım getirmekle kalmayarak aynı zamanda kimliğin normatif ve
siyasi boyutlarına dikkat çekmeyi gaye edinmektedir. Avrupa‟daki Müslümanların
günlük yaĢamlarında karĢılaĢtıkları sorunları söz konusu teorik meselelerle
iliĢkilendirerek, „„ben‟‟ ve „„öteki‟‟ algılarının oluĢum süreçlerini ve nasıl bir değiĢim
ve hatta kayboluĢa uğradıklarını anlamaya çalıĢmaktır.” (symposium.igmg.de)
Ģeklinde duyurulmuĢtur. Kimliğin tamda pratik bir deneyimlenme (gündelik yaĢam)
alanlarında-ki bu alan kuruluĢun oluĢturduğu “diasporik alan” sınırının öte tarafıdır-
nasıl bir anlama tekabül ettiğini anlama çabasıdır. “biz” ve “öteki” bağlamında
diasporik kimliğin nerede durduğunun anlaĢılma çabası aynı zamanda durduğu yere
iliĢkin bir sorunsallaĢtırma ve nerede durmasını keĢfetme arzusunun ürettiği bir
sonuçtur. Kimliği anlama ve anlamlandırma arayıĢının aslında diasporada IGMG‟nin
aidiyetlerin sarsıldığı, belki de yitirildiği hissine kapılmasıyla iliĢkisinin olduğu ve
anavatan değerlerinin Ģekillendirdiği kimliğin yolda (ev sahibi ülke değerleri) nasıl
bir Ģekil alacağına iliĢkin tereddütlerin ürünü olduğu açıkça ortadadır (IGMG,
2010f). Bu çerçevede Sempozyumda, Kimlik ve "Öteki", Azınlık Tecrübesi ve
Kimlik, Batı Avrupa'da Kimlik Politikalarının Müslümanlar Üzerindeki Etkisi, Göç-
Kimlik ve IGMG oturumlarında, Modern Toplumda Kimlik Algıları, Müslümanlar
Avrupa'nın Ötekisi mi?, Müslüman Kimliği ve Batı, Yeni Kimlik Açılımları, Melez
ve Öteki Kimlikler, Ġslam Toplumu Milli GörüĢ ve Kimlik gibi baĢlıklarla kimlik
tartıĢılmıĢtır (symposium.igmg.de).
Kimliğin inĢasına yönelik faaliyetler gerçekleĢtiren bir yapı olarak kuruluĢun kimliği
sorunsallaĢtırması, kimlik merkezinde sorunlara cevaplar araması, kendi kimliğini de
bu tartıĢmanın içine dâhil etmesi, hem kimliğin dönüĢümüne iliĢkin hem de bu
dönüĢümle iliĢkili olarak Sivil Toplum KuruluĢunun kimliğinin yeniden tanımlanma
ihtiyacına iliĢkin önemli bir göstergedir. Kimlik “anavatan/kök” değerler etrafında
158
üretilirken, “yol/ev sahibi ülke” değerler ve yapılarının içinden geçerek dönüĢüm
geçirmektedir. Bu dönüĢüm kimliği yeniden tanımlama ve güncelleme
zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. Bu çerçevede kimliği faaliyetleriyle inĢa
eden, üreten kuruluĢ da ürettiği kimliğin sorunlarına cevap üretebilmek için kendi
kimliğini tanımlamaya çalıĢmaktadır.
5.3 Fransa: Diyanet ĠĢleri Türk Ġslâm Birliği (DĠTĠB12
) (Union Turco
Ġslamique d’Affaires Theologique)
5.3.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı
Dinî duyarlılık konusunda oldukça hassas olan Türklerin, Batı Avrupa‟ya iĢçi statüsü
ile göç etmelerinin hemen ardından diasporada karĢılaĢtıkları dinî ve sosyo-kültürel
sorunların çözümü için çareler aramıĢlar, dini vecibelerini yerine getirmek,
kimliklerini korumak, anavatandan getirdikleri kültürel değerlerini yaĢamak ve
yaĢatmak, birlikte olmak, diasporada yaĢadıkları sorunlara çözümler üretmek
amacıyla bir araya gelecekleri ortamlar olarak yerel çapta dini ve kültürel dernekler
oluĢturmuĢlar ve bu dernekleri çeĢitli mekân ve arazileri satın alarak mescit ve cami
inĢa etmek amacıyla kullanmıĢlardır. Mülkiyetleri satın alınan bu cami, mescit,
dernek ve diğer hizmet binaları, yurt dıĢındaki din hizmetlerinin alt yapısını
oluĢturmuĢtur (Harman, 2008).
Diasporadaki Türklerin dinsel yönelimleri ve bu alandaki eksikliklerin giderilmesi
sorumluluğunu yurt içinde ve yurt dıĢındaki Türk vatandaĢlarını aydınlatma görevini
üstlenmiĢ olan Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı üzerine almıĢtır. Yurt dıĢında yaĢayan
vatandaĢlara Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığınca din hizmetlerinin sunulması, Almanya‟dan
baĢlamak üzere ancak 1970‟li yıllardan itibaren mümkün olabilmiĢtir. Batı
Avrupa‟da yaĢayan Türkler tarafından dini değerleri yaĢama sürecinde kendilerine
12 2012 yılı itibariyle, Batı Avrupa’da, özellikle de Almanya, Hollanda, Belçika, Avusturya ülkelerindeki
DİTİB’lerle karşılaştırıldığında Fransa DİTİB’in faaliyet çeşitliliği, faaliyet gerçekleştirme sıklığı,
faaliyetlerinin medyada görünürlüğü gibi konularda oldukça yetersiz olduğu gözlemlenmiştir.
159
rehberlik etmesi için ilk defa 1971 yılı Ramazan ayı münasebetiyle resmî din
görevlisi istenmiĢ, aynı yıldan itibaren Ramazan ayı ve Kurban Bayramı
münasebetiyle, iĢçilerin yoğun olarak bulunduğu ülkelere mevsimlik din görevlileri
gönderilmiĢtir (Adıgüzel, 2011).
Bu konudaki en köklü çözüm 1985 yılında baĢlayan, maaĢları devlet tarafından (Türk
Kültür Varlığını Koruma ve Tanıtma Projesi) karĢılanmak suretiyle, yurt dıĢına din
görevlisi gönderilmesi uygulaması olmuĢtur. Öte yandan Devlet tarafından
gönderilen görevlilerin yetersiz kalması üzerine, bir çözüm yolu olarak, ücretleri iĢçi
derneklerince karĢılanmak üzere, 6 ay süreli geçici statüde din görevlileri gönderme
uygulaması baĢlatılmıĢtır (Harman, 2008). Bu Ģekilde resmi olmayan yollarla bir
takım din görevlisi edinmelerinin ve farklı görüĢler etrafında gruplaĢmaların önüne
geçilmek istenmiĢtir (Cebeci, 1996: 209). Nihayet Diyanet iĢleri BaĢkanlığı
bünyesinde 13 Ağustos 1984 tarihinde 3860 sayılı kararname ile “DıĢ ĠliĢkiler
Dairesi” kurulmuĢtur (Çakır, 2005: 69).
Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının personeli, Türk vatandaĢları tarafından açılan veya satın
alınan cami ve dernek binalarında hizmetlerini sürdürmektedirler. Ancak münferit bir
yapıda hareket eden bu derneklerin faaliyetlerini birleĢtirecek ve Türklerin satın
aldıkları mekânları ve kurdukları dernekleri tek bir çatı altında toplayacak vakıf ve
birliklerin kurulmasının gerekliliği düĢüncesinden hareketle Ġslâmî konularda yurt
dıĢındaki Türklere dinî milli, sosyal ve kültürel hizmetler sunmak, ibadet ve eğitime
elveriĢli yerler açmak ve yaĢatmak, bunun yanında Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı yurt dıĢı
Din Hizmetleri MüĢavirlikleri ve AtaĢeliklerini maddî ve manevî yönden
desteklemek üzere çeĢitli ülkelerde birlik ve vakıflar kurulmuĢtur. Bu çerçevede bir
Sivil Toplum KuruluĢu olarak DĠTĠB Ġlkin Almanya‟da 1984 yılında Fransa‟da da
“Fransa Diyanet ĠĢleri Türk Ġslâm Birliği DĠTĠB adı altında, 25.04.1986 tarihinde
Paris‟te kurulmuĢtur (Harman, 2008).
DĠTĠB‟in Fransa‟da örgütlenmesi 1986 yılında gerçekleĢmiĢ ve o tarihe kadar
Fransa‟nın çeĢitli bölgelerinde Türklerin kurdukları cami ve mescitler dernekleriyle
birlikte DĠTĠB‟in çatısı atına girmiĢtir. Cami ve mescit derneklerinin DĠTĠB
160
bünyesine dâhil olması cami derneklerine Konsolosluk ve elçiliklere yakın olmak,
cami görevlilerin dernek üyeleri tarafından ödenen maaĢlarının Diyanet tarafından
ödenmesi gibi pek çok avantaj sunmaktadır. Bu çerçevede 2012 yılı itibariyle Fransa
genelinde 263 dernek Birliğin çatısı altında faaliyet göstermektedir (DĠTĠB, 2012a).
Diasporada DĠTĠB‟lerin oluĢum süreci diğer Sivil Toplum KuruluĢlarına göre geç
gerçekleĢmiĢtir. Ġslam Toplumu Milli GörüĢ ve diğer Türkiye kökenli dini cemaat
kuruluĢlarının 1970‟li yılların baĢında Almanya merkez olmak üzere kuruluĢ sürecini
tamamlayarak sahada etkin bir Ģekilde çalıĢmaya baĢlamalarına karĢın, DĠTĠB‟in
Batı Avrupa‟da ilk olarak 1984 yılında Almanya, 1986 yılında da Fransa‟da
kurulduğu görülmektedir. Sürecin geç baĢlatılmıĢ olmasına rağmen kısa sürede baĢta
Almanya, Fransa ve Hollanda olmak üzere Batı Avrupa‟da kurulmuĢ DĠTĠB‟lerin
tümü çatı kuruluĢ olarak bünyesinde en fazla derneği bulunduran ve üye sayısı en
kabarık Türk Organizasyonları haline gelmiĢlerdir. Toplumsal dini kimlik ve genel
ahlak DĠTĠB‟in retoriğinde öne çıkan belirgin özellikler olarak görülmektedir. DĠTĠB
Avrupa‟ya geç giriĢinin de etkisiyle gerçekleĢtirdiği faaliyetlerde diğer Sivil Toplum
KuruluĢlarının bir adım gerisinden gitmektedir ve genellikle DĠTĠB‟e benzer alanda
çalıĢmalar yapan Sivil Toplum KuruluĢlarının programlarını taklit ederek programlar
oluĢturmaktadır. Örneğin DĠTĠB‟in gerçekleĢtirdiği pek çok faaliyetin kendisinden
önce Milli GörüĢ ya da diğer cemaatler tarafından gerçekleĢtirilen faaliyetlerle
Ģablon olarak neredeyse birebir aynı çizgiyi takip etmekte olduğu görülmektedir
(Amiraux 1996:45; Schiffauer 2007: 91).
5.3.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejisi
Birliğin, Fransa, Avrupa Birliği ve evrensel insan hakları yasalarına titizlikle riayet
etmeyi ana ilke olarak kabul edip, politik faaliyetlerde bulunmayacağı beyan edilen
tüzüğünün 3. maddesinde açıklandığı üzere amaçları;
“1. Birliğin çalıĢma bölgesinde yaĢayan Türk toplumuna ve diğer Müslümanlara
Ġslâm dini ile ilgili konularda yardımcı olmak, onları dinî konularda aydınlatmak ve
eğitmek,
161
2. Ġbadet ve eğitim mekânları oluĢturmak, sosyal ve kültürel faaliyetler yapmak, bu
faaliyetler için uygun yerler temin etmek, mevcut olanları desteklemek, gerekli idarî
ve malî teĢkilatlanmayı yapmak ve yaĢatmak,
3. Dinî vecibelerin yerine getirilmesine yardımcı olmak üzere görev bölgesindeki
kurumlarla iĢbirliği yapmak,
4. Fitre-zekât, kurban ve diğer yardımları usulüne göre ihtiyaç sahiplerine ulaĢtırmak,
5. Avrupa‟da lisans ve lisansüstü öğrenim gören Türk gençlerine burs vermek,
6. ÇeĢitli kurslar düzenlemek,
7. Din görevlileri yetiĢtirmek ve onların formasyonlarını geliĢtirmek,
8. Kütüphane açmak, kitap fuarı düzenlemek,
9. Hac ve umre organizasyonu tertip etmek,
10. Cenaze Nakli YardımlaĢma Fonu oluĢturarak vefat eden vatandaĢların
Türkiye‟ye nakillerini sağlamak, bunun dıĢında ihtiyaç duyulan baĢka fonlar
oluĢturmak,
11. VatandaĢlarımızın uyumu için sosyal, kültürel, sportif faaliyetler ve eğitimle ilgili
çalıĢmalarda bulunmak,
12. BaĢta Türk toplumu olmak üzere Müslümanlar ile diğer din mensupları arasında
hoĢgörü, diyalog, dayanıĢma ve yardımlaĢma duygularının geliĢtirilmesi için
çalıĢmak,
13. VatandaĢlarımızı bölücü ve yıkıcı grup ve hareketlere karĢı uyarmak, birlik ve
beraberliklerinin sağlanması ve dinî-millî kültürün geliĢmesine katkıda bulunmak
gayesi taĢımaktadır” (DĠTĠB, 2012b).
Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliğinin amaçları genel olarak değerlendirildiğinde bu
amaçların genel çerçevesi din hizmetleri temelinde dini ve milli kimliğin çeĢitli
162
faaliyetler yoluyla oluĢturulması ve sürdürülmesinin sağlanmasıdır. Bu çerçevede
DĠTĠB, “Türklerin dini duygularına bağlılıklarını artırmak, milli kültür, örf ve
adetlerini geliĢtirip muhafaza etmek ve bu sahada gösterilmesi gereken çeĢitli
faaliyetlere rehberlik yapmaktadır. Vatan ve bayrak sevgisi, tarih Ģuuru v.b.
konularda seminer, konferans ve kandil programları tertip ederek bu hususlarda
vatandaĢlarımız aydınlatılmaktadır” (Türk, 2012)13
. Zaman zaman düzenlenen
konferanslarda Türklerle yapılan toplantı ve sohbetlerde eğitim seviyesinin
yükseltilmesi üzerinde hassasiyetle durulmakta, ana dilin önemi vurgulanmaktadır.
Din görevlilerince yapılan vaazlarda ve okunan hutbelerde de bu konu iĢlenmektedir.
Ayrıca kültür merkezleri bünyesindeki kurslarda gençlere dini ve milli bilgiler
sunulmaktadır (Türk, 2012). DĠTĠB, Avrupa‟da Türkleri ev sahibi ülkenin seküler
devletlerine karĢı ideolojik bir karĢı çıkıĢa karĢı koruyarak “Türk Müslümanlar
arasında dayanıĢma ve birlikteliğe” ve Türk devleti ve değerlerine sadakate teĢvik
etmektedir (Landman, 1997: 222-223; Gözaydın 2008: 223).
5.3.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları
Cami Hizmetleri: Fransa‟ya iĢ gücü olarak gelen Türklerin 1970‟li yıllarda dini
sorumluluklarını yerine getirmek için ihtiyaç duyduğu cami, mescit türü
yapılanmaların eksikliği nedeniyle ibadetlerini yerine getirme sürecinde çeĢitli
sıkıntılar yaĢadığı bilinmektedir. 1970‟li yıllar Fransa‟daki Türkler, ibadet
faaliyetlerini ve dini vecibelerini bodrumlarda, barakalarda, metruk binalarda yerine
getirmeye çalıĢmıĢlardır. Özellikle 1980‟li yıllara damgasını vuran aile
birleĢimlerinin gerçekleĢmeye baĢlaması ile birlikte “misafirlik” konumundan
“kalıcılığa” doğru değiĢen ikamet algısı artık anavatana geri dönme fikrinin terk
edilerek anavatana ait dini ve kültürel değerler ve bu değerlerin yaĢatılabileceği
alanların yaratılması sürecine sebep olmuĢtur. Bu süreçte Türkler hızla
dernekleĢerek, yerleĢim yerlerindeki dernek bünyelerinde camiler açmaya
13 Fransa DİTİB Başkan Vekili Sayın Hikmet Türk’le gerçekleştirilen e-posta yazışmaları (Eylül 2012)
163
baĢlamıĢlardır. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı DĠTĠB aracılığıyla, dernek bünyelerinde
inĢa edilen cami ve mescitlerde görev yapmak üzere Türkiye‟den din görevlileri
göndermeye baĢlamıĢtır. Bu anlamda Batı Avrupa‟da çoğunlukla dernekler cami
imar etmek için ya da imar edilen caminin ihtiyaçlarını karĢılamak adına
kurulmuĢtur. DĠTĠB‟in çalıĢmaları da cami eksenli dernekler çerçevesinde
gerçekleĢmiĢtir. Camilere gelen Türk vatandaĢları, din görevlileri rehberliğinde
ibadetlerini yerine getirmektedirler. Günün belirli vakitlerinde camilere gelerek
namazlarını kılmakta, Cuma namazlarında, Ramazan ayında ve Bayram
namazlarında cemaat sayısı büyük artıĢ göstermektedir. Camiler, özellikle Fransalı
öğretmen ve öğrenciler tarafından yıl içinde muhtelif zamanlarda ziyaret
edilmektedir. Bu ziyaretlerde cami ve Ġslam dini hakkında görevliler tarafından
bilgiler verilmekte, soruları cevaplandırılmaktadır. Ayrıca ziyaretçilere Türk
geleneklerine uygun ikramlarda bulunulmaktadır. “Camiler Haftası” bu etkinliklerin
yoğun yaĢandığı zaman dilimidir (Türk, 2012). Her cami müĢtemilatında
vatandaĢların oturup dinlenecekleri, çay, kahve ve meĢrubat içecekleri birer lokal
kısmı vardır. Bu lokallere birer televizyon konulmuĢ, kitaplıklar kurulmuĢtur.
ElveriĢli olan lokallerde gençlerin eğlenmesi için bilardo ve masa tenisi gibi
düzenlemeler mevcuttur. Camiler ve bunların bünyesindeki lokaller, Türkiye‟nin
çeĢitli yörelerinden gelen Türklerin bir araya gelip kaynaĢmasında, birlik ve
beraberlik duygularının pekiĢmesinde çok önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Bu
anlamda lokaller anavatan hasretinin giderildiği, anıların tazelendiği bir alan olmakla
birlikte, Fransa‟daki Türklerin sorunlarının tartıĢıldığı konuĢulduğu bir “diasporik
alan” olarak iĢlev görmektedir.
Dinî Yayınlar: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığınca hazırlanan “Dinimi Öğreniyorum”,
“Kitabımı Öğreniyorum” ve “Peygamberimi Öğreniyorum” gibi çocuklara ve
gençlere yönelik yayınlar Türkiye‟den DĠTĠB aracılığıyla getirilerek cami
derneklerinde kurslara devam eden ya da dernek üyelerinin çocuklarına ücretsiz
dağıtılmaktadır. Ayrıca Kuran-ı Kerim ve Meali, Ġslâm Ġlmihali gibi kitaplar,
dernekler ve din görevlileri kanalıyla cemaate dağıtılmaktadır. Çocukların dil ve
kültürlerini geliĢtirmesi için çocuk yayınlarına ağırlık verilmektedir (Türk, 2012).
164
Diyanet tarafından hazırlanan kitapların ücretsiz olarak Fransa‟daki Türklere
dağıtılması Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının aktardığı ve benimsediği din anlayıĢının
diasporada yaygınlaĢmasını sağlama amacına dayanmaktadır.
İrşat: Diasporada Türkleri dinî yönden aydınlatma iĢi öncelikle din görevlileri
tarafından minberde hutbe, kürsüde vaaz, mihrapta cami dersleri olarak
yapılmaktadır. Diğer taraftan halkın ihtiyaç duyduğu konularda, Türkiye‟den
konusunda ihtisas sahibi hocalar ve ilim adamları Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının
izniyle davet edilip konferanslar verdirilmektedir. Ramazan ayında isteyen tüm
derneklere Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığınca din görevlileri, vaiz ve müftülerden bölge
vaizleri gönderilmektedir (Türk, 2012). Özellikle kutlu doğum haftalarında Diyanet
yetkilileri ve akademisyenler davet edilmek suretiyle, Fransa‟daki Türklerin bu
haftayı değerlendirmeleri sağlanmaktadır. Kutlu doğum programlarına Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığı kanalıyla hoca hanımlar da davet edilerek, kadınların bu yöndeki talepleri
yerine getirilmektedir. Diğer taraftan bu tür toplantı ve konuĢmacılar sadece kutlu
doğum haftalarına hasredilmemekte, Çanakkale Zaferi ve benzeri önemli tarihî
günlerde derneklerin talebi üzerine, konunun uzmanları davet edilerek diasporada
yaĢayan Türkler, günün önemi hakkında bilgilendirilmektedir (Türk, 2012).
ĠrĢat hizmetleri kimliğin dini temelde sürdürülmesi açısındasın önemli bir görevi
yerine getirmektedir. ĠrĢat hizmetleri bünyesinde gerçekleĢtirilen faaliyetlerin
neredeyse tamamı, cemaat halinde gerçekleĢtirilmekte olmasından dolayı kolektif
anlamda kimliğin oluĢumu ve devamına bir tür motivasyon sağlamaktadır. Cemaat
halinde belirli zaman dilimlerinde deneyimlenen irĢat faaliyetleri “biz” duygusunun
pekiĢtirilmesine olanak sunması nedeniyle kimliğin diasporadaki Türkler arasında
birliktelik temelinde oluĢturulmasının arcılığını yapmaktadır.
165
5.3.4 Kimlik Temelli Faaliyetler
5.3.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik
Türkiye‟den gönderilen Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı görevlilerinin bulunduğu camilerin
tamamında Temel Dini Bilgiler ve Kuran-ı Kerim kursları açılarak caminin
bulunduğu bölgede yerleĢik her yaĢ grubuna Kur‟an-ı Kerim, ilmihal bilgileri ile
siyer ve ahlâk öğretilmekte anavatana ait kültürel değerler doğrultusunda çocukların,
gençlerin yetiĢmesi için çaba sarf edilmektedir. Özellikle tatil dönemleri ve hafta
sonları ile akĢam ve gece programları ile düzenlenen cami dersleri
gerçekleĢtirilmektedir (Türk, 2012).
DĠTĠB‟in giriĢimi ile Strazburg‟da kurulan Ġslam Ġlahiyat Fakültesi DĠTĠB‟in
yükseköğrenim konusundaki tek çalıĢmasıdır. Fransa‟da laiklik ilkesi nedeniyle
devlete ait üniversitelerin ilahiyat fakülteleri bulunmamaktadır. Ġlahiyat Fakültesinin
Strazburg Ģehrinde kurulmasının nedeni, Ģehrin Fransa‟nın laiklik yasasının
uygulanmadığı tek istisna olan Almanya sınırındaki Alsace bölgesinde yer almasıdır.
Ġlahiyat Fakültesi 28 Eylül 2011 tarihinde ilk hazırlık sınıfıyla eğitim öğretime
baĢlamıĢtır. Fakültede eğitim-öğretim süresi Arapça ağırlıklı hazırlık eğitimi de dâhil
olmak üzere beĢ yıldır. Ġstanbul Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi ile yapılan protokol
gereği ortak program yürütecek olan Fakülteden mezun olan gençlerin Lisans
diplomaları Ġstanbul Üniversitesi tarafından verilecektir. Strazburg Ġlahiyat
Fakültesinin genel hedefi, dini bilgiyi orijinal kaynaklarından araĢtırabilen,
yorumlayabilen, problemlere çözüm bulabilen, küresel ve toplumsal geliĢmeleri takip
eden, kendini sürekli geliĢtiren, bilimsel ve mesleki etiğe sahip, farklı inanç ve
düĢüncelere saygı duyan ve toplumu din konusunda aydınlatabilecek ilahiyatçılar
yetiĢtirmektir. Strazburg‟da bulunan Katolik ve Protestan Fakülteleri ve Ġslamoloji
master bölümü ön hazırlıkları içinde olan fakülteden mezun olanların, din hizmeti,
din eğitimi ve sosyal hizmetler gibi çeĢitli alanlarda istihdam edilmeleri
düĢünülmektedir (DĠTĠB, Strazburg Ġlahiyat Tanıtım Kitabı, 2011).
166
Strazburg Ġlahiyat Fakültesi‟nin, dinî hizmetler noktasında Fransa‟da Türklerin
yaĢadığı birçok eksikliği ortadan kaldıracağı düĢünülmektedir. Bu çerçevede Fransa
DĠTĠB BaĢkanı Prof. Dr. Ġzzet Er, okuldan mezun olacak öğrencilerin Fransa‟da ve
Fransızca konuĢulan ülkelerde hizmet vererek, birer kültür elçisi gibi faaliyet
göstereceklerini ifade etmiĢtir. Öğrenciler sayesinde, hâlihazırda yaĢanan dil
sorununun da ortadan kalkacağını belirten Er, Fransa‟da doğmuĢ ve büyümüĢ
öğrencilerin, aldıkları etkin eğitim sayesinde Ġslam dinini Fransız toplumuna en
doğru Ģekilde anlatabileceklerini ve birer köprü olacaklarını belirtmektedir (Zaman,
Fransa, 2011).
Strasbourg Ġlahiyat Fakültesine baĢvuracak adaylar, ikamet ettikleri bölge cami
görevlilerinden aldıkları referans mektubu ile baĢvuruda bulunabilmektedirler. Cami
görevlilerinin referans mektubunun fakülteye kabulde önemli rol oynaması, cami
görevlilerinin DĠTĠB faaliyetlerindeki önemini ortaya koymaktadır. Diğer yandan
referans mektubunu cami görevlisinin verebilmesi için adayı tanıması gerekmektedir.
Adayın cami görevlisi tarafından tanınması ise ancak cami faaliyetlerine katılım
Ģeklinde gerçekleĢtiği için baĢvuruda bulunan adayın dini ve kültürel değerlere ne
derecede sadık olduğu ya da ne derece önem verdiği araĢtırılmakta, ileride kimlik
inĢasını sağlayan görevlilerden biri olacak gencin, “biz” kimliğinde nerede durduğu
tespit edilmeye çalıĢılmaktadır. Ayrıca, mülakat sınavıyla üniversiteye kabul edilen
adayların, mülakatta Kuran-ı Kerim, Dini Bilgiler (Ġnanç-Ġbadet-Siyer-Ahlak), Genel
Kültür, Hitabet bilgileri ve Akademik Ġlgileri test edilmektedir (Strazburg Ġlahiyat
Tanıtım Kitabı, 2011). Bu bilgilere sahip olmanın ön koĢulu DĠTĠB‟e bağlı cami
derneklerindeki kurs veya dersleri takip etmekle yakından ilgidir. Dolayısıyla
gençlerin hem dini ilgileri hem de bu dini ilgileri hangi “alandan” derç ettikleri okul
giriĢi için önemli bir ölçüt olmaktadır.
5.3.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
Fransa‟da yaĢayan Türk genç kız ve kadınlarının dini bilgi ihtiyaçlarını karĢılamak,
ayrıca onların sosyal ve kültürel düzeylerinin yükseltilmesine ve içinde yaĢadıkları
toplumla entegrasyonlarına katkıda bulunmak amacıyla DĠTĠB bünyesinde Kadın
167
Kolları oluĢturulmuĢtur. Kadın Kollarının çalıĢma alanları Kadın Kolları Faaliyet
Raporunda (2009);
• “Her türlü yanlıĢ yönlenme ve dağınıklığı önlemeye,
• Milli ve dini değerlere uygun faaliyetler geliĢtirmeye,
• Hanımları organize etmek ve hizmetlere aktif olarak katılımlarını sağlamaya
çalıĢır.” Ģeklinde tanımlanmıĢtır.
Bu hedef doğrultusunda Kadın Kolları, çalıĢmalarını Birliği‟nin misyon ve tüzüğüne
paralel olarak, Din Hizmetleri MüĢavirliği‟nin yönetimi ve denetiminde
gerçekleĢtirmektedir (DĠTĠB Kadın Kolları Faaliyet Raporu 2009).
DĠTĠB Kadın kollarının faaliyetlerinin önemi Ģu cümlelerle anlatılmaktadır;
“Fransa‟ da yaĢayan Türk kökenli kadınımızın birçok alanda yapayalnız kaldığı
bilinen bir gerçektir. Ayrıca da yeni kuşakların dini ve dünyevi anlamda yozlaşıp
kültürüne, diline, dinine yabancılaşması, okullarda baĢarı oranının ve genel eğitim
seviyesinin Türk kökenli yeni kuĢaklarda düĢük olması karĢısında kadınımızın kendi
Ģahsiyetini geliĢtirmesi ve diğer sorunların çözümünde aktif rol üstlenmesinin gereği
ortaya çıkmıĢtır. Gerçek bir birlik ve beraberlik ruhunun yakalanması, kadını ve
erkeği ile hep beraber toplum yararına faydalı iĢler yapabilmek için nüfusun yarısını
oluĢturan hanımların da enerjilerini bu yolda sarf etmesi gerekmektedir.” (DĠTĠB,
2012c) (vurgular bana ait).
Yeni kuĢaklarda görülen kültür, dil ve dine yabancılaĢma yozlaĢma olarak
tanımlanmakta, Müslüman Türk kimliğinden uzaklaĢma olarak yorumlanmaktadır.
Bu çerçevede kadınlar bu kimliksel yozlaĢıyı tersine çevirme, durdurma konusunda
yardıma çağrılmaktadır. Bu yüzden olsa gerek Fransa‟da DĠTĠB‟in faaliyetlerinin
büyük çoğunluğu kadınlar tarafından ve kadınlara yönelik olarak
gerçekleĢtirilmektedir. Diğer yandan birlik beraberlik ruhuna yapılan vurgu kimliğin
kolektif bir çerçevede korunması konusunda ve “biz” duygusunun yaratılmasına
iliĢkin bir arzuya iĢaret etmektedir.
168
Sayılan bu sebeplerden dolayı, DĠTĠB çatı Sivil toplum KuruluĢu olarak kadınları ve
genç kızları faaliyetlerde aktif görevler üstlenmeleri için harekete geçirmek üzere
kendisine bağlı dernekleri teĢvik edici çalıĢmalar yürütmüĢtür. Bu çerçevede cami
dernekleri bünyesinde kadın kollarının kurulması için özellikle dernek baĢkan ve
mensuplarını motive etmiĢ, daha önce mevcut olan kadın kollarının ise güçlenmesi
ve hayatiyetinin devamı için ısrarcı olmuĢtur. Yerel ve bölgesel Dernek BaĢkanlarına
bağlı çalıĢan Derneklerin Kadın Kolları BaĢkanlığı, Merkez Kadın Kolları
BaĢkanlığının koordinasyonunda faaliyet göstermektedirler (DĠTĠB, Kadın Kolları
Faaliyet Raporu, 2009).
Merkez Kadın Kolları BaĢkanlığı tarafından standart bir faaliyet planı hazırlanmıĢtır.
Faaliyet Planına göre DĠTĠB kadın kolları ve birliğe bağlı derneklerin kadın kolları
aĢağıdaki faaliyetleri organize etmekle görevlendirilmiĢtir;
“• Dini konularda panel ve konferanslar düzenlemek,
• Dini duygu ve görevlerin estetik anlamda geliĢtirilmesine yönelik yarıĢmalar
düzenlemek,
• Sergiler düzenlemek,
• Proje atölyesi (vizyon ve misyonumuza uygun olan her konuda),
• Çocuk eğitiminde annelere rehberlik edecek bilgi ve atölye çalıĢmaları hazırlamak,
• Aileyi koruyup güçlendirmek, aile sorunları konusunda ailelere yardımcı olacak
hizmet birimi geliĢtirmek,
• Kutlu doğum, dini bayramlar gibi özel günler için etkinlikler düzenlemek,
• Çocukların okullardaki baĢarılarını artırmaya yönelik destek eğitimleri için teĢvik
çalıĢmalarında bulunmak,
• Hanımların Fransızca öğrenmeleri için kurs açılmasına teĢvikte bulunmak” (Kadın
Kolları Faaliyet Raporu, 2009).
169
2012 yılında uygulamaya konulan 'gelin tanıĢ olalım'' projesi ile Fransa‟da DĠTĠB‟e
bağlı cami ve kültür merkezi derneklerinin kadın kollarında faaliyetlerine katılan
kadınların bir araya gelerek tanıĢıklıklarının sağlanmaya çalıĢılmaktadır. Farklı
bölgelerde bulunan dernek üyesi kadınlar proje kapsamında birbirlerine
düzenledikleri ziyaretlerle yaptıkları çalıĢmaları ve bu çalıĢmaların sonuçlarını
birbirleriyle paylaĢmakta ve ileride yapılacak çalıĢmalar için aralarında bir
dayanıĢma ve motivasyon oluĢturmayı hedeflemektedirler (DĠTĠB, 2012f).
GerçekleĢtirilen bu program sayesinde kimliğin kurucu öğesi olarak ortak bir “biz”
bilicinin oluĢumuna faaliyet tabanlı bir katkı sağlanmaya çalıĢıldığı görülmektedir
YetiĢkin kadınlara yönelik hafta içi Kuran-ı Kerim öğrenme ve okuma kursları
düzenlenmektedir. DĠTĠB Kadın Kolları tarafından düzenli olarak her ay organize
edilen genç kız ve kadınların katılımını amaçlayan dini, sosyal, kültürel geliĢimini
desteklemeye yönelik faaliyet planı çerçevesinde, "Dini Bilgiler YarıĢmaları",
“Ġlmihal YarıĢmaları” organize edilmektedir. YarıĢmalara ilgi oldukça yoğundur
(DĠTĠB, 2012d). YarıĢmalar yerel ve bölgesel düzeyde yapıldıktan sonra final
aĢaması ulusal düzeyde gerçekleĢtirilmektedir.
Kadınlara yönelik olarak gerçekleĢtirilen yarıĢmalardan biri de “Güzel ġiir
YarıĢması” baĢlığıyla gerçekleĢtirilen Ģiir okuma yarıĢmasıdır. YarıĢmaya 15 yaĢ
üstü her dernekten 3 yarıĢmacı katılabilmektedir. DĠTĠB Kadınlar Komisyonu
tarafından organize edilen bir baĢka yarıĢma programı Ġstiklal MarĢının kabul
yıldönümü etkinlikleri çerçevesinde Ġstiklal MarĢı‟nı Güzel Okuma YarıĢmalarıdır.
YarıĢmalara DĠTĠB‟e bağlı her dernekten katılan yarıĢmacılar istiklal marĢını “en
güzel Ģekilde” okumak için yarıĢmaktadırlar (DĠTĠB, 2012e). DĠTĠB Kadın
Kollarının “dini” ve “milli” kodlar temelinde belirli aralıklarla düzenli olarak
gerçekleĢtirilen bir faaliyet olarak yarıĢmaları önemsediği görülmektedir. Bu
yarıĢmaların aslında tüm Batı Avrupa‟da dini faaliyetler yürüten Sivil Toplum
KuruluĢları arasında önemli bir faaliyet olarak görüldüğü ve neredeyse tüm
STK‟ların faaliyetlerinde belirli aralıklarla ve farklı seviyelerde bu tür yarıĢmalara
yer verildiği görülmektedir. DĠTĠB baĢta olmak üzere sivil toplum kuruluĢları
170
tarafından yarıĢmaların bu denli üzerinde durulmasının nedenleri Ģu Ģekilde
sıralanabilir;
• Hedef kitlenin yarıĢmalar aracılığıyla bir araya getirilerek “biz” duygusunun
pekiĢtirilmesi,
• Diasporada “öteki” ile var olma durumunun sınırlandırdığı kamusal alandaki
dini performansın “eksik/zayıf” tarafının dini bilginin “gösterisi/gösteriliĢi”
olarak yarıĢma performansıyla telafi edebilme çabası ve bilinçaltı arzusu,
• Özellikle çocuklar ve gençlerin yarıĢmalarda dini bilgilere ne denli sahip
olduklarını sergilemelerinin yarıĢmayı izleyen ebeveynlerin çocuklarının
kimliğiyle grup içinde övünç kaynağı olması.
Bu anlamda sivil toplum kuruluĢları ve bu kuruluĢların müdavimlerince ısrarlı bir
Ģekilde uygulanan yarıĢma programları dini kimliğin bir tür “performans gösterisi”
ve bu kimliğin bir anlamda ne kadar sahiplenildiğinin kolektif ifade biçimi olarak
yorumlanabilir.
Anadil konusunda özellikle çocuklara ve gençlere yönelik faaliyetler yürütülmesi
konusunda Kadın Kolları teĢvik edilmektedir. Anadille iletiĢimin zayıflaması ya da
kesilmesinin sonucunu kültür ve inanç değerlerinden faydalanamama olarak
yorumlayan DĠTĠB, Kadın Kollarının zamanı ve ilgisinin daha fazla olacağı inancı
ile kadınlara anadilin diasporada yaĢatılması konusunda sorumluluklar
yüklemektedir. Bu çerçevede ilk ve ortaokul öğrencilerine yönelik olarak DĠTĠB
Kadın Kollarını tespit ve temin edilecek çocuk kitapları ve yayınların uzman bir
rehber eĢliğinde belirlenecek yaĢ gruplarına yüksek sesle grup içinde okutulması
Ģeklinde program organize etmeye teĢvik etmektedir. (DĠTĠB Kadın Kolları Faaliyet
Raporu, 2009).
171
5.3.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
Fransa‟da yaĢayan her genç kız ve erkelere açık olan DĠTĠB Gençlik kolları 15-30
yaĢ arası Fransa‟da doğmuĢ büyümüĢ ya da Fransa‟da yaĢayan üniversite ya da lise
eğitimi alan bütün gençleri bir araya getirmeyi ve tanıĢıp kaynaĢtırmayı fikir ve
düĢüncelerinden istifade etmeyi hedeflemektedir. Fransa‟da DĠTĠB Gençlik Kolları
ilk toplantısını 22 Eylül 2012 Cumartesi günü gerçekleĢtirmiĢ olup henüz Gençlik
Kolları yapılanmasını tamamlamamıĢtır.
Gençlere yönelik çalıĢmalar daha çok camilerde ve cami dernekleri bünyesinde
verilen Temel Dini Eğitim kursları Ģeklinde gerçekleĢtirilen dersler Ģeklindedir.
Örneğin DĠTĠB‟e bağlı Cami Derneklerinde gençlere yönelik hafta içi her Cuma
günü 21:30- 23:30 saatleri arasında gerçekleĢtirilen Temel Dini Bilgiler ve Kuran-ı
Kerim derslerine ortaöğretime devam eden genç öğrenciler “Haydi, Liseli Gençler
Cami Derslerine” sloganıyla davet edilmektedirler Aynı eğitim programının genç
kızlara yönelik versiyonu ise “Liseli Kızlar Ġçin Değerler Eğitimi Dersleri” baĢlığı ile
kamuoyuna duyurulmaktadır. Her Cumartesi saat 20:00-21:30 arasında
gerçekleĢtirilen derslere derneğin kurulduğu bölgede ortaöğretime devam eden liseli
geç kızlar davet edilmektedir. Kolejli gençlere yönelik ayrı bir seansta dersler
uygulanmakta olup her Cuma 19:30-21:30 arasında temel dini bilgiler ve Türk
kültürel değerleri gençlere aktarılmaya çalıĢılmaktadır (Argenteuil Mevlana Derneği,
2012).
Yeni açılan özel Strasbourg Ġlahiyat Fakültesi ile birlikte Fransa‟da gençlerin
kurumsallaĢmıĢ bir yapıyla buluĢabilecek bir imkâna sahip olduğu görülmektedir.
DĠTĠB bir anlamda dini kimliğin inĢa sürecini gençleri üniversite eğitiminden
geçirecek bir yapıya kavuĢturmaktadır. Kimliğe iliĢkin eğitimlerin, kurumsal bir
yapıya dönüĢtürülmesi ve bu okuldan mezun olan gençlerin diasporadaki cami ve
derneklerde birer din eğitimcisi ve rehber olarak görev alacak olması kimliğin
devamlılığını sağlayan bir kurumsallığa da iĢaret etmektedir.
172
5.3.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
IGMG örneğinde görüldüğü Ģekilde olduğu gibi, çocukların kimliklerinin
oluĢumunda eğitim faaliyetlerinin önemli bir araç olduğu düĢüncesinden hareketle
DĠTĠB tarafından özellikle yaz aylarında ve hafta sonlarında çeĢitli eğitici kurslar
düzenlenmektedir. Bu çerçevede DĠTĠB‟e bağlı cami derneklerinde veya camilerde
gerçekleĢtirilen 4- 7 yaĢ arası çocuklara yönelik “Kuran ile TanıĢma” dersleri ile
çocukların dini değerlerle buluĢması amaçlanmaktadır. Birçok camide çocukların
Türk kültürüne bağlılıklarını artırmak amacıyla milli tarih ve coğrafya dersleri de
verilmektedir (Türk, 2012).
Fransa‟da DĠTĠB‟e bağlı camilerde ve cami derneklerinde gerçekleĢtirilmekte olan
Kuran ile TanıĢma ve dini bilgiler kurslarının amaçları Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
(DĠB) YurtdıĢı TeĢkilatı Kuran-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kursları Yönergesi ile
belirlenmiĢ olup, yönergede bu amaçlar Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır (DĠB, 2004);
“a) Kuran-ı Kerimi usulüne uygun olarak ezberletmek, bazı sure, ayet ve duaların
meallerini öğretmek, isteyenlere hafızlık yaptırmak,
b) Ġslam dininin inanç, ibadet ve ahlak esaslarıyla ilgili temel bilgiler vermek,
c) Peygamberimizin hayatı ve örnek ahlakı (Sireti) hakkında özlü bilgiler vermek,
d) YurtdıĢındaki vatandaĢ veya soydaĢlarımız tarafından bilinmesinde zaruret
görülen Ġlmihal konularında yeterli bilgiler vermek,
e) Milli kültürümüzle ilgili bilgiler vermek.”
Söz konusu amaçların gerçekleĢtirilebilmesinin sağlanması için ise uyulması gereken
kriterler yine aynı Yönergede Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir:
“a) Ders konuları, öğrencilerin genel kültür seviyeleri ve pedagojik geliĢmeleri ve
Türkçeye vakıf oluĢları göz önünde bulundurularak, sevdirici, düĢündürücü ve ikna
edici bir Ģekilde incelenecektir.
173
b) Dini bilgilerin Milli Birlik ve Beraberliği sağlayıcı karĢılıklı sevgi, saygı,
kardeĢlik, arkadaĢlık ve dostluk bağlarını güçlendirici, vatan, millet, bayrak, sancak,
Şehitlik ve gazilik gibi yüce kavramların sevdirici ve benimsetici bir tarzda
verilmesine özen gösterilecektir.
c) Ġnanç ve davranıĢ bütünlüğünün önemi her vesile ile belirtilecektir.
d) Ġbadetin insan fıtratında var olan vazgeçilmez bir ihtiyaç olduğu öğrencilere
kavratılacaktır.
e) Ġbadetlerin, Allah (c.c)‟a karĢı saygı, sevgi ve Ģükran duygularının ifadesi olması
yanında kiĢinin sağlığına, toplum fertlerinin birbirine sevgi ve saygıyla
bağlanmalarına, yardımlaĢmalarına, dayanıĢmalarına, fert ve toplum
münasebetlerinin iyi ve düzenli bir Ģekilde yürütülmesine, insanı fazilete ve
mutluluğa eriĢtirmesine sağladığı katkılar özellikle belirtilecektir.
f) Her türlü ibadet ve temizlik gibi güzel ahlakın da kalbi arıtıp ruhu yücelten, insanı
ulvi duygulara ulaĢtıran bir unsur olduğu gerçeği benimsetilecektir.
g) Peygamber efendimizin hayatı ile ilgili konular iĢlenirken O„nun üstün ġahsiyeti
örneklerle anlatılacak ve öğrencilere Peygamber sevgisi verilecektir.
h) Öğrencilerin kursa kendi çevrelerinden edindikleri muhtemel yanlıĢ bilgi ve
telkinler ile yabancı kültürel etkiler, ilmi bir yaklaĢımla düzeltilerek Müslümanlığın
hurafeden uzak, akıl ve ilimle çatıĢmayan yüce bir din olduğu kavratılacaktır.
j) Eğitim ve öğretim esnasında Devletimizin temel ilkeleri daima göz önünde
bulundurulacak, vicdan ve düĢünce özgürlüğü zedelenmeyecektir.”
Kimliğe ait kök değerlerden biri olarak dini değerlerin oluĢumuna iliĢkin yine
kök/anavatandan (Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı) hazırlanan yönergenin DĠTĠB‟in kimliği
oluĢturmadaki faaliyetlerde kılavuz olarak uygulanması, DĠTĠB‟in diasporada
kimliği iki katlı bir anavatan/kök aidiyetiyle inĢa etme sonucunu doğurmaktadır.
“Kök” değer (din) “kök”ten gelen yöntem (DĠB yönergesi) ile aktarılmaktadır.
174
DĠTĠB‟in dini eğitimi uygulama biçimi bu yönüyle Milli GörüĢ‟ten farklılaĢmaktadır.
Milli GörüĢ Eğitim müfredatını Almanya‟da diasporanın ve ülkenin gerçekliklerini
göz önünde bulunduran bir çerçevede oluĢturmaya çalıĢırken, DĠTĠB anavatandan
çerçevesi çizilen bir eğitimi uygulamaya çalıĢmaktadır.
DĠTĠB‟in yönergesinde açığa çıkan bir diğer unsur ise dini kimliğin birlik ve
beraberlik temelinde oluĢturulmasının sağlanmasına yönelik vurgulardır. Dini kimlik
“milli birlik ve beraberlik” duygusuyla birlikte iĢlenmektedir. Dolayısıyla dini eğitim
aynı zamanda milli kimliğim de ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilmekte ve
dini kimlikle milli kimlik tek bir kimlik potasında düĢünülmektedir.
Çocuklara yönelik olarak gerçekleĢtirilecek yaz tatili programlarında sürekliliği
sağlamak amacıyla eğitim ve kamp merkezleri olarak kullanılmak üzere arazi satın
alımları gerçekleĢtirilmektedir. Paris‟e 230 km mesafedeki Vierzon‟da eğitim ve
kamp merkezi olarak kullanılmak amacıyla 1999 yılında satın alınan 27 dönüm
arazinin satın alma gerekçesi “Yaz aylarında çocuklara dinî ve millî kimlikleri
tanıtmak, sevdirmek, aralarında sevgi ve saygıya dayalı arkadaĢlık kurulmasına
yardımcı olmak” Ģeklindedir (Türk, 2012). 2002 yılından buyana 10 yıldır
gerçekleĢtirilen yaz kamplarında çocukların dini ve milli kimliklerini tanıtmak ve
sevdirmek, kimliklerinin oluĢumunu desteklemek amacıyla dini ve kültürel dersler
verilmektedir. Kentin dıĢında kamp merkezinin oluĢturulması Türk çocuklarının
“değerler sistemi” ve toplumsal yapısı ile “öteki” olan ev sahibi toplumun egemenlik
alanı olan kamusal alanından uzakta kimlik değerlerinin inĢasının imkân dâhilinde
olabileceği bir tür “diasporik alan” inĢasıdır. Türk çocukları okul, arkadaĢ ve diğer ev
sahibi toplumun değerlerini taĢıyan unsurlardan uzaklaĢtırılarak (yönergenin beĢinci
maddesinde de ifade edilen yabancı kültürel unsurlardan korunarak) bir değerler
eğitimine tabi tutulmakta ve bu eğitimle aynı zamanda kamp gerekçesinde de
belirtildiği üzere “arkadaĢlıklar kurulmasına yardımcı olarak” kolektif bir birlik ve
bilinç temelinde “biz” duyusunun geliĢtirilmesi amaçlanmaktadır.
Yaz tatillerinde Fransa‟daki Türk çocuklarının anavatanla iliĢkilerini geliĢtirmek,
anavatan değerlerini tanıtmak, zihindeki anavatan imgesini somut bir deneyime
175
dönüĢtürmek amacıyla Fransa‟nın farklı bölgelerindeki DĠTĠB‟e bağlı cami ve kültür
derneklerine kayıtlı üyelerin ve bu derneklerin faaliyetlerine katılan ebeveyn ve
çocukların Türkiye‟de yaz tatili döneminde Kuran Kursuna devam etmelerine
yönelik “Türkiye Yaz Kuran Kursu Programı” organize edilmektedir.
Yaz Kuran kursu programının 2012 yılında Bursa‟da gerçekleĢtirilen ayağına iliĢkin
DĠTĠB Din Görevlisi Zübeyir UstabaĢı, öğrencilere Türkiye‟nin tarihi ve kültürel
miraslarını yerinde görebilme imkânı sunulduğunu Yaz Kuran Kursu‟nu planlarken
içinde hem manevi hem de milli değerlerin yer almasına özen gösterdiklerini
belirtmektedir. 35 günlük kurslar boyunca, hafta içi her gün 3 saatlik Kuran-ı Kerim,
tecvit ve ezber dersleri yanı sıra temel dini bilgiler, adab-ı muaĢeret (Türk görgü
kuralları) dersleri yer almaktadır (Zaman Fransa, 2012). Çocuklara yönelik kültürel
sportif faaliyetlerle zenginleĢtirilen program anavatan değerlerinin yerinde
öğrenilmesini amaçlamaktadır. “Yaz Kuran Kursu Programı” anavatanın kültürel ve
tarihi mekânlarının yerinde deneyimlenmesi olarak görülebilecek gezilerle
diasporada yaĢayan çocukların “kökene” iliĢkin bir aktarımla kimliklerinin kültürel
ve tarihi boyutuna iliĢkin bir bilinç oluĢturma faaliyeti olarak değerlendirilebilir.
5.4 Hollanda: Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı Stichting (Islamitisch Centrum
Nederland) (SICN)
5.4.1 KuruluĢ Süreci ve TeĢkilat Yapısı
Hollanda‟da Türklerin kurduğu ilk çatı kuruluĢ olan Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı 5
Mayıs 1972 tarihinde Ultrecht Ģehrinde Ġslam Merkezi Vakfı Stichting Islamitisch
Centrum (SIC) adıyla kurulmuĢtur. 1978 yılında SIC tüzüğünde yapılan değiĢiklikle
kuruluĢ adını değiĢtirerek bugünkü Stichting Islamitisch Centrum Nederland (SICN),
Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı adını almıĢtır. Bu değiĢikliğin temel nedeni
Ultrecht‟te bulunan merkezin çeĢitli bölgelerde aynı cemaat üyelerince oluĢturulan
bölgesel ve yerel örgütlenmelerin resmileĢtirilmesi ve düzenlenmesi amacıyla
gerçekleĢtirilmiĢtir (Oordt, 2007: 27). Kurucular Türkiye‟de Diyanet ĠĢleri
176
BaĢkanlığına bağlı Kuran Kurslarında dini eğitim almıĢ kamuoyunda
Süleymancı/Süleymanlı olarak anılan cemaatin mensuplarıdır. Dolayısıyla Hollanda
Ġslam Merkezi Vakfı Türkiye‟de ve Avrupa‟da Süleymancı/Süleymanlılar olarak
kendileri tarafından ise “Süleyman Efendinin Talebeleri” olarak anılan cemaatin
Hollanda‟daki çatı kuruluĢudur. Bu vakıf aynı zamanda Hollanda‟daki dini cemaatler
arasında devlet tarafından kamu yararına teĢekkül olarak kabul edilen tek kuruluĢtur.
SICN Türkiye Diyanet Vakfı‟na bağlı vakıf ile Milli GörüĢ‟e bağlı camilerden sonra
Hollanda‟nın üçüncü büyük merkezi organizasyonunu oluĢturur (Hıdır, 2012: 24).
Süleymanlı ya da Süleymancı ismi NakĢibendiye tarikatının bir kolunu kuran
Ġstanbul‟da Osmanlı ulemasından Süleyman Hilmi Tunahan (1888-1959)‟ın
izleyicileri olduklarını ifade edenlere verilmektedir. Türkiye Cumhuriyetinin 1923
yılında kuruluĢunun ardından, Süleyman Tunahan Kuran-ı Kerim öğretimi
konusundaki faaliyetlerini yoğunlaĢtırmıĢtır.14
Süleymanlı cemaatinin temel
faaliyetleri de hem Türkiye‟de hem de Avrupa‟da Kuran öğretimi Ģeklinde olmuĢtur
(Landman, 1997: 217).
Atacan, Süleymancı/Süleymanlı hareketini “ideoloji temelli sufi ekolü” olarak
tanımlamaktadır. Ġdeoloji temellidir çünkü geleneksel sufi hareketlerinde görülmeyen
toplumu değiĢtirmek amacına matuf dönüĢüm hedefli faaliyetleri Süleymancı
hareketin bir özelliği olarak ortaya çıkmaktadır. Toplum için alternatif bir modelin
yayılması amacını taĢımaktadırlar. Türkiye‟deki savunucuların önemli bölümü alt
sınıf kentsel kesimi temsil etmektedirler (Atacan, 1990; aktaran Sunier, 1992).
14 Süleyman Hilmi Tunahan ilk resmi Kuran kursunu 1952 yılında İstanbul’da Diyanet İşleri
Başkanlığına bağlı bir kurs olarak kurmuştur. İktidarla Süleymancıların ilişkisi sürekli bir kararsızlık
izlemiştir, çoğunlukla iyi ilişkiler geliştirilmiş olsa da zaman zaman çatışmacı bir yapı da sergilemiştir.
1959 yılında vefat ettiğinde Süleyman Hilmi Tunahan’ın iktidarın baskılarına rağmen 100 öğrencisi
vardır. Vefat etmeden önce yerine kimseyi bırakmamış olmasına rağmen damadı Kemal Kaçar
Süleymancıların lideri olmuş ve 2002 yılındaki ölümüne kadar merkez sağ partileri (DP, DYP, ANAP) ile
ittifak yapmıştır. Sonrasında liderlik için Süleyman Hilmi Tunahan’ın torunlarından iki kardeş
arasındaki cemaat liderliği mücadelesi Ahmet Arif Denizolgun’un “zaferi” ile sonuçlanmıştır
(Yükleyen, 2010).
177
Cemaatin diasporadaki yapılanmasında kendi camilerindeki imamlar DĠTĠB‟den
farklı ve Milli GörüĢ‟ün uygulamasına benzer Ģekilde SICN tarafından atanarak
ücretleri yine kuruluĢ tarafından ödenmektedir. 1970‟lerin yarsına kadar Süleymancı
hareket Hollanda‟da Türkler arasında diğer Ġslami Türk kuruluĢlarının yokluğunun
da bir sonucu olarak fazlasıyla etkili olmuĢtur. Hollanda‟da Türklere ait ilk dini
organizasyon olmasından dolayı bir süre Hollanda‟daki Türklerin dini vecibelerini
yerine getirmek için cemaatin kurduğu camilerde dini bilgiler yalnızca SICN
tarafından aktarılmıĢtır. Daha sonra Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının DĠTĠB‟i kurması,
Milli GörüĢün tüm Avrupa‟da olduğu gibi Hollanda‟da da örgütlenmesi ile birlikte
SICN 80‟lerde izole bir grup olmaya doğru kaymıĢtır (Sunier, 1992: 154).
Hollanda‟da ve Almanya‟da Türklerin ilk kurduğu dini Sivil Toplum KuruluĢu
olmasına rağmen çatı kuruluĢlarına bağlı dernek sayısı, üye sayısı ve faaliyetlerini
takip eden kitle nüfusu açısından Almanya ve Hollanda‟da üçüncü sırada yer
almaktadır (Hıdır, 2012).
Almanya‟da “Ġslam Kültür Merkezleri” adı altında kurulan cami dernekleri, Hollanda
da Ġslam Merkezleri olarak oluĢturulmuĢtur. Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı, 1973‟te
Köln‟de kurulan Ġslam Kültür Merkezleri Birliği/Verband Dder Islamischen
Kulturzentren (VIKZ) bağlı olarak faaliyetlerini yürütmektedir. Ġslam Kültür
Merkezinin aslında kuruluĢ tarihi 1967‟dir. Cemaat ilk olarak Türk Birliği (Türkische
Union) adı altında faaliyetlerine baĢlamıĢ 15 Eylül 1973 tarihinde Ġslam Kültür
Merkezi 1980‟den sonrada Ġslam Kültür Merkezleri Birliği adını almıĢtır (Adıgüzel,
2011).
Batı Avrupa‟da kurulan nerdeyse bütün dini referanslı Türk Sivil Toplum
KuruluĢlarının bir anlamda merkezi Almanya olmuĢtur. SICN için geçerli olan bu
durum Milli GörüĢ ve DĠTĠB için de geçerlidir. Bunun baĢlıca nedeni ilk göçün
Almanya‟ya olmasının yanı sıra Almanya‟daki Türk nüfusunun büyüklüğü ve bu
nüfusla orantılı olarak Almanya‟da kurulmuĢ olan Sivil Toplum KuruluĢlarının üye
sayısı ile de ilgilidir. Üye sayısının çok olması aynı zamanda Almanya‟daki Sivil
Toplum KuruluĢlarına finansal anlamda diğer ülkelerdeki yapılanmalarına kıyasla
daha güçlü olmaları avantajını da yaratmıĢtır. Fransa, Hollanda, Belçika ve
178
Avusturya gibi ülkelerde kurulan çatı sivil toplum kuruluĢları Almanya‟daki
yapılanmalarının küçük farklılıklar olmasına rağmen birer Ģubesi gibi davranmakta
ve çoğunlukla da Almanya‟daki örgütlenme merkez kabul edildiği için bu merkezin
yönlendirmelerini takip etmektedirler. SICN, DĠTĠB ve Milli GörüĢ‟ten sonra
Hollanda'daki üçüncü büyük Türk-Ġslam örgütü olarak 49 cami ve 12 gençlik
merkezini (yatılı kurs ve pansiyon) idare etmektedir Gençlik Merkezleri genelde
Kuran-ı Kerim ve dini ilimler eğitiminin gerçekleĢtirildiği pansiyon/yurt modeli
Ģeklinde yapılandırılmıĢtır (Vellenga ve Wiegers, 2011).
SICN uzunca bir süre 1972‟den 2000‟li yıllara kadar benimsediği metot temelindeki
sufi arka planını ısrarla gizlemeye çalıĢmıĢtır. Bunun nedeni anavatandan diasporaya
taĢınan tedirginliktir; Süleymancıların Türkiye‟deki faaliyetleri zaman zaman
yasaklanmıĢ ve mal varlıklarına el konulmuĢtur (Landman, 1992). Bu tedirginliğin
yarattığı durum cemaatin “öteki” algısının diğer dini yapılanmalara göre farklı bir
boyutta geliĢmesi ile birlikte “biz” bilincinin daha çok keskinleĢmesinde de önemli
bir rol oynamıĢtır. Özellikle Avrupa‟da tüm dini cemaatlere hem toplumsal hem de
kamu tarafından tedirginlikle yaklaĢımın miladı olan 11 Eylül olaylarının ardından,
olası devlet baskısı ve toplumsal rahatsızlığı bertaraf etmek için bu durum dıĢarıya
kendilerini daha çok tanıtmak gibi bir tavra doğru değiĢim gösterse de Almanya‟da
VIKZ ve Hollanda‟da SICN, cemaatin geleneksel tavrı olan ketumluğu devam
ettirmiĢtir.
Diğer Cami dernekleri ve Türklerin kurduğu dini sivil Toplum KuruluĢlarına göre
daha az Ģeffaf olmaları özelde Hollanda‟da genelde ise Avrupa ve Türkiye‟de
cemaatle ilgili kesin olmayan bilgilerin hem ev sahibi toplum ve kamuoyunda hem
de Türk diasporası arasında yayılmasına neden olmuĢ ve cemaat sürekli olarak
zihinlerde bir tür bilinmezlik durumuna eĢlik eden soru iĢaretiyle birlikte
algılanmıĢtır. Bu algılanıĢ biçimine iliĢkin cemaat sürekli rahatsızlığını dile getirmiĢ
fakat bu algının yaratılmasına olan katkısını da aynı Ģekilde sürekli olarak göz ardı
etmiĢtir (Bruinessen, M, 2011).
179
KuruluĢun temel politikası, gelenekçi suni anlayıĢın hararetli bir Ģekilde savunulması
esasına dayandırılmıĢtır. Cemaat Ġslam dünyası ve Türkiye‟deki Ġslam modernizmi
tartıĢmalarını kesin bir dille reddederek “dini geleneklerin korunması” yönünden
oldukça muhafazakâr bir yorum anlayıĢını benimsemektedir (Yükleyen, 2009).
5.4.2 Amaçlar ve Kimlik Stratejisi
SICN‟in amacı vakfın resmi internet sitesinde Ģu Ģekilde belirtilmektedir;
• “Hollanda‟da yaĢayan ve ikamet eden Müslümanların menfaatlerini
gözetmek, onlara hizmet sunmak ve aralarındaki münasebetlerini geliĢtirmek,
• Hollanda‟da yaĢayan Müslümanların çocukların ve gençlerin dini ve kültürel
eğitimleri ve alanlarında yardımcı olmak ve aynı gruba dâhil akademik eğitim
gören gençlerin eğitimlerini devam ettirmelerini sağlamak,
• Ġslam inancı ve temel dini bilgilerinin öğrenilmesine imkân sağlamak,
• Hollanda‟daki Müslümanların, yaĢadıkları topluma uyum, katılım ve eĢitlik
sahalarındaki uğraĢlarında destek olmak,
• Kendisine bağlı veya iĢbirliği yaptığı kuruluĢların birbirleri arasındaki
iĢbirliğini ve münasebetleri geliĢtirmek ve desteklemek ve ayrıca bu
kuruluĢların menfaatlerini müdafaa etmek;
Velhasıl, kelimenin en geniĢ manasıyla, bu gayeye dolaylı veya direk hitap edecek
diğer tüm tali gayeler.” (SICN, 2012a).
BeĢ baĢlık halinde sıralanan Merkezin amaçlarında oldukça belirgin bir Ģekilde
diasporada kimliğin korunması ve sürdürülmesine iliĢkin (içinde doğrudan kimlik
kelimesi geçmese de) cümleler dikkat çekmektedir; “Hollanda‟da yaĢayan Müslüman
genç ve çocukların dini ve kültürel eğitimleri” ile kimliğin temel değerleri olarak
anavatandan getirilen dini ve kültürel kodların eğitim aracılığıyla oluĢturulmasının
amaçlandığına iĢaret edilmektedir. Bir sonraki madde bir öncekini tekrar pekiĢtirici
niteliktedir; dini kimliğin temeli olan Ġslam inancı ve temel dini bilgilerin
öğrenilmesi için “imkân” yani bir anlamda “diasporik alan” sağlanması amaç
180
edinilmiĢtir. Kimliğin temel unsuru olan dini bilginin öğrenilmesi ve yaĢatılması
yönünde “diaporik alan”ın sağlanması amacının hemen ardından gelen “uyum ve
katılım”a yapılan gönderme dikkat çekmektedir. Öncelikli olarak ilk üç madde de
kimlik ele alınmıĢ dördüncü madde de ise bu kimlik çerçevesinde bir uyum ve
katılım amaç edinilmiĢtir Bir baĢka ifadeyle dini ve kültürel bilgiyle inĢa edilen ve
korunan kimliğin uyumu ve katılımı söz konusudur. Uyum, katılım ve eĢitlik
konularındaki uğraĢılarda destek olmak sürdürülmeye çalıĢılan kimliğin ev sahibi
toplumla uyum sürecinde aslında bir anlamda kimliğin “zedelenmemesine” destek
olma amacına iĢaret etmektedir. Bu yüzden uyum, katılım ve eĢitliğin kimlikle ilgili
bir mesele olarak ele alındığı görülmektedir. Son madde de belirtilen kendisine bağlı
ve iĢbirliği yaptığı kurumlarla iĢbirliğinin geliĢtirilmesi amacı “biz” duygusunun
temelindeki “kolektif bilince” gönderme yapmaktadır. Dolayısıyla vakıf amaçlarını
ortaya koyarken asıl meselesinin dini ve kültürel eğitim temelinde ĢekillendirilmiĢ ve
ev sahibi ülke değerleriyle iletiĢimde “yara almadan sürdürülebilen” bir kimlik ve bu
kimlikle ilgili tüm tali durumlar olduğunu vurgulamaktadır.
Bu yorumu destekler yönde Kortmann (2012), SICN‟in, Türk toplumunun
Hollanda‟ya entegrasyonunda anavatandan getirilen köken kimliğin pekiĢtirilmesinin
anahtar bir görevi olduğunu düĢündüğünü belirtmektedir. Bu kapsamda Kortmann‟ın
gerçekleĢtirdiği araĢtırmada SICN temsilcisi Ģunları vurgulamaktadır; “Tüm bireyler
kendi köklerini çok iyi bilmek zorundadır, bu kendi dinini öğrenmek zorunda olması
anlamına gelir, çünkü size ve kimliğinize yönelik bir meydan okumada ihtiyaç
duyacağınız bagaj ve deneyimdir.” SICN yetkilisi, baĢlıca öncelik olarak köken
kimliğini korumanın altını ısrarla çizmek için kendini kaybetme tehlikesini ima
etmesinden dolayı entegrasyon kavramına oldukça ihtiyatlı yaklaĢmaktadır.
“Hollandalılar sürekli entegrasyondan dem vuruyorlar, fakat katılım entegrasyondan
çok daha önemlidir. Entegrasyon kendi kültürünü, kendi dilini kendi dinini terk
etmek midir? Hayır, toplumsal düzeyde gerçekleĢen katılım sizin yeterli derecede
entegre olmanıza yardımcı olur. Ve entegrasyon sadece içinde bulunduğunuz
toplumla uyum içinde olmanız anlamına gelir. Bir Müslüman, bir Hıristiyan inancına
adapte olamaz, aynı Ģekilde bir Hıristiyan‟da bir Yahudi inancına adapte olamaz ve
181
bir Yahudi de bir Budist inancına. Bir Müslüman olarak inançlarımı anavatanda
bırakamam, tüm bagajımı anavatanda bırakamam ve Hıristiyanların yaptığı her Ģeyi
onaylıyor ve onlar gibi yapıyorum diyemem: doğal olarak bu mümkün değil. Herkes
kendi inançlarının üstün olduğunu düĢünür.” (6-7).
KuruluĢun kimlik anlayıĢını SICN Genel Koordinatörü Haydar Akkaya Ģu Ģekilde
özetlemektedir; “Ġslam dininin temel prensiplerinden biri de fert ile toplum
arasındaki dengeyi uygun bir zemine oturtmaktır; Ġslam‟da insan mefhumu bireyleri
kimlik ve sorumlulukla ifade eder. Bu açıdan ferdin [kimlik temelinde] geliĢmesi
Ġslami terbiyenin ana unsurlarından biridir (Akkaya, 2007: 6). Bu çerçevede 1972
yılındaki kuruluĢundan bu yana SICN, Türkiye‟deki geleneksel metodunun bir
uzantısı olarak diasporadaki temel faaliyet alanını “sorumlulukla tanımlanmıĢ”
kimlik temelinde bireyin geliĢimini hedefleyen disiplin öncelikli bir eğitim zeminine
oturtmuĢtur.
5.4.3 KuruluĢun ÇalıĢma Alanları
Eğitim; Ġmam yetiĢtirme, Cami ve dernek yönetimindeki üyeleri yetiĢtirme kursları,
yaz kursları, veli bilinçlendirme, kadınlara yönelik dikiĢ, nakıĢ ve dil kursları,
Sosyal Aktiviteler; Toplumsal konularla alakalı konferanslar, Spor Kursları,
Yayın; Ġslami takvim hizmetleri,
Teşkilatlanma; Yönetim ve teĢkilatlanma kursları, Bağlı kuruluĢlara bina alımında
yardımcı olmak,
Diyalog Çalışmaları; Kamu kurumları yerel yönetimlerle Türkler arasında
arabuluculuk çalıĢmaları,
Sosyal ve Dini Hizmetler; Yardım kampanyaları, cenaze hizmetleri Ramazan
hizmetleri, Kurban hizmetleri, Hac organizelerini (SICN, 2012a; Oordt, 2007)
kapsamaktadır.
182
5.4.4 Kimlik Temelli Faaliyetler
5.4.4.1 Eğitim Faaliyetleri ve Kimlik
SICN‟e ait camilerde her Pazartesi, ÇarĢamba ve PerĢembe günleri öğleden sonra
yetiĢkinlere yönelik Kuran-ı Kerim, siyer ve tecvit dersleri yapılmaktadır. Bayan
yetiĢkinlere ise Pazartesi, ÇarĢamba ve PerĢembe günleri saat 10.00-12.00 arası din
dersleri verilmektedir (Genç, 2011).
5.4.4.1.1 Yatılı Okullar
Cemaatin faaliyetlerinde Avrupa ülkelerinde, öğrencilerin modern Batılı tüketim
toplumunun baĢtan çıkarıcılıklarından korundukları ve sevecen ancak sert bir
denetim rejimi altında faaliyetlerini sürdürdükleri yatılı okulları merkezi bir öneme
sahiptir. Bu yatılı okullardaki formel dini eğitim, sadece tüm dini vecibelerin
titizlikle icraatını ve yasaklanan veya onaylanmayan her Ģeyden kaçınılmasını değil,
NakĢibendî sufi tarikatının gerekliliklerine aktif katılımı da içeren toplam terbiye
sürecinin bir parçası olarak görülmektedir. Kimliğin korunması ve sürdürülmesi
açısından bireylerin ev sahibi ülkenin kültürel değerlerinden kendilerini korumaları
adına sürekli uyarının sonucunda ev sahibi ülkenin kültürel değerlerine adaptasyon
minimal düzeyde seyretmektedir. Cemaat, ev sahibi ülkenin kültürel kodları ve
değerler sisteminden etkilenmeksizin “verimli bir Ģekilde” faaliyette bulunabilen
gençler yetiĢtirmekte ve yetiĢen bu gençleri kimliklerini korudukları için bir gurur
kaynağı olarak örneklendirmektedir (Bruinessen, M, 2011).
Yatılı okul Ģeklindeki yapılanma SICN‟in temel faaliyetlerinin merkezini
oluĢturmaktadır. Gençlere yönelik faaliyetlerin en önemlisi dinin pratiklerini öğreten
bu kurslar olarak görülmektedirler. Bu bakımdan gençlere yönelik faaliyetleri daha
çok yatılı yurtlarında yapılan etkinlikler oluĢturmaktadır. SICN camilere gelen
çocukları 14 yaĢına kadar dini eğitim vermekte, dinî eğitimlerine devam etmek
183
isteyen gençleri yatılı yurtlarına yönlendirmektedir. Hollanda„da gençler 12-13
yaĢından sonra camiye gelmeyi terk etmektedirler. 11-14 yaĢ arası gençler sadece
hafta sonları bu yatılı kurslara devam ederken 14 yaĢından itibaren daimi yatılı
olarak kurslara devam etmektedirler. Bu yurtlarda öğrencilere tekâmül adı verilen
dini değerler eğitimi verilmektedir (Genç, 2011). Cemaat tarafında yatılı okul sistemi
ve bu okullarda ve SICN‟in camilerinde gerçekleĢtirilen Kuran-ı Kerim dersleri ve
dini eğitim anavatan kültürel değerlerini diasporada yaĢatmak ve diasporada kimliği
korumanın vazgeçilmez bir unsuru olarak algılanmaktadır. Türk gençlerin ev sahibi
ülkenin “cazip ve fakat Müslüman Türk kimliğini yok edici” değerleri içinde asimile
olmalarının önüne ancak sıkı kuralları olan bir Kuran ve dini eğitimle
korunabilecekleri düĢünülmektedir (DemirtaĢ, 2007).
Stichting Islamitisch Centrum Amsterdam West (SICAW) Batı Amsterdam Ġslam
Merkezi Vakfı SCIN‟e bağlı bir kuruluĢ olarak cemaatin eğitimlerinin Amsterdam
bölgesinde Ekmel Vakfı ile yapılandırılan pansiyonlarını organize etmektedir.
Ekmel15
Vakfında ikinci kuĢak Türklerden ve üniversite öğrenimi gören gençlerden
gönüllülük esasına göre 15 kiĢi çalıĢmakta olup, 80 yataklı ve 300 öğrenci kapasiteli
etüt salonu ile "Birlikte daha iyi bir gelecek için" sloganıyla çalıĢmalar
yürütmektedir. Bu çalıĢmalar, okul derslerine takviye dersler, Hollanda‟da uygulanan
ortaöğretim testine hazırlık ve dini değerlerin iĢlendiği eğitim programı Ģeklindedir
(Boelhouwer, E, EKMEL, 2012; Jong, 2007: 25). Dini Eğitim programının ağırlıklı
olarak uygulandığı pansiyonda öğrenciler Arapça, Kuran-Kerim ve dini ilimler
derslerini SICN‟in belirlediği müfredat çerçevesinde tamamlamaktadırlar. Genç
üniversiteli gençlerin denetçi ve gözetmen olarak görev yaptığı etüt derslerinde
öğrenciler birliktelik duygusu ve kolektif hareket etme bilincini edinmektedirler.
Yurtta disiplinin oldukça keskin bir biçimde iĢletildiği görülmektedir. Öğrencilerin
devam ettiği okul bilgi sistemine Ġntranet üzerinden kurulan bağlantı ile yurtta kalan
çocukların devamsızlıkları düzenli olarak kontrol edilerek, çocuğun devamsızlık
15 Ekmel, olgunluğa erişmiş; kâmil anlamına gelmektedir. Tekâmül (Olgunlaşma, yeterliliğe erişme)
derslerinin okutulduğu yurt ve pansiyonların Ekmel Vakfı adı altında gerçekleştirilmektedir.
184
nedenleri araĢtırılmakta ve ailelerine bilgi verilmektedir. Ayrıca her çocuğun okul
dersleri ve kurs derslerini özel olarak takip eden bir gözetmen görevlendirilmiĢtir
(Boelhouwer, E, EKMEL, 2012). Sıkı takip sistemi ve kontrol mekanizması disipline
edilmiĢ bir eğitim süreci ile dini kimlik hem inĢa edilmekte hem de grup kontrolü
devamlılığı ile sağlanmaya çalıĢılmaktadır. Lise ve üniversite gençlerine gözetmenlik
gibi bir sorumluluk yüklenerek eğitim sürecinde elde ettikleri kimliğin “elden
çıkmaması” sağlanırken, bu denetime tabi tutulan çocuklar içinde bu gözetmen
gençler “örnek” modeller olarak sunulmaktadır.
Vakfın çalıĢmaları 12- 18 yaĢ arası çocuklara yönelik, Türk ebeveynlerin
çocuklarının devam ettiği okul ile iletiĢimini güçlendirme, Çocukların okul
durumuna iliĢkin ebeveynleri bilgilendirme, Öğrencilerin okul derslerindeki
baĢarısını artırma amacıyla ev ödevlerinde yardımcı olmak ve en önemlisi ev sahibi
ülke okullarındaki değerlere karĢı çocukların kimliklerini korumak amacıyla dini
programlar yürütmek Ģeklindedir. Ekmel son yıllarda yerel makamların ısrarı ve
cemaatin gizliliğine yönelik baskıların da etkisiyle Hollandalılarla birlikte çeĢitli
kültürel ve sosyal faaliyetler gerçekleĢtirmektedir. Fakat futbol turnuvası, müze
gezileri ve kültür turları ve Hollandalı akademisyen ve okul müdürleri ile
ebeveynlerin katılımıyla Hollanda eğitim sistemi tartıĢmaları Ģeklinde
gerçekleĢtirdiği faaliyetler Hollanda makamlarınca yeterli Ģeffaflığın göstergesi
olarak kabul edilmemektedir (Coenen vd, 2010: 78-79).
5.4.4.1.2 İmam Eğitimi
KuruluĢun temel öncelikli faaliyet alanlarından biri Hollanda‟daki Türk camileri için
imam yetiĢtirmek olup kuruluĢ Ġmam eğitimini diasporadaki gençlerin dini kimlik
geliĢimi için vazgeçilmez olarak görmektedir. Vakıf, Hollanda‟da Ġmam Eğitimi
konusunda baĢlayan sürece 2005 yılında katılmıĢtır (SICN, 2012b). Devlet desteği ile
Inholland adlı yüksek öğretim kurumunda imam eğitimi verilmesi yönünde bir
bölümün açılmasında yer almıĢ olup, Inholland yüksek öğretim kurumunun 2006
yılında baĢlayan imam eğitimi programının koordinasyonunda aktif olarak yer
almaktadır (Vellenga ve Wiegers, 2011). Ayrıca Vakıf Ġmam eğitimi yüksek öğretim
185
programının yanı sıra European Institute for Islamic Studies (Avrupa Ġslami Ġlimler
Enstitüsü)ü kurmuĢtur. Avrupa ilim Enstitüsünde yüksek din eğitimi ve yine Ġmam
Eğitimi programları yer almaktadır.
Avrupa Ġslami Ġlimler Enstitüsünün gelecek hedefi, SCIN‟in kendine ait dini ve
kültürel değerlerini diasporada ev sahibi ülkenin değerleri ile karĢılıklı uyum içinde
yaĢamak olarak ortaya konmaktadır. Enstitü diasporada kimliğin geleceğine iliĢkin
var olma kaygısı ve Bütün Avrupa coğrafyasında gerek dil açısından, gerek hukuk
açısından ve gerek maneviyat açısından Ġslami ilimleri tanıtmak temelinde
kurulmuĢtur. KuruluĢ amacı bu çerçeve Batı Avrupa‟da yerleĢik Müslümanların din
görevlileri ihtiyacını karĢılamak ve diasporadaki Müslümanlara kültürel ve dini
değerleri konusunda rehberlik edecek yeterli uzman akademisyenler yetiĢtirmek,
diasporada Müslümanların sorunlarına cevap verecek çözüm önerileri geliĢtirmek ve
Ġslam dinini Avrupa‟da tanıtmaktır (EIIS, 2012a).
Bu çerçevede öğrencilerin din eğitimi verebilecek ve camilerde imam olabilecek
seviyeye gelmeleri için okulda Ġslami Ġlimler öğretilmektedir. Ġslami ilimlerin yanı
sıra sosyoloji, iletiĢim, geliĢim psikolojisi, pedagoji gibi eğitimler de verilmektedir
(EIIS, 2012a). SCIN‟in kimliği korumak konusundaki temel aracı eğitim olması
nedeniyle ileri derece ilahiyat eğitiminin yanına özellikle geliĢim psikolojisi,
pedagoji eğitimlerinin eklenmesinin sebebi okul mezunlarının kimlik değerlerini
çocuklara ve gençlere aktaran birer rehber eğitmen olarak eğitilmeleri amacına
matuftur.
Ġslam ilahiyatı eğitimi sunmanın yanı sıra, Enstitü, birbirini destekleyen iki farklı
çalıĢma biçimini içinde barındıran bir birimle Hollanda‟daki Türklere ücretsiz
rehberlik ve danıĢmanlık hizmeti sunmaktadır. Rehberlik ve danıĢmanlık
faaliyetlerinin birinci ayağı, anavatandan getirilen bagajdaki dini ve kültürel
değerlerin ev sahibi ülkenin toplumsal değerleri içinde korunması ile dengeli bir
kimlik geliĢiminin desteklenmesi Ģeklindedir (EIIS, 2012b). Hollanda‟da doğup
yetiĢen üçüncü ve dördüncü kuĢak gençlerin hedeflendiği rehberlik ve danıĢmanlık
186
faaliyeti gençlerin kimliklerinde oluĢabilecek sapmayı önlemek amacıyla
gerçekleĢtirilen bir faaliyet olarak düĢünülmüĢtür.
Rehberlik ve danıĢmanlık hizmetinin diğer ayağı ise özellikle Hollanda‟da dini ve
kültürel kimliğin korunması ve sürdürülmesinde etkin rol alan din eğitimcileri ve
imamların alanlarında geliĢimini gerçekleĢtirmeye yönelik kursları ve birebir
eğitimleri içermektedir. Din eğitimcileri (kuran kursu hocaları) ve imamların
görevlerini yerine getirmeleri aĢamasında kendilerini eksik hissettikleri her türlü
konuda eğitim alabilecekleri ve profesyonelleĢmelerini sağlayabilecekleri bir etkinlik
olarak planlanmaktadır (EIIS, 2012b).
Enstitü, Müslümanlar, Ġslam, Ġslamafobia, Hollanda‟da dini eğitim ve dini liderlik
gibi konularda Inholland yükseköğretim kurumu ile birlikte konferanslar
düzenlemektedir (EIIS, 2012c). Bu konferanslarda temel amaç 11 Eylül sonrası tüm
Avrupa‟da ve Hollanda‟da geliĢen Ġslam algısı çerçevesinde oluĢturulan önyargı ve
tedirginliğin aĢılması konusunda çözümler aramaktır. Bu konferansların
oluĢturulması 2010 yılında gerçekleĢtirilen konferans raporunda (EIIS, 2010) da
belirtildiği Ģekliyle, genelde Müslümanların özelde de SCIN‟in dini temelde
gerçekleĢtirdiği çalıĢmalarının aslında “tedirginlik duyulacak bir durum” olmadığını
kültürel ve dini kimliğin muhafazasına yönelik etkinlikler olduğunu anlatma çabası
olarak değerlendirilmektedir. Düzenlenen konferanslar aslında, Enstitüsünün kuruluĢ
amaçları içinde anılan Hollanda kamuoyuna Ġslam dinini doğru bir Ģekilde tanıtmak
ve Avrupa Müslümanlarının olumsuz imajını değiĢtirmenin ve Ġslam‟ın Avrupa‟da
olumlu imajını oluĢturma veya yenilemenin ( EIIS, 2012c) faaliyete dönüĢmüĢ bir
biçimidir. Son yıllarda KuruluĢun ağırlıklı bir faaliyeti olarak konferanslarda
tartıĢılan konular, “Hollanda‟da, entegrasyon sürecinde din ve kültürün rolü,
Müslüman kadınların toplumsal katılımı, Müslüman gençlerin kimlik geliĢimi,
iĢgücü piyasasında ayrımcılık, Ġslam'ın Hollanda‟da kurumsallaĢması, Batı
Avrupa‟da imamlar; iĢlevleri, rolleri” (SICN, 2012c) Ģeklindedir. 2006 yılından
buyana her yıl tekrarlanan bu konferanslardan bir örnek vermek gerekirse 2010
187
yılında Multifestijn16
kapsamında organize edilen “Dini Lider Başarısızlıklarından
Kaynaklı İslam’a Karşı Duyulan Huzursuzluklar” baĢlıklı konferans, ulusal ve yerel
yöneticiler, politika yapıcılar, meclis üyeleri, dini temsilciler ve Sivil Toplum
KuruluĢları, akademisyenler, öğrencileri ve genelde tüm Hollanda halkına yönelik bir
tür Hollanda‟daki Müslümanların değerlerine iliĢkin bilgilendirme faaliyeti olarak
gerçekleĢtirilmiĢtir. Konferans kapsamında Toplumda Ġslam korkusu ve tedirginlik,
Müslümanların bu korku ve tedirginliğe karĢı verebileceği tepkiler, barıĢçıl bir
biçimde yaĢamanın imkânları, Hollanda‟da Ġslami eğitim ve dini liderlik konusunda
geliĢtirilebilecek yöntemler ve fırsatlar tartıĢılmıĢtır (EIIS, 2010).
5.4.4.2 Kadınlara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
SICN erkek öğrencilerin birebir aynı eğitim programını kadınlara ve genç kızlara
yönelik olarak uygulamaktadır. Bölgesel ve yerel cami ve mescitlerde kadınlara
tahsis edilmiĢ mescit, salon, sohbet ve oturma odaları ile derslikler yer almaktadır.
Yalnızca kadınlara yönelik olarak konferans ve seminerler organize edilmektedir.
Kadınların dini ihtiyaçlarına cevap vermek üzere eğitimden geçen genç kızlar kadın
kollarının düzenlediği vaiz ve sohbet programları ile seminerlerde görev
almaktadırlar. Özellikle 2000‟li yıllarında kuruluĢun kadın kolları kimlik, imaj ve
teĢkilatın çalıĢmalarını mahalli düzeyde gerçekleĢtirdikleri cami sohbet ve
seminerleri ile cami derneği bölgesindeki kadınlara anlatmaktadırlar (van Bommel,
2007).
16 Çok kültürlülük fuarı olarak Multifestijn SCIN tarafından 2007 yılından buyana her yıl düzenli olarak
gerçekleştirilmektedir. Fuarda çeşitli ülkelerin kültürel değerlerinin Hollanda ve Avrupa toplumuna
tanıtımı hedeflenmektedir. Ekim 2012’de 6.sı düzenlenen fuarda 21 ülke katılım göstermiştir.
Multifestijn 2012 Yönetim Kurulu Başkanı Arif Yakışır, fuarın amacını “Bu fuarın amacı farklı
kültürlerdeki insanları bir araya getirip birbirleriyle tanışmalarını, kaynaşmalarını sağlamaktır. Fuarda
Türk kültürünü, gelenek ve göreneklerini en iyi şekilde tanıtarak, nasıl misafirperver olduğumuzu
göstermek istiyoruz” (focushaber, 2012) şeklinde ifade etmiştir
188
5.4.4.3 Gençlere Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
SICN ve SICN‟e bağlı tüm kuruluĢlar geçmiĢten beri gençlere yönelik faaliyetlere ve
giriĢimlere özel ilgi göstermiĢlerdir. Bu çerçevede okul dersleri takviyeleri,
bilgisayar, dil kursları ve çeĢitli gezi ve kültürel aktivitelerle birlikte vakfın temel
faaliyeti olarak dini eğitim konusunda gençleri özel bir eğitimden geçirmektedirler.
Gençlere yönelik gerçekleĢtirilen tüm faaliyetler ev sahibi ülke ile toplumsal ve
kurumsal düzlemdeki iletiĢimde kimliğin korunması temeline oturtulmuĢtur. Bu
bağlamda SICN‟in genlerin eğitimi ve kimliği konusundaki faaliyetlerin arka
planında yatan düĢünce Ģudur; gençler öyle bir kimlik geliĢtirmelidirler ki hem
bulundukları Hollanda toplumunda hem de kendi cemaat ve aile çevrelerinde
kimliklerini koruyarak uyumlu bir yaĢam pratiği ortaya koyabilsinler (Oordt, 2007).
Gençlere yönelik eğitim ve kültürel faaliyetlerin nerdeyse tamamı eğitim amaçlı
olarak satın alınmıĢ veya inĢa edilmiĢ pansiyon/yurt Ģeklindeki binalarda
yapılmaktadır.
Bu yurtlara devam eden öğrenciler normal okullarına devam ederken kaldıkları
yurtlarda din derslerine de devam etmektedirler. Yüksek din öğretimi için SICN,
Inholland Üniversitesi ile protokol yaparak bu üniversiteye bağlı dört yıllık bir Ġslam
Ġlahiyat Yüksekokuluna öğrencilerini göndermekte, teoriyi bu fakültede alan gençler
pratiği SICN‟e bağlı kurulumlarda yapmaktadırlar. Bu yurtlardan lise öğrenimini
bitirenleri Inholland Üniversitesi Ġslam Ġlahiyatı bölümüne gönderen SICN böylece
kendi yetiĢmiĢ elamanına yüksek tahsil de yaptırarak Hollanda„nın Ģartlarını, dilini,
kültürünü bilen, bunun yanında Türk ve Ġslam kültürünü ve dilini de öğrenen genç
din görevlileri yetiĢtirerek Hollanda‟daki gençlere yönelik hizmetleri devam
ettirmeyi amaçlamaktadır (Genç, 2011).
Pansiyonlarda gençlerin ev ödevlerine yardımcı olmak amacıyla etüt sınıfları
oluĢturulmuĢtur. Etüt dersleri cemaatin eğitim programını tamamlamıĢ ve
yüksekokul veya üniversitede okuyan öğrencileri tarafından verilmektedir (Wills vd.
2010). Yurtlarda çocuk ve gençlerin birlikte olmaları sosyal bir fonksiyon icra
etmekte ve cemaatsel anlamda “biz” duygusunun görece daha keskin bir biçimde
189
geliĢmesini sağlamakla birlikte SICN‟in temel eğitim metotlarından biri olan
disiplinlilik durumunun geliĢtirilmesi amaçlanmaktadır. Çünkü SICN baĢkanı
DemirtaĢ diasporada yetiĢen yeni kuĢakların kimliklerinin oluĢumunun kısa dönemde
gerçekleĢmesinin mümkün olmadığını ve uzun zamana yayılan bir süreç olduğunu
ifade etmektedir (DemirtaĢ, 2007).
SICN, 2000‟li yılların baĢından itibaren kendisine bağlı cami dernekleri ve
merkezlerini de içeren bir yenilenme sürecine girdiğini belirtmektedir (Akkaya 2007;
Oordt, 2007). Bu değiĢim sürecinin ana motivasyonu, kuruluĢun bir yandan sivil
toplum örgütü olarak profesyonelleĢme arzusu ve hedefi, diğer yandan eğitim
temeline dayalı kimliğin din ekseninde korunması konusundaki faaliyet ağını daha
etkili organize etme ve organize olma durumunda Hollanda toplumu ve devleti
tarafından kabul görme yollarını araması oluĢturmaktadır. Bu çerçevede “Cami
Yönetimi Eğitim Kursları” düzenlenmekte ve bu kurslara SICN‟e bağlı tüm Sivil
Toplum KuruluĢlarının katılımı istenmektedir. Cami derneklerindeki sorumlu ve
yöneticilerin eğitim, yönetim ve kimliğin temsili konusundaki becerilerinin
artırılması amacıyla düzenlenen bu kurslarda; vizyon planlanama, medya ile iliĢkiler,
yerel proje ve faaliyet geliĢtirme, liderlik ve proje yönetimi, iletiĢim teknikleri;
hitabet, sunum teknikleri, münazara teknikleri, zaman yönetimi, gönüllü yönetimi
gibi konuları kapsamaktadır. Kadınlara yönelik gerçekleĢtirilen özel yönetim
kurslarında ise kadınların yerel ve ulusal düzlemde kuruluĢ faaliyetlerine daha etkin
bir biçimde nasıl dâhil edileceğinin yolları gösterilmektedir (SICN, 2012d). Cami
yönetiminde verimliliği artırmak, gençlere, çocuklara ve kadınlara yönelik dini
eğitim faaliyetlerinin “modern iletiĢim teknikleri ve yönetim stratejisi” ile etkinliğini
artırmayı amaçlayan bu kurslar ile aslında kuruluĢ kendi kimliğini de yeniden
yapılandırma sürecinde olduğunu göstermektedir.
5.4.4.4 Çocuklara Yönelik Faaliyetler ve Kimlik
SICN, Hollanda‟da okulların tatile girmesiyle birlikte 4 haftalık yaz kursu
programlarını düzenli olarak gerçekleĢtirmektedir. Erkek ve kız çocukları için ayrı
ayrı organize edilen kursları 7 yaĢ ve üzeri çocuklara yönelik olarak planlanmaktadır.
190
Yaz kurslarında Kuran-ı Kerime baĢlangıç, Ġlmihal bilgileri, Kuran-Kerim ve tecvit,
namaz sureleri ve dualar, Ġslam tarihi ve siyer konularında eğitimler verilmektedir. 7-
10 yaĢ arasındakilere elif cüzü okutulmaktadır. Diğer gruplara ise Kuran-ı Kerim,
siyer ve tecvit dersleri verilmektedir (SICN, 2012a).
Yaz kurslarının haricinde camilerde sürekli kurslar düzenlenmektedir. SICN‟e ait
camilerde öğrencilerin gündüz devam ettikleri kurslara nehari17
ismi verilmektedir.
Nehari Kursları Cuma hariç her gün verilen kurslardır. Kurslar hafta sonu ve hafta içi
olmak üzere iki grupta kız ve erkek öğrencilere ayrı ayrı verilir. Hafta sonu 7-14 yaĢ
arasındaki çocuklara 10: 30 ile 15: 00 saatleri arasında dersler verilir. Yine hafta
sonları 14-17 yaĢ arasındaki çocuklara 15: 30-17: 00 arası dersler verilmektedir.
Hafta içi Pazartesi, Salı, ÇarĢamba ve PerĢembe günleri 8-10 yaĢ arasındaki kız ve
erkek öğrencilere 16: 00-18: 00 arası hem din dersi hem de okul derslerine yardımcı
kurslar verilmektedir. SICN camilerindeki okutulan müfredat programı Ģu beĢ
bölümden oluĢmaktadır Kuran-ı Kerim, itikat, ibadet. SICN‟e ait camilerde bu
kursları veren eğitmenlerin büyük çoğunluğu tekâmül adı verilen dini eğitiminden
geçmiĢ kiĢilerden oluĢmaktadır. (Genç, 2011).
5.4.4.5 Yayın Faaliyetleri ve Kimlik
SICN‟in ev sahibi ülkeye karĢı tavrı diğer Sivil toplum KuruluĢlarından farklı olarak
dıĢlayıcı bir cemaatselliğe dayanmaktadır. Ev sahibi toplumu algılama biçimi
cemaatin diasporada kimliği inĢa etme araçları ve tutumunu belirlemektedir. Diğer
yandan cemaatin geleneksel sufi değerler sistemine oldukça sıkı bir Ģekilde bağlı
olması diasporada kolektif kimliğin ele alınıĢ biçimi ve oluĢturulmasında önemli rol
oynamaktadır (DemirtaĢ, 2007). Dini yorumun geliĢtirilebileceği ve çeĢitliliğine karĢı
kapalılık, ev sahibi ülkenin kültürel değerleri ile karĢılaĢma durumu ile birleĢince
17 Nehari, gündüz, güne ait, gündüzlü, yatılı olmayan okul anlamlarına gelmektedir. SICN’in temel
faaliyetleri yatılı kurslar olarak yapılandırıldığı için yatılı olmayan kurslar için bu şekilde bir ayrım
yapılmıştır.
191
“biz” algısı ve bu algının cemaatin faaliyetlerinde belirleyiciliği artmaktadır. Bunun
en belirgin Ģekli Cemaatin diğer dini yapılanmalardan ayrıldığı temel noktalardan
biri olarak namaz vakitleri meselesinde görülmektedir. Cemaat vakti girmediği
iddiası ile uzun yaz günlerinde Avrupa‟nın pek çok yerinde yatsı ve imsak vakitlerini
takvime almamakta ve yatsı ve teravih namazlarının kılınmaması gerektiğini ayrıca
uzun yaz günlerinde bu bölgede oruçların tehir edilebileceğini belirtilmektedir
(PerĢembe, 2005). Bu çerçevede SICN‟in temel faaliyetlerinden biri de cemaatin
oldukça keskin bir tavrı olarak ortaya çıkan vakit temelinde yapılandırılmıĢ takvim
basımı ve dağıtımıdır. Bu konuya verilen önemden dolayı “Ġslam takvimi” vakfın
faaliyetleri adı altında geçmekte ve takvimin tanıtım ve satıĢı için müstakil bir
internet sitesi18
yaptırılmıĢtır. Genelde Avrupa‟da, özelde ise Hollanda‟da anavatana
ait kültürel kodlarının cemaatsel bir biçimde kristalleĢmesinin en belirgin örneği
olarak ortaya çıkan bu durum “çift katmanlı” bir kimlik bilincinin yapılandırılması ve
yaygınlaĢtırılması örneğini oluĢturmaktadır. Anavatan/kök değerler sisteminin
kimliği oluĢturucu ve tanımlayıcı bir unsuru olarak dinin temel pratiklerinden namaz
ve oruç gibi iki ibadetin uygulanmasına iliĢkin olarak “vakit” diasporadaki diğer
Müslüman Türk gruplarının tümünden farklı bir Ģekilde sorunsallaĢtırılarak diğer
Müslüman Türk gruplarından ayrıĢan ve daha belirgin bir Ģekilde sınırları
keskinleĢen bir “biz” bilincinin inĢasını yaratmaktadır.
18 http://www.islamkalender.nl/
192
BÖLÜM 6
SONUÇ ve ÖNERĠLER
Bu çalıĢmada Türklerin yaĢadıkları Batı Avrupa ülkelerinden Almanya, Fransa ve
Hollanda‟da siyasi ve toplumsal sisteme dâhil olma sürecinde kimliklerini inĢa etme,
koruma ve sürdürme biçimleri Sivil toplum kuruluĢları örneği üzerinden
incelenmiĢtir. Batı Avrupa ülkelerinden Almanya, Fransa ve Hollanda‟da yaĢayan
Türklerin kurduğu Sivil Toplum KuruluĢlarının kimliğin kurucu öğeleri ve
tezahürleri olarak dil ve din konusunda geliĢtirdikleri stratejiler temelinde
yürüttükleri faaliyetler ve bu faaliyetlerin diasporada kimlik oluĢturma sürecine
etkileri tartıĢılmıĢtır.
Türklerin Batı Avrupa‟da yoğun olarak bulunması, 1961 iĢgücü göçü ile baĢlayan
süreçle yaklaĢık yarım yüzyıllık bir süre içerisinde oluĢmuĢtur. Göçlerin kitlesel
anlamda gerçekleĢmesi Türkiye ile Batı Avrupa ülkeleri arasındaki iĢgücü
anlaĢmaları yoluyla, bir kısmı aile birleĢimi, kalanları da ilticalar ve illegal yollarla
olmuĢtur. Batı Avrupa‟ya 1961 yılında ilk olarak Almanya‟ya, daha sonra neredeyse
tüm Batı Avrupa‟ya doğru baĢlayan Türk iĢçi göçü akımı 1980‟li yıllardan itibaren
geçici iĢgücü ya da misafir iĢçilikten kalıcı ve yerleĢik bir biçime dönüĢmüĢtür.
Batı Avrupa‟da kalıcı olma fikri beraberinde bir takım kültürel, toplumsal ve siyasi
gereklilikler ve sorunların ortaya çıkmasına eĢlik etmiĢtir. Bu sorunların baĢında
öznenin keyfiyeti ve kim olduğu ile iliĢkili bir durum olarak kimlik problemi
gelmektedir. Kimliğin gündelik yaĢam pratikleri içinde toplumsal, siyasal ve
kültürel değerler üzerinden sürekli olarak kurgulanması, inĢa edilmesi ve
sürdürülmesi özelliğinin Batı Avrupa‟da Türklerin kendilerine ait olmayan
“öteki”nin değerleri ile kesintisiz bir maruz kalma/muhatap olma durumuyla
çakıĢıklığı tüm boyutlarıyla “kimlik” konusunda endiĢe ve tedirginliğe yol açmıĢtır.
Bu endiĢe ve tedirginlik, göç öncesinde sahip oldukları kimliklerinden
“yabancılaĢma” ve “öteki” kültürle karĢılaĢmanın yarattığı kimliğin netliğini
zedeleyeme yönelik “karıĢıklığa karĢı” bir karĢı kimlik stratejisi olarak “anavatan”
193
veya “kök” değerler ve referanslara sahip çıkma motivasyonunu tetiklemiĢtir.
Türklerin diasporada, “öteki” ile karĢılaĢmanın yarattığı patolojik kimlik durumunun
çözümüne katkı sağlaması amacıyla kimliklerinin kurucu bir öğesi olarak kültürel ve
dini değerler, pratikler, referanslar ve sosyal birlikteliklerle kimliklerini “ötekinin”
karĢısında koruma stratejileri geliĢtirmeye çalıĢtıkları tespit edilmiĢtir.
Kimliğin diasporada patolojik bir durum olarak ele alınması anavatandaki kimlik
durumundan daha fazla müdahale ile oluĢumu ve çok katmanlılığıyla iliĢkilidir. Daha
fazla müdahale ve çok katmanlılık, genelde tüm göçmenlere özelde ise Türklere
yönelik Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın politikası, ev sahibi ülkenin kültürel
değerlerindeki farklılık ve Türklerin bu farklılıkla baĢ etme sürecinde baĢvurdukları
referansları kapsamaktadır. Türkler için coğrafi ve simgesel anlamda anavatan
değerlerinden uzakta olmak “aidiyet” sorununa eĢlik eden unutuĢun tehlikesiyle var
olmak anlamına gelmektedir. Bu tehlikeyi 1970‟lerde baĢlayan aile birleĢimleri
sonucu kadın ve çocukların Batı Avrupa‟ya geliĢi ve bu geliĢle birlikte kesinleĢen
kalıcılık düĢüncesi ile birlikte fark eden Türkler, kimliğin kurucu öğesi olarak dini
ve kültürel değerler temelinde kimliklerini devam ettirmek ve sürdürmek için
teĢkilatlanmaya baĢlamıĢlardır.
Bireysel düzeyde kimliklerini devam ettirme ve kimliğe iliĢkin karĢılaĢtıkları
sorunları çözme kabiliyetlerinin imkânsızlığını keĢfeden Türkler, topluluk düzeyinde
örgütlenmeye baĢlamıĢlardır. Geleneklerin ve değerlere iliĢkin söylem ve pratiklerin
devam ettirilmesinin imkânı ve zemini ancak kolektif belleğe dayalı bir “biz”
duygusunun yarattığı sembolik ve mekânsal alanın yaratılması ile mümkün
olmaktadır. Bu imkânın farkına varmak, Türklerin vakıf, dernek, spor kulüpleri gibi
Sivil toplum kuruluĢları etrafında örgütlenmelerini ortaya çıkarmıĢtır. Bu
örgütlenmeler Türklerin Batı Avrupa‟ya gelirken yanlarında getirdikleri ve içinde
anavatan değerlerini taĢıdıkları kültürel bagajlarının sergilendiği, deneyimlendiği ve
korunduğu “alan” olmuĢtur. Bu çerçevede Batı Avrupa‟da Türklerin anavatandan
getirdikleri değerlerin gereklilikleri temelinde kimliklerini sürdürmek amacıyla ilk
Sivil Toplum Örgütlenme giriĢimlerinin temelinde dini yükümlülüklerin ve
ihtiyaçların yerine getirilmesine yönelik satın aldıkları veya kiraladıkları küçük
194
mekânlarda bir araya gelme deneyimleri yer almaktadır. Bu mekânlar genellikle terk
edilmiĢ okul, spor salonu, fabrika ya da fabrika veya iĢyerinin kullanılmayan
bölümleri olmuĢtur. Birinci kuĢağın temel dini ihtiyaçlarını karĢılamakta yeterli olan
bu mekânlar zamanla Türklerin gereksinimlerini karĢılamakta yetersiz kalmıĢ
beklentilerin artması, çeĢitlenmesi ve farklılaĢması ile birlikte daha kurumsal ve
organize bir örgütlenme biçimine yönelmeyi zorunlu hale getirmiĢtir. Bu noktada bu
mekânların mescit ve camiye dönüĢtürülmesi ile dernekleĢme iĢlemleri aynı anda
gerçekleĢmiĢtir. Her cami bünyesinde bir sivil yapılanma ile birlikte var olmuĢ ve
varlığını Cami Derneği ile sürdürmektedir. Camiler Batı Avrupa‟da ibadetleri yerine
getirmenin yanı sıra dini ve kültürel değerleri yaĢama, kimliği koruma, çocukların
dini eğitimini sağlama ihtiyaçlarının karĢılanması gibi çoklu bir fonksiyonun pratik
yolu olarak oluĢturulmuĢ ve bu çerçevede alanı geniĢleyerek iĢlevlerini
sürdürmüĢlerdir. Bu anlamda diasporada kimliğin çok katmanlılığına, eğitsel,
kültürel, ekonomik, siyasi katılım fonksiyonları ile karĢılık vermeye çalıĢmaktadırlar.
Bir kurum olarak cami ve cami dernekleri dini alanda hizmet vermekten çok daha
fazlasını yapmaktadırlar. Anavatan ve ev sahibi ülkenin ve bu ülkelerin uyguladığı
politikaların göçmenlerin kendileriyle ulus aĢırı düzlemde buluĢtuğu dini pratikler
baĢta olmak üzere bir o kadar da yoğunluklu olarak anavatan değerleri ve
referanslarının hemen hemen tümünün kimliksel bağlamda “öteki”ne karĢı duruĢu
temsil eden kolektif bir “biz” bilinci içinde deneyimlendiği “diasporik alanları”
simgelemektedirler.
Batı Avrupa‟da Türk göçmenlerin misafir iĢçilikten kalıcılığa uzanan süreçte
yaĢadığı kimlik arayıĢlarının, kültürel ve dini hassasiyetler açısından ifade ettiği
önem, bu alanda oluĢturulan Sivil Toplum KuruluĢlarının diğer alanlardaki
oluĢumlarına göre pek çok farklılıkları beraberinde getirmiĢtir. Bu farklılıklar daha
kapsamlı faaliyet alanı, hedef kitlenin dikkat çekici oranda büyüklüğü, kurumsal,
teknik ve finansal açıdan daha kolay hareket edilebilirliğe olanak sağlayan
teĢkilatlanma modelinde görülmektedir. Dini alanda faaliyet gösteren Sivil Toplum
KuruluĢlarının faaliyet çeĢitliliği bir yandan kaçınılmaz olarak profesyonelleĢme
konusunda eksiklikleri beraberinde getirmiĢ, fakat diğer yandan da neredeyse Türk
195
diasporasının dini ve kültürel alanlardaki tüm ihtiyaçlarına kimlik stratejisi temelinde
cevap vermeyi arzulayan bir yapıyı ortaya koymuĢtur. Bu çerçevede Sivil toplum
kuruluĢları kimlik referansına oturtulmuĢ bir söylemler bütününden beslenen ve “ev
sahibi ülkenin” kuĢatıcı değerlerine karĢı “biz”i tüm dini, kültürel ve sosyal
etkinlikler setiyle kuĢatan kolektif bir bilinç durumunun gerçek ve sembolik
“alan”ına tekabül etmektedir.
Türklerin Almanya, Fransa ve Hollanda‟ya göç etmeden önce kaçınılmaz olarak
anavatandaki siyasi parti, dernek veya cemaatlerle sempatizanlıktan aktif çalıĢmaya
kadar derecesi farklı olmakla birlikte çeĢitli iliĢkileri göç bagajında yerini alınmıĢtır.
Göçle birlikte “anavatan” değerleri içerisinde değerlendirilebilecek siyasi parti,
cemaat ve dernek tercihleri diasporaya taĢınmıĢtır. Bu taĢınma durumunun sonucu
Batı Avrupa‟da Türklerin örgütlenme ve bu örgütleri kimlik temelinde söylem ve
pratik alanına dökme biçimi Türkiye‟deki tercihlerin uzantısı olmuĢtur.
Bu alanların neredeyse tümü, Türkiye‟deki mevcut dini grup, cemaat ve hareketlere
mensup grup, cemaat, topluluklar tarafından tesis edilmiĢ ya da tesis edilen camiler
çeĢitli nedenlerle bu grup, cemaat ve topluluğun oluĢturduğu çatı Sivil Toplum
KuruluĢlarının bünyesine dâhil olmuĢtur. Bu durum, Türkiye‟deki dini, politik ve
ideolojik ayrıĢmayı süreç içinde Batı Avrupa‟ya (Almanya, Fransa ve Hollanda)
aktarmalarına ve söz konusu örgütlenmelerin dini, politik ve ideolojik söylem ve
tutumlarının birbirinden farklı bir biçimde ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Bu
çerçevede Merkez Almanya olmak üzere Fransa, Hollanda, Belçika, Avusturya gibi
Batı Avrupa ülkelerinin tümünde dini örgütlenmelerde Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam
Birliği, Ġslam Toplumu Milli GörüĢ ve Ġslam Kültür Merkezleri hedef kitlesi ve
bünyesindeki kuruluĢ sayısı, kendilerine bağlı camiler bakımından ilk üç sırayı
paylaĢmıĢlardır. Ġlk baĢlarda Milli GörüĢ ve Ġslam Kültür Merkezleri
teĢkilatlanmalarını Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliklerinden önce tamamlamıĢlarsa da
ve Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliğinin Batı Avrupa‟ya oldukça geç giriĢine karĢın
DĠTĠB en büyük çatı kuruluĢ olarak ilk sıraya oturmuĢtur. DĠTĠB çatısı altına girmek
Birliğin ideolojisine katılmak anlamına gelmemekle birlikte pek çok avantajı da
beraberinde getirmektedir. Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birliğine üye olmak mali
196
anlamda katkılar sunmanın yanı sıra, Türkiye‟nin ilgili ülkedeki resmi temsilcileri ile
iyi iliĢkiler kurmak anlamına da gelmektedir. Bu tür avantajlar DĠTĠB‟lerin Batı
Avrupa‟da geç teĢkilatlanmasının getirebileceği dezavantajı kısmen bertaraf etmiĢtir.
Ġslam toplumu Milli GörüĢ, organizasyonlarının oluĢturduğu söylem, Türkiye‟deki
siyasal yapılanmayla paralel bir yapı arz etmektedir. Avrupa‟daki Milli GörüĢ
organizasyonları, Türkiye‟de kendine özgü maneviyat vurgusu daha yoğun milli ve
manevi değerleri önceleyen bir kimliğin dini-politik söylemini somutlaĢtırmaktadır.
Bu söylem Türkiye Cumhuriyetinin eski baĢbakanlarından Prof. Dr. Necmettin
Erbakan tarafından kurulan Milli Selamet Partisi ile baĢlayan Türkiye‟deki Milli
GörüĢ siyasi çizgisinin Almanya‟daki uzantısı olarak kurulsa da 1980‟li yılların
ortasından itibaren organizasyonun Türkiye oryantasyonunu kademeli olarak terk
etmeye baĢladığı ve 2000‟li yılların baĢında yeniden bir yapılanma sürecine girdiği
sonucuna varılmıĢ olup kuruluĢ bu yapılanma sürecinde Türkiye uzantılı politik
söylemlerden uzaklaĢarak gerçekleĢtirilen faaliyetlerle dikkat çekmiĢtir.
Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birlikleri Türkiye Cumhuriyeti Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığının oluĢturduğu bir Sivil Toplum KuruluĢu olarak 1980‟li yıllarda
dönemin ihtilalının politik konjonktüründe kurulmuĢtur. DĠTĠB‟ler Türkiye‟deki
1980 sonrası Türk Ġslam sentezinin kavramsallaĢtırılmasının etkisi ile Batı
Avrupa‟daki Türkleri de içine alabilecek bir resmi Ġslam yapısıyla oluĢturulmuĢtur.
Dönemin Ġslam‟a politik yaklaĢım biçiminin ürünü olarak Birlik resmi Ġslam yorumu
temelinde faaliyetler gerçekleĢtirmek amacıyla ve çeĢitli cemaatlerin “farklı” dini
yorumlarından Türk vatandaĢları sakınmak için oluĢturulmuĢsa da 2000‟li yıllarda
DĠTĠB‟lerin diğer cemaat ve gruplarla yakın iliĢkiler geliĢtirdiği ve kimlik
temelindeki söylem ve stratejiler arasında benzeĢimlerin arttığı görülmektedir.
Türkiye‟deki resmi anlamda din hizmetleri politikasını belirleyen ve yürüten Diyanet
ĠĢleri BaĢkanlığıyla organik bir yapılanma olarak karĢımıza çıkan Avrupa‟nın çeĢitli
ülkelerindeki Diyanet ĠĢleri Türk Ġslam Birlikleri dini kimliğin oluĢumu ve
sürdürülmesi anlamında önemli bir misyon icra etmektedir. Ancak, diğer Avrupa
ülkelerindeki örgütlenmelere nispetle insan kaynağı, faaliyet becerisi, planlama ve
stratejik program konularındaki kapasite eksikliği Fransa‟da Türkçe konuĢan
197
topluluğa yönelik din hizmeti noktasında önemli bir boĢluğu ortaya çıkartmaktadır.
Bu boĢluğun büyük bir kısmının diğer cemaat ve grupların oluĢturduğu derneklerce
aĢılmaya çalıĢıldığı görülmektedir.
Kamuoyunda Süleymanlı/Süleymancı olarak bilinen Ġslam Kültür Merkezleri Birliği
ve Hollanda versiyonu olarak Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı, DĠTĠB ve Milli
GörüĢten farklı olarak Sufi bir geleneği temsil etmektedir. Milli GörüĢ ve DĠTĠB
benzeri Ġslam‟ın Sünni Hanefi yorumunu takip etse de Milli GörüĢ ve DĠTĠB‟den bu
yorumu takip etme biçiminde farklılar ortaya koymakta ve pek çok konuda
ayrıĢmaktadır. Bu ayrıĢma cemaatin kendi içine kapanması ve Hollanda‟da ilk
kurulan dini organizasyon olmasına rağmen DĠTĠB ve Milli GörüĢ‟ten daha az bir
kitleye hitap etmesiyle sonuçlanmaktadır. Cemaatin aĢırı derecede içine kapalılığı
özellikle çok kültürlülükten asimilasyona doğru kayan göçmen politikasını takip
eden Hollanda‟da merak konusu olmakta ve bu merakla birlikte toplumda rahatsızlık
ve tedirginlikler yaratmaktadır. Son dönemlerde cemaat, bu rahatsızlıkları bertaraf
etmek için daha Ģeffaf bir görünüm ortaya koymaya çalıĢsa da çok istekli ve bu
konuda baĢarıyı arzuladığını söylemek mümkün değildir.
Almanya, Fransa ve Hollanda örneklerimizden Ġslam Toplumu Milli GörüĢ, Diyanet
ĠĢleri Türk Ġslam Birliği ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı‟nın belirlediği kimlik
stratejisi birbirine yakın ve oldukça benzer referanslar üzerine kurulmuĢtur. DĠTĠB
diasporada Türklerin “mili ve manevi değerleri” ile bu değerlerin “birlikte ve
beraberlik bilinciyle” Türk devletine sadakatle somutlaĢan bir kimlik stratejisini
öncelemektedir. Milli GörüĢ DĠTĠB‟e göre “milli” değerleri söylemlerinde ihmal
eden bir görünüm verse de anavatandan getirilen kültürel dil ve gelenek gibi
değerlere yaptığı vurguyla bu görünümü tersine çevirmektedir. Hollanda Ġslam
Merkezi, DĠTĠB ve Milli GörüĢle dini değerler üzerinden kimliğin sahiplenilmesi
konusunda benzer endiĢeleri paylaĢmaktadır. Hollanda Ġslam Merkezi Vakfının
DĠTĠB ve Milli GörüĢ‟ten ayrıĢtığı temel nokta ise grup bilincinin keskinliği ve bu
keskinliğin yarattığı “öteki” algısının Milli GörüĢ ve DĠTĠB‟e göre görece kendi
dıĢındaki Türk diasporasını da kapsayacak Ģekildeki geniĢliğidir. Üç Sivil Toplum
KuruluĢunun da amaç ve hedeflerini belirleyen temel motivasyon anavatandan
198
getirilen ya da anavatan değerlerine içkin olan dini ve kültürel kimliğin korunması,
sürdürülmesi ve inĢasıdır. Faaliyetlerinin önemli derecedeki oranının kimlik ve
kimliği oluĢturucu, koruyucu ve devam ettirmeye yönelik olması bu gerçekliği
pekiĢtirmekte ve bu örgütlerin amaç ve faaliyet bütünlüğünü oluĢturmaktadır. Üç
kuruluĢun çalıĢma alanları bu çıkarımı pekiĢtirmektedir. Ġslam Toplumu Milli
GörüĢ, DĠTĠB ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfının çalıĢma alanlarının ortak olması
kimlik stratejilerinin benzerliklerinin somutlaĢması biçimindedir. DĠTĠB‟in
diasporada geç örgütlenmesi ve kendinden önceki kuruluĢların gerçekleĢtirdiği
faaliyetleri programına dâhil etmesi Ġslam toplumu Milli GörüĢ ve diğer cemaatlerin
etkinliklerini taklit ettiği izlenimi vermektedir. Bu çerçevede Batı Avrupa‟daki
ülkelerin tümünde en büyük Türk organizasyonu olarak DĠTĠB‟in kendini
yenilemesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Milli GörüĢ ve Hollanda Ġslam
Merkezi vakfının 2012 yılı itibariyle DĠTĠB‟e göre daha görece profesyonel bir
Ģekilde teĢkilatlandığı ve faaliyetlerini devam ettirdiği sonucuna ulaĢılmıĢtır.
Eğitim, irĢat, cami hizmetleri gibi çalıĢma alanlarının her üç kuruluĢ içinde ortak
olduğu görülmektedir. Kimlik temelinde gerçekleĢtirilen faaliyetlerde üç
örneğimizde de eğitim baĢat bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. Kimliğin korunması
ve inĢası çerçevesinde eğitim faaliyetlerinin üç kuruluĢun da temel uğraĢısı olması,
kimliğin kurgulanabilir yapısının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Uygulanan
eğitim programları kısa, orta ve uzun dönem Ģeklinde gerçekleĢmektedir. DĠTĠB
eğitimlerini Türkiye Cumhuriyeti Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı tarafından oluĢturulan
müfredat ve uygulama metodu çerçevesinde ve yine Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının
Türkiye‟den gönderdiği ve maaĢlarını ödediği din görevlileri tarafından
gerçekleĢtirirken, Milli GörüĢ ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı maaĢlarını üye
aidatları ve yardımlarla karĢıladıkları eğitimci ve din görevlileri eliyle kendi
oluĢturdukları müfredat çerçevesinde yürütmektedir. Her üç kuruluĢun
gerçekleĢtirdiği Eğitim Programları yaz kursları, hafta sonu ya da akĢam kursları gibi
örgün eğitimden arta kalan vakitlerde ve temelde çocuk, genç ve kadınlara yönelik
olarak yapılmaktadır. Kursların temel fonksiyonu anavatan/kök kimliğe iliĢkin dini
ve kültürel değerlerin hatırlanma veya öğrenme pratiğinin sağlamasıdır. Düzenlenen
199
eğitim programları dini değerleri içeren derslerle birlikte çocukların, gençlerin ve
kadınların ilgi alanına girebilecek kültürel ve sosyal etkinliklerle
zenginleĢtirilmektedir. KuruluĢların uzun soluklu, kendi bünyelerinde istihdam
etmek üzere planlanmıĢ eğitim programları okullar Ģekline dönüĢmüĢtür. Bu
çerçevede Milli GörüĢ‟ün Bergkamen Kız Koleji, DĠTĠB‟in Strazburg Ġlahiyat
Fakültesi ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfının Avrupa Ġlim Enstitüsü ve inholland
yüksekokulu ile çalıĢmaları diasporada gelecek kuĢakların kimliklerinin sürdürülmesi
endiĢesine cevap arama biçimleridir. Hollanda Ġslam Merkezi Vakfının DĠTĠB ve
Milli GörüĢten farklı bir biçimde gerçekleĢtirdiği eğitim programları temelde Kuran-ı
Kerim öğrenme, ezberleme ile birlikte Arapça eğitimine dayanmaktadır. Milli GörüĢ,
DĠTĠB ve Hollanda Ġslam Merkezi ile karĢılaĢtırıldığında eğitim programının
çeĢitliliği ile dikkat çekmektedir.
Dini kimliğin inĢasında üç çatı Sivil Toplum KuruluĢuna iliĢkin hiyerarĢik bir baĢarı
kriterini tespit etmek bu çalıĢmanın sınırlarını aĢmaktadır. Fakat kimliğin inĢasında
üç kuruluĢun farklı özellikler temelinde farklı özelliklere sahip olduğu tespit
edilmiĢtir. Bu çerçevede, Milli GörüĢün dini kimliğin oluĢturulmasına iliĢkin
faaliyetlerde DĠTĠB ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfına göre faaliyet çeĢitliliği göz
önüne alınırsa daha etkili olduğu görülmektedir. Hollanda Ġslam Merkezi Vakfının
faaliyetlerindeki süreklilik ve disiplinden dolayı Milli GörüĢ ve DĠTĠB‟e göre daha
sınırları çizilmiĢ bir kimlik inĢa etmekte olduğu gözlemlenmiĢtir. DĠTĠB‟in hedef
kitlesinin Milli GörüĢ ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfına göre daha geniĢ
olmasından dolayı, daha geniĢ bir kitleye kimliği taĢıyıcı potansiyeli olduğu
görülmüĢtür.
Düzenli olarak gerçekleĢtirilen dini ve kültürel kursların yanı sıra seminerler,
konferanslar, eğitim kampları her üç kuruluĢun da rağbet ettiği kimlik temelli
faaliyetler olarak uygulanmaktadır. Bu programlar daha çok gençlerin ve kadınların
kısa süreli olarak kuruluĢ ve anavatanı/kök değerleri hatırlama ve kimliklerini
sorunsallaĢtırma alanları olarak yorumlanabilir.
200
Ġncelediğimiz Batı Avrupa‟da kurulan çatı Sivil toplum kuruluĢları1970‟lerden
itibaren hem kimlikleri, hem de kimlik stratejilerine eĢlik eden faaliyetler, öncelikler,
iletiĢim ve anavatanla ve ev sahibi ülke ile iliĢkiler bağlamında süreklilik ve önemli
dönüĢüm ve değiĢimleri temsil etmektedir. Bu süreklilik ve dönüĢüm durumu
nihayete ermeyen bir süreç olarak devam etmektedir. Tamamlanmanın imkân
dâhilinde olmadığı bu dönüĢüm ve değiĢim kimliğin temel özelliği olan sürekli inĢa
ve kurgulanma özelliğinden kaynaklanmaktadır.
Örnek Sivil Toplum KuruluĢlarının ilk yapılanmalarından bu yana süreklilik arz eden
durumu, kimliğin kurucu değerleri olarak din ve köken kültürüyle olan kimlik
iliĢkisinin koparılamaz olduğu düĢüncesidir. Bu düĢünce Sivil Toplum
KuruluĢlarının strateji ve faaliyetlerinin kalkıĢ noktasını vazgeçilmez argümanını ve
anlatısını oluĢturmaktadır. Bu anlatı dini Sivil Toplum KuruluĢlarının ortaya çıkma
gerekçelerini oluĢturduğu günden bu yana değiĢmezlik göstermiĢtir. DeğiĢimin
baĢladığı yer ise özellikle aile birleĢmeleri ile Batı Avrupa‟ya göç eden Türk kadın
ve çocuklara hitap etme kaygısı olmuĢtur. Aile birleĢimi ile birlikte diasporaya gelen
kadın, çocuk, gençler ve diasporada doğup yetiĢen yeni nesiller yeni kimlik
stratejileri ve faaliyetleri zorunlu kılmıĢtır. Yeni kuĢağın ihtiyaçları ve kimlikleri
devam ettirmedeki kilit rolü Sivil Toplum KuruluĢlarını yeni kuĢağa doğru bir odak
kaymasına zorlamıĢtır. BaĢlangıçta camiler etrafındaki örgütlenmiĢ cami
derneklerinin hedef kitlesi birinci kuĢak iken zamanla onların yerini ikinci ve üçüncü
kuĢak almıĢtır. Birinci kuĢak ile ikinci ve üçüncü kuĢak arasında eğitim düzeyi,
kültür, sosyo ekonomik düzey, dini bilgi düzeyi ve anavatan değerlerine iliĢkin ilgi
gibi eğilimlerde belirgin derecede farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar dini
Sivil Toplum KuruluĢlarına olan bakıĢı, beklenti ve ilgileri belirleyecek düzeyde bir
görüntü oluĢturmaktadır. Kuran ve dini bilgiler kurslarına katılanlar önceleri
Türkiye‟de doğup yetiĢen gençler ve yetiĢkinler iken, onların yerini diasporada
doğup ev sahibi ülkenin kültürüne birinci kuĢağa göre daha çok maruz kalan ve bu
kültürün yapılarından geçen çocuk, genç ve yetiĢkinler almıĢtır. Ġlk yıllarda Sivil
Toplum KuruluĢlarının hedef kitlesi önemli ölçüde yetiĢkin erkekler ve ardından
çocuklar iken, günümüzde bu hedef kitleye kadınlar, ev sahibi ülkede yetiĢmiĢ genç
201
kızlar, genç erkekler ve çocukların eklenmesi, yeni kuĢağın daha belirgin Ģekilde
hissedilen anavatan değerlerinden daha çok ev sahibi ülke değerlerinin kimlik
oluĢumunda somutlaĢan tezahürleri, Sivil Toplum KuruluĢlarının kimlik stratejileri
ekseninde daha kapsamlı faaliyet planlaması, hizmet sunumu konusunda da her biri
baĢlı baĢına profesyonellik ve teknik uzmanlık alanlarını zorunlu kılmıĢtır. Bu
çerçevede ilk kuĢağın kurduğu STK‟ların “kimliğin korunması” Ģeklinde ifade ettiği
“kimlik kaygısı”, “kimliğin oluĢumu/inĢasına” doğru kaymaya baĢlamıĢtır.
Dini ve kültürel ihtiyaçların giderilmesi ve mekânsal anlamda gettolaĢarak “kimliğin
korunması” Ģeklinde gerçekleĢen ilk oluĢumlar ve yerel örgütlenmeler bölgesel ve
ulusal düzlemde bazen de ulusaĢırı alanlar düzleminde faaliyet gösteren Sivil
Toplum KuruluĢlarına dönüĢerek, Türk diasporasının çıkarlarının temsilini ve
“korunan/inĢa edilen kimliğin” ev sahibi ülke tarafından tanınırlığının ve bu kimliğin
pratiğe döküldüğü “diasporik alanının” alabildiğince geniĢliğini ev sahibi ülke içinde
sağlamak amacıyla daha fazla çaba göstermeye talip olmaya baĢlamıĢlardır. Hollanda
Ġslam Merkezi Vakfının devlet desteği ile inholland üniversitesi imam yetiĢtirme
programına dâhil olması bu durumun somut göstergesidir.
Milli GörüĢ, DĠTĠB ve Hollanda Ġslam Merkezi Vakfı dini, kültürel ve sosyal
faaliyetlerinde kimlik krizini aĢmak amacıyla ev sahibi ülkenin amaçladığından daha
çok kendilerinin tanımladığı bir entegrasyon modeline vurgu yapmaya
baĢlamıĢlardır. Bu çerçevede entegrasyon ile kimliğin Sivil Toplum KuruluĢlarının
söylemlerinde sıklıkla yan yana geldiği görülmektedir. Entegrasyonla kimliğin yan
yana geliĢinin farklı nedenleri olmakla birlikte temel nedeni, Batı Avrupa‟da ev
sahibi ülkelerin göçmenlere iliĢkin “değiĢmez” politikası ve yaklaĢımının
“entegrasyon”da ĢeffaflaĢması ve bunu gündelik yaĢam pratiklerinden siyasal alana
kadar her fırsatta deneyimlemiĢ olmanın sonucunda oluĢan psikolojik durumunun
yarattığı inĢa etmeye çalıĢtıkları “anavatan/kök” mahreçli kimliğin “öteki”nin
gözünde entegrasyonun içinden ifade edildiğinde kabul edilebilirliği düĢüncesinin
geliĢiminde yatmaktadır. Ġlk dönemlerde anavatan politikalarına odaklı bir strateji ve
özellikle Süleymancı/Süleymanlı cemaati baĢta olmak üzere dıĢa kapalı bir
yapılanma görünümü sunan Sivil toplum kuruluĢları kimliğe iliĢkin değiĢen ve
202
geliĢen talepleri ve hak arama üzerine kurulu söylemlerinin bir sonucu olarak ev
sahibi devletin politikalarına daha fazla ilgi duymanın yanı sıra, kimliklerinin
tanınırlığını artırmak ve anavatan değerleri üzerine kurulu kimliklerin özellikle 11
Eylül olayları sonrasında tehlikesizliğini ispat etmeye yönelik hissedilen ihtiyaçla ev
sahibi ülke kurumlarıyla iliĢkiler geliĢtirmeyi daha çok önemsemeye baĢlamıĢlardır.
2000‟li yıllarda hızla artan Ġslam karĢıtlığı temelli dini Sivil Toplum KuruluĢlarına
yönelik tereddütlü bakıĢa “biz korktuğunuz gibi değiliz” mesajı verilmeye
çalıĢılmaktadır. Bu mesajın içeriğini entegrasyona artan vurgu, ev sahibi ülke
toplumuna kendini daha çok anlatma çabası, açık cami günleri, çok kültürlülük
programları oluĢturmaktadır.
DĠTĠB, Milli GörüĢ ve Süleymancı cemaatinin dini yorum farkı ve cemaatleĢmelerin
yarattığı ayrıĢmaları aĢma çabasında oldukları tespit edilmiĢtir. Diasporayla
doğrudan iliĢkili bir konu olarak diasporanın mevcut ev sahibi ülke yasaları
çerçevesinde kimliklerini ifade etme ve kültürel ve dini değerleri yaĢantılamaya
olanak sağlama aracı olarak kendilerine verilen hakların yerel ve ulusal bağlamda
uygulamasına yönelik sorunlara karĢı ortak tavır alma ya da doğrudan hak talep etme
Sivil Toplum KuruluĢlarının temel ilgi alanlarına dâhil olmuĢtur. Son yıllarda Türk
Sivil KuruluĢlarının geçmiĢteki sert ayrıĢmalardan sıyrıldıklarını, kökeni oldukça
gerilere giden siyasi ve ideolojik sürtüĢmeleri geride bıraktıklarını söylemek
mümkün olmasa da farklı platformlarda zaman zaman bir araya geldikleri
görülmektedir. Bu geliĢmeler bir sosyal sermaye olarak Türk Sivil KuruluĢların
iĢbirliği eğilimi içinde olduklarına iliĢkin önemli bir ipucu olarak
değerlendirilmelidir.
Batı Avrupa ülkelerine iĢgücü göçünün ardından geçen yarım asırlık süreçte Türk
diasporasının anadil ile iliĢkisinin boyutları farklılaĢmıĢtır. Ġlk baĢlarda ev sahibi
ülkenin dili ile ilgili, problemler söz konusu iken; 2000‟li yıllardan itibaren özellikle
ikinci ve üçüncü kuĢağın Türkçeyle ilgili problemleri olduğu görülmektedir. Bunun
temel nedeni özellikle üçüncü ve dördüncü kuĢağın bulunulan ülkenin dili içerisine
doğması ve bu ülkenin eğitim sistemi içerisinden bu dile anavatanın diline oranla
daha çok muhatap olmasında yatmaktadır. Diasporada Türkler bir taraftan kendi
203
ailesi ve çevresi içerisinde bulunduğu ülkenin dilinden tamamen farklı bir dili
öğrenerek farklı kültürel kodlar ve normları edinerek ayrı bir sosyalleĢme süreci
yaĢarken, diğer taraftan içinde yaĢadığı toplumun okullarında, yerli arkadaĢlık
gruplarında, iĢyerlerinde, yüz yüze, yakından ve uzaktan iliĢki içerisine girdiği sosyal
çevrede ise, o toplumun dilini öğrenerek, inanç, değer ve normlarına göre ayrı bir
sosyalleĢme süreci yaĢamaktadır. Anadile (Türkçeye) olan hâkimiyetin birinci
kuĢaktan üçüncü kuĢağa gelinceye kadarki süreçte kaybolmaya baĢlaması anadilin
diasporada kaybolma tehlikesini doğurmaktadır. Anadilin unutulması, Türkiyeli
göçmenlerin kültürel kimliğinin yaĢatılması ve yeniden üretilmesi için bir tehdit
unsuru olmaktadır. Bu tehdit unsuru olma durumuna etki eden bir diğer faktör
Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın Türkçeye karĢı anadil politikasında yatmaktadır.
Almanya, Fransa ve Hollanda‟nın göçmenlerin anadiline karĢı tutumu oldukça
karmaĢık ve belirsizliklerle seyreden bir süreç olarak belirginleĢmektedir. Eyaletler
arası farklılıklar olsa da genel olarak ulusal düzeyde Almanya‟nın göçmenlere
yönelik dıĢlayıcı ve asimilasyona yaklaĢmıĢ entegrasyon politikası, Fransa‟nın
göçmenleri topluma asimile ederek eklemleme çabası nedeniyle anadili göçmenlerin
bir sorunu olarak tanımlaması ve Hollanda‟nın 2004 yılında anadil eğitimini
okullarda yasaklaması kimliğin anadil ekseninde idame ettirilmesinde zorlukların
derecesini artırmıĢtır. Batı Avrupa‟da yeni kuĢaklara anadilin ve Türk kültürünün
aktarılması çabası Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığının “Türkçe ve Türk
Kültürü Dersleri Programları” temelinde Türkiye‟den resmi olarak gönderilen
Türkçe öğretmenleri aracılığıyla Okullarda ders dıĢı olarak, ders içi kültür dersi
olarak ve Sivil Toplum KuruluĢlarında gönüllülük esasına dayalı olarak
gerçekleĢtirilmektedir. Batı Avrupa‟da 1970‟li yıllardan buyana Türkçenin yeni
kuĢaklara aktarılmasının gözle görünür biçimde yoğunlaĢtığı yer Türkçe ve Türk
Kültürü Dersleri olmuĢtur. Avrupa‟da anadil olarak Türkçeyle ilgili yapılacak tüm
araĢtırma ve incelemelerin Türkçe ve Türk Kültürü Derslerini temel almadan
gerçekleĢtirilmesi mümkün değildir. Çünkü Avrupa‟da Türkçenin aktarımı ve
yaĢatılmasında görece eksiklikleri ve baĢarısızlıkları ile birlikte bu dersler oldukça
önemli bir iĢleve sahip olmuĢ ve Türk Sivil Toplum KuruluĢlarının anadil üzerindeki
çalıĢmalarına da temel teĢkil etmiĢtir. Sivil toplum kuruluĢları anadil konusunda
204
çalıĢmalarını daha çok bu dersler üzerinden ya da bu derslere iliĢkin olarak
gerçekleĢtirmiĢler ve halen bu çerçevede faaliyetlerini yürütmektedirler. Sivil toplum
kuruluĢları Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin devam etmesi, bu derslere katılım
sağlanması, bu derslere iliĢkin sorunlarda etkin rol alınması gibi faaliyetlerinin yanı
sıra bu dersler için bünyelerinde bulunan mekânları da tahsis ederek bu derslerin
gerçekleĢmesinde çaba göstermekte ve kimliğin din boyutunda olduğu gibi dil
ekseninde de oluĢumuna katkı sağlamaktadırlar. Diasporada Sivil toplum kuruluĢları
yetersiz olmakla birlikte Türkçe derslerinin devam ettirilmesi ve yaĢatılmasında
önemli roller almanın yanı sıra, gerçekleĢtirdikleri çeĢitli faaliyetlerle anadilin genç
kuĢaklar arasına etkili biçimde aktarımını amaçlamaktadırlar. Almanya‟da kurulan
sivil toplum kuruluĢlarının hem geniĢ bir hedef kitleyle muhatap olması, hem de daha
örgütlü olması sonucu anadil konusunda çalıĢmalar yapan bölgesel ve ulusal düzeyde
okul aile birlikleri dernekleri, Türk veli dernekleri çatı kuruluĢlarını 2000‟li yıllarda
oluĢturarak Fransa ve Hollanda‟ya göre mesafe kat etmiĢlerdir. Fransa‟da anadil
konusunda çalıĢma yapan çatı kuruluĢu bulunmamakta olup, cami dernekleri ve okul
aile birlikleri gibi mahalli düzeyde çalıĢmalarla yetinilmektedir. Hollanda‟da ise
Fransa‟ya benzer Ģekilde cami ve veli dernekleri tarafından yerel sivil toplum
kuruluĢlarının çabalarının yanı sıra Ģu anda varlığını sürdüren ama aktif olmayan
Hollanda Eğitim Vakfının çalıĢmaları geçmiĢ bir örnek tecrübe olarak dikkat
çekmektedir. Almanya haricinde anadil konusunda Sivil Toplum çalıĢmaları
profesyonellikten uzak küçük çaplı yerel faaliyetler olarak gerçekleĢtirilmektedir.
Almanya‟daki sivil toplum kuruluĢlarının anadil konusundaki faaliyetlerde Fransa ve
Hollanda‟da yerleĢik Sivil Toplum KuruluĢlarına göre daha etkili oldukları
saptanmıĢtır. Bunun temel nedeni Almanya‟da bulunan Türklerin sayıca fazla olması
nedeniyle anadil sorunun toplumda daha geniĢ bir kitle tarafından yaĢanıyor
olmasının yanı sıra bu ülkede dil konusunda faaliyet gösteren sivil toplum
kuruluĢlarının eğitimcilerin oluĢturduğu yapılanmalar olmasıdır. Fransa ve
Hollanda‟da sivil toplum kuruluĢlarının anadil üzerinden kimliğin korunması
konusunda gerçekleĢtirdikleri çalıĢmalar Almanya‟ya göre daha cılız kalmaktadır.
Bunun temel nedeni bu ülkelerde Hollanda Eğitim Vakfının geçmiĢ çalıĢmalarını
dıĢarıda tutarsak anadil konusunda çalıĢmaların mahalli dernekler ve cami dernekleri
205
bünyesinde gerçekleĢtirilmesi ve Almanya örneğinde olduğu gibi Federasyon tarzı
teĢkilatlanmaların olmamasıdır.
Almanya örneğinde farklı ideolojik, siyasi ve dini alanlardan gelen sivil toplum
kuruluĢlarının anadilin diasporada kimliğin bir parçası olarak devam ettirilmesi
amacıyla gerçekleĢtirdikleri ortak çalıĢma olarak “Türkçem Anadilim Geleceğim”
çalıĢtayı sivil toplum kuruluĢlarının anadil konusunda farklılıkları kenara bırakarak
aynı anlatıyı “biz” duygusuyla vermeleri açısından önemli bir özelliğe sahiptir.
ÖNERĠLER
Din ve anadil konusunda Batı Avrupa‟da faaliyetler gerçekleĢtiren sivil
toplum kuruluĢlarının mevcut kapasiteleri, gerçekleĢtirdikleri faaliyetler ve
hedef kitlelerine iliĢkin detaylı saha araĢtırmaları yapılarak din, dil ve sivil
toplum ekseninde bir tür haritalama çalıĢması yapılmalıdır. Bu haritalama
çalıĢması mevcut durum, din ve dil çalıĢmaları yapan kuruluĢların
kapasitelerini ortaya çıkarmanın yanı sıra, Türk diasporasına yönelik
gerçekleĢtirilecek çalıĢmalarda sivil toplum kuruluĢları çerçevesinde yol
gösterici ve kolaylaĢtırıcılık iĢlevi görecektir.
Batı‟da yaĢayan diasporanın kimlik sorunlarına entelektüel ve pratik anlamda
çözümler üretecek araĢtırma merkezlerinin kurulması desteklenmelidir.
Mevcut sivil toplum kuruluĢlarının yapılan saha araĢtırması ile ortaya çıkacak
olan bu yönleri güçlendirilmeye çalıĢılmalıdır.
Sivil toplum kuruluĢlarının anadil konusunda Almanya ve Hollanda
örneğinde gerçekleĢtirdikleri ortak hareket etme tavrı bu yönde koordine
edilecek çalıĢmalar için umut verici düzeydedir. Sivil toplum kuruluĢlarının
doğrudan koordine etme ve yönlendirme görüntüsü verilmeden bu ortak
tavrın anadil konusunda geliĢtirilecek program ve proje destekleri ile
206
güçlendirilerek Almanya, Fransa ve Hollanda‟da Türkçeye karĢı devletlerin
olumsuz ve ilgisiz tavrının değiĢmesini ve Türkçe derslerinin okul
programları içerisinde gerektiği kadar yer almasını sağlayacak baskı grupları
ve lobi faaliyetlerinin oluĢumuna katkı sağlanmalıdır.
Türk diasporasının değiĢik kesimlerini temsil eden dini sivil toplum
kuruluĢlarının son yıllarda çeĢitli vesilelerle bir araya gelmeleri, topluluğun
ortak amacı olan dini kimliğin oluĢumuna yönelik olarak aralarında görev
paylaĢımına imkân sağlayacak ortak projeler için önemli bir baĢlangıç olarak
değerlendirilebilir. Bu çerçevede kimliğin inĢasına yönelik uzmanlar
eĢliğinde geliĢtirilebilecek dini programlarla birlikte hareket etme
duygusunun artırılması için Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı ile ortak çalıĢmalar
yapılmalıdır.
Türkçenin yeni nesiller için dikkat ve ilgi çekici bir yapıda sunulması anadilin
sürekliliği için oldukça önemlidir. Bu konuda Milli Eğitim Bakanlığı ile
gerçekleĢtirilecek ortak çalıĢmalar ile Türkçe ve Türk Kültürü derslerinin
daha ilgi çekici Ģekilde yapılandırılması derslere katılım için önemli olmakla
birlikte, bu derslere katılım ve ilgi konusunda çalıĢmalar yürüten Sivil toplum
kuruluĢları maddi ve teknik anlamda desteklenmelidir.
Batı Avrupa ülkeleri ulusal ve yerel yasalarında Avrupa Birliği hukukunda
göçmenlerin kimliklerine iliĢkin anadil ve dini yaĢamın tüm boyutlarındaki
haklar etraflıca taranmalı ve bu hakların kullanımı konusunda Türk
diasporasının bilinçlendirilmesine yönelik sivil toplum kuruluĢları ile ortak
çalıĢmalar yürütülmelidir.
Batı Avrupa ülkelerinde dini kimliğin sürdürülmesinde devlet ve ev sahibi
ülke toplumu tarafından yürütülen Ġslam karĢıtlığı çalıĢmalarının gönderme
yaptığı konu ve alanlar araĢtırılmalı ve islamofobia konusunda sivil toplum
kuruluĢlarının mevcut çalıĢmaları desteklenerek ortak çalıĢmalar
yürütülmelidir.
207
Ġslam ve dini sivil toplum kuruluĢları ile ilgili toplumsal bellekte yerleĢmiĢ
olan olumsuz imajların düzeltilmesi için her bir din/kültür mensubuna
görevler düĢmektedir. Günümüz bilgi ve iletiĢim çağının olanaklarını
kullanarak yanlıĢ algılamaların düzeltilmesine ihtiyaç bulunmaktadır.
Öncelikle sorun ve çözüm yollarının bilgisel düzlemde ortaya konması
gerekmektedir. Bu da, sorunu tespit amacını taĢıyan kuramsal ve alan
araĢtırması çalıĢmalarıyla sağlanabilir. Türkler için büyük oranda modern
zamanın bir problemi olarak karĢımıza çıkan, dinin Avrupa‟daki Türkler
üzerindeki etkisi ve bu etkinin boyutu ile diğer kültürlerle karĢılaĢması
sonucunda gösterdiği refleks hakkında çalıĢmalar yapılmalıdır.
Dini alanda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluĢlarının Ġslam karĢıtlığı,
çocuk ve gençlerin Batı Avrupa‟da dini eğitimi gibi kimlikle ilgili ve sorunlu
alanlarda bir araya gelerek çalıĢmalar yürütecekleri ortak platform, çalıĢtay
ve konferanslara öncülük edilmeli veya desteklenmelidir.
Eğitim programları açısından bakıldığında, öncelikle her üç ülkenin de
Türkçe derslerine karĢı kısıtlayıcı ve yasaklayıcı tavırlarını bir an önce
kaldırmaları önem taĢımaktadır. Bu çerçevede toplumsal uyum konusunda
Türkçeyi kavramanın bir zorunluluk olduğu konusunda ilgili ülkelerde sivil
toplum kuruluĢları ve medya eliyle kampanyalar programlanmalıdır.
208
KAYNAKÇA
Abadan-Unat, N. (2002). Bitmeyen Göç. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
Abadan-Unat, N. ve N. Kemiksiz. (1986). Türk DıĢ Göçü 1960-1984: Yorumlu
Bibliyografya. Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi.
Acharya A.K. ve Cervantes J. (2009). Female Migration and Urban Informal Sector
in Monterrey Metropolitan Region. Journal of Social Sciences. (21) 1. 13-24
Adıgüzel, Y. (2011). Almanya Türklerinde Dil, Din, Kimlik. Ġstanbul: ġehir
Yayınları.
Akgönül, S. (2011). Azınlık: Türk Bağlamında Azınlık Kavramına Çapraz BakıĢlar.
Ġstanbul: Bgst Yayınları.
Akgül D ve Sezal S.R. (2002). Almanya‟nın Asimilasyonist Politikaları ve
Entegrasyon AnlayıĢı. Stratejik Analiz.
Akıncı, M. (2009). Fransa‟da Türkçenin Anadili ve Yabancı Dil Olarak Eğitimi.
Yaylı, D ve Bayyurt, Y. (Der). Yabancılara Türkçe Öğretimi: Politika Yöntem ve
Beceriler. Anı Kitap. 204-224.
Akıncı, M. Ve Jolly, A. (2010). Yabancı dil Olarak Türkçe Öğretiminde Yeni
ÇalıĢmalar. 8. Dünya Türkçe Sempozyumu Bildirileri: 6-7 Mart 2009. Ankara:
Tömer.
Akıncı, M.A. (2007). Fransa‟da Türkçe Ana Dili Eğitimi ve Ġki Dilli Türk
Çocuklarının Dil Becerileri. II. Avrupa Türk Dili Bilgi ġöleni. Ankara: TOBB
Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi.
Akkayan, T. (1979). Göç ve DeğiĢme. Ġstanbul: Ġ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Allen, S. ve Macey, M. (1990). Race And Ethnicity Ġn The European Context, The
British Journal Of Sociology. Special Issue: Britain As A European Society. 41 (3).
375-393.
Altun, M. (2012). Müslüman Olan Almanlar Üzerine Psiko-Sosyal Bir Ġnceleme.
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans
Tezi, Adana.
Amiraux, V.(1996). “Turkish Islam in Germany: Between Political
Overdetermination and Cultural Affirmation”. Shadid W.A.R. and van Koningsveld,
209
P.S. (ed). Political Participation and Identities of Muslims in Non-Muslim States.
Kok Pharos Publishing House. 36-52.
Anand, D. (2003). A Contemporary Story of Diaspora: The Tibetan Version.
Diaspora. 12 (2). 211-229.
Anthias, F. (1998). Evaluating Diyaspora: Beyond Ethnicity?. Sociology. (32)3
Arabacı, F (2003). “AB Ülkelerinde Din Devlet iliĢkileri ve Türkiye”. Bauberot, J.
(ed). Avrupa Birliği Ülkelerinde Dinler ve Laiklik: Ġstanbul. Ufuk Kitapları.
Aslan, A. (1996). OtuzbeĢyıllık Göç ve Almanya‟daki Türkler. Durum Raporu.
AĢkın, M. (2007). Kimlik ve GiydirilmiĢ Kimlikler. Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10)2, 213-220.
Avcı, G. (2005). Religion, Transnationalism and Turks in Europe. Turkish Studies, 6
(2), 201 -213
Avcı, G. (2006). Comparing Integration Policies and Outcomes: Turks in the
Netherlands and Germany. Turkish Studies, 7(1), 67 - 84.
Bakhtin, M. (1984). Problems of Dostoevsky's Poetics. Emerson, C. (ed. ve çev.),
MN: University of Minnesota Press.
Bal, H. (1999). Kent Sosyolojisi. Ankara: Turhan.
Balzaq, T. (2002), Security, Identity, and Symbolic Interactionism‟, International
Review of Sociology, (12) 4, 69-506.
Bauman, Z. (1999). Sosyolojik DüĢünmek. Ġstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Baumeister R, F. (2005). Self-Concept, Self-Esteem, and Identity. Derlega, VJ.
Winstead, B A. Jones, W H. (ed). Personality: Contemporary Theory and Research.
Wadsworth Publishing Company.
Bayhan, T. (2010). Avrupa Birliği Ülkelerinde Türk ĠĢçilerinin Serbest DolaĢım Ve
Aile BirleĢimi Hakları, Sorunlar Ve Beklentiler, ÇalıĢma ĠliĢkileri Dergisi, (1)1, 173-
206
Belek, K. (2006). ModernleĢme Sürecinde Türkiye‟nin Kimlik Problemleri, Atılım
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Ankara
Berezin, M. (2006). “Xenophobia and the New Nationalisms”. Delanty, G and
Kumar, K (ed). The Sage Handbook of Nations and Nationalism. London: Sage.
210
Berger, P (2002). Din Ve Modernlik: Toplum Bilim Yazıları 1 (çev: Çiftçi, A).
Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Bilgin, N. (2003). Sosyal Psikoloji Sözlüğü. Ġstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Bilgin, N. (2007). Kimlik ĠnĢası. Ġzmir: AĢina Kitaplar
Birkök, M.C. (1994). Bilgi Sosyolojisi IĢığında Kimlik Sorunu. Ġstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü YayınlanmamıĢ Doktora Tezi. Ġstanbul.
Bomberg, M., De Fina, A., Schiffrin (2011). Discourse and Identity Construction.
Vignoles, L. V. Schwartz, S.C. Luyckx, K (ed.), Handbook of Identity Theory and
Research. Londan; Sipringer. 177-199
Boss-Nünning, U. (2008). Almanya‟da Türk Kökenli Genç Göçmenlerin Topluma
Entegrasyonu: Kültürlerarası Eğitim. Kökler Ve Yollar. Kaya, A. ve ġahin, B. (ed).
(2008-220) Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Bostancı, M. N. (1999). Bir Kolektif Bilinç Olarak Milliyetçilik. Ġstanbul: Doğan
Kitap.
Bourdieu P. (1985). The Forms Of Capital. Richardson, J.G. (ed.). Handbook of
Theory and Research for the Sociology of Education. (241– 58). New York:
Greenwood Press.
Böcker, A. (1994). Chain Migration over Legally Closed Borders: Settled
Immigrants as Bridgeheads and Gatekeepers, Netherlands Journal of Social Sciences.
30 (2): 87-106
Brah, A. (1996). Cartographies of Diaspora: Contesting Identities. London:
Routledge.
Braziel, J. E, ve Mannur, A. (2003). Nation, Migration, Globalization: Points Of
Contention In Diaspora Studies. In Jana Evans Braziel, And Anita Mannur (ed.).
Theorizing Diaspora: A Reader. ( 1-22). Oxford: Blackwell.
Brochman, G. (1996). European Integration and Immigration From Third Countries.
Oslo: Scandinavian University Press.
Brubaker, R (2009). Fransa ve Almanya‟da VatandaĢlık ve Ulus Ruhu ( çev: Peker,
V.). Ankara: Dost Kitabevi.
Brubaker, R ve Cooper, F. (2000). Beyond Identity. Theory and Society. Kluwer
Academic Publishers, 29, 1-47. Netrehland.
Brubaker, R. (2005). The 'Diaspora' Diaspora. Ethnic and Racial Studies, (8)1, 1-19
211
Bruinessen, V.M, (2011). Batı Avrupa‟da Ġslami Bilgi Üretimi. Avrupada Müslüman
Öznenin Üretimi (içnde). Bruinessen, V.M ve Allievi, S. (ed). ĠletiĢim. Ġstanbul
[BUND-BĠK] Baden-Württemberg Türk Göçmenleri Eğitim, Uyum Ve Kültür
Dernekleri Birliği. (2010). Almanya Eğitim, Kültür, Uyum Sorunlarımız.
Layoutentwurf & Gestaltung.
Burris, C. T., Branscombe, N. R., & Jackson, L. M. (2000). “For God And Country:”
Religion And The Endorsement Of National Self-Stereotypes. Journal Of Cross-
Cultural Psychology, 31, 517-527
Butler, K. D. (2001). “Defining Diaspora, Refining a Discourse.” Diaspora, 10(2),
189-219.
Canatan, K. (2005). “Yerellik ve Küresellik Ġkliminde Hollanda Müslümanlığı”,
Ġslamiyat, (8) 4, 91-107
Canatan, K. (2007). Avrupa Ülkelerinin Azınlık Politikalarında Türkçe Anadil
Eğitiminin Konumu Ġsveç, Fransa Ve Hollanda Örnekleri. Turkish Studies/ Türkoloji
AraĢtırmaları, (2)3, 159-172
Canatan, K. (2007). Hollanda‟da Türk Toplumunun OluĢumu ve Entegrasyon Süreci,
Euro Agenda-Avrupa Günlüğü, 6 (10), 68-82
Carter, S. (2005). The Geopolitics of Diaspora. Area, 37 (1), 54-63
Casanova, J. (2009). Immigration and the New Religious Pluralism: A European
Union – United States Comparison, Levey, G.B. and Modood, T. (ed.) Secularism,
Religion and Multicultural Citizenship. Cambridge: Cambridge University Press.
139-163
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell
Castles, S. (1997). “Multicultural Citizenship: The Australian experience“ in V.
Bader (ed.) Citizenship and Exclusion (Houndmills: Macmillan). 133-138.
Castles, S. (2000). International Immigration At The Beginning Of The Twenty-First
Century: Global Trends And Issues. In International Social Science Journal. (165):
269-280.
Castles, S. and Mark, J. M. (1998). The Age of Migration International Population
Movements in the Modern World. London: Macmillan Press Ltd.
Castles, S., Booth, H., & Wallace, T. (1987). Here For Good, Western Europe‟s New
Ethnic Minorities. London: Pluto Pres.
212
Castles, Stephen ve Miller, M. (2008). Göçler Çağı, Modern Dünya‟da Uluslararası
Göç Hareketleri. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Cebeci, S. (1996). Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye‟de Din Eğitimi, Ankara: Akçağ
Yayınları.
Ceyhan, A. and Tsoukala, A. (2002). The Securitization of Migration in Western
Societies: Ambivalent Discourses and Policies. Alternatives: Global, Local, Political,
27, 21–39.
Choi, I. (2003). Korean Diaspora in the Making: Its Current Status and Impact on the
Korean Economy. Bergsten, F, Choi, I. (ed.). The Korean Diaspora in the World
Economy Eurospan, 9-27.
Clifford, J. (1994). “Diasporas.” Cultural Anthropology, 9(3), 302-338
Cohen, R. (1996). Diasporas and the Nation-State: From Victims to Challengers.
International Affairs, (72) 3, 507–520
Cohen, R. (1997). Global Diasporas: An introduction. London: UCL Press.
Conner, W. (1986). The Impact of Homeland upon Diasporas. Sheffer, G (ed.).
Modern Diasporas. International Politics. 16-46, London: Croom Hell.
Connolly, E. W. (1995). Kimlik ve Farklılık. (çev: Lekesizalın, F). Ġstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Cote, J. E. and Levine, C. (2002). Identity Formation, Agency, and Culture. A
Socialpsychological Synthesis. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Çağatay, M. (1996) . Kimlik ve Toplumsal BarıĢ. Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Çakır, M. (2003). Almanya‟daki Çok Kültürlü Ortamlarda Türkçenin Anadili Olarak
Kullanımı. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 39-58
Çakır, R. ve Bozan, Ġ. (2005). Sivil, ġeffaf ve Demokratik Bir Diyanet ĠĢleri
Mümkün mü?. Ġstanbul: TESEV Yayınları.
Çakır, S. (2011). Türkiye‟de Göç, KentleĢme/Gecekondu Sorunu ve Üretilen
Politikalar, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 23, 209-223.
Çiçekli, B. (2007). Yabancılar Ve Yabancı Olmayanlar- Almanya‟da Ve Türkiye‟de
Hukuki Statü,.Uluslararası Stratejik AraĢtırmalar Kurumu (Usak) ĠĢbirliği Ġle Göç Ve
Entegrasyon- Almanya Ve Türkiye‟de Azınlık – Çoğunluk ĠliĢkileri, Ġslam Ve
Diyalog Semineri, 189-210.
213
Çiçekli, B. (1998). The Legal Position of Turkish Immigrants in the European Union:
A Comparison of the Legal Reception and Status of Turkish Immigrants in Germany,
the Netherlands and the UK. Ankara.
Çoban, Ahmet. (2003) “Türk ve Alman Egitim Sistemlerinde Ögretmen Egitimi ve
Boyutları” Akademik Arastırmalar Dergisi, (17), 77-90.
Dahinden, J. (2010). Symposium, IDee, Migrations: Interdisciplinary Perspectives
Panel: Migration, Identity and Belonging: Transnational Belonging, Non-Ethnic-
Forms of Ġdentification, and Diverse Mobilities: Rethinking migrant integration?.
Vienna: University of Vienna.
DanıĢ, D ve Üstel, F. (2008). Türkiye‟den Fransa‟ya Göçün Toplumsal ve Tarihsel
Boyutları, Türkiye‟den Fransa‟ya Göç ve Göçmenlik Halleri, DanıĢ, D ve ĠrtiĢ, V.
(ed.). 3-32. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Deaux, K. (1993). Reconstructing Social Identity. Personality and Social Phschology
Bulletin, 19, 4-12.
Değer, F. (2008). Fransa‟daki Türk Göçmenler Ve KuĢaklar Arasındaki EtkileĢimde
Eğitimin Rolü: Sosyolojik Bir AraĢtırma. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Muğla.
Demir, E. (2007). "The Emergence a Neo-Communitarian Movement in the Turkish
Diaspora in Europe: the Strategies of Settlement and Competition of Gülen
Movement in France and Germany." in Muslim World in Transition: Contributions
of the Gülen Movement. International Conference Proceedings, 214-29. October 25-
27. Londan: Leeds Metropolitan University Press
DemirtaĢ, F. (2007). Gelecekten Neler Bekliyoruz. Verstilling in de Islam: 35 yaar
SICN (Ġslam‟ın Sessiz Yüzü: SICN ile 35 yıl), 35 jaar met de SICN, Utrecht:
Stichting Islamitisch Centrum Nederland.
Deng, F. M. (1995). War of Visions: Conflict of Identities in the Sudan. Washington
DC: Brookings.
Dernac, N, Ġ. (2005). Immigration Politics Ġn Germany Civil Society And Problems
Of Immigrants. Marmara Üniversitesi Avrupa Topluluğu Enstitüsü, YayınlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi. Ġstanbul.
[DĠB] Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı. (2004). YurtdıĢı TeĢkilatı Kur'an-ı Kerim ve Dini
Bilgiler Kursları Yönergesi. Ankara.
Die Gaste. (2011). “Göçmen Toplulukların Eğitim ve (Ana)Dil Öğrenim AnlayıĢları”
Sempozyumu 2011, 19 / Kasım-Aralık.
214
[DĠTĠB] Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Türk Ġslam Birliği. (2009). DĠTĠB Kadın Kolları
Faaliyet Raporu. Paris.
Doomernik, J. (1998). The Effectiveness Of Integration Policies Towards
Immigrants and Their Descendants in France, Germany And The Netherlands. .
Geneva: International Labour Office.
Doosje, B. ve Ellemers, N. (1997). "Stereotyping Under Threat: The Role of Group
Identification." The Social Psychology of Stereotyping and Group Life. (der.) R.
Spears, R. v.d., 257-273, Oxford: Blackwell.
Entzinger, H. (2003). “The Rise and Fall of Multiculturalism: The Case of the
Netherlands.” Joppke, C and Morawaska, E. (ed.). TowardAssimilation and
Citizenship. 59-86, New York: Palgrave MacMillan.
Eren, S. (2007). Göç, Toplumsal DeğiĢme ve Din: Avrupa‟ya Göç eden Türkler
Bağlamında Bir Değerlendirme. C.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi. (XI)2 - 2007, 267-
288
Ersel, B. (2001). KentleĢme Göç ve Yoksulluk. 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi,
ODTÜ, 21-23 Kasım 2001. Ankara.
Esman, M. J. (1996). Diasporas and International Relations. Hutchinson, A. and
Smith, A. (ed.). Ethnicity. New York: Oxford University Press.
Esser H and Korte H. (1985). Federal Republic of Germany. T. Hammar (ed)
European Immigration Policy: a Comparative Study. Cambridge: Cambridge
University Pres, 165- 205
Euwals, R, Dagevos, J, Gijsberts, M ve Roodenburg H. (2007). The Labour Market
Position of Turkish Immigrants in Germany and the Netherlands: Reason for
Migration, Naturalisation and Language Proficiency. Discussion Paper, n. 2683,
Germany. The Institute for the Study of Labor.
Faist, T (2000). The Volume and Dynamics of International Migration and
Transnational Social Spaces, Oxford University Press. Oxford.
Faist, T. (2003). Uluslararası Göç Ve UluslaĢırı Toplumsal Alanlar. (çev. A. Z.
Gündoğan-Nacar, C. ). Ġstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Faist, T. (2008). Göç-Güvenlik Bağı: 11 Eylül Öncesi Ve Sonrasında Göç Ve
Güvenlik. Kökler ve Yollar, (ed. Kaya, A Ve ġahin, B, 2008-220, Ġstanbul: Ġstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Fortier, M.A. (2000). Migrant Belongings: Memory, Space and Identity. Oxford:
Berg.
215
[FÖTED] Föderation Türkischer Elternvereine in Deutschland. (2012). 2012 Yılı
Faaliyet Raporu. Almanya.
Frouws B, Wils, J. Conen, L. (2010). Met samenwerking aan het werk Onderzoek
naar samenwerking met migrantenorganisaties. Eindrapport. Een onderzoek in
opdracht van Ministerie voor Wonen, Wijken en Integratie. Reserch voor Beleid.
Zoetermeer.
Gaudet, S. & Clément R. (2009). Forging an Identity as a Linguistic Minority: Intra
and inter group Aspects of Language, Communication and Identity in Western
Canada. International Journal of Intercultural Relations, 33 (3), 213-227.
Gedik, M. (2006). Yaz Okulları ve Önemi. Hayat, Aylık Ücretsiz Gazete, (16) 3,
Friedberg. Sunprint Gmbh.
Genç, M. F. (2011). Yaygın Din Eğitiminde Gençliğin Eğitimi (Hollanda‟da Havra,
Kilise Ve Camilerde Gençliğe Yönelik Eğitsel Faaliyet Ve Hizmetler Üzerine
KarĢılaĢtırmalı Bir Alan AraĢtırması) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
YayınlanmamıĢ Doktora Tezi. Ankara.
Gerard C, and Jean-Pierre R. (1995). The Penguin Atlas of Diasporas. London:
Viking.
Gezgin, Mehmet F. (1994). ĠĢgücü Göçü Ve Avusturya‟daki Türk ĠĢçileri. Ġstanbul
Üniversitesi Yayınları, No: 3743, Ġstanbul.
Giddens, A. ( 2000). Sosyoloji. Özel, H.ve Güzel, C. (yayına haz.). Ankara: Ayraç.
Gilroy, P. (1991) `It ain‟t where you‟re from, it‟s where you‟re at: The Dialectics of
Diaspora Identification´. Third Text, 13
Gilroy, P. (2002). „Diaspora and the Detours of Identity‟, Woodward, K. (ed.).
Identity and Difference. 299-347, Sage.
Gilroy, P. (2004). Between Camps: Nations, Cultures And The Allure Of Race .,
London: Routledge.
Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life: The Role of Race, Religion and
National Origins. New York: Oxford University Press.
Goudsblom, J. (1967). Dutch Society. New York: Random House.
Gowricharn, R. and Mungra, B. (1996). The politics of integration in the
Netherlands. Shadid, W. and . van Koningsveld, P.S. (ed.). Muslims in the Margin:
Political Responses to the Presence of Islam in Western Europe. 114-129, Kampen:
Kok Pharos.
216
Gozzini, G. (2006). The Global System Of International Migrations, 1900 And 2000:
A Comparative Approach. Journal Of Global History. (1)3, 321-341.
Gökdere, A. Y. (1978). Yabancı Ülkelere ĠĢgücü Akımı ve Türk Ekonomisi
Üzerindeki Etkileri. Ankara: ĠĢ Bankası Yayınları.
Göksu, T. (2000). ĠĢçilikten VatandaĢlığa: Almanya‟daki Türkler. Ankara: Özen
Yayımcılık.
Gözaydın, B.(2008). „Diyanet and Politics‟. Muslim World, 98, (2/3) 216-27
Greeley, M. A. (1971). Why Can‟t They Be Like Us?: America‟s White Ethnic
Groups. Clarke, Irwin & Company.
Guibernau, M. (1997). 20. Yüzyılda Ulusal Devlet ve Milliyetçilikler (çev: NeĢe Nur
Domaniç). Ġstanbul: Sarmal Yayınevi Yayınları.
Gupta A and Ferguson J (1997). Culture, Power, Place: Explorations in Critical
Anthropology. Durham and London: Duke University Press.
Güngör, V. (2006). Hollanda‟ya Türk ĠĢçi Göçü ve Türk Sivil Toplum Örgütleri.
Türk Yurdu. 26 (224), 54–67.
Haas, de H. (2006). Engaging Diasporas. Londo: University of Oxford Press.
Hall, S. (1992). The Question of Cultural Identity, Hall, S. Held, D. McGrew, A.
(ed.) Modernity and Its Futures. 275-276. Cambridge: Polity Press
Hall, S. (1998). “Kültürel Kimlik Ve Diaspora”, Kimlik: Topluluk / Kültür /
Farklılık, , 173-192, Ankara: Sarmal Yayınları.
Hall, S. (1998). Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etniklikler, Kültür,
KüreselleĢme ve Dünya Sistemi, (çev. Seçkin G. ve Yolsal, Ü. H.). Ankara: Bilim ve
Sanat Yayınları.
Hall, S. (2000). Introduction: Who needs identity in Hall, S. and Gay P. (eds)
Questions of Cultural Identity, London: Sage, 3-1
Hammar, T. (1985). European Immigration Policy A Comparative Study.
Cambridge: Cambridge University Press.
Harman, Ö.M. (2008). Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı‟nın Fransa‟daki Faaliyetleri.
Diyanet Avrupa, 106, 17-21
Hayat (2009). Eğitim BaĢkanlığı Eğiticiler Toplantıları Devam Ediyor. Hayat. Aylık
Ücretsiz Gazete, (32)6, Friedberg: Sunprint Gmbh.
217
Hervieu-Leger, D. (1998). Secularization, Tradition and New Forms of Religiosity:
Some Theoretical Proposals. New Religions and New Religiosity (ed.) Eileen Barker
and Mergit Warburg. Denmark: Aarhus University Press.
Hess, B. B. (1988) . Sociology. Lndon: Oxford University Press.
Hıdır, Ö. (2012). Hollanda‟daki Türkiyeliler; Kurumlar, BaĢarılar, Sorunlar ve
Geleceğe Yönelik Perspektifler. Rotterdam: Rotterdam Ġslam Üniversitesi
Hogg, M, A. Abrams, A, D. (1998). Social Identifications: a Social Psychology of
Intergroup Relations and Group Process. New York: Routledge.
Hogg, M. A. (1996). "Social identity theory." The Blackwell Encyclopedia of Social
Psychology. (der.) A. S. R. Manstead ve Hevvstone. Oxford: M. Blackvvell
Hogg, M. A. ve Abrams, A. D. (1990). Social Motivation, Self-Esteem and Social
Identity. Social Identity Theory: Constructive and Critical Advances. (der.) D.
Abrams ve M. A. Hogg. Harvester VVheat Sheaf. London. 28-47.
Hollifield, J, F. (1994). Immigration and Republicanism in France: The Hidden
Concensus, Controlling Immigration. A Global Perspective içinde, (der.). Wayne,
A.Cornellius ve Philip, L. Martin ve James, F. Hollifield. Stanford, Calif: Stanford
University Pres. 143–188.
Huang K Ve Jiang, F. (2009). “Understanding Diaspora Cultures in the Context of
Globalization”. The International Journal of the Humanities, (7)10, 115-130.
Hugo, G. J. (1981). Village-community Ties, Village Norms, and Ethnic and Social
Networks: A Review of Evidence from the Third World. In: De Jong, Gordon F. and
Gardner, Robert W. (ed.). Migration Decision Making: Multidisciplinary.
Huyssen, A. (2003). “Diaspora and Nation: Migration into Other Pasts”. New
German Critique, 88, 147-164
IGMG Eğitim BaĢkanlığı .(2011b). Eğitim BaĢkanlığı Tanıtım Sunumu. Köln.
IGMG. (2010a). Eğitim Müfredat Programı. Eğitim BaĢkanlığı. Köln.
IGMG. (2011a). Avrupa‟da Bir STK Olarak IGMG ÇalıĢmaları ve Projeleri. IGMG.
Köln.
Isgandarova, N. (2009). Mosques as Communities of Memories vis-à-vis Muslim
Identity and Integration in the European Union. European Journal of Economic and
Political Studies. (2)2. 61-70.
218
Ġçduygu A ve Ünalan, T. (1998). Türkiye‟ de Ġç Göç: Sorunsal Alanları ve Arastırma
Yöntemleri, Türkiye‟de Ġç Göç Konferansı Bolu-Gerede 1997, Türkiye Ekonomik
ve. Ġstanbul: Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları 38-39.
Ġsmailefendioğlu, M. (2003). Hollanda‟da Müslümanların din Eğitimi. II. Din eğitimi
ġurası Tebliğ ve Müzakereleri. Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları.
Jenkins, R. (2004). Social Identity. London: Routledge.
Jeroen D, Penninx, R, Amersfoort, H. (1997). A Migration Policy for the Future
Possibilities and Limitations, Brussels: MPG.
Joly, D. (2000). Some Structural Effects of migartion in Recieving and Sending
Countries. International Migration, December, 38 -5, 25-40.
Jong, D.I. (2007). Civil Society In Beweging. Sociale Interventie. Journal of Social
Intervention: Theory and Practice Vol. 16 – 1
Kadırgan, C. (2012). Yaz Okulları Sona Erdi. cami‟a. 05 Ekim 2012. Sayı 1.
Kaplan, F. N. (2005). Türk Sinemasında Almanya‟ya DıĢ Göç Olgusu ve Kimlik
Sorunu. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Doktora
Tezi. Ġstanbul.
Kastoryano, R. (2000). Kimlik Pazarlığı, Fransa ve Almanya‟da Devlet ve Göçmen
ĠliĢkileri. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.
Kastoryano, R. (2008). UlusaĢırı Türk Milliyetçiliği: YurtdıĢında YaĢayan Türklerin
Milliyetçilik Tanımı. Kökler Ve Yollar. Kaya, A. ve ġahin, B. (ed). (63-82) Ġstanbul:
Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Kaya, A ve Kentel, F. (2005). Euro-Türkler: Türkiye Ġle Avrupa Birliği Arasında
Köprü Mü Engel Mi?. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Göç AraĢtırmaları Ve
Uygulamaları Merkezi.
Kaya, A. (2001). Sicher in Kreuzberg: Constructing Diasporas, Bielefeld: Transcript
Verlag.
Kaya, A. (2008). Fransa Türkleri. Cumhuriyetçi Entegrasyon Modelinin EleĢtirisi,
Türkiye‟den Fransa‟ya Göç ve Göçmenlik Halleri. DanıĢ, D ve ĠrtiĢ, V. (ed.). 35-72.
Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları
Kaya, A. (2000). 'Sicher in Kreuzberg'. Berlin'deki Küçük Ġstanbul. Diasporada
Kimliğin OluĢumu. Ġstanbul: Büke Yayınları.
219
Kaya, Ġ. (2008). Avrupalı Türkler: Misafir ĠĢçilikten Avrupa VatandaĢlığına / Euro
Turks: From Guest Workers To European Citizenship. Eastern Geographical
Review: Doğu Coğrafya Dergisi, (13)19.
Kayan, R. (2007). Vahyin Gölgesinde Kimlik ĠnĢası. ĠstanbulĠ: Çıra Yayınları.
Kelly, J. (2004). Borrowed Identities. New York: Lang.
Keyman, F.(2005). Kimlik ve Demokrasi: Devlet ve Ötesi Uluslar arası ĠliĢkilerde
Temel Kavramlar. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları
Kılıçaslan, E. (2006). Almanya‟daki Türklerin Türk-Alman iliĢkileri Açısından
Önem Ve Türk Nüfusunun Etkinliğinin Artırılmasına Yönelik Alınabilecek
Tedbirler. Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi. Ankara.
Koçak, M. (2012). Almanya‟da YaĢayan Türklerin Türkçe Dil Becerileri Üzerine Bir
Ġnceleme. Zeitschrift für die Welt der Türken, (4)1, 303-313.
Kohn, L ve Harold D. R. (2002), Daoist Identity: History, Lineage, And Ritual.
Kohn, Livia and Harold D. Roth. (ed.). Hawai: University Of Hawai Press.
Kok, J. (2010). The Family Factor in Migration Decision Migration in History in
World History: Multidisciplinary Approaches. Studies in Global Social History.
Lucassen, J. (ed.). Brill Academic Publishers.
Kortmann, M. (2012). The integration of Islam as an issue between Muslim
organizations and the state: Germany and the Netherlands compared. Religion,
Identity and governance. Madrid: International Political Science Association.
Krane, Ronald E (1975). Manpower Mobility Across Culturel Boundaries, Brill
Academic Publishers.
Kuru, A Ve Yükleyen, A. (2006). Avrupa‟da Ġslam, Laiklik Ve Demokrasi: Fransa,
Almanya ve Hollanda. Ankara: Tesev.
Küçük, S. (2006). Kültürler Arası Konumda iki Dilli Öğrenciler için Öğretmen
YetiĢtirme ve Erasmus Programı, AKÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (8)1,
231–251.
Küçükcan, T. Kocabıyık, H; Güngör, V. (2004). Avrupa‟daki Türklerin Türkiye-
Avrupa ĠliĢkilerine Etkileri-Hollanda Örneği. Amsterdam: Türkevi AraĢtırmalar
Merkezi.
220
Landman, N. (1992). Sufi Orders in The Netherlands. Their Role in The
Institutionalization Of Islam. Shadid and P.S. van Koningsveld (ed.). Islam in Dutch
Society: Current Developments and Future Prospects. 26-40. Kampen: Kok Pharos.
Landman, N. (1997). „Sustaining Turkish-Islamic loyalties: The Diyanet in Western
Europe.‟ In: Suha Taji-Farouki and Hugh Poulton, Ed. Muslim Identity and the
Balkan State. 214–231, London: Hurst.
Lee, Everest, S.( 1969) A Theory of Migration. Migration. Jackson, J.A. (ed.). 285,
286. London: Cambridge University Press.
Leitner, H. (1987). Regulating Migrant‟s Lives: the Dialect of Migrant Labour and
the Contradictions of Regulatory and Integration Policies in the Federal Republic of
Germany. G. Blebe and J. O‟Loughlin (ed.). Foreign Minorities in Continental
European Cities. 71-89, Stuttgart: Franz Steiner.
Lie, J. (1995) From International Migration to Transnational Diaspora´.
Contemporary Sociology. (24) 4, 303-306.
Lijphart, Arend (1968). The Politics of Accommodation: Pluralism and Democracy
in the Netherlands. Berkeley: University of California Press.
Lipsitz, G. (1999). “Göç ve Asimilasyon: Rai, Reggae ve Bhangramuffin”,
Toplumbilim, 9, 125-132.
Lomnitz, L.(1977). Networks and Marginality: Life in a Mexican Shantytown. New
York: Academic Press.
Mahler, S. (1998). “Theoretical and Empirical Contributions Toward a Research
Agenda for Transnationalism”, in M. P. Smith and L. Guarnizo (ed.).
Transnationalism From Below. 64–100. New Brunswick, NJ: Transaction.
Mahning, H, Wimmer, A (2000) Country Spesific or Convergent? A Typology of
Immigrant Policies inWetern Europe. Jimi/Rimi, 1, 177-204.
Main, H, (2006). France And The Netherlands: Immigration, Assimilation, And
Conflıct, Presented To The Faculty Of University Of Washington In Partial
Fulfillment Of The Requirements For The Degree Of Bachelor Of Arts With Honors
in Comparative History Of Ideas. Unpublished Master Thesis. Washington.
Mannix, E., Neale, M. A. (2005). What Differences Make a Difference: The Promise
and Reality of Diverse Teams in organizations. Psychological Science in the Public
Interest, 6 (2). 31-55
Marienstras, R. (1989) „On the Notion of Diaspora‟. G. Chaliand (ed.). Minority
Peoples in the Age of Nation-States. London: Pluto, 119-125.
221
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü (çev: Akınhay, O. ve Kömürcü, D ). Bilim ve
Sanat. Ankara.
Martin, P. L. (1991). The Unfinished Story: Turkish Labour Migration To Western
Europe With Special Reference To The Federal Republic Of Germany. Genev.
Massey D. S vd. (1993). Theories of International Migration: A Review and
Appraisal. Population and Development Review. 19, 431-66
Massey D.S. (1990). Social Structure, Household Strategies, and the Cumulative
Causation of Migration. Population Index. 56, 3-26
McNamara, T. F. (1988). Language and Social identity: Israelis abroad. Language of
Sociology. 6, 215-228
[MEB]. Milli Eğitim Bakanlığı (2009). Yurt DıĢındaki ĠĢçi Çocukları Ġçin Türkçe-
Türk Kültürü ile Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretim Programı. Millî Eğitim
Basımevi. Ankara.
Meier-Braun, K-H, (2002). Deutschland, Einwanderungsland. Frankfurt: Suhrkamp
Verlag.
Mora, N. (2009). Alman Kültüründe DüĢman Ġmgesi, Altkitap.
Nagel, J. (1998). Constructing Ethnicity: Creating and Recreating Ethnic Identity and
Culture. Michael W.Hughey (ed.). New Tribalism: The Resurgence of Race and
Ethnicity. 237-272. New York: New York University Press.
Nostrand, N.L. (2002). Homelands: A Geography of Culture and Place Across
America. The Johns Hopkins University Press.
Nyamnjoh, F. (2006). Insiders and Outsiders: Citizenship and Xenophobia in
Contemporary Southern Africa. New York: Codesria and Zed Books.
Ogelman, N. (2003). “Documenting and Explaining the Persistence of Homeland
Politics among Germany‟s Turks” International Migration Review, (37) 1.
Okyayuz, Mehmet. (1999). Federal Almanya‟nın Yabancılar Politikası. Ankara:
Doruk Yayıncılık.
Onay, A. (2008). Asimilasyon, Entegrasyon Eğitim ve Din, Die Gaste,1, Mayıs 2008
Düsseldorf.
Oordt, R. (2007). BuluĢma, bilgilendirme ve Eğitim Merkezlerinden….Hollandada
Ġmam Eğitimine. Verstilling in de Islam: 35 yaar SICN (Ġslam‟ın sessiz yüzü: SICN
ile 35 yıl), 35 jaar met de SICN. Utrecht: Stichting Islamitisch Centrum Nederland
222
Ostergaad-Nielsen, E. (2003). Transnational politics: Turks and Kurds in Germany,
London: Routledge.
Öder, C, A. (2008). Fransa‟da YaĢayan Türk Kadın Göçmenler Ve Entegrasyon
Süreci. Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi. Ġstanbul.
Özdemir, K. (1981). Yurt DıĢındaki ĠĢçi Çocuklarının ve Ailelerinin Din Eğitimi.
Ankara: Ġlahiyat Vakfı Yayınları.
Özel, Ġ. (1998). “Üç Firenk Havası” Erbain. 8. Baskı. Ġstanbul: ġule Yayınları.
Papademetre, L. (1994). Self-defined, Other-defined Cultural Identity: Logogenesis
and Multiple-group Membership in a Greek Australian Sociolinguistic Community.
Journal of Multilingual and Multicultural Development, 15 (6), 507-525.
Parnwell, M. (1993). Population Movements And The Third World. London:
Routledge Publications.
Passaris C. (1989). Immigration and the Evolution of Economic Theory,
International Migration. 27, 525-42.
Peek, L.(2005).Becoming Muslim: Development of a Religious Identity. Sociology
of Religion. (66) 3, 215-242
Perruchoud, R. (ed.) (2004). Glossary on Migration. International Organization for
Migration (IOM). Switzerland.
Perspektif. (2011). Perspektif: Ġslam toplumu Milli GörüĢ Aylık Yayın Organı. Yeni
Genel BaĢkanımızı Seçtik. Haziran, 98, 8-15.
PerĢembe, E, (2005). Almanya‟da Türk Kimliği, Din ve Entegrasyon. Ankara:
AraĢtırma Yayınları.
Pervanidis, A. (2009). State Perceptions Diaspora Movement Milli Görüs in
Germany and The Neterhland. Unpublished Master Thesis. BudapeĢte: Central
European University
Petek G. (2008). Türkiye Kökenli Göçmenlerin Fransa‟da Siyasi Katılımı ve
Temsiliyeti. Türkiye‟den Fransa‟ya Göç ve Göçmenlik Halleri, DanıĢ, D ve ĠrtiĢ, V.
(ed.). 73-91. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Pilancı, H. (2009). Avrupa Ülkelerindeki Türklerin Türkçeyi Kullanma Ortamları,
Sürdürebilme Ġmkânları ve Koruma Bilinçleri. Bilig. 49, 127-160.
223
Pries, L. (2001) The Approach of Transnational Social Spaces: Responding To New
Configurations Of The Social And The Spatial. Pries, L. (ed.). New Transnational
Social Spaces. London: Routledge, 3-33.
Reidel, S. (2010). Muslim Self-Organisation Between Etatism and Civil Society:
Countries and Concepts. Kreienbrink, A and Bodenstein, M (ed.). Muslim
Organisations and the State -European Perspectives. BMF. Nürnberg
Reis, M. (2004). Theorizing Diasporas: Perspectives On „Classical‟ And
Contemporary‟ Diaspora. International Migration. 42 (2), 41-56.
Rembo, H ( 2004). The Language And Culture Of Identity: Crafting A New Self in A
Second Language. Kent State University
RVB. (2012). Faaliyet Raporu; Veliler Birliği-Ruhr Genel Kuruluna Rapor.
(02.11.2012)
Rydgren, J. (2003). Meso-level Reasons for Racism and Xenophobia Some
Converging and Diverging Effects of Radical Right Populism in France and Sweden,
European Journal of Social Theory. (6)1, 55.
Safran, W. (1991). Diasporas in Modern Societies: Myths Of Homeland And Return.
Diaspora. 1 (1), 83-99.
Sales, R, Hatziprokopiou, P, chistiansen, F, D‟Angelo,A, Liang X, lin X, Montagna,
N. (2009). London‟s China Town: Diaspora, Identity and Belonging. Social Policy
Research Center. Middlesex University.
Salt J. (1987). Contemporary Trends in International Migration Study. International
Migration. 25, 241-51.
Sarup, M. (1996). The Home, The Journey and The Border.Identity and Narrative.
Tasneem, R, Athens, G. (ed.). Identity, Culture and the Post-modern World. The
University of Georgia Press,
Schiffauer, W.(2007). From Exile to Diaspora: The Development of Transnational
Islam in Europe." Al-Azmeh, A and Fokas, E (ed.) Islam in Europe: Diversity,
Identity and Influence. 68-95. New York and Cambridge: Cambridge University
Press.
Scholten, P, (2008). Constructing Immigrant Policies: Research-Policy Relations and
Immigrant Integration in the Netherlands (1970-2004).
Schwartz, Seth J. (2001). The Evolution of Eriksonian and Neo-Eriksonian Identity
Theory and Research: AReview and Integration, Identity: An International Journal of
Theory and Research. 1(1), 758.
224
Shuval, J. T. (2000), “Diaspora Migration: Definitional Ambiguities and A
Theoretical Paradigm”, International Migration. 38(5), 41-57.
Somersan, S. (2004). Sosyal Bilimlerde Etnisite ve Irk, Ġstanbul. Ġstanbul: Ġstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Sorkin, D. ve Clogg, R. (1999). European Diasporas. London: UCL Press.
Soroka, P.M and Bryjak, J.G. (1995). Social Problem: A World at Risk U.S.A.:
Allyn & Bacon Pub.
Stalker, P. (2000). Workers Without Frontiers, The Impact of Globalization on
International Migration. Geneva: International Labor Office.
Stevens, R. (1996). Understanding the Self. London: Sage
Straaten, Z.V. (1991) “The Selfish Gene in the Prehistoric Mediterranean”, Journal
of Mediterranean Studies. (1) 2, 171-182.
Stryker, S.(2000). "Identity Competition: Key to Differential Social Movement
Involvement." (in) Identity, Self, and Social Movements, edited by S. Stryker, T.
Owens, and R. White. Minneapolis: University of Minnesota Press
Suavi, A. (1998). Kimlik Sorunu, Ulusallık ve Türk Kimliği. Ġstanbul: Öteki
Yayınevi.
Sunier, T. (1992). Islam And Ethnicity Among Turks. The Changing Role Of Islam
And Muslim Organizations. Shadid and P.S. van Koningsveld (ed.). Islam in Dutch
Society: Current Developments and Future Prospects. 144-163. Kampen: Kok Pharos
Publıshınh House
Swingewood, A. (1998) . Sosyolojik DüĢüncenin Kısa Tarihi. Ankara: Bilim ve
Sanat Yay.
ġen, F ve Koray, S (1993). Türkiye‟den Avrupa Topluluğuna Göç Hareketleri. Köln:
Önel- Verlag.
ġen, F, Ulusoy Y. ve Öz, G. (1999). Avrupa Türkleri Federal Almanya ve Diğer AB
Ülkelerinde ÇalıĢan Türklerin Ekonomik Gücü. Ġstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
Tajfel, H. (1982). Social psychology of Intergroup Relations. Annual Revieıu of
Psychology, 33, 1-39.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1986). The Social Identity Theory of Intergroup
Behavior. Worchel, S.& Austin, W. G. (ed.). Psychology of Intergroup Relations 7–
24, Chicago: Nelson-Hall
225
Tatlı, A. (2000). Almanya‟daki Türk Çocuklarının Camilerdeki Din Eğitimi (Kuzey
Ren Vestfalya Eyaleti Örneği) Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Ġstanbul
Taylor, C. (2005). Kimlik/Farklılık Sorununa Sahici Demokratik Çözüm ArayıĢı.
Çokkültürcülük Tanınma Politikası (çev. Köker L). Ġstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Taylor, J. (1992). Remittances and Inequality Reconsidered: Direct, Indirect, and
Intertemporal Effects. Journal of Policy Modeling. 14(2), 187-208.
Terzioğlu, S.(2007). Uluslararası Hukukta Azınlıklar ve. Anadilde Eğitim Hakkı.
Birinci Basım. Ankara: Alp Yayınevi.
Tezcan, M. (2000). DıĢ Göç ve Eğitim. Ankara: Anı Yayıncılık.
Toksöz, G. (2006). Uluslar Arası Emek Göçü. Ġstanbul: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
Tölölian, K. (1991). The Nation State And Its Others: In Lieu Of A Preface.
Diaspora. 1, (1). 3-7.
Tötölyan, K. (1996). Rethinking Diaspora(S): Stateless Power in The Transnational
Moment. Diaspora, 5 (1), 3-36.
Tsagarousianou, R. (2004). Rethinking The Concept Of Diaspora: Mobility,
Connectivity and Communication in A Globalised Worldwestminster Papers in
Communication and Culture . 1(1). 52-65. London: University of Westminster.
Turner, J. (1975). "Social Comparison and Social Identity: Some Prospects for
Intergroup Behaviour." European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.
Turner, J. (1987). Rediscovering The Social Group: A Self Categorization Theory.
Oxford: Basil.
Turner, J., Giles, H. (1984). Intergroup Behaviour. Oxford: Basic Blackwell
Publishers.
Türkbağ, A. U. (2003). Kimlik Hukuk ve Adalet Sorunu. Ġstanbul: Doğu Batı
Yayınları.
Unan, E. (2009). Mıcroeconomıc Determınants Of Turkısh Workers Remıttances:
Survey Results For France-Turkey, International Conference Inequalities And
Development In The Mediterranean Countries. Ġstanbul: Galatasaray University.
226
Ültanir, E, Ültanir, G, Canbulat, M ve Uyanık, A. (2004). Almanya‟da YaĢayan
Üçüncü KuĢak Türk Gençlerinin Sosyo Kültürel Yetileri. Ulusal Bilimler Kurultayı,
Ġnönü Üniversitesi. Malatya.
Ünal, M.S. (2008). Peter L. Berger‟e Göre Dinî Tecrübenin Günümüz Dindarı Ġçin
Anlamı: Sosyolojik Bir BakıĢ Açısı. Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, VIII.
3
Ünsal, Z. (2007). Güvenlik Eksenli Bir BakıĢ Açısından Avrupa‟da DeğiĢen Göç
Politikaları. BaĢkent Üniversitesi Avrupa Birliği Ve Uluslararası ĠliĢkiler Enstitüsü
YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
van Bruinessen, M. (2006). After Van Gogh: Roots of Anti-Muslim Rage. Seventh
Mediterranean Social and Political Research Meeting. Florance: European University
Istitute.
Van Der Lans, J & Rooijakers, M. (1996). Ethnic Identity and Cultural Orientation of
Second Generation Turkish Muslim Migrants in Shadid and P.S. van Koningsveld
(ed.). Islam in Dutch Society: Current Developments and Future Prospects. 174-189
Kampen: Kok Pharos.
Van Hear, N. (1998) New Diasporas: The Mass Exodus, Dispersal and Regrouping
of Migrant Communities. London: UCL Press.
Vermeulen, H and Penninx R. (2000). Introduction. H. Vermeulen and R. Penninx
(ed.). Immigrant Integration. The Dutch Case, 1-35. Amsterdam.
Villanova De, R. (1997). Turkish Housing Conditions In France: From Tenant To
Owner, Özüekren, S. & Van Kempen, R. (ed). Turks In European Cities: Housing
And Urban Segregation. Comparative Studies in Migration and Ethnic Relations,
Ercomer 4.
Warner M. and Wenner M W. (2006). Religion and the Political Organization of
Muslims in Europe. Perspectives on Politics. (4) 3, 457–479.
Weeks, J. (1998). Farklılığın Değeri. Kimlik: Topluluk, Kültür, Farklılık
(çev:Sağlamer, Ġ.). Ġstanbul: Sarmal Yayınevi.
Wenger, E. (1999). Communities of Practice: Learning, Meaning and Identity.
United Kingdom: Cambridge University Press.
Wesselingh, I. (2004). Traditional Dutch Tolerance Confronts Harsh Realities of
Integration. Agence France Presse. Nov. 11.
Yağmur, K. (2010). Batı Avrupa‟da Uygulanan Dil Politikaları Kapsamında Türkçe
Öğretiminin Değerlendirilmesi. Bilig. 55, 221- 242.
227
Yalçın, C. (2002). Çokkültürcülük Bağlamında Türkiye‟den Batı Avrupa Ülkelerine
Göç. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi. (26)1, 45-60.
Yalçın, C. (2004). Göç Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayınları.
YanaĢmayan, Z. (2010). Role of Turkish Islamic Organizations in Belgium: The
Strategies of Diyanet and Milli GörüĢ. Insight Turkey (12) 1, 139-161
Yaylacı, F. (2012). Belçika‟daki Türklerin Dil Kullanımları. UĢak Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, (5) 2, 63-88.
Yıldırımoğlu, H. (2005). Uluslararası Emek Göçü: Almanya‟ya Türk Emek Göçü.
Kamu-ĠĢ. (8)1.
Yıldız, C. (2012). Yurt DıĢında YaĢayan Türk Çocuklarına Türkçe Öğretimi
(Almanya Örneği). Ankara: T.C BaĢbakanlık YurtdıĢı Türkler ve Akraba Topluluklar
BaĢkanlığı.
Yuval-Davis, N. (2008). Aidiyetler: Yerlilik ile Diaspora Arasında, 21. Yüzyılda
Milliyetçilik. Özkırımlı, U. (der.). (çev: Yetkin BaĢkavak). 139-158. Ġstanbul:
Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Yükleyen, A. (2009). Localizing Islam in Europe: Religious Activism among
Turkish Islamic Organizations in the Netherlands. Journal of Muslim Minority
Affairs. Routledge. (29) 3, 291 -309
Yükleyen, A. (2010). Production of mystical Islam in Europe: Religious
authorization in the Süleymanlı Sufi community. Contemporary Islam, (4) 3, 269-
288.
228
Ġnternet Kaynakları
Almanya Bülteni, (ty). HerĢey Türkçe Ġçin. http://www.almanyabulteni.de
/index.php?view=article&catid=1%3Ason-haberler&id=333%3Aher-ey-tuerkce-cin
&format=pdf&option=com_content&Itemid=57 (14.04.2012)
Argenteuil Mevlana Derneği (AMD). Haydi, Liseliler Cami Derslerine.
http://www.mevlanadernegi.com/?pnum=42&pt=HAYDi%20LISELILER%20CAMi
%20DERSLERINE#. (26.05.2012)
Avrupa Sabah. 31.Mart.2012. Türkçe Ġçin Ortak GiriĢim. http://www.sabah.de/turkce-
icin-ortak-girisim.html (14.04.2012)
BAMF (bundesamt fur migrationund fluscthlinge- Fedaral Göçmen ve Mülteciler
Dasiresi)http://www.bamf.de/TR/Service/Left/Glossary/_function/glossar.html?lv2=
1443454&lv3=1504736 (03.12.212)
Bayçöl, H. (2012). Türkçenın Avrupa‟da Canlı Tutulmasında Kaçırılan Esas Nokta.
Zaman Gazetesi. 10 Nisan 2012. http://www.zamanavusturya.at/details.php
?haberid=2956, (16.04 2012).
Berlin Gündem. (2012). Berlin Ġslami ilimler Okulunun 30. Yılı. 31 Mayıs 2012.
http://www.berlingundem.com/index.php/haber/haberler/berlin-haberleri/2704-berln-
slam-lmler-okulu-30-yilini-kutladi (23.08.2012)
BĠKK. (2010). http://bikk.org/kolejimiz.html (20.08.2012)
Bircan, S. (2010). Türk Okulu. Toul Türk Okulu. http://toulturkokulu. Wordpress .
com/turk-okulu, (15.05. 2012).
Boelhouwer, E. Ekmel in het Parool.. 29. Mart. 2012. http://www.ekmel.nl/? p= 239
#more-239 (08.10.2012)
Çıbıkçı, G. (2006). Almanya, Eyaletler, Eğitim ve Öğretim. http://www.tuerkische-
elternfoederation.de/0-TURKCE/index.htm. (08.04.2011).
Demir, Ö. (2012). Avrupa'daki Türkler. http://www.turkbirdev.org/ dilturkce/ makaleler
_detay.asp?makaleNo=149&makaleBasligi=Avrupa'daki%20T%FCrkler, (19.04. 2012).
Detsch, R, (2009). Zor bir doğum: Alman Göç Yasası. Çev. Çelikkafa, M.
http://www.goethe.de/ins/tr/lp/ges/mig/pol/tr4237086.htm, (16.03.2012)
DĠB. (2012). Türkiye Cumhuriyeti DıĢ Ġleri Bakanlığı. YurtdıĢında YaĢayan Türk
VatandaĢları. http://www.mfa.gov.tr/yurtdisinda-yasayan-turkler_.tr.mfa, (11.04.
2012).
229
DĠTĠB. (2012a). Fransa Diyanet Türk Ġslam birliği resmi internet sayfası.
http://www.fransaditib.com/FileUpload/bs121551/File/fransa_ditib_camiler_rehberi_
2012....pdf (20.09.2012)
DĠTĠB. (2012b). Diyanet Türk Ġslam birliği resmi internet sayfası.Amaç ve Hedefler.
http://www.fransaditib.com/?pnum=6&pt=AMAÇ%20VE%20HEDEFLER
(28.09.2012).
DĠTĠB. (2012c). http://www.fransaditib.com/?pnum=72&pt=AMAÇ %20VE% 20
HEDEFLER (24.09.2012)
DĠTĠB. (2012d). http://www.fransaditib.com/?Syf=18&Hbr=297148&/DĠTĠB-
KADIN-KOLLARI-ġĠĠR-OKUMA-YARIġMASI, http://www .fransaditib.c om/?&
Syf=1&Id=74615, (25.09.2012)
DĠTĠB. (2012e). http://www.fransaditib.com/?&Syf=1&Id=83988 (26.09.2012)
DĠTĠB. (2012f). DĠTĠB Kadın Kollarından 2012 Projesi ''Gelin TanıĢ Olalım''.
http://www.camiye.com/?Syf=26&Syz=90906&/-DĠTĠB-Kadın-Kollarından-2012-
projesi--gelin-tanıĢ-olalım, (26.09.2012).
DĠTĠB.(2011). DĠTĠB Strazburg Ġlahiyat Tanıtım Kitabı. http://www.fransaditib.com
/FileUpload/bs121551/File/strazburg_islam_ilahiyat_fakultesi.pdf (29.09.2012)
EIIS. (2010). http://www.euroilim.com/wp-content/uploads/ 2011/05/verslag_con fe
r entie_ 14_mei_2010_onbehagen_nw2.pdf (05.11.12012)
EIIS. (2012a). http://www.euroilim.com/?page_id=810 (16.11.2012)
EIIS. (2012b). http://www.euroilim.com/?page_id=827, (18.11.2012)
EIIS. (2012c). http://www.euroilim.com/?page_id=829, (09.11.2012)
EKMEL. (2012). Ekmel Vakfı Resmi Ġnternet Sitesi. http://www.ekmel.nl/?p=239
(22.11.2012)
Focushaber. (2012). Hollanda‟da çok kültürlülük fuarı. 19 Ekim 2012.http: // www.
focushaber.com/hollanda-da-cok-kulturluluk-fuari-h-189182.html (05.11.2012)
FÖTED (2012). http://www.tuerkische-elternfoederation.de/?id_menu=2& PHPSE
SSID=6f 0f908ad1a97349ddff824d05a4179c (10.04. 2012).
Gedik, M (2009). Bir IGMG Hizmeti: Yaz Okulları IGMG Eğitim BaĢkanı Mehmet
Gedik Ġle Yaz Kursları Üzerine. Pazartesi, 6 Temmuz 2009. http:// www . igmg .de /
tr/haberler/yazi/bir-igmghizmetiyaz-okullari.html?.html.html.html= (21.09.2012)
230
Hesseling, R (2009). Göçmenlik, iĢgücü piyasası ve eğitim ile ilgili mevcut göç
eğilimleri hakkında bir analiz, Improved Future Proje Sonuç Raporu,
http://www.improvedfuture.se/tur/SreportTR.pdf ( 19.03.212)
HOAB. (2012a). Hakkımızda. http://www.haguenauoab.com/hakkimizda/, (09.04. 2012)
HOAB. (2012b). Seminerler.http://www.haguenauoab.com/etkinliklerimiz/seminer
ler/ (09.04. 2012).
HOAB. (2012c). Eğitim ve Kültürle Hep Beraber Elele. http:// www.haguenauoab .
com/wp-content/uploads/2012/09/ afisTRPATUTI280820127.pdf, (09.04. 2012).
http://www.hurriyet.de/haberler/gundem/1157859/turkcenin-gelecegi-herkesin-ortak-derdi (18.04.2012)
Hürriyet Avrupa. (2008). Mitingte binler Türkçe için yürüdü. 31 Mart 2008.
http://www.hurriyet.de/haberler/gundem/138839/mitingte-binler-turkce-icin-yurudu, (13.04.
2012).
IGMG. (2008a). IGMG Kadın Kolları Bölgelerarası Bilgi ve Hitabet YarıĢması
Tamamlandı. http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2008/03/08/igmg-kadin-kollari-
boelgelerarasi-bilgi-ve-hitabet-yarismasi-tamamlandi.html (20.08.2012)
IGMG. (2008b). Kuzey Ruhr‟da Ġslamî Ġlimler Mezun Verdi. http://www.igmg.de/tr/
haberler/yazi/2008/06/28/kuzey-ruhrda-islami-ilimler-mezun-verdi.html(22.08.2012)
IGMG. (2009a). IGMG Kadın Kolları‟ndan iki YarıĢma. http://www .igmg .de/tr/ha
berler/yazi/ 2009/02/13/ igmg-kadin-kollarindan-iki-yarisma.html (28.08.2012).
IGMG. (2009b). http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2010/02/12/igmg-berlin-cocuk-
kuluebuenden-heidepark-gezisi.html. (22.08.2012).
IGMG. (2010b). Hannover Bölgesi`nde genç bayanlara Yatılı Eğitim Semineri.
http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2010/05/18/hannover-boelgesinde-genc-
bayanlara-yatili-egitim-semineri.html (01.09.2012)
IGMG. (2010d). Üniversiteliler Yatılı Eğitim Semineri Yapıldı. http://www.igmg.de
/tr/haberler/yazi/2010/03/25/ueniversiteliler-yatili-egitim-semineri-yapildi.html
(01.1.10.2012)
IGMG. (2010e). Uluslararası Kimlik Sempozyumu Wuppertal‟de Yapıldı. 6 Mayıs
2010 http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2010/05/06/uluslararasi-kimliksempozyum
-wuppertalde-yapildi.html.(24.09.2012)
231
IGMG. (2010f). Yeni, Melez Ve “Öteki” Kimliklerin OluĢumu. 24 Temmuz 2010
http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2010/07/24/yeni-melez-ve-oeteki-kimliklerin-
olusumu.html. (27.09.2012)
IGMG. (2011c). IGMG Eğitim BaĢkanlığı 2011 Yaz Okulları‟na Hazır. 27 Haziran
2011. http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2011/06/27/igmg-egitim-baskanligi-2011-
yaz-okullarina-hazir.html (26.08.2012)
IGMG. (2011d). IGMG‟den “DıĢ ĠliĢkiler Eğitim Kursu”. http://www.igmg.de/tr/
haberler/yazi/2011/01/20/igmgden-dis-iliskiler-egitim-kursu.html (25.08.2012)
IGMG. (2011e). 8. DıĢ ĠliĢkiler Kursu: IGMG‟nin DoğuĢu Ve GeliĢimi.
http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2011/12/25/8-dis-iliskiler-kursu-igmgnin-
dogusu-ve-gelisimi.html (29.08.20129
IGMG. (2012a). Niçin Eğitim. http://www.igmg.de/tr/cemiyet/hakkimizda/birimler/
egitim-birimi.html(20.08.2012)
IGMG. (2012b). Sosyal Hizmetler. http://www.igmg.de/tr/cemiyet/hakkimizda/
birimler/ sosyal-hizmetler.html (20.08.2012)
IGMG. (2012c). Kadınlar TeĢkilatı. http://www.igmg.de/tr/cemiyet/hakkimizda/
birimler/ kadinlar-teskilati.html (20.08.2012)
IGMG. (2012d). 9. DıĢ ĠliĢkiler Eğitim Kursu: Kamuoyunda IGMG.
http://www.igmg.de/tr /haberler/ yazi/2012/01/04/tr.html (23.08.2012)
IGMG. (2012e). 10. DıĢ ĠliĢkiler Toplantısı: DıĢ ĠliĢkilerde ĠletiĢim.
http://www.igmg.de/tr/haberler/yazi/2011/01/20/10-dis-iliskiler-toplantisi-dis-iliskil
erde-iletisim.html (04.09.2012)
IGMG. (ty). Islamische Gemeinschaft Milli GörüĢ e.V. Tanıtım BroĢürü. Köln.
http://www.igmg.de/uploads/media/Selbstdarstellung-IGMG-turkce.pdf (20.09.0212)
Karaca, M. (2009). Türkçe için çırpınıyorlar. Hürriyet Avrupa. 01.08.2009.
http://www.baden-toabf.org/gazete-haber/20090801Hurriyet._01a.JPG, (13 04.2012)
MEB. (2012a). Türkiye Cumhuriyeti Milli eğitim Bakanlığı. Yurt DıĢı Eğitim
Personeli Rehberi, Personel Görevlendirilen Ülkeler; Fransa http://abdi
gm.meb.gov.tr/eski_site/ yurtdisigorev/rehber/Rehber_III_fransa.html (07. 05. 2012).
MEB. (2012b). Türkiye cumhuriyeti Milli eğitim Bakanlığı. Yurt DıĢı Eğitim
Personeli Rehberi, Personel Görevlendirilen Ülkeler; Hollanda. http://abdigm.
meb.gov.tr/eski_site/ yurtdisigorev/rehber/Rehber_III_hollanda.html, (15.06. 2012)
232
Öksüz, Ö. (2012). Dilin Önemi ve Anadili Olarak Avrupa‟da Türkçe. Hayat. Sayı. 69
Haziran 2012. http://www.hayatonline.eu/pdf/hayatonline69.pdf (06.05.2012)
Parlayan, C. (2012). Anadil Dersi Zorunlu Olmalı. 5. ġubat.2012. Hürriyet Avrupa.
http://www.hurriyet.de/haberler/gundem/1121977/anadil-dersi-zorunlu-olmali.
(07.06.2012)
RVB.(2012).http://www.velilerbirligi.tr.gg/Tan%26%23305%3Bt%26%23305%3B
m.htm (29.04.2012)
Sabah Avrupa. 26.03.2012. Okumak için YarıĢtılar. http://www.sabah.de/okumak-icin-
yaristilar.html (07.06.2012)
Sak, A. (2011). NRW Eyaletinde Anadili Öğretmen Ġstihdamı. Hürriyet Avrrupa. 11.
07. 2011. http://www.hurriyet.de/haberler/yazarlar/953201/nrw-eyaletinde-anadili-
ogretmen-istihadami, (18.03. 2012)
Sak, A. (2012). Türklerin Kanayan Yarası: Eğitim Sorunları TartıĢıldı. Hürriyet
Avrupa. http://www.hurriyet.de/haberler/yazarlar/1130833/egitim-sorunlari-tartisildi
(19.04.2012)
Sak, A. (2012). Yeni Eğitim Yılına Girerken…Türkçe Derslerinin Geleceği Var Mı?. http://www.ailemveben.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=191%3Ayenie
%C4%9Fitimy%C4%B1l%C4%B1nagirerken%E2%80%A6t%C3%BCrk%C3%A7edersleri
ningelece%C4%9Fivarm%C4%B1%3F&Itemid=496 (18.04.2012)
SDOABD. (2010). Sizin Sesiniz. http://www.saintdizierturkokulu.com /sizin
_seziniz.htm, (11.05. 2012).
SDOABD. (2012a). http://www.saintdizierturkokulu.com/okul_aile_der.htm, (10.05.
2012).
SDOABD. (2012b). http://www.saintdizierturkokulu.com/, (17.05. 2012).
SDOABD. (2012c). Kitaplık OluĢturma ve Birlikte Okuyoruz Kampanyası.
http://www.saintdizierturkokulu.com/kitap.htm, (10.05. 2012).
SDOABD. (2012d). Yiyecek Servisi. http://www.saintdizierturkokulu.com /gouter .htm,
(10.05. 2012).
Selçuk, S. (2007). Hürriyet Gazetesi 22.02.2007 Tarihli Haberi. http://arama.
hurriyet.com.tr/ arsivnews.aspx?id=6002366 (18.04.2012).
SICN. (2012a). http://www.sicn.nl/pages/turks/index-tr.html, (02.11.2012)
233
SICN. (2012b). Opleıdıng Van Relıgıeuze Voorgangers/Imams. http://www.sicn.nl/
pages/ projecten/imaamopleiding.html, (04.11.2012)
SICN. (2012c).http://www.sicn.nl/pages/activiteiten/conferenties.html, (03.11.2012).
SICN. (2012d). http://www.sicn.nl/pages/activiteiten/inzameling.html (06.11.2012).
STOV (2012). Veghel Türk Okul Aile Birliği Derneği internet sayfası:
www.vegheltoab.nl/ (17.07. 2012)
TAG (2012a). Ana Dilim · Türkçem · Geleceğim Türkçe ÇalıĢtayı Basın Bülteni. http://anadilim.eu/wpcontent/uploads/2012/03/20120305_1Bas%C4%B1ndaCal%C4%B1sta
yTan%C4%B1t%C4%B1m%C4%B1.pdf, (25.04. 2012).
TAG (2012b). Yürütme Kurulu. http://anadilim.eu/?page_id=72, (24.04. 2012).
TAG (2012d). Program, ÇalıĢtay Usulü Ve Kayıt Formu. http://anadilim.eu/? Page
_id=18, (24.04. 2012).
TAG. (2012c). Amaç ve Hedefler. http://anadilim.eu/?page_id=2, (23.04. 2012).
TOABF. (2009a). http://www.baden-toabf.org/hakimizda.html, (13.05. 2012)
TOABF. (2009b). http://www.baden-toabf.org/dergi.html, (13.05. 2012)
TOABF. (2009c). Türkçe Anadil Dersleri Öğretmenlerimiz ile ilgili açıklama.
http://www.baden-toabf.org/Anadil/BTOABF_062009.pdf, (14.05. 2012)
TON. ( 2005a). Türkçe Ġçin El Ele: Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı. Türkçe için el
eleye davet. http://www.turkce-icin-el-ele.nl/, (19.07. 2012)
TON. ( 2005b). Birlik, Beraberlik Ve Azmin Zaferi. Damla Gazetesi Haberi.
http://turkce-icin-el-ele.nl/medyadan.php?action=showMediaArticle&ma_id=20, (19.07.
2012).
TON. (ty). Hollanda Türkçe Eğitim Vakfı Amacımız ve Ġlkelerimiz,
http://www.turkce-icin-el-ele.nl/, (22.07. 2012)
TSCD. (2012a). Dünden Bugüne Cami Faaliyetlerimiz. http://www. Suleymaniye .nl
/bilgiler.htm, (17.07. 2102).
TSCD. (2012b). http://www.suleymaniye.nl/turkceye-davet.htm, (17.07. 2012).
TTO. (2012). Toul Fransız-Türk Kültür Derneği, Toul Horasan Cami.
http://toulturkokulu.wordpress.com/toul-fransiz-turk-kultur-dernegi/ (11. 07. 2012).
234
Uzun, N. (2010). Türkçeye Hak Ettiği Önem Verilsin. 22 ġubat 2010 tarihli
Europehaber haberi. http://europahaber.com/cikti.php?bul=981. (03.06.2012)
Ülger, Y. (2009). Çocuklarımızı Türkçe Dersine Gönderelim.16Ağustos 2009.
Hürriyet.http://www.hurriyet.de/haberler/gundem/392582/cocuklarimizi-turkce
dersine-gonderelim. (01.04.2012)
Ülger, Y. (2012). Türkçe Ġçin Ortak GiriĢim. Sabah Avrupa. 31 Mart 2012.
http://www.sabah.de/turkce-icin-ortak-girisim.html, (01.04. 2012)
Yılmaz, S. (2010). Türkçe Ve Türk Kültürü Dersi „Öğretim Programı‟ Ġnceleme Ve
Değerlendirme Raporu. 15. Temmuz.2010. http://www.egitimisankara.org.tr/
haberler/AnadiliVeKulturuRaporu. Pdf, (08.10. 2012)
Zaman (2012b). 7. Mart. 2012. Almanya'daki Türk STK'lar ortak nokta Türkçe'de
buluĢtu.http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=125581
(13.04. 2012)
Zaman Fransa. (2011). Strasburg Ġlahiyat Fakültesi Eğitim Hayatına BaĢlıyor.
http://www.zamanfransa.com/fransa-tuerkleri/boelgeler/dogu-fransa/157-
strasbourg/749-strasbourg-ilahiyat-fakueltesi-egitim-hayatna-basliyor. (18.10.2012)
Zaman Fransa. (2012). DĠTĠB‟den Öğrencilere Kur‟ anlı Tatil.
http://www.zamanfransa.com/index.php/fransa-tuerkleri/boelgeler/centre/167-orleans
/775-DĠTĠBden-oegrencilere-kuranl-tatil (08.10.2012)