T.C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
Bilgi Okuryazarlığı ve Üniversite Kütüphaneleri:
Bilgi Okuryazarlığı Planı
Hazırlama Unsurları
Duygu Kızılaslan
2501040371
Tez Danışmanı: Yrd. Doç Dr. Ümit Konya
İstanbul, 2007
II
ÖZ
Bilgi okuryazarlığı yaşam boyu öğrenme sürecinin temellerini
şekillendirir. Yaşam boyu öğrenen olabilmek için öncelikle bilgi okuryazarı birey
olmak gerekmektedir. Bu görev başta eğitim ve öğretim kurumlarına ve daha sonra
toplum bilinci oluşmuş, sosyal statü sahibi bireyin kendisine aittir. Eğitim ve
öğretim kurumları bilgi üreten toplumlar yaratmada aktif rol almalıdırlar, bu sebeple
birey hayata atılmadan önce öğrenmeyi öğrenmiş, bilgi okuryazarı bir birey
olmalıdır. Bu çalışmanın parçası olan üniversitelerin ve kütüphanelerinin, bireye
bilgi okuryazarlığı becerilerini kazandırmak için belli bir sistem ve standarda göre
bir eğitim yolu izlemeleri gerektiğini söyleyebiliriz.
Çalışmada kullanılan araştırma yöntemleri; belgesel kaynak analizi ve
betimleme yöntemleridir. Kullanılan veri toplama teknikleri ise konu ile ilgili olarak
yapılan daha önceki çalışmaların yayınlandığı belgelerin analizi, sistematik
örnekleme ve gözlem teknikleridir. Araştırma üç bölümden oluşmaktadır. İlk
bölümde bilgi okuryazarlığının tarihçesi incelenmiş ve ilgili kavramlar açıklanmıştır.
İkinci bölümde üniversite kütüphaneleri ile bilgi okuryazarlığı ilişkisi araştırılmış ve
üçüncü bölümde üniversite kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı planı hazırlama
unsurlarına yer verilmiştir, çalışma sonuç, öneriler ve kaynakça ile sonlandırılmıştır.
III
ABSTRACT
Information literacy shapes the primary foundations of lifelong learning
process. In order to be a lifelong learner one first needs to be an information literate
individual. This responsibility first belongs to educational institutions and then the
individual himself who has developed a social consciousness and attained a social
status. The educational institutions should actively participate in creating societies
that would generate information. To achieve this end the individual should have
learnt learning and information literacy before beginning his life outside. We can
now say that as part of such a study, the universities and their libraries should follow
a certain pattern and develop standarts for helping the individual attain information
literacy skills.
The research methods used in the study are documentary resource
analysis and description methods. The data collection techniques are the analysis of
documents about previously carried out studies in the related field, systematic
sampling and observation techniques. The study has three main parts. In the first
part, the history of information literacy is analyzed. In the second part, the relations
of university libraries and information literacy and in the third part, the premises of
developing a plan of information literacy for university libraries are covered. This
study is concluded with the conclusion and suggestions and bibliography.
IV
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZ ............................................................................................................... II
ŞEKİL ve TABLO LİSTESİ ..................................................................... VIII
KISALTMALAR LİSTESİ ...................................................................... IX
ÖNSÖZ ....................................................................................................... X
GİRİŞ .......................................................................................................... 1
1 . BÖLÜM: BİLGİ OKURYAZARLIĞI
1.1 BİLGİ OKURYAZARLIĞI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 1.1.1 Okuryazarlık ve Bilgi……………………………………………….. 5
1.1.1.1 Görsel Okuryazarlık……………………………………………….. 11
1.1.1.2 Medya Okuryazarlığı………………………………………………. 12
1.1.1.3 Bilgisayar Okuryazarlığı…………………………………………… 12
1.1.1.4 Sayısal Okuryazarlık……………………………………………….. 13
1.1.1.5 Ağ Okuryazarlığı…………………………………………………… 14
1.1.1.6 Kütüphane Okuryazarlığı………………………………………....... 15
1.2 BİLGİ OKURYAZARLIĞI 1.2.1 Kavramsal Gelişimi ve Tanım………………………………………. 16
1.2.2 Bilgi Okuryazarlığı Modelleri……………………………………… 23
1.2.2.1 Alberta Modeli……………………………………………………… 24
1.2.2.2 Big6 Modeli…………………………………………………………. 26
1.2.2.3 RAC Modeli………………………………………………………… 27
1.2.2.4 McKenzie Araştırma Döngüsü Modeli…………………………....... 28
1.2.2.5 7 Sütun Modeli…………………………………………………….. 30
1.2.2.6 Kuhlthau Modeli…………………………………………………… 33
1.2.2.7 8W Modeli………………………………………………………….. 40
V
1.2.2.8 Bilgiye Giden Yol Modeli………………………………………...... 43
1.2.2.9 Dokuz Adımda Bilgi Becerileri Modeli…………………………….. 45
1.2.2.10 Araştırma Süreci Modeli……………………………………………. 46
1.2.2.11 Info Zone Modeli……………………………………………………. 48
1.2.2.12 Yaşam Boyu Öğrenim İçin Louisiana Bilgi Okuryazarlığı Modeli… 48
1.2.3 Bilgi Okuryazarlığı Becerileri………………………………………. 52
1.2.3.1 Bilgi İhtiyacını Farkında Olma..…………………………………….. 54
1.2.3.2 Bilgiye Erişim……………………………………………………….. 55
1.2.3.3 Bilginin Değerlendirilmesi………………………………………...... 56
1.2.3.4 Bilgiyi Kullanma/Sunma……………………………………………. 57
1.2.4 Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenim İlişkisi……………….. 59
2. BÖLÜM: ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ
OKURYAZARLIĞI
2.1 Üniversite Kütüphaneleri ve Amaçları………………………………. 65
2.2 Üniversite Kütüphanelerinde Bilgi Okuryazarlığı…………………… 70
2.3 Üniversite Kütüphaneleri Bilgi Okuryazarlığı Standartları…………. 76
2.3.1 ACRL …………...………………………………………………….. 77
2.3.1.1 ACRL Bilgi Okuryazarlığı Standartlar…………………………....... 77
2.3.2 ANZIIL……………………………………………………………… 79
2.3.2.1 ANZIIL Bilgi Okuryazarlığı Standartlar…….………………………. 79
2.4 Bilgi Okuryazarlığı Becerileri Kazandırma Eğitimleri……………… 90
2.4.1 Bağımsız/ Birebir Kullanıcı Eğitimleri……………………………… 91
2.4.2 Çevrimiçi Eğitimler…………………………………………………. 93
2.4.3 Kılavuz Kitapçıklar…………………………………………………. 96
2.4.4 Ders İçerikli Eğitimler………………………………………………. 96
2.4.5 Dersle Bütünleştirilmiş Eğitimler…………………………………… 97
2.5 Üniversite Kütüphaneleri İçin Bilgi Edinme Yetkinlikleri Örnekleri 98
2.5.1 Kaliforniya State Üniversitesi Sistemi…………………………….. 98
VI
2.5.2 New York State Üniversitesi Sistemi……………………………… 99
2.5.3 Massachusetts Üniversitesi Sistemi……………………………….. 101
2.5.4 Arizona Üniversitesi Sistemi……………………………………… 102
3. BÖLÜM: ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİ İÇİN BİLGİ
OKURYAZARLIĞI PLANI HAZIRLAMA
3.1 Bilgi Okuryazarlığı Planı………………………………………….. 104
3.2 Plan Hazırlamayı Planlama…………………………………………. 106
3.2.1 Planlama Grubu Oluşturma………………………………………… 108
3.2.2 İhtiyaçların Belirlenmesi…………………………………………… 111
3.2.3 Geriye Dönük Bilgilerin Elde Edilmesi……………………………. 113
3.2.4 Bağlı Kalınacak Zamanın Belirlenmesi……………………………. 114
3.2.5 Planda Yer Alacak Konuların Belirlenmesi……………………….. 114
3.2.6 Planı Yazacak Grubun Oluşturulması……………………………… 118
3.2.7 Öneri ve İpuçlarının Kullanılması………………………………….. 119
3.3 Planın Yazma Aşamasının Hazırlanması…………………………… 119
3.3.1 Yazma Stratejileri…………………………………………………... 119
3.3.2 Planın Ana Hatlarının Belirlenmesi………………………………… 120
3.3.3 Planda Yer Alacak Önemli Noktalar……………………………….. 120
3.3.4 Planın Uygulanacağı Hedef Kitle…………………………………… 122
3.3.5 Planın Yazılma Aşamasının Zamanlanması………………………… 124
3.4 Planın Yazılması……………………………………………………. 126
3.4.1 Planda Yer Alacak Bölümlerin Belirlenmesi……………………….. 126
3.4.2 Planı Organize Etme………………………………………………… 130
3.4.2.1 Üniversitedeki Sınıflara Yönelik Plan……………………………….. 131
3.4.2.2 Hedef Gruba Uygulanacak Eğitime Göre Planı Bölümlendirmek…… 133
3.4.2.3 Öğretim Programı veya Bilim Dalına Göre Planı Bölümlendirmek…. 133
3.4.2.4 Eğitimin Verileceği Yere Göre Planı Bölümlendirmek………………. 134
3.4.2.5 Eğitimin Verileceği Yönteme Göre Planı Bölümlendirmek………… 134
VII
3.4.3 Zaman Tablosunu Tamamlama……………………………………… 135
3.5 Planın Değerlendirilmesi, Düzeltilmesi ve Tanıtımı………………… 136
3.5.1 Plandaki Eksikliklerin Tespit Edilmesi……………………………. 137
3.5.2 Değerlendirme Stratejileri Oluşturma……………………………….. 137
3.5.3 Planın Pazarlanması/Tanıtılması…………………………………….. 139
3.5.4 İşleyiş Raporu……………………………………………………….. 141
SONUÇ ve ÖNERİLER……………………………………………… 142 KAYNAKÇA……………………………………………………………. 149
VIII
ŞEKİL LİSTESİ Sayfa
Şekil 1. Bilgi İle İlgili Kavramlar…………………………………….. 10
Şekil 2. Bilgi Okuryazarı Bireyin Özellikleri………………………… 21
Şekil 3. Bilgi Okuryazarlığı İle İlgili Kavramlar……………………... 23
Şekil 4. McKenzie Araştırma Döngüsü Modeli………………………. 29
Şekil 5. 7 Sütun Modeli……………………………………………….. 32
Şekil 6. 8W Modeli…………………………………………………… 42
Şekil 7. Bilgi Okuryazarlığı Yetkinlikleri……………………………. 54
Şekil 8. Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenme……………… 60
Şekil 9. Kurumsal Bilgi Okuryazarlığı Planı Hazırlama Aşamaları…. 106
Şekil 10. Stratejik Planlama…………………………………………… 107
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. Alberta Modeli........................................................................ 25
Tablo 2. Kuthlhau Modeli .........................................…………........... 34
Tablo 3. Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenme Karşılaştırması 64
IX
KISALTMALAR
a.e. : Aynı eser
a.g.e. : Adı geçen eser
ACRL : Association of College & Research Libraries
ALA : American Library Association
ANZIIL : Australian and New Zealand Institute for Information Literacy
bs. : Basım
c. : Cilt
CAUL : Council of Australian University Librarians
CILIP : The Chartered Institute of Library and Information Professionals
CLRIT : Committee for Learning Resources and Information Technology
Çev. : Çeviren
ed. : Edition
ed.by : Edited by
IFLA : The International Federation of Library Associations and Institutions
MEGEP : Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi
ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi
OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development
s. : Sayfa/ Sayfalar
SCONUL : Society of College, National and University Libraries
UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
vb. : ve benzeri
vol. : volum
Yay. Haz. : Yayına Hazırlayan
YÖK : Yükseköğretim Kurulu
X
ÖNSÖZ
Yaşadığımız çağa adını veren bilgi, geçmişte olduğu gibi günümüzde de
her kapının anahtarı olmuştur. Çağa adını verebilecek kadar önemli olan bilgi,
artışıyla doğabilecek karmaşaya karşı da daha fazla bilgilenmeyi gerektirmektedir.
Bilgi ihtiyacı fark edilmeyip, bulunmaz, kullanılmaz ve paylaşılmazsa bilgi bilgi
olmaktan çıkar. Bilgiyi bilgi yapan onu etkin ve etkili kullanmaktır. Bilgi toplumuna
ait bireyler olabilmek için bilgiyi hem üretmek hem de tüketmek gerekmektedir.
Bunu yapabilmenin yolu da bilgi okuryazarı birey olmaktan geçmektedir.
1980’lerden sonra telaffuz edilmeye başlanan bu kavramın asıl amacı yaşam boyu
öğrenen bireyler, toplumlar yaratmaktır. Bu görev ise çalışmaya konu olan üniversite
kütüphanelerinin önemli sorumlulukları arasındadır. Araştıran, sorgulayan bireyler
için üniversite ve kütüphane işbirliğinde çalışmalar yürüterek, belli bir sistem ve
standart içinde bilgi okuryazarlığı becerileri kazandırmak için eğitimlere ağırlık
vermelidir. Bunun için yapılması gereken, ihtiyaçları belirlenen öğrenci ya da kurum
çalışanlarına uygun bilgi okuryazarlığı planı hazırlamaktır. Bilgi okuryazarlığı
becerileri belli bir sistem benimsenerek kazandırılmaya çalışılırsa kısa sürede
hedeflenen noktaya gelinecektir. Her üniversite ve benzeri kurum kendi yapısına,
teknolojik ve personel durumuna göre bir plan hazırlayıp bilgi okuryazarlığı
konusunda standartlaşabilecek ve kütüphane çatısı altında düzenlenen bu eğitimler
öğretimin bir parçası haline gelecektir.
Bu çalışmanın amacı, bilgi okuryazarlığının üniversite kütüphaneleri
açısından önemini ortaya koyarak, bilgi okuryazarı yetiştirme sorumluluğunu
üstlenen/üstlenecek kurumlar olan üniversiteler için bilgi okuryazarlığı planının nasıl
hazırlanması gerektiğini detaylarıyla göstermektir. Bu araştırmada başka ülkelerde,
bu alanda yapılan çalışmalar incelenmiş ve ülkemizde de bu standartlaşmanın
sağlanabileceği ve bilgi okuryazarlığı eğitimlerinin belli bir sistem ve program
içinde verilebileceği gözlenmiştir.
XI
Araştırmanın hazırlanmasında öncelikle, konunun seçiminden başlayarak
araştırmanın her aşamasında karşılaştığım sorunların çözümünde yardımcı olan, tezi
sabırla ve titizlikle inceleyerek yöneten tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Ümit
Konya’ya teşekkür ederim.
Araştırma sırasında destekleyici tutumları ile değerli fikirlerini
esirgemeyen Prof. Dr. Hasan Keseroğlu’na, İstanbul Üniversitesi Bilgi ve Belge
Yönetimi Bölümü Başkanı Prof. Dr. Ayşe Üstün’e teşekkür ederim.
Araştırmamla ilgili olarak kendileriyle yaptığım görüşmeler sırasında
fikir ve eleştiriler veren Koç Üniversitesi Kütüphane Direktörü olan Didar Bayır’a
teşekkür borçluyum.
Bu çalışma sırasında beni destekleyen yaklaşımları için mesai
arkadaşlarım olan tüm Koç Üniversitesi Kütüphanesi çalışanlarına çok teşekkür
ederim.
Çalışmanın gerçekleşebilmesi adına gerekli yayınların sağlanabilmesi
için yardımlarını gördüğüm tüm kütüphaneci dostlarıma teşekkürlerimi iletmek
isterim.
Son olarak, bu çalışmamı sonuna kadar destekleyen ve beni hep
varlıklarıyla her konuda yüreklendiren çok değerli aileme ve sevgili Tolga’ya
teşekkürlerimi sunarım.
Duygu Kızılaslan
İstanbul, 2007
1
GİRİŞ
Bulunduğumuz çağın bilgi çağı olması bilginin niteliksel ve niceliksel
olarak değerinin artmasına sebep olmuştur. Bilginin değerini fark eden toplumlar
bilgi toplumu olarak adlandırılırken onları diğer toplumlardan farklı kılan en büyük
özellik bilgiye ihtiyaçlarının farkında olmaları, türlü yöntemler geliştirip bilgiye
türlü yollardan erişebilen ve buldukları bu bilgileri sentezleyip kullanan bireyler
olmalarından kaynaklanmaktadır. Günümüzde bilgiyi kullanan olmak kadar üreten
olmak da büyük önem taşımaktadır. Buradan yola çıkarak bilgi okuryazarı olmak
için neden, ne zaman ve nasıl sorularına cevap verebilir olmak ve sağlanan bilgiyi
eleştirel düzeyde düşünmek ve değerlendirmek gerekmektedir. Sadece bu
toplumların bilgi üretebileceği unutulmamalıdır.
Bilgi okuryazarlığı, eleştirel düşünebilme ve anlamlandırabilme ile
bireylerin toplumsal tüm sorumluluklarda aktif rol almalarını amaçlamaktadır. Bu
amaçtan yola çıkarak bilgi okuryazarı birey yetiştirme görevinin eğitim ve öğretim
kurumlarının sorumluluğunda olması doğru olacaktır. Bireyler eğitim ve öğretim
hayatları boyunca öğrenmeyi öğrenen, öğrendiklerini paylaşabilen bireyler olarak
yetiştirilebilirlerse sağlam bir gelecek ve yaşanabilir bir hayat yapılandırılmış
olacaktır.
Bireylerin öğretimlerinin en son durağının üniversiteler olduğu
düşünülürse, üniversite hayatına kadar bilgi okuryazarı olamamış bireyler için
üniversitede olmak bir şans olmalıdır. Bu sebeple üniversiteler ve kütüphanelerinin
amacı mezun olacak her öğrenciyi bilgi okuryazarı olarak mezun etmek olmalı ki
birey yaşam boyu öğrenimine devam edebilsin. Üniversite kütüphaneleri, olanakları
ölçüsünde düzenlemiş oldukları eğitimlerle öğrencilerine, öğretim üyelerine ve
çalışanlarına bu konuda destek olmaktadırlar. Bilgi okuryazarlığı becerileri
kazandırma eğitimlerinin belli bir standartta verilebilmesi, herkesin eşit düzeyde
eğitim alabilmesi bireyler arasındaki farkı ortadan kaldıracaktır. Amacı, bilgi
2
okuryazarlığının üniversite kütüphaneleri açısından önemini ortaya koyarak, bilgi
okuryazarı yetiştirme sorumluluğunu üstlenen/üstlenecek kurumlar olan üniversiteler
için bilgi okuryazarlığı planının nasıl hazırlanması gerektiğini detaylarıyla
göstermektir göstermek olan bu çalışmanın hipotezi de bu düşünceden hareket
ederek oluşturulmuştur.
Araştırmanın hipotezi, üniversite kütüphanelerinin bilgi okuryazarı
bireyler yetiştirmeden sorumlu olduğunu göstermekle beraber üniversite
kütüphanelerinin kütüphane kaynaklarının tanıtımı dışında, bilgiye nasıl
erişilebileceğini ve bilginin ne şekilde, hangi etik kurallar içinde kullanılabileceğini,
kurumlarının yapısına, bütçesine, teknolojik yeterliliklerine göre hazırlayacakları
bilgi okuryazarlığı planı doğrultusunda yapabileceğidir.
Araştırmada birden fazla araştırma yöntemi ve veri toplama tekniği
kullanılmıştır. Kullanılan yöntemler; belgesel kaynak analizi ve betimleme
yöntemidir. Veri toplama teknikleri ise, yüz yüze görüşme, gözlem ve sistematik
örnekleme tekniklerini içine almaktadır.
Araştırmaya, konuyla ilgili belgesel kaynak analizi ile başlanmıştır.
Öncelikle genel bibliyografik kaynaklardan Türkiye Bibliyografyası 1928’den,
Türkiye Makaleler Bibliyografyası 1995’ten günümüze, Cumhuriyet Dönemi
Makaleler Bibliyografyası (1923–1999), Abdullah Savaşçı ve Nurten Eke tarafından
hazırlanan Türk Kütüphanecilik Bibliyografyası, YÖK Yayın ve Dokümantasyon
Tez kataloğu 1987’den günümüze incelenmiştir. Ayrıca kütüphanecilik alanındaki
süreli yayınlardan Türk Kütüphaneciliği (Eski adı Türk Kütüphaneciler Derneği
Bülteni) 1952’den günümüze, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Araştırmaları ve Üniversite-Araştırma
Kütüphanecileri Derneği Dergisi Bilgi Dünyası’nın ilk sayılarından günümüze kadar
gözden geçirilmiştir.
3
Yabancı bibliyografik kaynaklar arasında Library and Information
Science Abstract (LISA) (1969–2006), Library Literature (1933–1998) ile OCLC
First Search: Article First, Ebsco: Business Source Premier, Academic Search
Premier, Library, Information Science & Technology Abstract (LISTA), Cambridge
Journals Online, Sage Journals Online, Taylor& Francis veritabanları taranmıştır.
Ayrıca İstanbul Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Sabancı Üniversitesi,
Marmara Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Bilgi Üniversitesi, Ankara Üniversitesi,
Hacettepe Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Dairelerinin kataloglarına
başvurulmuştur. Yapılan taramalar sonucunda, bilgi okuryazarlığı konusunda yayın
bulunmasına karşın, üniversite kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı planı hazırlama
konusunu inceleyen yayın bulunmadığı saptanmıştır. Türkiye’de karşılanamayan
kaynaklar da yurt dışından sağlanmıştır.
Tezin hazırlanabilmesi için özellikle Esther S. Grassian and Joan R.
Kaplowitz’in “Information Literacy Instruction” isimli kitabından, Michael B.
Eisenberg, Carrie A. Lowe, Kathleen L. Spitzer’in “Information Literacy: Essential
Skills for the Information Age” kitabından, Joanna M. Burkhardt, Mary C.
MacDonald ve Andree J. Rathemacher’in “Creating Comprehensive Information
Literacy Plan” isimli kitaplarından yararlanıldı. Bu yayınlar bilgi okuryazarlığı planı
hazırlamanın üniversite kütüphaneleri açısından önemini anlayabilme açısından
oldukça önemliydi.
Ayrıca Türk kütüphaneciliğinde önemli bir yayın olan “Türk
Kütüphaneciliği” dergisinden oldukça yararlanıldı. Ancak erişilen ve tez
çalışmasında kullanılan yayınlarda bilgi okuryazarlığı ile ilgili yayınlar bulunmasına
karşın “üniversite kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı planı hazırlama” konusuna
rastlanmamıştır.
Tez üç bölümden oluşmaktadır. Önce konuyla ilgili temel kavram ve
tanımlar gözden geçirilmiştir. İkinci bölümde üniversite kütüphaneleri ve bilgi
okuryazarlığı ilişkisi incelenmiş ve üniversite kütüphanelerinde bugüne kadar yapıla
4
gelmiş uygulamalar dünyadan örnekler verilerek incelenmiş ve üniversite
kütüphaneleri için belirlenmiş bilgi okuryazarlığı standartları ortaya konarak
ülkemizde yapılabilecek çalışmalara örnek gösterilmiştir. Son bölümde ise üniversite
kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı planı hazırlama teknikleri ve plan
hazırlanırken dikkat edilmesi gereken önemli noktalar yer almaktadır. Bu çalışma
sonuç ve kaynakçanın yer aldığı bölümle tamamlanmaktadır.
Bu araştırmada, bilgi okuryazarı yetiştirme bilinci taşıyan üniversite
kütüphanelerine, planlı ve programlı bir biçimde üniversitenin tüm bireylerini
kapsayacak şekilde nasıl bir plan hazırlanabileceğini gösterebilmek için gayret
edilmiştir. Bu çalışmanın tüm üniversite ve benzeri kütüphanelere yarar sağlaması
umulmaktadır.
5
1 . BÖLÜM
BİLGİ OKURYAZARLIĞI
1.1. BİLGİ OKURYAZARLIĞI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR
Üniversite kütüphanlerinde bilgi okuryazarlığı etkinliği ve model
oluşturma konusunda bir değerlendirmeye geçmeden önce okuryazarlık, bilgi ilişkisi
ve bilgi okuryazarlığı kavramının daha net anlaşılabilmesi için okuryazarlık
çeşitlerini oluşturan diğer kavramlar ve bu kavramların birbirleriyle olan ilşkisi ve
tarihsel gelişimi bu bölümde açıklanmaya çalışılacaktır.
1.1.1. Okuryazarlık ve Bilgi
Okuryazarlığın tanımı, toplumu oluşturan bireylerin ortak katkıları ile
devamlı yenilenmekte ve anlamlandırılmaktadır.1 Her anlamlandırılan tanım ise
bulunulan ortam, kullanılan araç ve/veya istenilen amaca yönelik değişebileceğini ve
farklı okuryazarlıkların olabileceği düşüncesini yansıtır. Öncelikle, okur-yazar
olmak sadece basılı simgeleri algılamak ve bu simgeleri belirli normlar çerçevesinde
kâğıda dökebilmek değil; bir bağlamda, kültür veya toplum içerisindeki değer
yargılarını anlayıp uygulayabilmektir. Matbaanın icadının ortaçağ toplumları
üzerinde bıraktığı etki ile okuryazarlığın tanımı nasıl yeniden yapıldı ise2, internet
ortamlarında görünen hızlı değişimler de, günümüz toplumları üzerinde önemli
etkiler bırakacak ve okuryazarlığın tanımının yeniden gözden geçirilmesini zorunlu
kılacaktır.
1 S.J. McCarthy & T.E. Raphael, Alternative research perspectives. In J.Irwin & M.A. Doyle (Eds.), Reading-Writing Connections: Learning from Research. Newark, DE: International Reading Association, 1992, s. 9. 2 E. L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press., 1979, s.89.
6
Okuryazarlık en temel anlamıyla okuması yazması olan, öğrenim görmüş
birey olarak tanımlanmaktadır.3 Salter’ın da değindiği gibi okuyup yazabilme
okuryazar kelimesine karşılık anlamlar olabilir4. Artan bilgiyle beraber
okuryazarlığın önemi de ayrı bir önem kazanmıştır. Daha geniş manada okuryazar
terimini inceleyecek olursak Salter aynı eserinde okuryazarın yazı dili kültürü ile
iletişim kurabilen birey olduğunu vurgulayarak aslında okuryazarın sadece okuyup
yazan olmadığının da altını çizmektedir. Buna bağlı olarak okuryazarlık sadece
okuma ve yazma yeteneğinin dışında başka bir içerik daha kazanmıştır ki o da
eleştirici/irdeleyici okuryazarlıktır. Bu nedenlerle, okuma yazma; salt yazının
anlaşılması ya da seslendirilmesi değil, okuyanla yazan arasında kurulan bir köprü;
insanlıkla ilgili tüm değerlerin korunması ve geliştirilmesi konusunda temel ve
yaşamsal bir etkinlik olarak anlaşılmalıdır. UNESCO’nun tanımına göre
okuryazarlık; değişik türdeki yazılı kaynakları, kayıtları kullanarak tanımlama,
anlama, yorumlama, bir araya getirme, iletişim kurma ve hesap yapma yeteneğidir.
Toplumun geniş bir kitlesine hitap edebilmek, bilgisini ve gücünü geliştirerek
hedeflerine ulaşması için bireye olanak veren olgudur5. Yüzyıllarca okuryazarlık
hakkında, eğitimli, okuması yazması olan şeklinde benzer tanımlamalar yapılmıştır.
Bilginin öneminin artması ve okuryazarlık ile bilginin yan yana kullanılmaya
başlanmasıyla içeriği zenginleşmiştir. Bu sebeple en yalın anlamından uzaklaşılarak
yapılmış tanımlamalara bakarak kavramın önemi aşağıdaki tanımlarda
vurgulanmaktadır.
• Okuryazarlık, temel okuma ve yazmanın ötesinde, son zamanlarda genel olarak
anlayabilme ve okunan bilginin başarılı bir şekilde işlevsel hale getirmesini de
kapsamaktadır.6
3 Türk Dil Kurumu Türkce Sözlük[Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.tdk.gov.tr (14.04.2007) 4 Jeffrey L. Salter & Charles A. Salter, Literacy and the Library, Kolorado: Libraries Unlimited, Inc., 1991, s. 1. 5 United Nations Literacy Decade: UNESCO Education [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://portal.unesco.org/education/en/ev.phpURL_ID=40338&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html, 14.04.2007. 6Elizabeth A. Dupuis, “The Information Literacy Challenge: Adressing the Changing Needs of Our Students Through our Programs”, Internet Reference Services Quarterly, 2(2-3), 1997, s. 102.
7
• Okuryazarlık, toplumda yer edinebilmek için, ihtiyaç olunan bilgiyi edinebilme
yeteneğidir.7
• Okuryazarlık, dinleme, konuşma, okuma, yazma ve eleştirel düşünmeyi
kapsamaktadır. Aynı zamanda okuryazarlık, bir konuşmacıya, okur veya yazara,
değişik düzeydeki toplumlara nasıl ve hangi dille yaklaşabileceğine olanak tanıyan
bir kültürel bilinç içermektedir.8
• Okuryazarlık, toplumun ilerlemesi için birey olarak işlevinin farkında olmayı
olanaklı kılan, iletişim becerilerinde yetkinliği gösteren bir olgudur.9
• Okuryazarlık, kendi kendine okuyabilme, yazabilme ve konuşabilme, problemin
farkında olma ve çözebilme, amaç ve bilinç geliştirebilme potansiyelidir.10
Görüldüğü gibi okuryazarlık tanımı her geçen gün değişmektedir.
Kavram okuma ve yazmanın dışında, anlayabilme, konuşabilme, eleştirel
düşünebilme ve problem çözebilme yeteneğini de kapsamaktadır. Okuryazarlık,
yaşam boyu öğrenme bilincini yaratma, bu bilinci yayma ve daha etkin öğrenme için
bireylerin yeni becerileri kazanmaları yönünde bir etkiye sahiptir.11
Okuryazarlık ve bilgi arasında organik bir bağ bulunmaktadır.
Okuryazarlık yazılı her türlü bilginin edinilmesini sağlamaktadır. Bu sebeple
okuryazar bireylerin bilgiye sahip olabilme şanslarının okuryazar olmayan bireylere
göre daha fazla olduğunu düşünmek mümkündür ancak öğrenilen her bilginin bireye
ne tür bir faydasının dokunabileceğini anlayabilmek için sadece okuryazar olmak
yeterli değildir. Öncelikle edinilen bilginin ne tür bir bilgi olduğunu ve nasıl
işleneceğini bilmek gerekmektedir. Bunun için bugüne kadar bilgi ile ilgili olarak
yapılan tanımları incelemekte yarar vardır.
7David Bawden, “Information and Digital Literacies: A Review of Concepts”, Journal of Documentation. 57(2), 2001, s. 224. 8Campbell Beverly, “What is literacy? Acquiring and Using Literacy Skills”, Australasian Public Libraries and Information Services. No. 3, 1990, s. 151. 9 Robert L. Hillerich, “Toward an Assessable Definition of Literacy”, The English Journal, Vol. 65, No. 2. (Feb., 1976), s. 53. 10 Bawden, a.g.e. s.222. 11 Stan Jones, Irwin Kirsch, Scott Murry ve Alber Tuijman, Literacy, economy and society: results of the first international adulty literacy survey, Paris: OECD, 1995, s.22.
8
Çağlar boyunca bilginin tanımı tartışılmasına rağmen, herkesin kabul
edeceği bir tanıma varmak olanaklı değildir. Günümüzde de bu kargaşa devam
etmektedir. Neyin bilgi neyin bilgi olmadığının tartışması kişiden kişiye değişiklik
göstermektedir. Bu bağlamda bilginin çeşitli zamanlarda yapılmış olan tanımlarını
irdelemek yararlı olacaktır.
En güncel anlamıyla “bilgi” şöyle tanımlanmaktadır:
“İnsan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütünü, bili,
malumat”.12
“Öğrenme, araştırma veya gözlem yolu ile elde edilen gerçek, malumat,
vukuf”.13
Bilgi aynı zamanda felsefi bir temele de dayanmaktadır. Tanımlar da
bunu kanıtlayacak doğrultuda yapılmaktadır. Felsefi açıdan bilgi, ne özel tip bir
nesnedir, ne de herhangi bir şeyin içeriğidir. Bilgi, nesne ile içerik arasındaki
ilişkiyi, karşılıklı iletişimi oluşturandır.14
Bilgi tüm disiplinleri ilgilendiren bir kavramdır. Matematik, tarih,
kütüphanecilik gibi tüm alanların konusudur. Toplumların gelişmesinde, bireylerin
düşünce ve davranışlarının şekillenmesinde bilginin rolü çok büyüktür. Bilgi insan
hayatı için bu kadar organik bir önem taşımasına rağmen herkesçe kabul edilen bir
tanımının yapılamaması veya tanımlamaya yönelik çalışmaların eksik kalması dikkat
çekmektedir.
Bilgiyi tanımlarken karşılaşılan en büyük sorunlardan bir tanesi de bilgi
(information), bilgi (knowledge) ve veri (data)’nin aynı anlamlarda kullanılıyor
12 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, [Çevrimiçi]Elektronik Kaynak: http://www.tdk.gov.tr/, 25.03.2006. 13 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, [Çevrimiçi]Elektronik kaynak: www.tdk.gov.tr , 25.03.2007. 14 Zhang Yuexıao. “Definitions and Sciences of Information”. Information Processing and Management,1988, XXIV, 4: 483.
9
olmasıdır. Bu anlam kargaşasını ortadan kaldırabilmek için bu üç kavram
irdelenmelidir.
Veri (data), işlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçeklerdir. Veri bilginin
kaynağıdır. Bilgi(information) toplanmış, anlamlı bir şekilde işlenmiş veridir. Veri,
bilginin (information) ham maddesini oluşturur. Kararların alınmasına yardımcı
olacak bilgiyi (information) üretmede veriden yararlanmaktadır. 15
Bilgi (knowledge), bilgiden sonraki basamağı oluşturmaktadır, daha
sonraki oluşumu ifade etmektedir. Bilgi (knowledge), bilginin (information)
ötesinde, bilginin yorumlanması, belli bir değere göre işlenmesi, bilgiyi alanın
etkinlikleri doğrultusunda hazırlanmasıdır.16
“Information” anlamındaki bilgi için değişik zamanlarda değişik ama
birbirine yakın tanımlar yapılmıştır.
Günlük kullanıma bakıldığında bilgi (information), kişi ve iletişimiyle
bağlantılıdır. Bilginin alınması ve verilmesi bilinçli bir şekilde yapılmaktadır.
Veri (data); işlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçeklerdir. Veri, bilginin kaynağıdır.
Bilgi(information)toplanmış, anlamlı bir şekilde işlenmiş veridir. Veri, bilginin
(information) ham maddesini oluşturur. Kararların alınmasına yardımcı olacak
bilgiyi (information) üretmede, veriden yararlanılır. Her tür bilginin oluşumunu
sağlayan kaynak veridir.17
15Larry Long. Introduction to Computers and Information proccessing. Englewood Cliff: Prentice Hall., 1991, s.11. 16 Manfred Kochen, Information for Action: From Knowledge to Wisdom, New York: Academic Press, 1975, s. 5. 17 Nazan (Özenç)Uçak, “Bilgi üzerine kuramsal bir yaklaşım”, Bilgi Dünyası, 2000, 1(1):146.
10
Şekil1: Bilgi İle İlgili Kavramlar18
Kütüphanecilik ve bilgiye bilim açısından bakıldığında, 1965’e kadar bu
alanlarda geçerli olacak bir tanım bulmak olanaksızdır. Bilgi bilim konusunda
geliştirilen ilk tanım: “Bilgi; ham, saf ve işlenmemiş veriler topluluğundan ibarettir”
şeklinde yapılmıştır. Daha sonra geliştirilen tanımlarda, bilginin iletilebilme özelliği
üzerinde durulmuş, “bilgi karşılıklı iletilebilme özelliği olan nesne” olarak
tanımlanmıştır. Sonraki çalışmalarda, bilginin toplum için yararı, ideolojik görüşler
ışığında tanımlara yansıtılmıştır. Bilgi konusunda çalışmalar ilerledikçe, bilginin
problem çözümü ve bu açıdan sağladığı yararlar ön plana çıkarılmış ve bilgi bu
özelliği ile tanımlanmıştır.19
Yalvaç, enformasyon/bilgi kavramını “sayılar, imgeler, görüntüler,
biçimler, formüller, kodlar, çizgiler, sesler ve diğer tüm formlardaki bilgi, düşünce
ve insan yaratmalarının taşıyıcıları/ortamları ve bu taşıyıcıların/ortamların
bilgilendirme amacıyla aktarılması/iletilmesi ve kullanılması olarak ele almıştır.20
18 Jesus Lau, International Guidelines On Information Literacy, Mexico, 2004, s.5. [Çevrimiçi], Elektronik Adres: http://bivir.uacj.mx/DHI/DoctosNacioInter/Docs/Guidelines.pdf, 05.02.2007. 19 Uçak, a.g.e., s.148. 20 Mesut Yalvaç, “21. Yüzyılda enformasyon profesyonellerinin eğitim ve öğretiminde enformasyon okuryazarlığı standartları”, Türk Kütüphaneciliği, 2001, 15(2): 139.
Bilgi
Öz bilgi Veri
Tecrübeler
Bilgi: Çeşitli kaynaklar kullanarak biçimleri bulma,
kaydetme ve sunma
11
Adını bir çağa yazdıracak kadar hayatımızda önemli bir noktaya gelmiş
olan bilginin artması okuryazarlığı ve bilgiyi biribirinden ayrılmaz iki kelimeye
dönüştürmekle beraber okuryazarlığa başka türler de getirmiştir. Tezin genel konusu
olan “bilgi okuryazarlığı”nın daha iyi anlaşılabilmesi için diğer okuryazarlık
türlerinin de incelenmesinde fayda bulunmaktadır.
1.1.1.1 Görsel Okuryazarlık
Görsel okuryazarlık; görüntülerle ilgili düşünme ve öğrenebilmeyle bu
görüntülerin anlaşılması ve kullanılması olarak açıklanabilir21. Görsel bilgi araçları
olarak fotoğraf, çizimler ve bilgisayar grafiklerini sayabiliriz. Bu tür bilgiler
algılarımızı güçlendiren bilgilerdir. Görsel okuryazarlık üç bölümde incelenebilir.
• Görsel öğrenme
• Görsel düşünme
• Görsel iletişim
Görsel öğrenme; görsel olguyla etkileşimin sonucu olarak bilginin
kazanılması ve yapılandırılması olarak tanımlanmaktadır.22 Görsel düşünme;
zihinsel görüntüleri şekiller, çizgiler, renkler, dokular ve komposizyonlarla beraber
düzenleme biçimidir.23 Görsel iletişim ise; görsel sembollerin düşüncelerin
açıklanması ve anlam taşıması için kullanılması biçiminde açıklanmaktadır.24
Her ne kadar görsel okuryazarlık kimilerinde doğuştan kazanılmış olsa da
birçoğumuz için böyle değildir. Görsel okuryazarlık teknolojinin hayatımıza
girmesiyle, zamanla gelişerek kazanılmıştır.
21 Michael B. Eisenberg, Carrie A.Lowe, Kathleen L.Spitzer, Information Literacy: Essential skills for the information age, London, Libraries Unlimited, 2004, s.7. 22 David M. Moore and Francis M. Dwyer, Visual Literacy: A spectrum of visual learning, Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications, 1994, s.107. 23 Eisenberg, a.g.e. s.7. 24 Moore&Dwyer, a.g.e. s. 109.
12
1.1.1.2 Medya Okuryazarlığı
1992 yılında medya okuryazarlığı üzerine düzenlenen Ulusal Liderlik
Konferansında medya okuryazarlığının tanımı, vatandaş olarak, spesifik sonuçlar
için bilgi üretme, bilgiye erişme ve bilgiyi analiz etme şeklinde yapılmıştır.25 Medya
okuryazarlığı toplumu her zaman kolayca etkisi altına alabilen televizyon, sinema,
radyo, müzik kayıtları, gazeteler ve dergiler gibi medya araçları tarafından kolayca
hayatımıza girmektedir. Kolayca hayatımıza girmesi demek istenilen ve onaylanan
biçimde olduğu anlamına gelmemektedir. Eğitimciler medya okuryazarlığının da
eğitimde yer alması gerektiğini vurgulamaktadırlar.
Medya okuryazarlığı eğer denetimli ve düzen içinde geliştirilirse, görsel
zekânın, yaratıcılığın buna paralel üretmenin artmasına katkı sağlayacağı
kuşkusuzdur. Önemli olan çocuklara medya okuryazarlığı kültürünün tüm
okuryazarlık türlerinde olduğu gibi erken dönemlerde verilmesidir. Eğitim
dönemlerinde okullarda kredili ders olarak konulması veya derslerde konu olarak
işlenmesi istenmedik durumları engellemeye yardımcı olacaktır. Bilinçli medya
okuryazarı birey, neyi izlemek, okumak, görmek istediğinin bilinçli olarak farkında
olur ve izlediği, okuduğu gördüğü bilgiyi değerlendirebilir. Sağlıklı toplumlar
oluşturmada medya araçlarının etkisinin önemini medya okuryazarlığı açısından
görmezden gelmek mümkün değildir.
1.1.1.3 Bilgisayar Okuryazarlığı
Cole ve Kelsey’in makalelerinde yer verdiği bilgisayar okuryazarlığı
kavramı değişik zamanlarda yapılan tanımlamalara göre; Mackey 1992’de bilgisayar
okuryazarlığını çok genel olarak “bilgisayar kullanabilme” olarak tanımlarken Bork
1985’te “minimum bilgiyle bilgisayarı nasıl kullanabileceğini bilme yetisi” şeklinde
bir tanım getirmiştir. Hunter 1983 yılında yaptığı tanımla aslında bilgisayar
okuryazarlığının yıllara göre pek de anlamını yitirmediğini bize göstermektedir.
25 Eisenberg, a.g.e. s.7.
13
Hunter bilgisayar okuryazarlığını, “zaman ve kişiler değişse de ihtiyaçlar
doğrultusunda bilgisayar kullanabilme ve yine ihtiyaçlar doğrultusunda öğrenme”
olarak açıklamıştır.26
En yeni tanımıyla aslında bilgisayar okuryazarlığının içeriğinin
genişlediğini görebiliriz. Bilgisayar okuryazarlığı kişisel bilgisayarlarla çeşitli
yazılımlar, veritabanları ve bilgisayar ortamında metin yaratma programlarıyla
doküman, dolayısıyla bilgi yaratabilmektir.27 Bu özelliğin kazandırılabilmesi için
eğitim kurumlarında özel bilgisayar dersleri açılmalıdır. Eisenberg ve Johnson’a
göre bilgisayar, bilgi üretme ve bilgi edinmede yeteneklerimizi çoğaltma olanağı
tanır.28 Temel olarak bilgisayar okuryazarlığı, teknolojiyi nasıl kullanabileceğini
bilme, bilgiyi etkin ve etkili bir şekilde yaymak için kullanabilmektir diyebiliriz.
1.1.1.4 Sayısal Okuryazarlık
Sayısal okuryazarlık; büyük oranda çevrimiçi erişilebilir kaynaklara
erişebilme ve eleştirel bir gözle değerlendirebilme olarak tanımlanmaktadır. Sayısal
okuryazarlığın önemi değişik yapıdaki bilgilerin teknolojiyle beraber hayatımıza
girmesiyle artmıştır. Eğitim açısından bakılacak olursa sayısal okuryazarlık öğrenme
sürecini kısaltan ve bilginin yayılmasını sağlayan hızlı bir ortamdır. Alkalı ve
Hamburger’ın yaptığı araştırmada sayısal okuryazarlığın yaşlara göre algılanma ve
anlaşılmasının farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur. Ancak yaş ne olursa olsun
sayısal okuryazarlık öğrenmeyi ve anlamayı geliştiren çok güçlü bir araç olduğu da
vurgulanmaktadır.29
26 Ian J. Cole, Amanda Kelsey, “Computer and information literacy in post-qualifying education”, Nurse Education in Practice, Vol 4, 2004, s.191. 27 Eisenberg, a.g.e., s.8. 28 Michael B. Eisenberg and Doug Johnson, “Computer Skills for Information Problem-Solving: Learning and Teaching Technology in Context, ERIC Digest, 2002, s.1, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.doug-johnson.com/dougwri/compskills02.pdf, 14.04.2007. 29 Yoram Eshet Alkalı and Yair Amichai Hamburger, “Experiments in Digital Literacy”, Cyberpsychology& Behavior, vol.7, no.4, 2004, s. 425.
14
1.1.1.5 Ağ Okuryazarlığı
Ağ okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığının kapsadığı ama giderek
anlamı değişen bir terimdir, diğer bir deyişle internet okuryazarlığıdır. “World Wide
Web” gibi ağ ortamlarındaki bilgiyi bulma ve bilgiye ulaşma olarak açıklamasını
yapmak olanaklıdır. Ağ ortamındaki bilgiyi bulan ve bilgiye erişen kişiye de ağ
okuryazarı denmektedir.
Geleneksel basılı ve görsel-işitsel dermelerden farklı olarak ağ bilgisi
elektronik veya sayısal bir ortamda bulunmaktadır. Buna rağmen bu tür bilgiye de
mikro bilgisayarlar, “dumb”terminaller veya elektronik ya da iletişim araçları
sayesinde erişilebilmektedir. Ağ bilgileri kendi ortamlarına, formlarına
“host”sistemlerine, bilgiye erişme yollarına, bilgiyi sağlayan ve üretene veya hedef
kitle olan son kullanıcıya göre sınıflandırılabilir. Bu sınıflama ağ okuryazarlığı için
eğitim programları hazırlamada faydalı olacaktır. 30
Ağ okuryazarlığı:
• Genel ağ bilgi kaynakları ve hizmetlerini tanıma,
• Günlük gereksinimleri karşılama ve problem çözmede ağ bilgisini kullanma ve
işlevini anlama,
• Ağ bilgisinin üretilme, yönetilme ve kullanılır hale getirilme sisteminin
bilinmesi,
Ağ okuryazarlığı becerileri:
• Belirli bir neden için ihtiyaç olunan bilginin tanımlanması
• İhtiyaç olunan bilgiyi etkili yöntemler, beceriler ve araçlarla ağ üzerinde
belirleme
• Verilen konuda ağ üzerinden sahip olunan bilginin seçilip değerlendirilebilmesi
30Chengren Hu, Network Literacy: New Task for Librarians on User Education , 62nd IFLA General Conference - Conference Proceedings - August 25-31, 1996, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ifla.org/IV/ifla62/62-huch.htm, 22.03.2007.
15
• Ağ bilgisinin geliştirilebilmesi için diğer kaynaklardan elde edilen bilgilerle
işlenmesi ve düzenlenmesi
• Ağ bilgisini yaşam boyu öğrenme ve problem çözmek için kullanma, analiz etme
ve sunma.31
Yukarıda sayılan tüm bu becerilerin gerçekleştirilebilmesi okuryazar
olmaya bağlıdır. Sadece okuryazar olmanın bu becerileri kazandırması
düşünülmemelidir. Okuryazar birey bilgi okuryazarı olabilirse bu becerileri tüm
okuryazarlık türlerine uygulayabilir.
1.1.1.6 Kütüphane Okuryazarlığı
Kütüphane okuryazarlığının iki anlamı bulunmaktadır. İlki kütüphaneleri
kullanabilme yetkinliğidir. Aynı zamanda bilgi kaynaklarına erişebilme becerisiyle
beraber gelişen “bilgi okuryazarlığı” teriminden önce kullanılan terimdir.
Kütüphanelerde oluşturulan okuma yazma programları ve bu programların
değerlendirilmesi ve orta yaş grubuna bilgisayar destekli okuma yazma derslerinin
verilmesi kütüphane okuryazarlığının ikinci anlamını oluşturmaktadır. Ancak bizim
ilgilendiğimiz tanım ilk tanımdır.
1987 yılında kaleme alınan bir makalede, kütüphane okuryazarının bilgiye ve
ilgili metinlere erişmede sistematik yol izleyen kişi olarak tanımı yapılmış ve
kütüphane okuryazarlığının aşamalı safhaları olduğuna açıklık getirilmiştir. Buna
göre kütüphane okuryazarlığı dört aşamadan oluşmaktadır:
• Kütüphane okuryazarı olmadan önceki dönem: Yardım olmadan kişi raftaki bir
kitabı bulamaz
• Yarı kütüphane okuryazarı: Kişi katalogda kitap tarayabilir, raftaki yerini
bulabilir, kullanıcı rehberleri sayesinde makalelere erişebilir
31 McClure, Charles R. “Network Literacy: A Role for Libraries?” Information Technology and Libraries, vol 13, no2, 1994, s.117.
16
• Kütüphane okuryazarı: Kişi araştırdığı konuyla ilgili kaynakları bulmak,
değerlendirmek için sistematik bir araştırma stratejisi geliştirir.
• Kütüphaneyi ileri düzeyde kullanan: Elde edilen bilginin ve ilgili yayının
örüntülerini anlar, ihtiyaç duyulan her türlü bilgiye erişmek için genellemeler
yaparak değişik arama teknikleri geliştirir.32
Yukarıdaki açıklamalara bakıldığında kütüphane okuryazarlığı, bilgi
okuryazarlığı ile çok yakın anlamlara gelmektedir. Kütüphane okuryazarlığı bilgi
okuryazarlığından önce bibliyografik eğitim ve kütüphane becerileri terimleri ile eş
anlamlı olarak kullanılmaktaydı. Bilginin biçimi ve ortamları çeşitlendikçe, kart
katalog tarayarak kitap bulma devri kapanıp, çevrimiçi ortamlarda bilgi aranmaya
başlanmış, çevrimiçi ortamlarda bilgi bulunup değerlendirilmiş ve yine sadece kitap
ve benzeri ortamlar dışında sayısal ortamda bilgiye sahip olma devri başlayınca
kütüphane okuryazarlığı terimi yerini “bilgi okuryazarlığı” terimine bırakmıştır.
1.2 BİLGİ OKURYAZARLIĞI
1.2.1 Kavramsal Gelişimi ve Tanım
Çağlar boyunca bilgi önemli bir gereksinim olmuştur. Her geçen gün
başa çıkılamaz bir artış göstermesiyle hem içinde bulunduğumuz çağa ismini vermiş
hem de bilgiye erişmenin önemini ortaya koymuştur. Bu önlenemez bilgi artışı
içinde bilgiye etkili ve etkin bir şekilde erişme yöntemleri geliştirilmiştir. Bu
yöntemlerinin bütününe kısaca bilgi okuryazarlığı demek mümkündür.
İlk kütüphane eğitiminin 1820’li yılların başlarında Harvard
Üniversitesi’nde kütüphaneciler tarafından nadir kitaplar üzerine verildiği ifade
edilmektedir. 1858’lerde kitaplara nasıl erişileceğini gösteren birine ihtiyaç
olduğuna dikkat çekilip “kitapların profesörü” deyimi o yıllarda literatüre girmiştir.
19. yüzyılın sonlarına doğru üniversitelerde kredili olarak “bibliyografya” dersi
32 Jill B. Fatzer, “Library Literacy”, RQ 26(3), 1987, s. 313.
17
konulmuştur. Bu ders, kitaplar ve basım konularını kapsayan ve temelinde
kütüphane kullanımının anlatıldığı bir içerikten oluşmaktaydı. Bu kredili ders ile
beraber kütüphaneciler aynı zamanda eğitimler, kütüphane turları ve kitaplar
hakkında bilgi içeren oturumlara devam etmişlerdir. Bu eğitimler zamanla daha
profesyonelce hazırlanmış kütüphane eğitimine diğer bir deyişle kullanıcı eğitimine
kütüphanecilerin geliştirdiği programlarla dönüştürülmüştür. 1879 yılında
öğrencilerin bütün bunlara rağmen kütüphane bilgilerinin sınırlı olduğu tespit
edilmiştir.33 Bu tarihten itibaren eğitimler kütüphane tanıtımından daha çok bilgiye,
kaynağa nasıl erişilebileceğini gösterir hale gelmiştir. Aynı yıllarda kullanıcı
eğitiminin kütüphane hizmetlerinde ve akademik çevrede kütüphanenin öneminin
anlaşılmasında anahtar olduğu fikrine varılmaktadır.
1900’ lü yıllarda referans hizmetleri kütüphanelerle bütünleşti.
Kütüphane eğitimleri referans hizmetlerinin parçası olarak görülse de maalesef bu
yıllarda akademik ders programlarına girmeyi başaramamıştır. Yapılan araştırmalar
1800’lü yıllarda başlayan (kredili ders olarak verilen) kütüphane eğitimlerinin
1900’lü yıllardan sonra verilmediğini göstermiştir. Bu dönemlerde bir başka
düşüncenin daha ortaya atıldığını görmekteyiz. Kütüphane eğitimini kütüphanecinin
değil eğitmenin vermesi gerektiğidir. Ancak bu olumsuz gibi görünen görüş
günümüzde de benimsenen kütüphaneci öğretim üyesi dayanışmasıyla öğrencilere
kütüphane kullanımı ve kaynaklara erişim bilincinin verileceğidir.34
1924 yılında 3 bölümden oluşan kütüphane eğitimi hazırlanmıştır. İlk
bölüm kütüphaneci tarafından verilen eğitim, ikinci bölüm kütüphane turu ve son
bölüm ise ne öğrenildiğinin test edildiği soru cevap kısmı. Eğitimler kütüphane
kullanımı kadar, ihtiyaç duyulan kaynağa nasıl erişileceğini, nasıl kitap yazılacağını
ve bibliyografyanın nasıl hazırlanacağı gibi konuları içermektedir.35
1950’li yıllarda kütüphane eğitimlerinin dört konuda zayıf olduğu tespit edilmiştir. 33 Esther S. Grassian, Joan R. Kaplowitz, Information Literacy Instruction: Theory and Practice, Neal Schuman Publishers, New York, 2001, s.14. 34 Grassian, Kaplowitz, a.e., s.15. 35 Grassian, Kaplowitz, a.g.e., s.18.
18
• Kütüphaneci, oryantasyon ve eğitim arasındaki farkın farkında değildi bu
sebeple sadece oryantasyon tercih ediliyordu.
• Eğitimler öğrenci gereksinimleri ve kütüphane hakkında bilmeleri gerekenleri
göz önünde bulundurmuyorlardı.
• Eğitimin içeriği, kütüphanecilerin aldıkları referans eğitimlerinden oluşmaktaydı.
• Kütüphaneciler, yüksek öğretimdeki değişimlere, gelişmelere ayak
uyduramıyorlardı36.
1960’lı yıllara gelindiğinde büyük bir bilgi patlaması yaşandığı ve bu
dönemde kütüphane ve üniversitelerde ciddi olarak kütüphane eğitim programları
hazırlanmaya başlandığı görülmektedir. Kütüphanelerde bilgi kaynaklarının uğradığı
değişim bilginin elde edilmesindeki önemi ön plana çıkarmıştır.37
Bilgi okuryazarlığı terimi 1970’li yılların başlarında enformasyon
teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte gelişmiş, şekillenmiştir. Kullanıcı eğitimi,
bibliyografik eğitim, kütüphane becerileri eğitimi gibi terimler “bilgi
okuryazarlığı”ndan önce kullanılmıştır.
Kütüphane eğitimi bibliyografik eğitim ile çoğu zaman aynı anlamda
kullanılmaktadır. Bu iki kavramı, kütüphane kataloğunu kullanarak, ansiklopedi,
makale, danışma kaynakları vb. kütüphane kaynaklarına nasıl erişilebileceğinin
öğretilmesi olarak tanımlamak mümkündür. 1970’lerde ACRL kütüphane eğitimini
şöyle tanımlamaktadır:
“Kütüphane kullanıcı gruplarına, öğrenme araçlarının kazandırılması için
materyal ve kaynakların kullanımında gerekli koşulların sağlanması amacıyla verilen
eğitim”.38
36 Mary F. Salony, “The History of Bibliographic Instruction: Changing Trends from Books to the Electronic World”, Reference Librarian, 51/52, 1995, s. 35. 37 Mary F. Salony, a.g.e., s. 42. 38 Lori Arp, “Library Literacy”, RQ, Vol. 35 Issue 4, 1996, s.478.
19
1974’ten beri de bilgi okuryazarlığı kütüphanecilere ve enformasyon
profesyonellerine yönelik ilginin arttığı bir alan olmuştur.
Paul G. Zurkowski ilk defa “bilgi okuryazarı” terimini 1974 yılında,
“Kütüphane ve Bilgi Bilimi Ulusal Komisyonu”nda kendi gereksinimlerinde
kullanmak üzere bilgi kaynaklarına erişim için eğitim alan kişileri tanımlamak için
kullanmıştır. Zurkowski’ye göre, bilgi okuryazarı birey günlük yaşamında
karşılaştığı problemi çözme ve çözüm üretmek üzere, ihtiyacı olan bilgiye nasıl
ulaşacağını bilen kişidir.39
Patricia S. Breivik 1985 yılında bilgi okuryazarlığını bütünleşmiş beceri
grubu ve bilgi kaynakları ve araçlarını bilme yeteneği olarak tanımlamıştır. Bunun
yanında Breivik bilgi okuryazarlığının problem çözme eylemi ve elde edilen bilginin
değerlendirilebilmesi ve detaylarına önem vermek olduğunu da vurgulamıştır. 40
Amerikan Kütüphane Derneği 1989 yılında (The American Library
Association- ALA) bilgi okuryazarlığını, gereksinim duyulan bilgiyi fark etme,
arama, bulma, elde etme, değerlendirme ve etkin bir biçimde kullanma yeteneği41
olarak tanımlamış ve bilgi okuryazarı bireyin öğrenmeyi öğrenen kişi olduğunu
belirtmiştir.
1990’ların başında kütüphane eğitimi kavramı, öğrencilerin bilgi
okuryazarı olabilmesi için çeşitli tekniklerin verildiği bibliyografik eğitim
doğrultusunda hazırlanan program olarak genişletilerek tekrar tanımlanmıştır. Bilgi
okuryazarlığının başlangıcı ise eğitimlerin öğretici merkezli olmasından çıkıp
öğrenci ve grup odaklı olmasıdır. Böylelikle her bir öğrenci/bireyin araştırma tekniği
geliştirme yönünde beceri kazanması bu grup eğitimleri tarafından sağlanması hedef
39 Michael B. Eisenberg, Carri A. Lowe, Kathleen L. Spitzer, Information Literacy: Essential Skills for the Information Age, 2.nd ed., Libraries Unlimited, London, 2004, s.3. 40 Patricia S. Breivik, Putting libraries back in the information society, American Libraries, 16(10), 1985, s.723. 41 American Library Association, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlissues/acrlinfolit/infolitoverview/introtoinfolit/introinfolit.htm#what, 12.11.2006.
20
alınmıştır. Böylece öğrenmenin öğrenilmesinin önem kazandığı bir dönem üniversite
çevrelerinde başlamış oldu.
Mellon’a göre kütüphane eğitimi kavramı sadece kütüphane aktivitelerini
içermekteydi. Bu da bilgi elde etme ve bilgi elde etme araçları geliştirme, eleştirel
düşünebilme gibi bilgi okuryazarı bireyde olması gerekli sayılan nitelikleri
içermekte yetersiz kalıyordu.42
Doyle, bilgi okuryazarının tanımını yaparak bilgi okuryazarlığını
anlatmaya çalışmıştır. Doyle’ye göre bilgi okuryazarı kişi bilgi ihtiyacının farkında
olur, doğru kararların temelini oluşturabilmek için tam ve doğru bilgiyi kullanır,
bilgi için var olan kaynakları tespit eder ve belirler, araştırma teknikleri geliştirir,
bilgisayar ortamındaki veya diğer teknolojilerdeki bilgi kaynaklarına erişir, bulduğu
bilgiyi değerlendirir, bilginin kolay kullanılabilmesi için bilgiyi düzenler, var olan
bilgiyi yeni bilgi ile entegre eder ve bu bilgiyi eleştirel düşünmede ve problem
çözmede kolayca kullanabilir".43
42 Susie Andretta, Information Literacy: A Practitioner’s Guide, Oxford, Chandos Publishing, 2005, s. 7. 43 Christina Doyle, Outcome measures for information literacy within the national education goals of 1990: final report of the National Forum on Information Literacy. Summary of findings. Washington, DC: US Department of Education. (ERIC document no; ED 351033). [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://eric.ed.gov/ERICDocs/data/ericdocs2/content_storage_01/0000000b/80/23/4a/12.pdfl, 07.01.2007.
21
Şekil 2: Bilgi Okuryazarı Bireyin Özellikleri44
Bu tanıma göre bilgi okuryazarlığı, bireyin bilgiyi bulmaktan
kullanmaya kadar geçen sürede ortaya koyduğu yetenekler bütünüdür diyebiliriz.
Lenox ve Walker ise bilgi okuryazarlığına bilgi okuryazarının kim
olduğunu açıklayarak bir tanım getirmeye çalışmışlardır. Lenox ve Walker bilgi
okuryazarı bireyi araştırma sorularını yanıtlayabilmek ve sonuçları
değerlendirebilmek için analitik ve eleştirel düşünme yeteneğinin bu soruların
44 Serap Kurbanoğlu, Bilgi Okuryazarlığı, 42. Kütüphane Haftası Sunumu, Goethe Enstitüsü, İstanbul, 2006. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.goethe.de/ins/tr/ist/wis/sbi/fvt/trindex.htm, 10.05.2006.
Bilgi okuryazarı
bireyin özellikleri
Eleştirel düşünme becerisine sahiptir
Bağımsız bir bilgi
tüketicisidir
Bilgi üreticisidir
Kendi kendine
öğrenebilir
Kendini yönlendirebilir
Değişime hazırlıklıdır
Yaşam boyu öğrenir
Bilginin nasıl düzenlendiğini bilir
Bilgiyi nasıl bulacağını
bilir
Bilgiyi nasıl
kullanacağını bilir
22
cevaplarını formüle etmek için kullanan, bilginin her çeşidine bu yolla ulaşan kişi
olarak tanımlamışlardır.45
2005 yılında İngiltere’de Kütüphane ve Bilgi Profesyonelleri Lisanslı
Enstitüsü - CILIP bilgi okuryazarlığı konusunda daha kısa ve öz bir tanım yapmıştır:
Bilgi okuryazarlığı, bilgiye ne zaman, niçin ihtiyaç olduğunun, nereden
bulunacağının ve nasıl değerlendirileceğinin bilinip etik sınırlar içinde
kullanılmasıdır.46
Bilgi okuryazarlığı yetkinliği eğitimdeki hedeflerin başarılı bir şekilde
Gerçekleştirilmesinin ilk basamağını oluşturmaktadır. Bununla beraber yaşam boyu
öğrenme becerisinin topluma kazandırılmasında büyük rol oynamaktadır.
Yapılan tanımlar, eleştirel düşünebilme ve bilginin etik olarak
kullanılmasının önemini vurgulamaktadır. Bilgi bir ses kaydı, bir grafik, resim,
animasyon veya kelime işlemciler sayesinde okunabilir veya klasik basılı ortamda
olabilir ancak bilgi okuryazarlığı becerisi edinmiş her birey her zaman araştırma
stratejisi geliştirebilir, bulduğu bilgiyi değerlendirip eleştirebilir.
Aşağıdaki şekil incelendiğinde ise bilgi okuryazarlığının hangi
kavramlarla desteklenebileceğini görmek mümkündür. Sağlıklı, bilinçli toplumlar
oluşturabilmesi için öncelikli olarak bilgi okuryazarlığı bilinci hayatın her alanına
girmelidir.
45 Mary F. Lenox and Michael L. Walker, “Information Literacy in the Educational Process”, The Educational Forum, 57 (2), 1993, s.322. 46 Chartered Institute of Library and Information Professionals (CILIP), [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.cilip.org.uk/professionalguidance/informationliteracy/definition/ ,22.04.2007.
23
Şekil 3: Bilgi Okuryazarlığı İle İlgili Kavramlar47
1.2.2 Bilgi Okuryazarlığı Modelleri
Bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırılabilmesi için birçok kişi, kurum
ve kuruluş tarafından çeşitli modeller geliştirilmiştir. Bu modellerin ortak noktası
araştırma yapmayı bilen, bu özelliği hayatın her alanına uygulayabilen öğrenmeyi ve
düşünmeyi bilen bireyler yetiştirmektir. Bilgi okuryazarlığı unsurları üzerine
temellendirilen modelleri incelemekte fayda vardır:
47 Jesus Lau, “Guidelines On Information Literacy for Lifelong Learning: Final Draft”, IFLA 2006, s. 9. [Çevrimiçi], Elektronik Adres: http://www.ifla.org/VII/s42/pub/IL-Guidelines2006.pdf , 22.06.2007.
24
1.2.2.1 Alberta Modeli
Kanada Eğitim Bakanlığı tarafından araştırma yapmayı öğretmek için
geliştirilmiş bir modeldir. 1980’li yıllarda Alberta Eğitim Vakfı bu modeli
politikalarına koymuşlardır.
Bu politikada aşağıda verilmiş olan söylem ile yer almıştır:
“Alberta okullarında bulunan tüm öğrenciler eğitim programlarıyla
bütünleştirilmiş okul kütüphanesi programına öğrencilerin başarı düzeylerini
arttırabilmeleri ve ellerindeki fırsatları geliştirebilmeleri için erişebilmelidirler. “
Alberta Eğitim politikalarını okul kütüphaneleri ve öğretmen-
kütüphanecilerin rol aldığı “öğrenme odaklı” bir model üzerine geliştirmiştir.
Öğrenme odaklı bu modelin asıl amacı nasıl araştırma yapılacağının öğretilmesidir.
1985 yılında öğrenme odaklı olarak geliştirilen bu model 1990 yılında öğretmen ve
öğretmen- kütüphaneciler tarafından gelen talep üzerine “araştırma odaklı” olarak
geliştirilmiştir.
Araştırma odaklı Alberta Modeli aşağıda belirtildiği gibi beş aşamadan
oluşmaktadır.
25
AŞAMALAR BECERİLER
Planlama
• Konu belirleme • Bilgi kaynaklarının tespit edilmesi • Sunum yapılacak topluluğun ve sunum şeklinin belirlenmesi • Değerlendirme kriterlerinin oluşturulması • İşlemlerin gözden geçirilmesi
Bilgi erişim
• Kaynakların bulunması • Kaynakların toplanması • İşlemin gözden geçirilmesi
Bilginin işlenmesi
• İlgili bilginin seçilmesi • Bilginin değerlendirilmesi • Bilginin organize edilmesi ve kaydedilmesi • İlişkilendirme ve anlamlandırma • Sonuçlandırma • Sonucun gözden geçirilmesi ve düzeltmelerin yapılması • İşlemin gözden geçirilmesi
Bilginin paylaşılması
• Bulguların sunulması • Sunum yapılan topluluğa hazırlanan bilginin açıklanması, ispatlanması • İşlemin gözden geçirilmesi
Değerlendirme
• Ürünün değerlendirilmesi • Araştırma teknikleri ve becerilerinin değerlendirilmesi • İşlemin gözden geçirilmesi
Tablo 1:Alberta Modeli48
48 Dianne Oberg, “Teaching the research process - for discovery and personal growth”, 65th IFLA Council and General Conference Proceedings, Bangkok, Thailand, August 20 - August 28, 1999, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ifla.org/IV/ifla65/papers/078-119e.htm, 05.05.2007.
26
1.2.2.2 Big6 Modeli
Mike Eisenberg ve Bob Berkowitz tarafından 1990 yılında geliştirilmiş
bir programdır. Big6 bilgi ve teknoloji becerilerinin öğretilmesinde en çok bilinen ve
kullanılan yaklaşımdır ve ilköğretim okullarında ve yüksek öğrenimde yürütülebilen,
bilgi ve teknoloji okuryazarlığı model ve öğretim programıdır. Big6 bazıları
tarafından bilgi problemi çözme stratejisi olarak da tanımlanmaktadır. Big6 modelini
oluşturan aşamalar aşağıda alt aşamalarla birlikte verilmiştir.
1. İşin Tanımı
a. Bilgi probleminin tanımlanması
b. Bilgi ihtiyacının belirlenmesi/ fark edilmesi
2. Bilgi Arama Stratejileri
a. İşe yarayabilecek tüm kaynakların saptanması
b. En iyi kaynağın seçilmesi
3. Bulma ve Elde Etme
a. Kaynakların yerinin belirlenmesi (zihinsel ve fiziksel olarak)
b. Aranan bilginin kaynaklar arasında saptanması
4. Bilginin Kullanımı
a. Elde edilen kaynaklarla aranan bilgi arasında bağlantı kurulması (Okuyarak,
duyarak, görüntüleyerek, dokunarak vb.)
b. İlgili bilginin seçilmesi
5. Sentezleme
a. Bilginin birden fazla kaynaktan bulunup organize edilmesi
b. Bilginin sunulması
27
6. Değerlendirme
a. Elde edilen bilginin değerlendirilmesi (yararlılık açısından)
b. Bilginin elde edilme sürecinin değerlendirilmesi (etkinlik ve yeterlilik açısından)
Başarılı bir şekilde problem çözmek veya bilgiye erişmek amaçlanıyorsa yukarıda
belirtilen Big6 aşamalarının belirtilen sırada olmasa da yerine getirilmesi yeterli
olacaktır.49
1.2.2.3 RAC Modeli (Research, Analys, Communication)/
(Araştırma, Analiz etme, İletme)
RAC Model™’i öğrencilere, araştırma, analiz etme ve iletişim kurmayı
onlara öğretim programlarında verilen konuları daha iyi anlayabilmeyi sağlamak
amacıyla oluşturulmuş eğitim planlama çerçevesidir.
RAC (AAİ) Modeli™’nin özellikleri şunlardır:
• Ders programıyla bütünlük sağlar
• Öğrenmeyi öğrenci odaklı yapar
• Öğrencilere eleştirel düşünebilme becerisi kazandırır
• Performansa dayalı sınıflara kolayca dâhil edilir
• Öğrencilerin ödev ve performanslarını değerlendirebilme fırsatı verir
• Öğrencilere araştırma, analiz etme ve iletişim kurma becerilerini uygulama
fırsatı verir
RAC Analiz Etme Becerileri™ ise şunları kapsamaktadır:
• Sorunları analiz etme
49 The Big6, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.big6.com/showarticle.php?id=415, 30.04.2007.
28
• Farklı bakış açılarıyla bakabilme
• Bulguları sınıflama
• Bulguları karşılaştırma
• Sonuçlandırma
• Karar verme
• Ayrıntılı inceleme
• Değerlendirme
• Bulgularla genelleme yapabilme
• Keşfetme
• İspatlama
• Sunma 50
1.2.2.4 McKenzie Araştırma Döngüsü Modeli
Araştırma Döngüsü modeli ilk olarak 1995 yılında geliştirilmiştir. 1996
yılında tekrar gözden geçirilen modeli diğer modellerden ayıran özellik ise alt ve
esas sorular üzerine odaklanmasıdır. Sorular üzerine yoğunlaşılmasının nedeni
öğrencilerin neyi bilmediklerini sorular yoluyla sorgulayarak ihtiyaç duydukları
bilgiye erişimi sağlamak olarak gösterilmektedir. 51
McKenzie araştırma döngüsünün temel aldığı bilgi okuryazarlığı
becerileri şunlardır:
50 The RAC Model, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://cep.cl.k12.md.us/RAC/RACSite/RACSkills.html, 15.03.2007. 51 Jamie McKenzie, “The Research Cycle 2000”. FNO, From Now On, The Educational Technology Journal, 9(4), 1999. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://questioning.org/rcycle.html, 11.07.2007.
29
Şekil 4: McKenzie Araştırma Döngüsü Modeli52
• Soru Oluşturma: Döngünün ilk adımını oluşturan soru sorma aşaması, bireyin
soru sorma yöntemiyle bir soru formu oluşturularak beyin fırtınası yapmasını
sağlamaktadır. Bu sayede konuya açıklık getirilir ve ihtiyaç olunan bilgilerin neler
olduğu belirlenir. Oluşturulan sorular daha sonra gerçekleşecek araştırma için yol
gösterici olacaktır.
• Planlama: Yapılacak araştırma ile ilgili sorular belirlendikten sonra bu soruların
cevabına nasıl erişileceği, konuyla ilgili bilgi kaynaklarına nasıl erişilebileceği
planının yapıldığı aşamadır. Amaç stratejik yöntemler geliştirerek en iyi bilgi
edinme yolunu bulmak ve elde edilen bilginin nasıl saklanacağı ve
sınıflandırılacağına karar vermektir.
52 McKenzie, a.e.
30
• Elde Etme: Eğer planlama aşaması başarılı bir şekilde yapılmış ise ilgili ve faydalı
bilgiye etkin bir şekilde ulaşılacaktır. Uygun ve ilgili bilginin elde edilebilmesi için
bilgi kaynaklarından yararlanılacaktır. (kitap, veritabanı, internet, vb)
• Düzenleme ve Ayıklama: Elde edilen kaynakların hızlı ve anlamlı bir biçimde
okunup ihtiyaç olunan bilginin gereksiz bilgiler arasından ayıklanması ve
düzenlenmesidir. Bu aşamada birey en sistematik ve en zaman kazandırıcı şekilde
bilgi elde etmenin yolunu bulmalıdır. Bu aşama başarılı bir biçimde yapıldığında
sentezleme aşamasının başarılı geçeceğini göstermektedir.
• Sentezleme: Raporda belirtilecek bilgiler derinlemesine incelenir ve ortaya
konulan bilgiler düzenlenir.
• Değerlendirme: Araştırmanın başında oluşturulan sorular ile gelinen sonuç
arasında yapılan değerlendirmedir. Elde edilen bilginin yeterli olup olmadığı,
bilgilerin güvenilirliği bu aşamada belirlenir. Gelinen noktada bilgilerin yetersiz
olduğu saptaması yapılırsa raporlamadan önceki eksik yönler yine bu aşamada
tamamlanır.
• Rapor Hazırlama: Elde edilen bilgilerin başkalarıyla paylaşıldığı aşamadır. Bu
aşamada aynı zamanda ürünün hangi şekilde etkili bir sunum verileceğinin kararı
verilmektedir. 53
1.2.2.5 7 Sütun Modeli
Aralık 1998 tarihinde yüksek öğrenim öğrencileri için bilgi becerileri
üzerine bir rapor hazırlamak üzere Kolej, Milli ve Üniversite Kütüphaneleri
Topluluğu (Society of College, National and University Libraries – SCONUL)
tarafından bir çalışma grubu oluşturulur.
Yüksek öğrenim gören öğrencilerin araştırma yaparken kullandıkları
tekniklerin, doğru bilgiye erişme açısından öneminin fark edilmesi üzerine böyle bir
girişimde bulunulmuştur. Teknolojinin tüm yaşamı etkisi altına almasıyla birlikte
ortaya çıkan etik sorunlar ve erişim sorunları bilgi toplumu oluşturabilmede olumsuz
etkiler bırakmaktadır. Bu olumsuz etkileri ortadan kaldırabilmek, yüksek öğrenim 53 McKenzie, a.e.
31
öğrencilerine ister basılı ister Internet ortamında doğru bilgiye nasıl erişilebileceği
ve bu bilginin nasıl değerlendirilebileceği 7 aşamalı bir model ile gösterilmiştir.
1. Bilgi ihtiyacını belirleyebilme- tanıma-farkında olabilme
2. Bilgi boşluğunu/ihtiyacını gidermek için hangi yolların kullanılacağını ayırt
etme
a. Basılı ve basılı olmayan bilgi taşıyıcıların çeşitlerini bilmek
b. Bulunan kaynaklar arasında en iyisini seçmek
c. Kaynaklara etkili erişimi kavrayabilmek
3. Bilgiyi bulmak için yöntemler geliştirebilme
a. Karşı görüşlerdeki kaynakları karşılaştırabilmek için bilgiye ihtiyacın açıkça
ifade edilmesi
b. İhtiyaca yönelik sistematik ve uygun bir yöntem geliştirmek
c. Veritabanı kullanımı ve özelliklerini bilmek
4. Bilgiyi bulma ve erişebilme
a. Uygun arama tekniklerini geliştrime
b. İletişim ve bilgi teknolojilerini ulaslararası akademik ağ terimlerini de içine
alacak şekilde kullanmak
c. Uygun veritabanı, atıf ve öz indekslerini kullanmak
d. Güncel kaynak ve metodları takip etmek
5. Elde edilen bilginin değişik kaynaklardaki bilgilerle karşılaştırılması ve
değerlendirilmesi
a. Önyargı, yanlı ve yetki, otorite konuları hakkında bilgi sahibi olmak
b. Bilimsel yayınlar hakkında bilgi sahibi olma, ayırdedebilmek
c. İhtiyaç olunan bilgiyle elde edilen bilgiyi karşılaştırıp uygun çıkarımları yapmak
6. Uygun diğer yollarda bilgiye erişme ve uygun şartlarda organize edebilme
a. Tez ve projelerin bibliyografik künyelerini tarama, atıfta bulunmak
b. Kişisel bir bibliyografik sistem geliştirmek
c. Eldeki problem için bilgiye başvurmak
d. Etkili iletişim için uygun ortamın yaratılması
e. Telif hakları ve intihal konularını anlamak
32
7. Elde edilen bilgilerin sentezlenip, varolan bilginin üzerine eklenmesi ve yeni
bilgilerin ortaya çıkarılması, üretilmesi 54
Şekil 5: 7 Sütun Modeli55
54 SCONUL, “Information Skills in Higher Education: SCONUL Position Paper”, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.sconul.ac.uk/groups/information_literacy/papers/Seven_pillars.html , 05.05.2007. 55 Coşkun Polat, Üniversitelerde Kütüphane Merkezli Bilgi Okuryazarlığı Programlarının Geliştirilmesi: Hacettepe Üniversitesi Örneği (Doktora tezi), Ankara: Bilgi ve Bilgi Yönetimi Anabilim Dalı, Hacettepe Üniversitesi, 2005, s. 74.
33
1.2.2.6 Kuhlthau Modeli
Kuhlthau, kullanıcı açısından bilgi arama süreci üzerine odaklı bir model
önerir. Kuhlthau Modeli üniversite öğrencilerine kazandırılacak olan bilgi
okuryazarlığı becerileri kazandırma çalışmalarına uygun bir model olarak
sunulmaktadır. Kuhlthau 6 aşamalı bilgi arama süreci sunar. Bunlar:
1. Çalışmayı Başlatma – Bilgi arama sürecinin başlaması. Genel konunun
belirlenip, tanımlanması ve konuyu daha iyi algılayabilmek için genel düşüncelere
yer verilip yeni fikirlerin var olan bilgilerle bir araya getirildiği aşamadır.
2. Konu Seçimi - Araştırmanın en yararlı alanlarının tespit edilebilmesi için genel
konunun çok genel fikirlerle seçildiği aşamadır.
3. Konuya odaklanmadan önceki araştırmalar – Konu ve araştırma sürecinin
belirsizliği ve konuyla ilgili kararsızlığın, bireysel anlama ve var olan düşüncelerin
bir düzene koyulabilmesi için gözden geçirilmesi aşamasıdır.
4. Düzenlemeye odaklanma - Konuyu belirlerken oluşan artan fikirler tarafından
karşılaşılan bilgilere yenilerini ekleyerek bilginin düzenleme sürecine odaklanma
aşamasıdır.
5. Bilginin toplanması – Konuyu yeterince açıklayabilecek bilgilerin toplanması
ve gözden geçirilmesi aşamasadır.
6. Sunum – Bulguların ne kadar doğru olduğuna olan güven ile toplanan, işlenen
bilginin paylaşılması, hedef gruba sunulması.56
56 Carol Kuhlthau, “Inside the Search Process: Information Seeking from the User's Perspective”, Journal of the American Society of Information Science, 42 (5), 1991, s.365.
34
1.Aşama—Çalışmayı Başlatma
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
Konu
seçiminde
karar verme
için
hazırlanma
Konunun
tasarlanması
Önceden edinilmiş
deneyim ve
öğretilerin çalışma
içinde yer alması
Olabilecek başka
konuları göz
önünde
bulundurma
Çalışmayı
kavrama
Belirsizlik
Başkalarının
görüşlerini
alma
Kütüphane
kaynaklarını
tarama
Beyin fırtınası
yapmak
Tartışmak
Olabilecek
başka konuları
tasarlamak
Belirsizlikle
baş etmek
35
2. Aşama – Konunun Seçimi
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
Araştırma
için
konuya
karar
vermek
Konun kişisel ilgi,
projenin
gerektirdikleri,
konuyla ilgili
bilgilere
erişilebilirlik ve
zaman aşımı
kriterleri
doğrultusunda
tartılması
Muhtemel
seçeneklerin
sonuçlarını tahmin
etme
Potansiyel başarı
için konun seçilmesi
Karışıklık
Bazen
endişe
Seçimden
sonra içten
mutlu olma
ve gurur
duyma
Muhtemel
görevi,
amacı
öngörme
Danışmanlar
dışında
kişilerin fikrini
alma
Kütüphane ön
taramalarının
yapılması
Danışma
kaynaklarının
kullanılması
Muhtemel
konuların
tartışılması
Seçimlerin
sonuçlarının
tahmin
edilmesi
Muhtemel
konunun
gözden
geçirilmesi için
genel
kaynakların
kullanılması
36
3. Aşama -- Konuya odaklanmadan önceki araştırmalar
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
Bir odak
konu bulmak
için bilgiyi
araştırmak
Genel konu
hakkında
bilgilenmek
Genel konu
içinde
odaklanılacak
konuyu aramak
Muhtemel
birçok adak
tespit etmek
İhtiyaç duyulan
bilgiyi kesin
olarak ifade
edememe
Karışıklık
Şüphe
Bazen
korku
Kesin
olamama
İlgili bilginin
bulunması
Bilgi
edinebilmek
için okumalar
yapmak
Konular ve
olaylar
hakkında notlar
alma
Bibliyografik
kaynak listesi
oluşturma
Konuyu öğrenmek
için okumak
Karşılaşılan bilgide
tutarsızlık ve
uyuşmazlık ile baş
edebilme
Kasıtlı olarak
muhtemel
konuların aranması
Betimleyicilerin
listelenmesi
37
Stage 4 -- Düzenlemeye odaklanma
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
Elde edilen
bilgiden
odaklanılacak
başka bir alt
konu
çıkarmak
Muhtemel alt
konunun
sonuçlarını
tahmin etme
Kişisel ilgi,
yapılacak işin
gerektirdikleri,
materyallerin
elde
edilebilirliği ve
zamanın
kullanımı
kriterlerinin göz
önünde
bulundurulması
Odaklanılacak
alt konu için
fikirler üretmek
İyimserlik
Araştırmanın
tamamlanabileceğine
karşın kendine
güvenme
Notların
okunması
Notlarla
ilgili
anketler
yapılması
Muhtemel
alt
konuların
listelenmesi
Belirli bir
konunun
seçilmesi
38
5. Aşama -- Bilginin toplanması
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
İncelenecek
konuyu
açıklayan,
destekleyen
ve
genişleten
bilgiyi elde
etmek
Konuyu
desteklemek
için bilgi
aramak
Elde edilen bilgi
doğrultusunda
konuyu
tanımlayabilmek
ve
genişletebilmek
İlgili bilgiyi
elde etmek
Alınan notlar ile
bilgiyi
düzenlemek
Kapsamlı yapılacak
işlerin
gerçekleşmesi
Görevi
tamamlayabilmenin
güveni
İlginin artması
Kütüphane
kaynaklarının
ilgili bilgiyi
elde edebilmek
için
kullanılması
Kütüphaneciden
spesifik
kaynakların
istenmesi
Bibliyografik
atıfların dikkatli
bir şekilde not
edilmesi
İlgili bilgilerin
aranıp bulunması
için açıklayıcıların
kullanılması
Çok kapsamlı bir
arama işlemi
gerçekleştirebilmek
için danışma
kaynakları, dergi
gibi çeşitli
kaynakların
kullanılması
Dizinlerin
kullanılması
Kütüphaneci
desteğinin alınması
39
6. Aşama – Araştırmanın tamamlanması
Görev Düşünceler Sezgiler Faaliyetler Stratejiler
Bilgi
aramasının
sonlandırılması
Eklenebilecek
başka bilgilerin
tespit edilme
ihtiyacı
Araştırmanın
bitiş zamanının
göz önünde
bulundurulması
İlginin
azaltılması
Abartılı
ifadelerin
artırılması
Kaynakları
bitirme
Rahatlama
hissetme
Bazen
tatmin
olma
Bazen
hayal
kırıklığı
Son bir kez
yapılanları ve
kaynakları
kontrol etme
Kullanılan
kaynakların,
yapılan
atıfların teyit
edilmesi
Kütüphaneye
araştırmanın
özeti için geri
dönmek
Yazma işleminin
sonuna kadar
kütüphaneden
alınan
kaynakların geri
verilmemesi
Tablo 2: Kuhlthau Modeli 57
57 Humbolt State University Library, [Çevrimiçi], Elektronik Adres: http://library.humboldt.edu/ic/general_competency/kuhlthau.html, 06.05.2007.
40
1.2.2.7 8W Modeli
8W modeli ortaöğrenim öğrencilerine kazandırılacak bilgi okuryazarlığı
becerilerine dayalı bir modeldir. 8W öğretmenlerin, medya uzmanlarının,
öğrencilerin ve kütüphanecilerin değişen rolleri üzerine odaklanmış ve bilgi ve
iletişim süreci içinde öğrencilerin projeler hazırlama ve geliştirebilme süreçlerini de
takip etmektedir. Ortaöğretim düzeyindeki öğrencilerin bilgi okuryazarlığı
unsurlarınının geliştirilebilmesi üzerine uygulanan bir modeldir. Öğrenme merkezli,
bilgi zengini, araştırma tabanlı projelerin gelişmesi üzerinde önemle durmaktadır.
• Keşfetme (Watching) Öğrencilerden çevrelerinde varolanları keşfetmek için
gözlem yapmaları beklenir. Amaç; öğrencilerin aile gereksinimlerinden başlayarak
genel ihtiyaçları saptayabilme özelliğini kazandırmak.
• Soru Sorma (Wondering) Düşünce üretebilme, beyin fırtınası yapabilme,
problemleri saptayabilme ve cevaplara geliştirebilme özelliğini kazandırmak
hedeflenmektedir.
• Aramak (Webbing) Öğrencileri bulmaya, araştırmaya ve fikirler ile bilgiler
arasında bağ kurmaya yönlendirir. Edilen küçük bilgiler büyük parçalara erişimi
mümkün kılar ve bu parçalar arasından ilgili olan en yakın kaynağı belirler.
• Değerlendirme (Wiggling) Öğrenciler için en zor kısım değerlendirme kısmıdır.
Elde edilen bilgilerden genellikle emin olmaz ve ne bulduğunu ve bulunan bilgiyi
projede nasıl kullanacağını bilemez. Değerlendirmenin amacı öğrenciye değişik
açılardan bakarak elindeki bilgiyle neler yapabileceği fikrini, bilgisini
kazandırabilmektir.
• Sentezleme (Weaving) Sentezleme, fikirlerin organize edilmesine , model
yaratabilmeye ve eldeki bilgiyle planlar formule edebilme amacına dayanmaktadır.
41
Bilginin kullanılabilmesi, analiz edilebilmesi ve sentezlenebilmesi üzerine
odaklanmıştır.
• Yaratma (Wrapping) Fikirler ve çözümler üretmeyi içine alır. Niçin önemlidir?
Bu konuyu kim bilmek ister? Düşünceleri karşıdakilere nasıl kabul ettirilebilir) vb.
soruların yanıtını bulabilme becerisini kazandırmayı amaçlamaktadır.
• İletişim kurma (Waving) Öğrencinin fikirlerini, elde ettiği bilgileri sunum
yaparak, yazılı ya da başka yollarla paylaşabilir duruma gelebilmesidir.
• Değerlendirme (Wishing) Bir araya getirilen bilgilerden elde edilen sonucun
değerlendirilmesie aşamasıdır. Öğrenciler bu aşamada projenin nasıl gittiği ve
gelecekte neler olabileceği üzerine düşünebilir duruma gelirler. 58
58 Annette Lamb, “The 8Ws Model for Information Literacy: An Overview”, [Çevrimiçi], Elektronik Adres: http://eduscapes.com/tap/topic71.htm, 06.05.2007.
42
Şekil 6: 8W modeli59
59 Lamb, a.e.
43
1.2.2.8 Bilgiye Giden Yol Modeli
Bilgiye Giden Yol Modeli60 Follet’in desteklediği ve Marjorie L.Pappas ve
Ann E. Tepe tarafından geliştirilmiştir. Çocuklar ve gençler için geliştirilmiş bir
modeldir. Bilgiye Giden Yol Modeli (Follett’s Pathway to Knowledge) doğrusal
olmayan model olarak tanımlanmaktadır. Bilgiyi bulma, kullanma ve değerlendirme
unsurları üzerine odaklanmış modelin ana unsurlarını şöyle sıralamak olanaklıdır:
Memnuniyet ve Keyif Alma
Dünyayı incele
Bireylerin edebiyat, sanat, doğa ve etraflarında bulunan bilgileri hikâyeler, filmler,
resimler, müzik, kitaplar dergiler, Web gibi çok çeşitli ortamlar aracılığıyla anlamaları
mümkündür. Bilme memnuniyeti çoğu zaman merak ve hayal etmeyi teşvik eder.
Hayal ve merak bireyleri araştırmaya yönelten bir davranış biçimine dönüşür. Bu
arama davranışı sonucunda bireylerde öğrenme zevki gelişir ve olgunlaşır. 61 Modelin
bu aşamasında amaç araştırma yapacak bireylere araştırmayı sevdirme ve ilgili
duyulacak alanları keşfetmedir.
Araştırma öncesi
Genel bir bakış geliştir; ilişkileri keşfet
"Araştırma öncesi, araştırmacının araştırma konusu ve önceden sahip olduğu bilgiler
arasında ilişkilendirme yapabildiği aşamadır. Birey beyin fırtınası yapmaya başlar,
araştırma konusu hakkında neler bilmek istediğini bu aşamada şekillendirir. Bu
işlemler genel kaynakların araştırılmasından yola çıkarak alt konulara inilmesi ve
bunların tespitini yapılmasını gerektirir. Araştırma öncesi aşaması geliştirilen tarama 60 Follet Eğitim Hizmetleri, [Çevrimiçi], Elektronik adres: http://www.fes.follett.com/follett_fes_general/about_follett_educational_services.cfm, 15.05.2007. 61 Marjorie L. Pappas & Ann E. Tepe, Pathways to Knowledge and Inquiry Learning, Libraries Unlimited, 2002, s. 4.
44
stratejileri yoluyla genel konularını daraltabilme, spesifik sorular sorabilme ve bilgi
ihtiyacını tanımlayabilme imkanı tanır.62
Araştırma
Bilgi sağlanabilecek ortamları tespit et; bilgi kaynaklarını seç, ilgili bilgiyi araştır
Araştırma aşaması süresince araştırmacı, araştırmasıyla ilgili bilgiyi veya bilgi
ihtiyacını karşılayabilmek için, bilgi kaynakları ve araçlarını tespit eder ve tanımlar,
daha sonra araştırma sürecini planlar, araştırma teknikleri geliştirir. Araştırmacıların
basılı, elektronik ve sayısal tüm kaynakları kullandığı aşamadır.63
Yorum
Bilgiyi yorumla
"Ham bilgi gerçek bilgiye dönüşmeden önce yorumlanmayı, açıklanmayı gerektirir.
Yorum aşaması bilgiyi analiz etme, sentezleme, değerlendirebilme süreci içinde
araştırmacının elde ettiği bilgi ile ihtiyaç duyduğu bilgiyi ilişkilendirebildiği
dönemdir. Yorum aşaması süresince araştırmacı edindiği bilgileri kendine göre
anlamlandırır.64
İletişim
Bilgiyi kullan; yeni bilgiyi paylaş
İleşim aşamasında araştırmacı bilgiyi organize eder, kullanır ve elde ettiği yeni bilgiyi
eski bilgilerle sentezleyip sunar. Yeni edinilen bilgiyi düzenlemek için biçim
belirlenerek araştırma sonucunda bir ürün meydana getirilir65.
Değerlendirme
Süreci ve ürünü değerlendir
Doğrusal olmayan bilgi sürecinde bilgiye erişmek için bazı yöntemlerinin
geliştirebildiği görüldü. Değerlendirme bu aşamaların en son kısmını oluşturmaktadır.
Bu aşamada araştırmacı kendi araştırma sürecini, stratejilerini ve ortaya koyduğu
ürünü değerlendirebilir, gözden geçirip gerekli eklemeleri ve yenilikleri yapabilir. Bu
62 Pappas& Tepe, a.g.e., s. 6. 63 Pappas& Tepe, a.g.e., s. 8. 64 Pappas& Tepe, a.g.e., s. 16. 65 Pappas& Tepe, a.g.e., s. 19.
45
durum araştırmacının bağımsız bir araştırmacı olabileciğini gösterir. Tüm aşamalar
araştırmacının bireysel olarak ortaya koyduğu yeteneklerle biçimlenip bundan sonraki
çalışmalarda bağımsız bir biçimde kendi yöntemini belirleyebilecek düzeye
gelmektedir.66
1.2.2.9 Dokuz Adımda Bilgi Becerileri Modeli
1985 yılında Ann Irving, bilgi becerilerinin müfredata girmesi fikrini
ortaya atmıştır. Irving’e göre bilgiye gereksinim günlük hayatın her aşamasında vardır.
Yaşam boyu öğrenimi gerçekleştirebilmek için bireylere bilgi becerileri okul
dönemlerinde kazandırılmalıdır. Bu sebeple Irvin tarafından kaynak tabanlı öğrenme
modeli olarak ortaöğrenim düzeyindeki öğrencilere yönelik dokuz adımlı bir model
geliştirilmiştir.
Bilgi becerileri öğrenci, öğretmen ve kütüphaneci işbirliğiyle
kazandırılabilir.
1985 yılında ortaya çıkan dokuz adımda bilgi becerileri fikrinden sonra
yeni modeller ortaya çıkmasına rağmen bu model hala okullarda kullanılmaktadır.
Dokuz adımda bilgi becerileri modelinin aşamaları şöyledir:
• Düzenlemek, biçimlendirmek
• Belirlemek
• Yöntem belirlemek
• İncelemek
66 Pappas& Tepe, a.g.e., s.21.
46
• Kullanmak
• Kayıt etmek, yazılı hale getirmek
• Yorumlamak
• Biçimlendirmek
• Değerlendirmek67
1.2.2.10 Araştırma Süreci (Pitts/Stripling) Modeli
Pitts ve Stripling Araştırma süreci modelinde öğretirken ve öğrenirken
kullanılan çalışma ve düşünce becerilerini temel alınmıştır. Model on aşamadan
oluşmaktadır ve öğrenciye her aşamada ne yaptığının sorgulatılarak, araştırmanın
özünün anlaşılması sağlanmaktadır. Modeldeki bu yaklaşım biçimi “yansıtma
noktası” olarak belirtilmektedir.
Modelin aşamaları ve yansıtma noktaları şöyledir:
Adım 1: Geniş konunun seçilmesi.
Adım 2: Konunun genel olarak incelenmesi.
Adım 3: Konunun daraltılması.
Yansıtma noktası: Seçilen konu iyi bir konu mu?
Adım 4: Bir tez veya amaç geliştirme.
Yansıtma Noktası: Ortaya koyulan tez veya amaç araştırma konusunu anlatabilmeye
yardımcı olabilecek mi? 67 Ann Irving, Study and Information Skills Across the Curriculum, London: Heinemann Educational Books, 1985, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://virtualinquiry.com/inquiry/irving.htm, 11.06.2007.
47
Adım 5: Araştırmaya öncülük edebilmesi için soruların formule edilmesi
Yansıtma Noktası: Sorular araştırma için bir temel oluşturuyor mu?
Adım 6: Araştırma ve ürün için plan yapılması
Yansıtma Noktası: Araştırma/ürün planı uygun mu?
Adım 7: Bul/Analiz et/ Kaynakları değerlendir
Yansıtma Noktası: Kaynaklar kullanışlı ve yeterli mi?
Adım 8: Kanıtları, alınan notların ve kaynakçanın değerlendirilmesi.
Yansıtma Noktası: Araştırma tam mı?
Step 9: Sonucun oluşturulması ve bilginin düzenlenmesi.
Yansıtma Noktası: Sonuç araştırma sonucunda elde edilen kanıtlar ile
ilişkilendirilebilmiş mi? Kanıtlar ve sonuçlar mantıksal çerçevede biçimlendirilebilir
mi?
Adım 10: sonuç ürünün oluşturulması ve sunulması.
Yansıtma Noktası: Hazırlanan proje tatmin edici mi?68
68 B.Stripling, J. Pitts, Brainstorms and blueprints: Teaching research as a thinking process, Englewood, CO: Libraries Unlimited, Inc., 1988, s.53.
48
1.2.2.11 InfoZone Modeli
InfoZone Modeli Kanada Assiniboine Güney Okulu Winnipeg Bölümü
tarafından ortaöğretim düzeyinde bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırılması için
geliştirmiş oldukları bir modeldir. Model altı aşamadan meydana gelmektedir:
• Merak etme
• Araştırma
• Gereksinim duyulan bilgilerin seçimi
• İletme
• Üretme
• Değerlendirme/eleştirme69
1.2.2.12 Yaşam Boyu Öğrenim için Louisiana Bilgi Okuryazarlığı
Modeli
21.yüz yılın öğrencileri bilgiyi bağımsız bir şekilde kullanabilme
yetkinliğine sahip hale gelmelidir ve bilgi zengini değişen toplum içinde
yaşayabilmeye hazırlıklı olmalıdırlar. Teknolojinin hızla artan yükselişi bilgiye
erişebilme yollarının da değişmesine sebep olmuştur. Dolayısıyla bilgi ihtiyacını
farkında olabilme, bilgiye erişebilme, bilgiyi değerlendirebilme ve verimli bir biçimde
kullanabilme becerileri de bilgi çağının vazgeçilemez unsurları haline gelmiştir. Eğer
karar veren, analitik düşünebilen, hayatın her aşamasında bilgiyi nasıl bulabileceğini
ve kullanabileceğini bilen bireyler yetiştirilmesini istiyorsak her bireyin bilgi
okuryazarlığı becerilerini kazanması gerekmektedir. Bu becerileri kazanabilmiş bilgi
okuryazarı öğrenciler kendi yönünü çizebilen öğrenenler, analitik düşünerek bir ürün
ortaya koyabilen, yaratıcı ve üretici bir vatandaş demektir.
69 InfoZone Research Skills Area, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://web.archive.org/web/20031207123351/www.assd.winnipeg.mb.ca/infozone/
49
Bilgi okuryazarlığı becerileri sosyal hayattan ayrı düşünülmemelidir,
günlük yaşantımıza, okullardaki öğretim- öğrenim programlarına entegre edilmesi
gerekmektedir. Yaşam boyu öğrenim için bilgi okuryazarlığı modeli hayatın her
aşamasına girebilecek becerileri topluma kazandırabilmek amacıyla ortaya çıkmış bir
modeldir.
Bu modelde öğretmen ve her düzeydeki öğrenci, yaşam boyu bağımsız
öğrenen bireyler olabilmek için aynı çerçeve içinde yer almaktadırlar. Yaşam boyu
öğrenim için bilgi okuryazarlığı modeli şu unsurlardan oluşmaktadır:
1. Tanımlama/ Odaklanmak: İlk önemli nokta bilgi ihtiyacının farkında olunması,
tanımlanması. Bu aşamada öğrenci daha önceki bilgilerinden yararlanarak hangi çeşit
bilgiye ihtiyacı olduğuna karar verir.
2. Kaynakların ve araçların seçilmesi: Öğrenci bilgiye ihtiyacı olduğuna karar
verdikten sonra bilgiye erişebilmek ve konuyla ilgili kaynaklara kolayca erişebilmek
için kendine uygun olan arama stratejisini belirler. Böylece okul kütüphanesinde,
bilgiye erişebileceği diğer ortamlarda kaybolmadan bilgiye erişebilme yolları
kazanmış olacaktır.
3. Seçmek ve not almak: Öğrenciler bu aşamada bulduğu kaynaklar arasından en
uygun olanı tespit etmeye çalışır, hangi kaynağın faydalı olup olmadığını ayırt eder.
Ayrıca okuma, gözden geçirme ve dinleme gibi bir takım yollarla yaptığı araştırma
sonucunda projesiyle ya da ortaya koyacağı ürünle ilgili anahtar kelimeleri saptayarak
araştırmasında kullanabileceği notlar alır.
50
4. Bilginin işlenmesi: Kaynakların seçilmesi ve notların alınması aşamasından sonra
öğrenci elinde bulunan verileri değerlendirmelidir. Öğrenciler kategorize ederek,
analizleyerek, değerlendirip gerekli karşılaştırmaları yaparak bilgi ile etkileşim içinde
olmalıdırlar. Ancak bu işlemlerden sonra öğrenci bulduklarını temellendirebilir ve bir
sonraki aşamaya geçebilir.
5. Bilginin düzenlenmesi: Öğrenciler bilgiyi etkili bir biçimde ayırır, işler ve organize
eder ve bu bilgiyi nasıl kullanacaklarını ve hangi şekilde sunacaklarına karar verirler.
6. Bulguların/elde edilen bilginin sunumu: Öğrenciler bu kısımda öğrendiklerini
iletirler, çeşitli yollarla sunarlar. (araştırma raporu, proje, kitap, şekil, grafik, görsel
işitsel sunum şeklinde)
7. Gösterilen çabanın değerlendirilmesi: Bilgi problemi çözme süreci içinde
öğrenci göstermiş olduğu çabayı, harcamış olduğu emeği değerlendirir. Bu da
öğrenciye araştırma sürecinin etkili olarak devam edebilmesi için yardımcı olur.
Ürünün iletildiği öğretmen, öğrenci grubu da araştırma süreci ve bu ürünü
değerlendirebilir.
Bu model öğretmenlere ve kütüphanecilere bilgi okuryazarı öğrenciler
yetiştirme ve bilgi okuryazarlığını yaşam boyu kullanabilmek için eğitimler
geliştirebilme olanağı tanımaktadır ve eğitim programları hazırlarken başvurulabilecek
önemli modellerden biridir.
Louisiana Bilgi Okuryazarlığı modeline göre öğrenci:
1. Tanımlama/ Odaklanma
1.1 Problem, konu, görevi açıklayacak,
1.2 İhtiyaç olunan bilgiyi var olan bilgi ile ilişkilendirecek,
51
1.3 Araştırma sorusunu formüle edebilmek ve konuya odaklanabilmek için beyin
fırtınası yapacak.
2. Kaynakların ve araçların seçilmesi
2.1 Basılı ya da basılı olmayan ve elektronik kaynakları saptayacak.
2.2 Kaynaklara erişebilmek için etkili araştırma teknikleri geliştirecek.
2.3 Kaynakların uygunluğunu değerlendirecek ve en iyi kaynağı aralarından seçecek.
3. Seçmek ve not almak
3.1 Bilgi kaynaklarına erişecek.
3.2 Bulduğu kaynakları okuyacak, dinleyecek, görüntüleyecek ve geriye dönük bilgi
oluşturabilmek için ilgili tüm bilgileri inceleyecek.
3.3 Anahtar kelimeler ve önemli fikirler için bulduğu bilgi kaynaklarını gözden
geçirecek ve ayrıntılı inceleyecek.
3.4 En ilgili bilgileri geliştirmiş olduğu not alma sistemiyle kayıt edecek ve önemli
detayları not alacak.
4. Bilginin işlenmesi
4.1 Doğru ve ilgili bilgiyi gereksiz bilgiden ayıracak.
4.2 Kullanılabilirlik için bilgiyi sınıflayacak, analiz edecek ve sentezleyecek.
4.3 Önyargıları, propagandaları, kültürel çeşitliliği ve bakış açılarını belirleyecek,
tespit edecek
4.4 İhmal edilmiş, mantıksal hataları tespit edecek.
4.5 Araştırmayı tamamlayabilmek için bilgi kaynaklarını tekrar gözden geçirecek.
52
5. Bilginin düzenlenmesi
5.1 Bilgiyi sınıflandıracak, işleyecek ve mantıksal çerçevede düzenleyecek.
5.2 Bulguları en iyi şeklide nasıl iletebileceğine karar verecek.
5.3 Görevin tamamlanması için analitik düşünmeye ve problem çözmeye başvuracak.
6. Bulguların/elde edilen bilgini sunumu
6.1 Bilgiyi çok çeşitli kaynaklar yardımıyla sunmaya başvuracak.
6.2 En uygun sunum biçimini seçecek.
6.3 Doküman kaynaklarını uygun bir biçimde kullanacak.
6.4 Gerekli düzeltmeler ve projenin kriterleri tekrar kontrol edilecek.
6.5 Bilginin iletileceği gruba uygun sunum hazırlayacak.
7. Gösterilen çabanın değerlendirilmesi
7.1 Sunumun etkililiğini değerlendirecek.
7.2 Açıklanan ihtiyaçlar veya çözümlenen problemin projede ne kadar anlatılabildiğini
tespit edecek. .
7.3 Hangi yeni becerileri ve bilgileri kazandığını değerlendirecek70
1.2.3 Bilgi Okuryazarlığı Becerileri
Bilgi okuryazarlığı becerileri, ilk olarak ALA tarafından 1989 yılında
belirlenen standartlardan oluşmaktadır:
• Bilgi ihtiyacını farkındalık
• Bilgiye erişme
70 Lousiana Information Literacy Model for Lifelong Learning. [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://mconn.doe.state.la.us/lessonplans/lit_model.htm, 26.03.2007.
53
• Bilgiyi değerlendirme
• Bilgiyi kullanma
ALA’nın saptamış olduğu bilgi okuryazarlığı becerileri daha sonra CAUL,
ANZIIL ve SCONUL’a da kaynak olmuştur. IFLA Yaşam boyu Öğrenim için Bilgi
Okuryazarlığı Rehberi’nde71 bilgi okuryazarlığı becerilerini yukarıda adı geçen
derneklerin standartlarını temel alarak tekrar ele almıştır.
• Erişim
• Değerlendirme
• Kullanma
71 Jesus Lau, International Guidelines On Information Literacy, Mexico, 2004 [Çevrimiçi]Elektronik kaynak: http://www.ifla.org/VII/s42/pub/IL-Guidelines2006.pdf, 05.02.2007.
54
Şekil 7: Bilgi Okuryazarlığı Yetkinlikleri72
1.2.3.1 Bilgi İhtiyacını Farkında Olma
McKenzie’ye göre bilgi ihtiyacını farkındalık, soru sorma ile
başlamaktadır.73 Birey soru sormaya başlayarak bilgiye olan ihtiyacının boyutunu
belirler ve sınırlarını saptamaya başlar.
Kuhlthau ise bilgi ihtiyacını farkındalık aşamasını, bireyin ne bilip
bilmediğinin sorgulandığı, hangi soruların olduğunu belirlediği ve sorunu çözmek için
cevaplara nasıl ulaşacağını planladığı aşama olarak açıklamaktadır. 74
72 Lau, a.e. s.17. 73 Jamie McKenzie, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.fno.org/dec99/rcycle.html, 13.06.2007. 74 Kuhlthau, C. C, “Developing a model of the library search process: Cognitive and affective aspects”, Reference Quarterly, 28(2), 1988, s. 237.
55
Eisenberg ve Berkowitz’e göre bilgi probleminin tanımlandığı ve bilgi
ihtiyacının ne olduğunun belirlendiği aşamadır.75
CILIP bilgi ihtiyacının fark edilmesini, bilgiye neden ihtiyaç olunduğunun
bilinmesi, ne çeşit bilgiye ihtiyaç olunduğunun açıklanması, bilginin ne tür ortamlarda
bulunabileceğinin tespit edilip soru oluşturma ve bir araştırma tekniği geliştirme
dönemi olarak açıklamaktadır.76
IFLA “Yaşam Boyu Öğrenim İçin Bilgi Okuryazarlığı Rehberi”nde bilgi
gereksinimini farkındalık aşamasını erişim başlığı altında gösterip bilgiyi bulabilmek
için harekete geçilen, ihtiyaç olunan bilgiyi tanımlanıp açıklandığı ve arama işleminin
başlandığı aşama olarak görülmektedir.
Yukarıdaki tespitlerden de anlaşıldığı gibi bilgi okuryazarlığı unsurlarının
ilk aşaması olan bilgi ihtiyacını farkındalık son derece önemli bir dönemdir. Bireyden
bu aşamada hangi bilgiye ihtiyacı olduğunu anlayıp, araştırmanın planını tasarlaması
,çeşitli araştırma teknikleri geliştirilebilmesi beklenir. Bu da yapılacak araştırmanın
haritasının bu aşamada çıkarıldığı anlamına gelmektedir. Kazanılan bu beceri günlük
hayat ve çalışma hayatında bireye problemlere karşı çözüm üretebilme özelliği
kazandırmaktadır.
1.2.3.2 Bilgiye Erişim
ACRL, bilgi okuryazarı bireyin bilgiye etkin ve etkili bir şekilde
erişebildiğine dikkat çeker. Bu aşamada birey bilgiye erişebilmek için en uygun
metodu veya bilgi erişim sistemlerini belirler aynı zamanda geliştirdiği uygun tarama
teknikleri yardımıyla bilgiye erişir. 75 What is Big6? [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://big6.com/showarticle.php?id=415, 15.06.2007. 76 Chartered Institute of Library and Information Professionals (CILIP), “Information Literacy: The Skills”. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.cilip.org.uk/professionalguidance/informationliteracy/definition/skills.htm, 16.06.2007.
56
McKenzie’nin araştırma döngüsü planında belirttiği gibi bilgi okuryazarı
birey bilgi ihtiyacını fark edip araştırma planı hazırladıktan sonra uygun bilgi
kaynaklarını belirler, en doğru ve etkili bilgiyi etkin bir şekilde sağlar. 77
IFLA’nın bilgi okuryazarlığı standartlarına göre bilgiye erişim, potansiyel
bilgi kaynaklarının belirlenmesi, araştırma tekniklerinin geliştirilmesi, belirlenen bilgi
kaynaklarına erişilmesi olarak görülmektedir.78
Bilgiye erişimde çözülmesi gereken, en iyi hangi yöntemin olduğunu
belirlemek, ihtiyaç olunan bilgi aranırken uygun kelimeleri tespit etmek ve hangi bilgi
kaynaklarının ve sistemlerinin kullanılacağına karar vermektir. Bilgi ihtiyacını
farkında olma ile başlayan süreç bu aşamada belirlenen uygun araştırma teknikleriyle
gereksinim duyulan bilgi elde edilir.
1.2.3.3 Bilginin Değerlendirilmesi
Bilgiye erişildikten sonra elde edilen bilgilerin bir araya getirilip, uygun
olabilecek bilgilerin değerlendirilmesinin yapıldığı evredir.
Eisenberg ve Berkowitz’e göre ürünün etkili olup olmadığının ve sürecin
etkinliğinin değerlendirildiği aşamadır.79
Kurbanoğlu ise “bilginin/bilgi kaynaklarının kullanılması” olarak
adlandırıldığı bu aşamada elde edilen bilginin değerlendirildiği ve yorumlandığına
dikkat çekmektedir.80
77 Jamie McKenzie, “Beyond Technology: Questioning, Research and the Information Literate School”, FNO Press, Bellingham, 2000, s. 97. 78 Lau, a.g.e., s.17. 79 Eisenberg ve Berkowitz, a.g.e. [Çevrimiçi] Elektronik kaynak: www.big6.com, 21.06.2007. 80 Serap Kurbanoğlu, “Ögrencilere Bilgi Okuryazarlığı Becerilerinin Kazandırılmasının Önemi ve Okul Kütüphanecilerinin Bu Alandaki Rolü”. Bilgi Dünyası, 2(1), 2001: 7.
57
Kuhlthau ve Todd’a göre bilginin doğruluğunun ve konuya yakınlığının
karşılaştırıldığı, bireyin elde ettiği bilgilere kendi açısından bakabildiği ve fikir
edinebildiği, yanıltıcı ve doğru olmayan bilgileri tespit edebildiği, problemin çözümü
için en uygun bilginin seçildiği aşamadır.81
Değerlendirme aşaması bireyin, bilginin içeriğini değerlendirebildiği,
araştırma ile ilgili ipuçlarını sentezleyip, düşünceler geliştirerek, konuyla ilgili bakış
açısı kazanmasını sağlamaktadır. Böylelikle birey hayatın hangi aşamasında olursa
olsun elde ettiği bilginin değerini ve gerekliliğini eleştirebilecek düzeye gelmektedir.
1.2.3.4 Bilgiyi Kullanma/Sunma
Kuthlathu’ya göre araştırmanın bittiği ve problemin çözüldüğü aşamadır.82
Eisenberg ve Berkowitz ise bu aşamayı ilgili bilgilerin bir araya getirilmesi ve bilginin
duyma, görüntüleme ve okuma yoluyla kullanılması olarak görmektedir.83
Coşkun Polat’ın doktora tezinde de yer verdiği üzere SCONUL bilgiyi
kullanma aşamasını “bilginin düzenlenmesi, uygulanması ve başkalarına en uygun
format ve yöntemle iletilmesi” olarak tanımlarken, bu aşamada kazandırılması gerekli
becerileri de şu başlıklarla vermiştir:
• Ödevlerde ve tezlerde bibliyografik kaynakların gösterilmesi,
• Kullanılacak bibliyografik sisteme karar verilmesi,
• Araştırma sorusuna yanıt olacak biçimde bilginin düzenlenmesi,
• Uygun bir ortam kullanılarak bilginin etkin bir biçimde iletilmesi.
81 Carol C. Kuhlthau & Ross J. Todd, “Implementing Guided Inquiry through the school library”. [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.cissl.scils.rutgers.edu/guided_inquiry/implementation.html, 21.06.2007. 82 Kuhlthau, [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.asis.org/Bulletin/Feb-99/kuhlthau.html, 25.06.2007. 83 Eisenberg ve Berkowitz, a.g.e.
58
ACRL bilgi okuryazarlığı standartlarında da “bilgi okuryazarı öğrenci
bireysel ya da bir grup üyesi olarak belli bir amacın gerçekleştirilmesinde bilgiyi etkin
olarak kullanır” ifadesiyle belirtilen kullanma aşamasında, kazandırılması gerekli
beceriler şunlardır:
1. Belirli bir ürün ya da performansın planlanması ve oluşturulmasında yeni ve
eski bilginin birleştirilmesi.
a. Bilginin belli bir yaklaşımla düzenlenmesi ve bu doğrultuda ürünün/performansın
formatının oluşturulması örn. Taslak, plan, vb.
b.Ürünün/performansın planlanmasında önceki deneyimlerden yararlanılması,
c. Alıntı ve kendi sözcüklerinin birleştirilerek ürünün amaca uygun olarak ortaya
konması,
d.Amacı destekleyici her türlü nesnenin kullanılması (dijital metin, görüntü, ses, vb),
2. Ürün geliştirme sürecinin her aşamasının değerlendirilmesi,
a. Ürün geliştirme sürecine ilişkin günlük/plan oluşturulması,
b.Geçmişteki başarıların/yanlışların ortaya konması ve alternatif stratejilerin
belirlenmesi,
3. Ürünün/performansın başkalarına etkin bir biçimde iletilmesi.
a. Amaç ve hedeflere en uygun iletim formatının hitap edilecek kitlenin göz önünde
bulundurularak seçilmesi,
b.Ürünün oluşturulmasında bilgi teknolojisinin kullanılması,
c. Ürünün hitap edilecek kitleye açık ve net bir biçimde iletilmesi,84
84 Polat, a.g.e., s. 110.
59
Bilgi okuryazarı birey aradığı bilgiyi farkında olan, nereden bulabileceğini
bilen ve bunu en iyi nasıl kullanıp sunabileceğini planlayabilen kişidir.
IFLA tarafından desteklenen Jesus Lau tarafından hazırlanan “Yaşam Boyu
Öğrenme İçin Bilgi Okuryazarlığı İlkeleri’ ise bilgiyi kullanma ve sunma aşamasını iki
durumda ele almaktadır:
1. Bilginin kullanılması:
• Bilgiyi kullanmak, sunmak ve iletişim kurmak için yeni yolların bulunması
• Elde edilen bilgiyi kullanma
• Var olan bilgiyi elde edilen bilgi ile sentezlemek
• Bilgi ürününü sunmak
2 Bilginin etik bir şekilde kullanımı ve sunumu:
• Bilginin etik kullanımını anlama
• Bilginin legal kullanımına saygı göstermek
• Fikri haklar gözetilerek öğrenilen ürün ile iletişim kurma
• İlgili bildirme biçimini kullanma85
1.2.4 Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenme
Bilgi okuryazarlığı ve yaşam boyu öğrenme, bireylerin, kurum ve
kuruluşların küreselleşmiş bilgi toplumu içinde yer alabilmesi için stratejik ve birbirini
destekleyen büyük bir önem taşımaktadır. Eğer 21. yüzyılı, bilgi toplumuna dahil
olabilmiş bireyler olarak geçirmek istiyorsak bilgi okuryazarlığı ve yaşam boyu
öğrenme terimlerinin aralarındaki ilişkiyi iyi bir şekilde anlamamız gerekmektedir.
Bilgi okuryazarlığı ve yaşam boyu öğrenim:
85 Lau, a.g.e., s. 18.
60
• Büyük ölçüde kendiliğinden motive edici ve güdümleyicidir. Her ne kadar saygı
duyulan bir arkadaşın, koç ya da hocanın öneri ve yardımları faydalı olsa da, bilgi
okuryazarlığı ve yaşam boyu öğrenme bireyin kendisinin ötesinde, dışarıdan bir birey,
örgüt ya da sistemin aracılığını gerektirmez
• Kendi kendini yetkilendiricidir. Bireylerin sosyal ve ekonomik statüsü, toplum
içindeki rol ve yer, yaş cinsiyet, din ve etnik kökenlerini gözetmeksizin her yaş
grubundan insanların kendilerine yardımcı olmayı hedefler.
• Harekete geçiricidir. Bireyin bilgi okuryazarlığı arttıkça, birey bilgi
okuryazarlığını öğrenmeye bir o kadar destek verir ve bu alışkanlıklarını geliştirir,
özellikle yaşamın tümünde uygulanırsa gerçekleşen bireysel aydınlanma çoğalır86.
İki kavram birbirine öyle bağlı ki bilgi okuryazarı olunmadan yaşam boyu
öğrenme gerçekleşemez. Birey öncelikle öğrenmeyi öğrenebilmeli. Eğer bu amaçla
yola çıkmak gerekirse bilgi okuryazarı nasıl olunur sorusu çözümlenmelidir.
Şekil 8: Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenme87
86 Lau, a.g.e. s. 12
61
Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP)
tarafından yayınlanan yaşam boyu öğrenme politika belgesinde yaşam boyu öğrenime
şöyle bir açıklama getirilmektedir:
“Yaşam boyu öğrenme; kişisel, toplumsal, sosyal ve/veya istihdam ile
ilişkili bir bakış açısı içinde bilgi, beceri ve yetkinlikleri geliştirmek amacıyla tüm
yaşam boyunca üstlenilen her türlü öğrenme etkinlikleri olarak tanımlanmaktadır. Bu
yüzden yaşam boyu öğrenme bilgi ve yetkinliklerin gelişimini destekleyen tüm eğitim,
öğretim ve öğrenme etkinliklerini içerir. Amacı tüm vatandaşların bilgiye dayalı
topluma uyum sağlamalarına ve yaşamlarını daha çok kontrol edebilmeleri için sosyal
ve ekonomik hayatın tüm evrelerine aktif bir şekilde katılmalarına imkân vermektir”.88
Bilgi okuryazarlığı tüm bilgi kaynaklarının ve formatlarını öğrenme ve
öğretme olarak değerlendirilebilir. Bilgi okuryazarı birey olmak için neden, ne zaman
ve nasıl sorularına cevap vermek ve sağlanan bilgiyi eleştirel düzeyde düşünmek ve
değerlendirmek gerekir.
Bilgi okuryazarlığı eleştirel düşünebilme ve anlamlandırabilme ile aktif
katılımı amaçlamaktadır. İnsanların bilgi kaynaklarını kullanmaları doğrultusunda
kaynağı doğru değerlendirme ve doğru yargılara varma süreçlerinde etkin hale getirir.
Ancak göz önünde bulundurulması gereken bir önemli nokta daha vardır ki bilgi
okuryazarlığı kişileri toplumda aktif katılımcı olmaya yöneltir. Bilgi okuryazarlığı bir
bakıma kişilerin yaratıcılık kabiliyetlerini geliştirmeleri demektir.
87 Kurbanoğlu, a.g.e. [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.goethe.de/ins/tr/ist/wis/sbi/fvt/trindex.htm, 04.09.2007. 88 Derya Büyüktanır, v.d. “Türkiye’’nin Başarısı İçin İtici Güç Yaşam Boyu Öğrenme Politika Belgesi”. [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.megep.meb.gov.tr/megep/genel/yaşam boyu/Yaşam boyuOgrenmePolitikaBelgesiEkim2006.pdf, 27.06.2007.
62
Bilgi okuryazarlığı ifade özgürlüğü ve bilgiye erişim noktasında her
yurttaşa verilen temel hakların da bir parçasıdır. Bu doğrultuda bilgi okuryazarlığını
demokrasinin inşası ve devamı noktasında da bir etmen olarak görmek gerekmektedir.
Bilgi okuryazarlığı yaşam boyu öğrenme sürecinin temellerinin
şekillendirir. Okuryazarlığın doğası ve gelişimindeki farklılıklar öğrenme
biçimlerindeki değişiklikler farklı ülkelerde değişiklikler gösterir. Bu sadece bilgi
okuryazarlığında değil tüm disiplinlerde, tüm çevrelerde ve eğitimin her kademesinde
görülen bir durumdur. Daha fazla kendi kendine yetebilecek hale gelmek ve öğrenme
sürecinde daha fazla kontrollü olmak bilgi okuryazarlığının bir diğer getirisidir. Bilgi
okuryazarlığı, ulusal müfredatlarda yer aldığı kadar, üçüncül kaynaklarda, formel
olmayan öğrenme süreçlerinde de sunulmalıdır.
Yaşam boyu öğrenmeyi oluşturmada önemli katkısı bulunan bilgi
okuryazarlığı bir plan dâhilinde yapılmalıdır. Abdelaziz Abid’e göre” bütün toplumu
kapsayacak şekilde geliştirilen etkili bir bilgi okuryazarlığı programı geliştirilmeli ve
bu program iki kısımda sunulmalıdır. Bunlardan biri formel eğitim, diğeri de resmi
olmayan eğitimdir (günlük aktiviteler ve yaşam boyu devam eden öğrenme süreci).
Hedef kitle sadece eğitmenler ve eğitilenleri değil, uzmanları, karar verme
mekanizmalarının başında bulunanları kısacası karar verme aşamasında doğru bilgiye
ulaşma ihtiyacı olan her kesimi kapsamalıdır”.89
Bilgi okuryazarlığı ve yaşam boyu öğrenmenin toplumlardaki olumlu
etkilerini şöyle sıralayabiliriz:
• Kişisel, ailesel ve sosyal sorunlar bağlamında bireye kişisel seçimler ve
alternatifler oluşturma olanağını geliştirir.
89 Abdelaziz Abid, “Information Literacy for Lifelong Learning”, World Library and Information Congress: 70th IFLA General Conference and Council, 22–27 August 2004, Buenos Aires, Argentina. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ifla.org/IV/ifla70/papers/116e-Abid.pdf, 10.04.2007.
63
• Eğitim ve öğretimin işgücüne katılmadan önceki yasal okul ayarlarında ve daha
sonra da resmi olmayan, mesleki, hizmet içi eğitim düzenlemelerinde kalite ve faydacı
bir tutum geliştirilmesini sağlar.
• Tatmin edici bir iş bulma ve bu işe devam etmeye ve kariyer basamaklarını hızla
tırmanmaya uygun ödüllerle ve verimli maliyet hesaplarıyla, ustaca ekonomik ve iş ile
ilgili kararlar verecek düzeye gelinir.
• Birey, sosyal, kültürel ve politik içerikli yerel topluluk düzeyleri ve daha üst
düzeylere katılımı ve profesyonel hedef ve amaçlarının tespit ve teşhis edilmesinde
sorumluluk almaktan çekinmez.
Bilgi okuryazarlığı bir beceriler bütünüdür, öğrenilebilir. Bu becerilerin
birçok teknik ve yöntem geliştirilerek bireye kazandırılması mümkündür.
Yaşam boyu öğrenme ise bir yaşam ve davranış biçimidir. Yaşam boyu
öğrenmeyi merak, öğrenmeye duyulan istek ve bilgi açlığı tetiklemektedir. Bilginin
hayatın her aşamasında ihtiyaç olduğunu fark etmek bireyleri yaşam boyu öğrenme
alışkanlığı edinmeye itmektedir.
64
Arasındaki ilişki
• Güdümleyici
• Motive edici
• Yetkilendirici
• Harekete geçirici
Katkıları
• Kişisel seçim ve seçenekler bütünü
• Eğitimde kalite ve faydayı arttırır
• İş bulma ve işe devamın yollarını gösterir
• Sosyal konulara etkili katılımı artırır
Farklılıklar
• Bilgi okuryazarlığı beceriler bütünüdür
• Yaşam boyu öğrenme iyi bir alışkanlıktır
Tablo 3: Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam Boyu Öğrenme Karşılaştırması90
90 Lau, 2004, a.g.e. s. 13.
65
2 . BÖLÜM
ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE BİLGİ OKURYAZARLIĞI
Bu bölümde üniversite kütüphanelerinin amaçları ortaya konarak bilgi
okuryazarlığının öğrencilere kazandırılmasında üsteleninen rol, bilgi okuryazarlığının
kazandırılması etkinliğinde olması gereken standartların değerlendirmesi yapılacaktır.
Üniversite kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı standartlarına örnek olarak yapılmış
ilk çalışmalar olma özelliği taşıdığından Amerikan Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri
Derneği (ACRL) ile Avusturya ve Yeni Zelanda Bilgi Okuryazarlığı standartlarına
değinilecek ve üniversite kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı becerileri kazandırma
eğitimleri hakkında bilgi verilerek uygulama yapan üniversite kütüphanelerinden
örnekler verilecektir.
2.1 Üniversite Kütüphaneleri ve Amaçları
Bilgi toplumunun kuramsal yapısının açıklanmasında öncü isimlerden olan
Daniel Bell oluşmakta olan toplumun temel kurumu olarak üniversiteleri
görmektedir.91 Çünkü üniversiteler hem bilginin üretilmesinde hem üretilen bilgilerin
ekonomik ve toplumsal yarara dönüştürülmesinde hem de bireyin yaratıcılığının en üst
düzeyde geliştirilmesinde önemli potansiyelleri olan kuruluşlardır. Üniversitelerin bu
nitelikleri, onları dönüşüm için öngörülen altyapı çalışmalarında ne denli dikkate
alınmaları gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.
Üniversite kütüphaneleri, üniversite olarak tanımlanan yüksek öğretim ve
araştırma kurumlarında eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerine ilişkin olarak
gereksinim duyulan bilgi kaynaklarının sağlanması düzenlenmesi ve iletilmesi
yolunda özellikle öğretim elemanı, öğrenci ve araştırmacılara kütüphane hizmeti
vermekle yükümlü bulunan bir kuruluştur. Kütüphanenin amacı ise parçası bulunduğu
üniversitenin eğitim, araştırma ve benzeri diğer işlemlerinin gerçekleştirilmesine
91 Daniel Bell, The Coming of Post Industrial Societies. New York, 1973, s.18.
66
kütüphane hizmetleri aracılığı ile katkıda bulunmaktır.
Üniversite kütüphaneleri Jale Baysal tarafından “üniversite içinde öğretim,
üniversite içinde ve yakın çevresinde bilimsel araştırma ve geliştirme çalışmalarını
desteklemek, her gün gelişip ilerleyen, yeni yayınlarla zenginleşen dünya biliminin
son verilerini izlemekle görevli kütüphaneler” olarak tanımlamaktadır.92
Meral Alpay’ın üniversiteler ve üniversite kütüphaneleri için
Kütüphanecilik Terimleri isimli kitabında yaptığı açıklamalar ise şöyledir:
“Üniversiteleri, araştırmaya yönelmiş diğer araştırma kurumlarından ayıran
en önemli özellik öğretim ve eğitim yapmalarıdır. Üniversite kütüphanesi bağlı
bulunduğu üniversitenin yapısına, örgütlenmesine ve amacına göre gelişir.
Kütüphaneyi örgütlemek ve yönetmek o üniversitenin amacını bilmekle olur. 19.
yüzyılda gelişen üniversite kütüphaneleri evrensel araştırma kütüphaneleridir. 20.
yüzyılda kurulan üniversite kütüphaneleri ise gelişme ağırlıklarını birkaç bilim dalına
bağlamak zorunda kalmışlardır. Üniversite içinde yapılacak her çalışma üniversite
kütüphanesi ile yakın ilişki istediğinden, bir üniversite kütüphanesinin tarihi, aynı
zamanda o üniversitenin de tarihidir”.93
Üniversitelerin temel işlevlerinden olan eğitim ve araştırma, kütüphane
olmadan gerçekleştirilemez. Öğretim ve öğrenimin gücü kütüphanenin desteğine
bağlıdır. Üniversitenin üretmekle yükümlü olduğu yeni bilgi, araştırmalar sonucu
ortaya çıkar. Bilgiye bağımlı bir süreç olan araştırma, gerekli bilginin yer aldığı çeşitli
kayıt ortamlarının toplanıp düzenlendiği ve yarara sunulduğu birim olan kütüphaneden
yararlanmayı gerektirir. Üniversitenin yayınlar üretme, araştırmalar sonucu elde edilen
bilgiyi yorumlama, bu bilgiyi toplum katmanlarına duyurup yayma, öğrencilere ömür
boyu sürecek yeni bilgi edinme ve araştırma yapma alışkanlığı kazandırma gibi diğer
92 Jale Baysal, Kütüphanecilik Alanında Yeni Kavramlar Araçlar Yöntemler, 2.bs., İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü, 1987, s.12. 93 Meral Alpay, Kütüphanecilik Terimleri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1868, Kütüphanecilik Bölümü No: 1, 1973, s.75.
67
asıl işlevlerini gerçekleştirebilmesi ise, yine iyi yönetilen güçlü bir kütüphanenin
varlığına bağlıdır.94
2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunun 3. maddesinde “Bilimsel özerkliğe
ve kamu tüzel kişiliğine sahip yüksek düzeyde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma,
yayım yapan; fakülte, enstitü, yüksek okul ve benzeri kuruluş ve birimlerden oluşan
bir yüksek öğretim kurumudur” şeklinde tanımı yapılan üniversitelerin amaçlarını
İrfan Çakın şöyle belirlemiştir:
• Teknik ve bilimsel bilgi düzeyini geliştirmek
• Toplumun gereksinim duyduğu alanlarda yüksek düzeyde kalifiye eleman
yetiştirmek
• Öğrencilerin entelektüel gücünü ve kültürünü arttırarak, onların özgür düşünceli,
araştırıcı ve yaratıcı niteliklere sahip kişiler olarak yetişmesinin sağlamak
• Hizmetinde bulunduğu toplumun ortak kültür ve standardını yükseltmek
Bilindiği gibi üniversiteler, ülkelerin ekonomik, toplumsal ve kültürel
gelişim ile ilgili hedeflerine ulaşabilmeleri için gerekli olan üst düzeyde insan gücünü
yetiştiren kurumlar olarak kabul edilirler. Belirlenen amaçları doğrultusunda
üniversitelerin üstlendikleri işlevleri gereğince yerine getirebilmeleri ise güçlü bir
kütüphanelerinin olmasına bağlıdır. Kütüphaneler ülke gelişimine katkıda bulunmayı
hedefleyen üniversitelerin en büyük desteğidir. Yalnızca gelişmiş ülkeler değil,
gelişmekte olan ülkeler de üniversitelerin büyük yardımcısı olan kütüphanelerin
öneminin bilincindedirler. Bu anlayışla, hem ülkemizde hem de gelişmekte olan
94 Ann Wolpert, “Services to Remote Users: Marketing the Library’s Role”, Library Trends, Vol. 47, No: 1, 1998, s.25.
68
ülkelerde üniversite kütüphaneleri oluşturulmuştur.95
İrfan Çakın’ın üniversiteler için belirlediği amaçlar ışığında üniversite
kütüphanelerinin en temel amaçlarının neler olduğunu saptamak mümkündür.
Yukarıda belirtilen amaçlardan anlaşıldığı üzere kütüphanelerin teknik hizmet
bölümlerinin belirleyici amaçları oluşturmadığıdır. Bu sebeple üniversite
kütüphanelerinin belirleyici amaçlarının neler olduğunu beş temel katkıda
sıralayabiliriz:
1. Kütüphaneler eğitimsel ve bilgi araştırma desteğine ayrılmış kurumsal kaynakların
yönetilmesi ve güçlendirilmesinden sorumludur.
2. Kütüphaneciler nerede olursa olsun gereken bilginin kullanılmasını ve
yerleştirilmesini sağlayarak bilimin kalitesine katkıda bulunurlar.
3. Kütüphaneler bir kurumun en çok ilgilendiği eğitim ve araştırma disiplinlerindeki
yaklaşımları belgelerler.
4. Üniversite kütüphaneleri, bir nesil önceki bilginin hayatta kalmasını garanti
ederler.
5. Üniversite kütüphaneleri, kültürün gelişmesine katkıda bulunurlar.96
Üniversite kütüphanelerinin üniversitelerin gelişimi için odak olmasına
rağmen kendi gelişimlerini etkileyen engeller vardır. Gelişmekte olan ülkelerde
üniversite kütüphanelerinin gelişimini etkileyen engeller 1968 yılında Gelfand
tarafından ele alınmıştır. Günümüzde hala geçerliliğini koruyan bu engellerin başında
üniversite ve kütüphanenin amaçlarının yeterince tanımlanmaması gelmektedir.
Üniversite yetkilileri ve öğretim üyelerince kütüphanenin öneminin anlaşılamaması,
kütüphanenin gelişimi için bu kesimlerden destek gelmemesi, yetişmiş meslekten ve 95 İrfan Çakın, “Üniversite Kütüphane İlişkisi”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C. 32, No: 2, 1983, s.61. 96 Wolpert, a.g.e., s.25.
69
meslek dışından personelin olmaması, yetkili ve işinin ehli bir kütüphane yöneticisinin
atanamaması, atandığı takdirde ona önemli sorumluluklarına uygun yetkinin
verilmemesi, kütüphanecilerin mesleki niteliklerinin öneminin anlaşılamaması,
kütüphanecilik mesleği konusundaki bilgisizlik ya da yanlış bilgilenme durumu,
dermelerin nicelik ve nitelik bakımından yetersizliği, ülke içinde nicelik ve nitelik
bakımından yeterli bilgi kaynaklarının bulunmaması, bütçelerin azlığı, ciddi kaynak
dış alımı, karmaşık satın alma işlemleri ve diğer yönetim kuralları, kütüphanecilerin
kitap kayıtlarından kişisel olarak sorumlu tutulması gibi engeller söz konusudur.
Gelişmekte olan ülkeler teknoloji çağına girme sürecinde dikkate değer güçlükler
yaşamaktadırlar. Teknoloji, bir şekilde kütüphane bünyesine girmiş olsa bile
uygulamalarda sorunlarla karşılaşılmaktadır. Alt yapı unsurları gelişmemiş olduğu için
teknolojik uygulama tam anlamıyla başarılı olamamaktadır. Bu durum gelişimin
engellerinden biri olarak da değerlendirilmektedir. Ayrıca ülkemizde üniversite
kütüphanesi kullanıcısının gerçek gereksinimlerini ve bilgi arama alışkanlıklarını
belirleyecek nesnel araştırmalar gereğince yapılmamış olmaması da bir diğer
sorundur.97
Üniversite Kütüphanesi, üniversite olarak tanımlanan yüksek öğretim ve
araştırma kurumlarında eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerine ilişkin olarak
gereksinim duyulan bilgi kaynaklarının sağlanması düzenlenmesi ve iletilmesi
yolunda özellikle öğretim elemanı, öğrenci ve araştırmacılara kütüphane hizmeti
vermekle yükümlü bulunan bir kuruluştur. Kütüphanenin amacı ise parçası bulunduğu
üniversitenin eğitim, araştırma ve benzeri diğer işlemlerinin gerçekleştirilmesine
kütüphane hizmetleri aracılığı ile katkıda bulunmaktır.
Eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerinde üretiminin arttırılabilmesi için
üniversite kütüphanelerinin desteklenmesi gerekmektedir. Artan bilgiyle beraberinde
gelen erişim sorunu da üniversite kütüphanelerine farklı amaçlar geliştirme
zorunluluğu getirmektedir. Üniversiteler, bilgi toplumu oluşturma amacı içinde 97 Nazlı Alkan, “Üniversite Kütüphaneleri ve Ulusal Bilgi Politikası”, Türk Kütüphaneciliği, C.11, No:3, 1997, s235.
70
gelecek nesilleri günlük ve iş yaşamlarına yeterince hazırlayıp hazırlayamadıklarını
sorgulamalılar. Bu doğrultuda kütüphaneleriyle birlikte işbirliği yaparak öğrencileri
geleceğe nasıl hazırlayabilecekleri üzerine plan yapabilme ve bir strateji geliştirme
olanağı bulacaklardır.
2.2 Üniversite Kütüphanelerinde Bilgi Okuryazarlığı
Kütüphanelerin üniversiteler için oldukça önemli hizmetler verdikleri artık
herkes tarafından kabul edilmektedir. Kütüphane olmadan üniversitelerin öğretim ve
araştırma merkezleri olarak işlevlerinin sürdürmeleri mümkün değildir.
Kütüphanesinde bulunan dermesinin zenginliği üniversiteler için akademik kalitenin
bir göstergesidir.98
Modern eğitim, öğrenciyi aktif bilgi kullanıcısı olarak tanımlamaktadır.
Bilginin güç olduğu yaşadığımız bilgi çağında, bu bilginin hızla tüketilmesi bilgi
kaynaklarının yoğun bir şekilde kullanımını gerektirmektedir. Bu durum kütüphane ve
bilgi merkezlerinin ön plana çıkıp bilgiye erişimde ne kadar önemli noktalar
olduklarını göstermektedir.
Yaşam boyu öğrenimin bir parçası sayılan ve yaşam boyu öğrenmenin
destekleyicisi olarak görülen bilgi okuryazarlığı üniversitelerde büyük öneme sahiptir.
Üniversiteler bilgi okuryazarları ve yaşam boyu öğrenenlerin yetiştiği yerlerdir. Bilgi
kaynaklarına erişim yerlerinin üniversitelerde kütüphaneler olduğu düşünülürse bilgi
okuryazarı ve yaşam boyu öğrenen bireyler yetiştirebilmek önemli ölçüde
kütüphanelerin amaçları arasında yer alır. Bu konuları içeren bilgi okuryazarlığı
programlarının hazırlanması da kütüphanecilerin sorumluluk alanına girmektedir.99
98 G.D, Kuh, R.M Gomyea, The Role of the Academic Library in Promoting Student Engagement in Learning, Charlote, Nort Caroline, ACRL Eleventh National Conference, April 10- 13, 2003, s.1. 99 Serap Kurbanoğlu, “Öğrencilere Bilgi Okuryazarlığı Becerilerinin Kazandırılmasının Önemi ve Okul Kütüphanecilerinin Bu Alandaki Rolü”, Bilgi Dünyası, 2(1), 2001, s.15.
71
Bundan dolayı üniversite kütüphaneleri bilgi okuryazarlığı programları geliştirmede
aktif rol almalıdır.
Kütüphaneler bilgi okuryazarlığı becerilerini kullanıcılarına kazandırmak
için yüzyılı aşkın süredir çalışmalarda bulunmaktadır. Polat, kütüphanelerde
gerçekleştirilen bilgi okuryazarlığı programlarıyla ilgili olarak, “kullanıcıların ihtiyaç
duydukları bilgiyi hızlı ve etkin olarak nasıl elde edebileceklerini öğretmek” olarak
tanımlanan bu programlar kullanıcı eğitimi, kütüphane eğitimi, kütüphane
oryantasyonu, bibliyografik eğitim gibi kavramlar ile kütüphanecilik literatüründe
geniş yer bulmuştur demektedir. Kullanıcı eğitim programlarının en yoğun
gerçekleştirildiği kurumlar ise üniversite kütüphaneleridir. 100
Ülkemizde yükseköğretimin mevcut durumuna ilişkin 2003 yılında
hazırlanmış bir raporda, içinde bulunulan ve görünür gelecekte de geçerliliğini
koruyacak olan sosyoekonomik ve teknolojik konjonktürün gerektirdiği
yükseköğretim mezunu kişilerde aranan temel nitelikler şöyle belirtilmektedir:
• Disiplinler arası proje gruplarında çalışabilme yeteneği
• Sorun çözebilme ve analitik düşünme yeteneği
• Kendi dilinde ve en az bir yabancı dilde yazılı ve sözlü iletişim yeteneği
• Bilgisayar okuryazarlığı
• Bir mesleki alanda derinlik yanında ilgili bir yan alan ile değişik bir alanda
genişlik.101
Öğrenciler artan bilgi ile karşılaştıklarında bilgiyi etkin ve etkili
kullanabilme yeteneğini kazanmış olmalıdırlar. Bu açıdan bakıldığında üniversite
kütüphaneleri bu ihtiyaca cevap vermekle yükümlü çok önemli birimlerdir. Bilgi
okuryazarlığı becerileri üniversite kütüphaneleri tarafından hazırlanan eğitim 100 Coşkun Polat, “Bilgi Okuryazarlığı ve Üniversiteler”, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://eprints.rclis.org/archive/00007268/01/Nil%C3%BCfer_Tuncer'e_Armagan.pdf ,09.07.2007. 101 Polat, a.e, s. 263.
72
programları tarafından öğrencilere kazandırılmaktadır. Bu eğitim programının
içeriğini şu yöntemler oluşturmaktadır:
1. Oryantasyon: Kütüphane ile kullanıcının tanıştırılması aktivitesidir.
2. Ders-İlişkili Eğitim: Dersin kapsamı içerisinde kütüphanenin öğrencilere ilgili
kaynakları tanıtma sürecidir.
3. Ders-Entegreli Eğitim: Bu dersin amaçlarından bir tanesi de kütüphane
kullanımının öğretilmesidir.
4. Takım Öğretimi: Kütüphaneci ve öğretim üyeleri işbirliği sonucu öğretim
programıyla ilişkili çalışmalardır.
5. Ayrı Kurslar: Kütüphaneci tarafından kredili veya kredisiz verilen ve kurumun
öğretim programının bir parçası olarak düşünülen derslerdir.102
1989 yılında ALA tarafından hazırlanan raporda kütüphanecilerin daha
fazla bilgi okuryazarlığı hakkında eğitim alması gerekliliği yer almıştır.
Kütüphanelerde bilgi okuryazarlığının önemi 1950’li yıllardan sonra anlaşılmaya
başlanmıştır. Ancak o dönemlerde kütüphanelerde verilen eğitimler bibliyografik
eğitim veya kütüphane eğitimi olarak adlandırıldığından bilgi okuryazarlığının sadece
günümüzün konusu olduğu düşünülmektedir.
Kullanıcı eğitimi tanımı 1990’da ALA, Bilgi Okuryazarlığı İçin Kullanıcı
Eğitimi Komitesi (User Instruction for Information Literacy Committee) tarafından
bilgi okuryazarlığına adapte edilmiş ve mesleki ve kişisel yaşamda bilgiyi bulma,
değerlendirme ve etkin olarak kullanma becerisi biçiminde yeniden ele alınmıştır. 103
Türkiye’de üniversite kütüphanelerinde kullanıcı eğitimi çalışmalarının
1970’li yıllarda başladığı bilinmektedir. 1980’li yıllarda ise Hacettepe Tıp Fakültesi,
102 Wenxian Zhang, “Building Partnerships in Liberal Arts Education: Library Team Teaching”, Reference Services Review, XXIX, sayı 2, 2001, s.142. 103 Lawrence J. McCrank, “Academic Programs for Information Literacy: Theory and Structure”, RQ, XXXI, 4, 1992, s.490.
73
ODTÜ ve Boğaziçi Üniversitesi’nde formal kütüphane eğitimleri verilmeye
başlanmıştır. Genellikle kütüphane merkezli sunumlar ve materyaller kullanılmıştır.104
Üniversite kütüphanelerinin başarılı bilgi okuryazarlığı programlarını
planlarken göz önünde bulundurması gereken bazı noktalar vardır. Bunlar Nimon
tarafından şöyle açıklanmıştır:
• Bilgi okuryazarlığı tüm öğrencilerin eğitimi için önemli bir unsurdur.
• Öğrencinin etkin bir bilgi okuryazarı olması bilgi okuryazarlığı stratejilerinin
temel öğretim aktiviteleri içerisinde yer almasını gerektirir.
• Kütüphaneciler eğitim ve öğretim aktivitelerinin oluşturulması ve yürütülmesi
sürecinde bu konudaki deneyimlerini paylaşmalıdır.
• Bunun yapılması için de kütüphanecilerin eğitim ve öğretim konusunda bilgi ve
beceri sahibi olmaları gerekmektedir.
• Öğrencinin eğitimi ile ilgili tüm kişiler ile yakın ilişki içersinde olmak
zorundadırlar.105
Programların beklenilen düzeyde gerçekleşmesi hiç şüphesiz, üniversiteyi
oluşturan tüm unsurlar arasındaki koordinasyonu, daha doğrusu işbirliği içerisinde
hareket etmeyi gerektirmektedir. Üniversitelerde bilgi okuryazarlığı programlarının
planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi konusunda kütüphanenin ve
kütüphanecilerin üzerine düşen görevleri aşağıdaki gibi özetlemek olanaklıdır:
• Kendi uzmanlık alanlarındaki her türlü bilgi ile donatılmış olmanın yanında,
değişen çevre ve şartlara uyum gösterebilme yönünde yaşam boyu öğrenme
becerilerine sahip olma,
104 Kurbanoğlu, a.g.e, s.79. 105 Maureen Nimon, “Developing lifelong learners: controversy and the educative role of the academic librarian”, ALIA Publishing, 33(1), 2002. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.alia.org.au/publishing/aarl/33.1/full.text/nimon.html, 20.04.2007.
74
• Bilgi okuryazarlığı eğitim programı düzenlemenin kütüphane için bir açılım
olacağının farkında olma ve bu düşünce ile hareket etme,
• Bilgi erişim ve kullanımına yönelik teknolojik gelişmeleri sürekli takip etme,
• Bilgi okuryazarlığı programının planlanması, yürütülmesine yönelik gerekli
altyapı ve desteği sağlama (personel, donanım, finansman, yasal prosedür, vb.)
• Dikkatle seçilmiş, gereksinimlere uygun, yaşam boyu öğrenmeyi destekleyici bir
kütüphane koleksiyonu oluşturma; bu amaçla kullanıcı gereksinimlerini takip etme,
• Her formattaki bilgiye erişim sağlama,
• Diğer kütüphaneler ve bilgi merkezleri ile işbirliği yoluyla, kullanıcılarına kendi
koleksiyonu dışındaki kaynaklara erişim konusunda yardımcı olma,
• Bilgi okuryazarlığı programlarının başarısında çağdaş eğitim-öğretim yöntem ve
tekniklerinin uygulanmasına bağlı olduğunun farkında olma ve bu doğrultuda
eğitimcilerle işbirliği içerisinde olma,
• Bilgi okuryazarlığı kapsamındaki becerileri kendi ders programları ile
bütünleştirmek isteyen bölümlerle/akademisyenlerle ortaklaşa çalışmak,
• Bilgi okuryazarlığı becerilerini ortak zorunlu ders kapsamında tüm öğrenciler
tarafından alınabilir olması yönünde gerekli destek ve işbirliğini sağlamak,
• Kullanıcıların bilgi okuryazarlık gereksinim ve düzeylerini belirleyici çalışmalar
yaparak, bireylere ve gruplara yönelik farklı programlar tasarlamak ve yürütmek,
• Bilgi okuryazarlığı alanındaki gelişmeleri takip ederek bunu programa yansıtmak,
75
• Yürütülmekte olan bilgi okuryazarlığı programının başarısını değerlendirmeye
yönelik geribildirim çalışmaları yapmak ve programları bu doğrultuda geliştirmek,106
Üniversitelerin temel amacı bilgi okuryazarlığı becerilerini öğrencilere
kazandırabilmek için öğrenme ve öğretme işlemini destekleyici programlar
geliştirmek olmalıdır. Boyer Commision Report of April 1998’de üniversite eğitiminin
kalitesinin artırılması için kaynak tabanlı öğrenmenin en uygun model olduğu
vurgulanmaktadır. 107
21.yüzyılda üniversite kütüphaneleri, en yeni teknolojileri kullanan, bilgiye
erişimi ve bilginin kullanımını en üst düzeyde sağlayabilen durumda olmalıdır.
Öğreten, araştıran ve sunan olarak kütüphaneler üniversitelerin işbirliği içinde olduğu
ve bilgi toplumu ve yaşam boyu öğrenen bireyler yaratmada ortaklaşa, eşgüdüm içinde
çalışabilen birimler olmalıdırlar. Üniversite kütüphaneleri her zaman her tür bilgi
sağlayan, bilgiyi organize eden, bilgi kaynaklarını koruyan ve bu kaynaklara nasıl
ulaşabileceğinin öğretim hayatı dışında da bir bilgiyi nasıl elde edebileceğinin
eğitiminin verildiği yerlerdir.
Üniversite kütüphaneleri öğrenci, öğretim üyeleri ve personelini eğitim
ihtiyaçlarını, araştırma ve öğretme ihtiyaçlarını ve bilgi ihtiyaçlarını sağlamakla
sorumludurlar. Kütüphaneciler ise bilginin nasıl kullanılacağını, bilginin etik
kullanımı ve entelektüel özgürlükleri, bağlı oldukları üniversitenin ürettiği bilgileri
koruyabilen ve danışma hizmetini gereksinimlere cevap verecek şekilde yürütebilen
bireylerden oluşmalıdır. Kütüphane kullanıcısının ihtiyaçlarını doğru belirleyebilen
üniversite kütüphane ve kütüphanecileri üniversiteleriyle ortaklaşa uyum içinde
106 Polat, a.g.e, s. 115. 107 A. C. Schaffner, L. Stebbins, S. Wyman, “Quality undergraduate education in a research university – The role of information literacy”, Racing toward tomorrow: Proceedings of the ninth national conference of the Association of College & Research Libraries, April 8-11, 1999, s.2.
76
çalışarak bilgi okuryazarı bireyler yetiştirebilmek için uygun programlar
hazırlayabilirler.
2.3 Üniversite Kütüphaneleri Bilgi Okuryazarlığı Standartları
Dünyada çeşitli ülkelerin, kütüphane ve kütüphanecilikle ilgili çeşitli
oluşum ve dernekleri üniversite kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı becerilerinin
belli bir standartta verilebilmesini sağlamak amacıyla, ülkelerinin eğitim ve öğretim
yapılarına uygun bir takım standartlar geliştirmiştir. Örnek olması açısından bu
standartların incelenmesi faydalı olacaktır.
2.3.1 Amerikan Üniversite ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği
(ACRL)
Amerikan Üniversite ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL)
üniversite kütüphanecileri ve diğer ilgili kişiler için Amerikan Kütüphane Derneğinin
bölümü olarak kurulmuş, profesyonel çalışmaları destekleyen ve yürüten bir dernektir.
Derneğin en önemli amacı akademik kütüphane ve bilgi profesyonellerinin yüksek
öğrenim grubuna bilgi ihtiyaçlarını en iyi şekilde sunabilmek ve öğrenme, öğretme ve
araştırma yapabilme becerilerinin geliştirmektir.
ACRL ALA’nın en geniş grubudur. ALA üyelerinin %20si, 13,249 kişi
ACRL üyesidir. ACRL üyelerine geniş eğitim hizmetleri ve programları sunmaktadır.
ACRL birçok alanda olduğu gibi bilgi okuryazarlığı alanında da bir takım önemli
çalışmalara öncülük etmektedir. Üniversite kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı
becerilerinin gelişmesine bu kütüphaneler için standartlar hazırlayarak katkıda
bulunmuştur. 2000 yılında ACRL standartlar kurulu tarafından hazırlanıp ACRL
Yöneticiler Kurulu tarafından onaylanarak oluşturulmuştur. ACRL standartları şu
önemli maddelerden oluşmaktadır:
77
2.3.1.1 ACRL Bilgi Okuryazarlığı Standartları
Standart 1
İhtiyaç duyulan bilginin boyutunu saptayabilmelidir.
- Bilgi ihtiyacını tanımlar ve açık bir şekilde ifade eder
- Bilgi kaynakları arasındaki farklılıkları ve benzer noktaları bilir
- Bilgiyi elde etmenin maliyetlerini ve yaralarını göz önünde tutar
- Bilgi ihtiyacının boyutunu yeniden değerlendirir
Standard 2
Bilgiye etkili ve verimli bir şekilde erişebilmelidir.
- Bilgiye erişmek için en uygun araştırma metotlarını ve enformasyon erişim
sistemlerini seçer
- Etkili olarak tasarlanmış araştırma stratejilerini oluşturur ve uygular
- Çevrimiçi veya şahsen çeşitli metotları kullanarak bilgiye erişir
- Gerektiğinde arama stratejisini kendisi oluştur
- Bilgiyi ve onun kaynaklarını alır, kaydeder ve yönetir
Standart 3
Bilgiyi ve onun kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirir ve seçilen bilgiyi kendi
bilgi temeline ve değer dizgesine/sistemine katar.
- Elde edilen bilgiden alınmış olan temel fikirleri özetler
- Bilgi ve onun kaynaklarının her ikisini değerlendirmede aşağıdaki kriteri açık bir
şekilde ifade eder uygular:
o Güvenirliği, geçerliliği, doğruluğu, yetkiyi, zamana uygunluğu ve görüş açısını
veya önyargıyı değerlendirmek için çeşitli kaynaklardan bilgiyi inceler ve karşılaştırır.
- Yeni görüşler oluşturmada temel fikirleri sentez haline getirir.
78
- Katılan değeri, tutarsızlıkları veya enformasyonun başka benzersiz özelliklerini
belirlemek için önceki bilgi ile yeni bilgiyi karşılaştırır.
- Yeni bilginin bireyin değer sistemine bir etki yapıp yapmayacağını belirler ve ı
farklılıkları uzlaştırmak için tedbir alır.
- Başka bireyler, konu alanındaki uzmanlar veya pratisyenler ile ciddi ciddi ve
ayrıntılı konuşma veya yazışma aracılığıyla bilginin yorumunu ve kavrayışı onaylar.
- Gözden geçirilerek düzeltilmiş olması gerekli aşağıdaki kriterin düzeltilip
düzeltilmediğini belirler.
o Orijinal bilgi ihtiyacı tatmin edilmişse veya ilave bilgiye ihtiyaç olmuşsa bunu
belirler.
- Araştırma stratejisini yeniden gözden geçirir ve zorunlu olarak ilave edilen fikirleri
birleştirir.
- Kullanılan bilgi erişim kaynaklarını yeniden gözden geçirir ve onlara, ihtiyaç
duyulan diğerlerinin katarak kaynakları genişletir.
Standart 4
Bilgiyi, bireysel olarak veya bir grubun üyesi olarak belirli bir amacı başarmada
etkili şekilde kullanır.
- Belirli bir ürünü veya performansı planlama ve yaratmada yeni ve önceki bilgiyi
uygular.
- Ürün veya performans içi süreç geliştirmeyi gözden geçirip düzeltir.
- Ürün veya performansı başkalarına etkili olarak bildirir.
Standart 5
Bilgi kullanımı etrafındaki ekonomik, yasal ve sosyal meselelerin bir çoğunu anlar,
bilgiye etik kuralları içinde ve yasal olarak erişir ve onu kullanır.
- Bilgi ve bilgi teknolojisi çevresindeki etik, yasal ve sosyoekonomik meselelerin
çoğunu anlar.
79
- Bilgi kaynaklarının erişimi ve kullanımı ile ilgili yasaları, yönetmelikleri,
kurumsal politikaları ve görgü kurallarını izler ve kavrar.
- Ürün veya performansı bildirirken bilgi kaynaklarının kullanımını da bildirir.108
2.3.2 Avustralya – Yeni Zelanda Bilgi Okuryazarlığı Enstitüsü
(ANZIIL)
Avustralya ve Yeni Zelanda Bilgi Okuryazarlığı Enstitüsü
(ANZIIL)eğitimde kurum ve kuruluşların, organizasyonların ve bireylerin bilgi
okuryazarlığına teşvik edilmelerini desteklemek amacıyla kurulmuştur.
ANZIIL’in hedef kitlesi yüksek öğrenim kurumlarıdır. Enstitü uluslarası
kuruluşlar, forumlar ve gruplar ile bilgi okuryazarlığını geliştimek için işbiliği içinde
çalışmaktadır.109 ANZIIL standartları, CAUL’ın 2001 yılında çıkarmış olduğu bilgi
okuryazarlığı standartlarını aynı şekilde benimseyerek Avustralya ve Yeni Zelanda
için ortaklaşa oluşturulan bilgi okuryazarlığı çatısı için 2004 yılında temel alınmıştır.
2.3.2.1 ANZIIL Bilgi Okuryazarlığı Standartları
Standartlar 2000 yılında ilk olarak ACRL tarafından oluşturulmuştur. Daha
sonra Amerikan Yüksek Öğrenim Derneği ve ilgili diğer oluşumlar tarafından uygun
görülüp onaylanmıştır.
Standart 1
Bilgi okuryazarı kişi bilgi ihtiyacını farkında olur, gereksinim duyduğu bilginin
yapısını ve ona nasıl erişebileceğini bilir.
108 ACRL, Information Literacy, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/standards.pdf s.8- 14. 24.05.2007 109 ANZIIL, [Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.anziil.org/about/index.htm, 17.07.2007.
80
Sonuçlar
1.1 Bilgi okuryazarı birey gereksinim duyduğu bilgiyi tanımlar ve açıklar.
Örnekler
1.1.1 Uzmanlar ve ilgili çevreyle müzakere ederek, yüzyüze ve elektronik
ortamlardaki tartışmalara katılarak araştırma konusunu veya diğer gereken bilgileri
tanımlar.
1.1.2 Konuyla ilgili kaynak sayısını artırmak için yeni bilgi kaynakları keşfeder.
1.1.3 Gereken bilgilerin haritasını çıkararak anahtar kavramları/kelimeleri ve
terimleri tanımlar ve bu formüllerden sorulara yoğunlaşır.
1.1.4 Bilgi ihtiyacını tanımlayarak veya değişik şekillerde inceleyerek kontrol
edilebilir bir yoğunlaşma noktası elde eder.
1.1.5 Bilginin orjinal fikirle, deneylerle ve/veya analiz ile birleştirilip yeni bilgiler
üretilebileceği fikrini benimser.
1.1.6 Onların varolan bilgi çatısını tanımlar
1.2 Bilgi okuryazarı birey çeşitli bilgi kaynaklarının amacını, uygunluğunu ve
kapsamını anlar.
Örnekler
1.2.1 Bilgi üretiminin resmi ve gayriresmi süreçlerini anlar ve bilginin nasıl organize
edildiğini ve yayıldığını bilir
1.2.2 Bilginin disiplinlere ayrılarak organize edildiğini bilir ki bu disiplinler bilgiyi
oluşturma, organize etme ve zıt disiplinler arasındaki geçişin yollarına etki eder.
1.2.3 Aralarındaki farkları ayırır ve çeşitli potansiyel bilgi kaynaklarına değer biçer,
mesela insanlar, veritabanları, çoklu ortamlar, web siteleri, görsel işitsel malzemeler
ve kitap.
1.2.4 Asıl amacın ve kullanıcıların olası bilgi kaynaklarını belirler, bilimsel veya
bilimsel olmayan kaynaklar, geçmiş veya güncel bilgiler olabilir.
1.2.5 Birincil ve ikincil kaynakları ayırdeder, kullanımlarını ve önemlerini her
disiplin için ayrı olarak belirler.
81
1.2.6 Bilginin birincil kaynaklardan ham bir şekilde alınıp işleneceğini farkeder.
1.3 Bilgi okuryazarı birey, ihtiyaç duyduğu bilginin değerini ve faydasını bilir.
Örnekler
1.3.1 Gereken bilginin kullanılabilirliğini kararlaştırır ve bilgiyi arayış işleminin
arada bulunan kaynakların ötesine götürülmesi hakkında kararlar alır. Örneğin farklı
yerlerde bulunan kaynakları kullanma, resimler videolar yazılar sesler elde etme gibi.
1.3.2 Yeni bilgileri toplamak için kazanılacak yeni yeteneklerin uygunluğunu
düşünür ve bunların içeriklerini, başka bir disiplinin ya da bilgi çatısının ötesinde olup
olmadığını anlar.
1.3.3 Gereken bilgiye ulaşmak için gerçekçi bir taslak ve zaman çizelgesi belirler.
1.4 Bilgi okuryazarı birey bilgi gereksiniminin yapısını ve kapsamını tekrar
değerlendirir.
Örnekler
1.4.1 Soruyu açıklığa kavuşturmak, düzenlemek ve sadeleştirmek için bilgi ihtiyacını
tekrar gözden geçiririr.
1.4.2 Kriterleri karar verme ve yeni seçenekler yaratma için kullanır.
Standart 2
Bilgi okuryazarı birey bilgiye etkili ve etkin bir şekilde ulaşır.
Sonuçlar
2.1 Bilgi okuryazarı birey bilgiye erişmede en uygun araştırma metodlarını ve
erişim yollarını kullanır.
Örnekler
2.1.1 Uygun araştırma metodları belirler.
2.1.2 Çeşitli araştırma metodlarının yararlarını ve uygulanabilirliğini araştırır.
2.1.3 Bilgiye ulaştıracak araçların kapsamını, içeriğini ve düzenini araştırır.
82
2.1.4 İhtiyaç olunan bilgiye erişebilmek için etkin ve etkili yaklaşımlar, araştırma
yöntemleri seçer.
2.1.5 Bilgiye ulaştıracak gereçleri tanımlamaya yardım için bilgi profesyonellerine
danışır.
2.2 Bilgi okuryazarı birey etkili bir şekilde araştırma yöntemleri geliştirebilir ve
uygulayabilir.
Örnekler
2.2.1 Araştırma yöntemine uygun araştırma planı geliştirir.
2.2.2 İhtiyaç duyulan bilgiyle ilgili anahtar kelimeleri, eşanlamlı kelimeleri ve ilişkili
terimleri belirler.
2.2.3 Bilgiye erişim araçlarına veya disipline uygun kelimeleri veya sınıflandırmayı
seçer.
2.2.4 Seçilen erişim aracı için uygun komutlar kullanarak araştırma stratejisi
geliştirir.
2.2.5 Uygun komut dili, protokolü ve arama parametresi kullanarak çeşitli bilgi
erişim araçlarındaki arama stratejilerini uygular.
2.2.6 Disipline uygun araştırma metodlarıyla araştırmasını yürütür.
2.3 Bilgi okuryazarı birey çeşitli yöntemler kullanarak bilgiye erişir.
Örnekler
2.3.1 Çeşitli bilgi biçimleri elde etmek için çeşitli bilgi erişim aracı kullanır.
2.3.2 Çeşitli sınıflandırma şemaları ve diğer sistemleri kullanır, örneğin yer
numarası ya da dizin kullanarak kütüphane içindeki bilgi kaynaklarını saptar ya da
farklı bilgilere erişebilmek için Internet kaynaklarını kullanır.
2.3.3 Bilgi elde edebilmek için özel çevrimiçi veya birebir verilen hizmetleri
kullanır. Örnek: Doküman sağlama hizmeti, dernekler, enstitü araştırma merkezleri
gibi.
83
2.3.4 Birincil bilgiye erişmek için anketler, mektuplar, görüşmeler ve diğer
soruşturma teknikleri kullanır.
Standart 3
Bilgi okuryazarı birey, bilgiyi ve bilgi kaynaklarını eleştirel bir biçimde değerlendirir,
sahip olduğu bilgiler ile yeni bilgileri sentezler.
Sonuçlar
3.1 Bilgi okuryazarı birey, elde ettiği bilginin ona sağlayacağı faydayı
değerlendirebilir.
Örnekler
3.1.1 Bilgiye ulaştıracak alternatif araçların ya da araştırma metodlarının kullanılıp
kullanılmamasının gerekliliğini anlamak için araştırma sonuçlarının
ilişkilendirilebilirliğini, sayısını ve kalitesini tayin eder.
3.1.2 Elde edilen bilgilerin arasındaki yakınlığı tanımlar ve arama stratejisinin
değişiririlip değiştirilmemesine karar verir.
3.1.3 Eğer gerekli ise araştırmasını gözden geçirmiş olduğu araştırma metodlarıyla
tekrarlar.
3.2 Bilgi okuryazarı birey elde ettiği bilgiler yardımıyla anafikri özetler.
Örnekler
3.2.1 Yazıyı okur ve ana fikirleri seçer.
3.2.2 Yazıyla ilgili olan fikirleri kendi kelimeleriyle tekrar ifade eder ve bilgiyi
isabetli şekilde seçer.
3.2.3 Daha sonra düzenli şekilde alıntı yapılabilecek metnin orjinalini tanımlar.
3.3 Bilgi okuryazarı birey bilgi ve bilgi kaynaklarını değerlendirmek için birincil
ölçütlere başvurur.
84
Örnekler
3.3.1 Değişik kaynaklardan gelen bilgilerin, güvenliğini, geçerliliğini isabetli olup
olmadığını, zamanlı olup olmadığını, önyargı olup olmadığını ve görüş açısını
değerlendirmek için karşılaştırır ve sunar.
3.3.2 Destekleyici iddaların ya da metodların yapı ve mantığını analiz eder.
3.3.3 Önyargı, aldatmaca ya da çıkarlar doğrultusunda değiştirilmiş bir şeylerin olup
olmadığını sorgular ve farkeder.
3.3.4 Bilgiyi daha iyi anlamak için bilginin ortaya çıktığı fiziksel ve kültürel ortamı
inceler.
3.3.5 Kendi önyargısının ve kültürel yapısının farkındadır ve anlar.
3.4 Bilgi okuryazarı birey kendisiyle aynı alanda çalışan bireylerle ortak
çalışmalar yapabilir, onlardan bilgi alma yolları geliştirir ve aynı alanda çalışma
yaman uzmanlarla iletişim kurabilir.
Örnekler
3.4.1 Dengi olan gruplara ve diğer tartışmalara katılır.
3.4.2 Elektronik iletişim forumlarına katılarak bilgi paylaşır veya bilgi edinir.
3.4.3 e-posta, görüşme yoluyla veya listeler yoluyla uzman fikirlerini arar.
3.5 Bilgi okuryazarı birey birincil sorgunun gözden geçirilip geçirilmediğini
saptar.
Örnekler
3.5.1 Orjinal bilgiye olan ihtiyacın tatmin edilip edilmediğine ya da yeni bilgiye
ihtiyaç olup olmadığını belirler.
3.5.2 Araştırma stratejisini yeniden gözden geçirir ve gerektiğinde araştırmaya yeni
kavramlar katar.
3.5.3 Bilgiye ulaştıracak araçları yeniden gözden geçirir ve gerektiğinde yenilerini
ekleyerek genişletir.
85
Standart 4
Bilgi okuryazarı birey elde ettiği bilgiyi sınıflar, biriktirir, işler ve şekillendirir.
Sonuçlar
4.1 Bilgi okuryazarı birey bilgi ve bilginin kaynaklarını özenle belirler, kaydeder
ve kullanır.
Örnekler
4.1.1 En uygun teknolojiyi bilgiyi tespit edebilmek için kullanır. Fotokopi, tarama ve
görsel işitsel malzemelerin kullanımı, vb.
4.1.2 Bilgiyi düzenlemek ve kullanabilmek için sistemler geliştirir. Endnote veya
kart dosyalar oluşturmak gibi.
4.1.3 Değişik kaynaklardan değişik şekillerde elde edilmiş bilgiyi kullanırken her bir
kaynağın nasıl atıf edileceğini bilir.
4.1.4 Gelecekte kullanılmak üzere tüm bibliyografik bilgileri kaydeder.
4.1.5 Sayısal ortamda bulunan bilgiyi orijinal ortamlarından alıp kendi
araştırmalarında kullanabilmek için bilgiyi transfer etmenin yollarını bilir.
4.2 Bilgi okuryazarı birey bilgi kaynakları, ekipman ve sistem bütünlüğünü
korur.
Örnekler
4.2.1 Bilgi kaynakları erişim haklarına uyar ve bilgi kaynaklarına hasar vermez.
4.2.2 Kullanılan kaynakları doğru bir şekilde kullanır ve atıflarını doğru bir şekilde
gösterir.
4.2.3 Herhangi bir bilgi kaybına imkân vermemek için bilgisayar virüslerine karşın
önlem alır.
4.3 Bilgi okuryazarı birey resim bilgi veya ses kayıtlarını hukuka uygun bir
şekilde elde eder.
86
Örnekler
4.3.1 Ahlaki hak ve benzer mevzuatların koşullarına uyar.
4.3.2 Fikir haklarına saygı gösterir ve uyar.
4.3.3 Telif haklarını ve özel kanunları bilir ve diğerlerinin fikir haklarına saygı
gösterir.
4.3.4 Kişilik hakları ve telif haklarını ihlal etmeden bilgiyi sağlar ve yayınlar ve
yayar.
4.3.5 Eğitim ve araştırma materyallerinin kullanım kurallarına bilir ve bu kurallara
saygı gösterir.
Standart 5
Bilgi okuryazarı birey bilgisini geliştirir, yeni bir çerçeveye sokabilir ve yeni bir bilgi
birikimi yaratabilir. Bunu da var olan birikimini yeni elde edilen bilgilerle entegre
ederek başarır.
Sonuçlar
5.1 Bilgi okuryazarı birey eski ile yeni bilgiyi yeni bir ürün yaratmak amacıyla
bir araya getirerek kullanır.
Örnekler
5.1.1 Hangi disiplinden olursa olsun bilgi ve bilgi birikimi elde etme sosyal yorumun
bir ürünüdür. Bilgi okuryazarı birey her tür bilgiye edindiği tecrübeler sonucunda
erişebilir.
5.1.2 Elde edilen içeriği usulüne uygun bir şekilde düzenler.
5.1.3 Eski tecrübelerine başvurarak ürün yaratma aşamasını planlar.
5.1.4 Eski ile yeni bilgiyi ürünün amacına uygun bir şekilde entegre eder.
5.2 Bilgi okuryazarı birey, ana fikirleri yeni fikirler ortaya çıkarmak için
sentezler.
87
Örnekler
5.2.1 Fikirler arasındaki ilişkiyi tanımlar ve elde edilen delilleri desteklemek
amacıyla birincil ifadeleri birleştirir.
5.2.2 Yeni hipotezler geliştirebilmek için oluşturulan sentezleri genişletir.
5.2.3 Fikirlerin ve diğer olguların karşılıklı etkileşimini sağlamak amacıyla bilgi
teknolojilerinden yararlanır. Örnek: Veritabanı, görsel işitsel malzemeler.
5.3 Bilgi okuryazarı birey yeni anlayışları daha önce edinilmiş bilgilerle
karşılaştırarak bilginin değerini, özelliğini varsa çelişkilerini tespit eder.
Örnekler
5.3.1 Elde edilen veya ihtiyaç duyulan bilginin yapılan araştırma için yeterli olup
olmadığını saptar.
5.3.2 Bilinçli seçilmiş ölçütlerle, elde edilen bilginin karşıtlığını veya doğruluğunu
başka kaynaklar kullanarak doğrular.
5.3.3 Elde edilen bilgilere göre sonucu yapılandırır.
5.3.4 Disipline uygun tekniklerle teorileri test eder, araştırır.
5.3.5 Soru sorma yoluyla bilginin kaynağına ulaşır, sınırlamalarını yapar, bilgi
toplama yöntemlerini geliştirir ve daha önce elde edilmiş bilgilerle sonuç oluşturulur.
5.3.6 Araştırma konusuna delil oluşturması açısından gerekli olan bilgileri seçer.
5.4 Bilgi okuryazarı birey ürün geliştirme işlemini gözden geçirir, düzeltmelerini
yapar.
Örnekler
5.4.1 Bilgi arama, değerlendirme ve aktarma sürecini kaydeder.
5.4.2 Geçmiş başarılar, başarısızlıklar ve alternatif stratejiler üzerine düşünür.
5.5 Bilgi okuryazarı birey ürünü etkili bir biçimde aktarabilir
88
Örnekler
5.5.1 Bilginin ilgili gruba aktarımı için en uygun ortam ve biçimi seçer.
5.5.2 Ürün yaratmak için en uygun bilgi teknolojileri uygulamalarını kullanır.
5.5.3 Tasarlama ve aktarmanın temel ilkelerini çevre ile bütünleştirir.
5.5.4 Bilgiyi hedef kitleye araştırmanın amacını destekler ve açık bir biçimde aktarır.
Standart 6
Bilgi okuryazarı birey bilginin yasal, ahlaki ve saygılı bir şekilde kullanımını kültürel,
ekonomik, yasal ve sosyal konuları dikkate alarak yapar
Sonuçlar
6.1 Bilgi okuryazarı birey bilgi ve bilgi teknolojileri ile ilgili kültürel, ahlaki, yasal
ve sosyoekonomik konuları bilir, anlar.
Örnekler
6.1.1 Basılı ve elektronik ortamda bulunan bilginin güvenilirliğini ve özelliğini
açıkça beliryebilir ve ifade edebilir.
6.1.2 Ücretli ve ücretsiz bilgi kaynaklarını tespit edebilir ve bunlarla ilgili fikirlerini
açıkça belirtebilir.
6.1.3 Sansür ve konuşma özgürlüğü ile ilgili konularda açıkça fikir yürütebilir.
6.1.4 Fikir hakları, telif hakları konularını bilir ve bu konulara açıklık getirebilir.
6.1.5 Bilgisizlikten doğan sosyoekonomik ayrılıklara yol açacağının farkındadır.
6.2 Bilgi okuryazarı birey bilgi ve bilgi kaynaklarına erişim ve bunların
kullanımıyla ilgili olarak kanunları, yönetmelikleri, kurumsal politikaları ve etik
konusuyla ilgili kuralları takip eder.
Örnekler
6.2.1 Veri, doküman, resim ve ses gibi bilgi ve bilgi taşıyıcılara yasal bir biçimde
sahip olur ve kullanır.
89
6.2.2 Bilgiye erişmek için kurumsal kurallara saygı gösterir ve gelişmeleri takip
eder.
6.2.3 İntihal ve başkalarının fikirlerini kendi fikirleri gibi göstermenin suç olduğunu
bilir.
6.2.4 Etik araştırmalarla ilgili olarak kurumsal kurallar geliştirir ve uygular.
6.2.5 Elektronik ortamda bulunan tartışma listelerinde İnternet adabına uygun
yazışmalar yapar
6.3 Bilgi okuryazarı birey, ürünün iletilmesinde bilgi kaynaklarının kullanılması
gerektiğini bilir.
Örnekler
6.3.1 Uygun bir atıf biçimi belirler ve doğru bir biçimde atıf yaptığı kaynakları
belirtir.
6.3.2 Kaynakları telif haklarına uygun bir şekilde kullanır.
6.3.3 Yerel ve kültürlerarası bilgi kullanım kurallarına saygı gösterir.
Standart 7
Bilgi okuryazarı birey yaşam boyu öğrenim için bilgi okuryazarı ve katılımcı vatandaş
olmak gerektiğini farkındadır.
Sonuçlar
7.1 Bilgi okuryazarı birey, bağımsız bir yaşam boyu öğrenen olabilmek için
durmadan öğrenmek ve bilgi teknolojileri geliştirmek gerektiğini yaşam boyu
öğrenim için bilgi ve bilgi teknolojilerini öğrenmek gerektiğini bilir.
Örnekler
7.1.1 Karar vermek için çok çeşitli kaynaklar kullanır.
7.1.3 Bilgi kaynaklarını, bilgileri güncel tutmak için takip eder.
7.1.4 Bilgiyi bulmak ve kullanmaktan memnun ve tatmin olur.
90
7.1.5 Bilgi teknolojileri, kaynakları ve erişim kanallarını günceller ve yeni yöntemler
geliştirir.
7.1.6 Bilgi tarama/arama işleminin evrimsel ve doğrusal olmadığını bilir.
7.2 Bilgi okuryazarı birey, yeni bilginin demoktarik kuruluşlar ve bireylerin
değer sistemleri için bir çıkarım olup olmadığını ve farklılıklarının
uzlaştırılabileceğini bilir.
Örnekler
7.2.1 Yeni bilginin toplum değerlerine aykırı olup olmadığını bilir.
7.2.2 Çıkarım yapmadan önce değişik bakış açılarına başvurur.
7.2.3 Bilgi ve deneyimler yardımıyla tutarlı düşünce ürünleri ortaya koyar.110
2.4 Bilgi Okuryazarlığı Becerileri Kazandırma Eğitimleri
Üniversiteler ve benzeri eğitim ve öğretim kurumlarında geçmişten bu yana
bilgi okuryazarlığı becerilerini öğrencilere kazandırabilmek için çeşitli eğitim
yöntemlerinin geliştirildiği bilinmektedir. Eğitimler kurumun elinde bulundurduğu
imkânlar ve de kütüphane kullanıcısının ihtiyaçları belirlenerek şekillenmektedir.
Buna göre aşağıdaki eğitim biçimlerini inceleyerek bu alanda neler yapılabileceğini ve
neler geliştirilebileceğini görmekte fayda vardır.
110 Information Literacy Standards, Council of Australian University Librarians, 1st edition, 2001, [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.library.qut.edu.au/ilfs/CAUL_InfoLit-Standards1.pdf , 15.05.2007.
91
2.4.1 Bağımsız/ Birebir Kullanıcı Eğitimleri
Bağımsız kullanıcı eğitimleri modern kütüphane eğitimlerinin temelini
oluşturmaktadır. Farber bağımsız kullanıcı eğitimlerini “kullanıcı grubuyla yüz yüze
yapılan eğitimler olarak, ders programına uygun bir şekilde verilen eğitimler”111
olarak tanımlamaktadır. Diğer taraftan Dudley her zaman her yerde verilen,
uygulamalı eğitimlerin de bu grup içinde yer aldığına dikkat çekmektedir. 112
Kullanıcı eğitimleri incelendiğinde iki tür eğitimi birbirinden ayrı görmek
mümkün değildir. Günümüzde yüz yüze, eş zamanlı, müfredata uygun, sadece
kütüphanede değil dersliklerde de verilen eğitimleri bağımsız kullanıcı eğitimleri
başlığı altında toplayabiliriz. Farber ilk defa 1964 yılında Earlham Üniversitesinde
geleneksel kullanıcı eğitimi programı hazırlamıştır. Böylelikle kütüphaneciler ve
öğretim üyeleri bu tarihten itibaren, kullanıcı eğitimlerinin müfredata girmesi yönünde
çalışmalar yapmıştır böylelike kütüphaneciler ve fakülte üyeleri bu tarihten itibaren,
kullanıcı eğitimlerinin müfredata girmesi yönünde çalışmalar yapmış, konulara,
sınıflara, uygulacak gruba ve dersin içeriğine uygun eğitimler hazırlamaya başlamıştır.
1998- 1999 yıllarında tüm öğrencilere erişebildiklerini tespit etmişlerdir.
1987 yılında ACRL kendi içinde “Eğitim Bölümü” kurarak kütüphane
eğitimlerini destekleyen programlar yürütmeye başlamıştır. Kütüphanecileri de teşvik
etmek amacıyla bu konuyu içeren ödüllü yarışmalar düzenlenmiştir.
Türkiye’de 1980 yıllarında Hacettepe Tıp Fakültesi, ODTÜ ve Boğaziçi
Üniversitesinde kütüphane oryantasyonları ve sunumlar şeklinde eğitimler verildiğini
görmekteyiz. 1970’li dönemlerde daha klasik anlamda, kütüphane turlarından oluşan
eğitimler verilmektedir.
111 Esther S. Grassian, Joan R. Kaplowitz, Information Literacy Instruction: Theory and Practice, 2001, New York, Neal- Schuma Publishers, Inc., s.16. 112 Grassian, Kaplowitz, a.e., s.16
92
Ülkemizde de kütüphanecileri bu konuya yönlendirebilecek, derneklerle
ortaklaşa çalışmalar yürütülerek, birçok üniversite bu konuda daha bilinçli hale
getirilebilir. Kullanıcı eğitimleri sırasında karşılaşılan en büyük sorun fakülte üyesi ve
üniversitelerin genel olarak desteğini görememektir. Üniversite yönetimlerine bilgi
okuryazarlığının önemi vurgulayan çalışmalar geliştirilerek bu tür eğitimlerin sadece
kütüphanede verilmesinin yeterli olmadığı kredili ders olarak verildiğinde sonucun
daha tatmin edici olacağı üniversite kütüphanesinin hazırlayacağı plan ve programlarla
anlatılabilecektir.
Kütüphane kullanıcı eğitimlerinin kredili ders olarak verildiği üniversitelere aşağıdaki
örnekleri verebiliriz:
New Mexico State Üniversitesi: LSC 311 kodlu kredili ders olarak eleştirel
düşünebilme ve teknoloji becerilerini geliştirebilmek amacıyla geliştirilmiştir.
Öğrenciler, elektronik ortamdan veya sınıf ortamında derse katılabilmekte, uygulamalı
testleri doldurmakta ve araştırma projesi geliştirmektedirler. 113
Purdue Üniversitesi: Purdue Üniversitesi Bilgi Stratejileri adlı GS 175 koduyla, bilgi
arama ve erişme stratejilerini konu alan, araştırma kütüphaneleri veya bilgisayar
sistemlerinden bilgilere erişebilmenin ve bu bilgileri kullanabilecekleri ortama transfer
edebilmenin yollarını gösteren içerikte verilen dersler geliştirilmiştir.
Washington Üniversitesi: Washington Üniversitesi INFO 220 kodlu akademik alanla
bağlantılı zorunlu ders olarak alınacak kredili bir program geliştirmiştir. Bu program,
akademik araştırmalar hazırlanmasında öğrencileri desteklemek, bilgi gereksinimini
tespit etmek, bilgiyi aramak ve değerlendirmek ve sunmak, ilgili diğer kaynaklara
erişmek üzerine odaklanmış bir programdır. Üniversite kütüphanesi kütüphanecileri
tarafından geliştirilmiştir.
113 Grassian, Kaplowitz, a.e., s.133
93
Wisconsin- Parkside Üniversitesi: Üniversitenin öğrencilerine bilgi okuryazarlığı
gereklerinin anlatıldığı, seminerler ve kütüphane web sayfasında bulunan bilgilendirici
dokümanlar ile bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırıldığı bir programdır.
Kütüphane içinde kütüphaneciler tarafından hazırlanmış eğitimler ile
desteklenmektedir. Aynı zamanda derslerde bu konuyla ilgili çeşitli testler öğrencilere
uygulanmaktadır. 114
Kütüphaneciler kullanıcı bilgi gereksinimleri hakkında daha iyi
çıkarımlarda bulunmak ve onların bilgi ve teknik beceri gereksinimlerine uygun
eğitim programları geliştirmek amacıyla kullanıcılarla yakın iletişim içinde
olmalıdırlar.
Bu eğitim programlarının içeriği, araştırma stratejileri, yeni kütüphane
teknolojileri, özel koleksiyonlar, ileri düzeydeki arama teknikleri ve kütüphaneyle
ilgili diğer hizmetleri kapsamaktadır.
2.4.2 Çevrimiçi Eğitimler
Birçok üniversite kütüphanesi çevrimiçi eğitimler geliştirmektedir.
Eğitimler basitten daha karmaşık olana doğru ve çevrimiçi kaynak tarama, web sitesi
değerlendirme, atıf yapma, bilginin etik kullanımı ve bilgi okuryazarlığıyla ilgili diğer
konular üzerine odaklıdır.
Bu tür eğitimlerin tercih edilmesinin sebebi daha çok kütüphane
kullanıcısına ulaşabilmek, sınırlı olan kütüphane bütçeleri ve kütüphanecileri ile az
maliyetli ama etkileyici görsel ve işitsel eğitim sunulabilmektir. Ayrıca bu tür
eğitimler genel kullanıcı eğitimleri ile birlikte çevrimiçi olarak yürütülebilir ve
öğrencilerle birlikte örnek çalışmalar yapılabilmesini sağlayabilir. Çevrimiçi eğitim
programları görsel olarak da daha ilgi çekici ve akılda kalıcı unsurlar taşımaktadır.
114 Grassian, Kaplowitz, a.e., s.134.
94
Kullanılabilecek grafikler veya resimler öğrencilerin ilgisini çekmede daha başarılı
olacaktır. Önemli olan bir nokta ise bu tür eğitim programları webde olacağından
herkes tarafından anlaşılabilir ve açık ifadeler taşımalıdır. Yukarıda da bahsedildiği
gibi çevrimiçi eğitimler bilgi okuryazarlığı becerileri kazandırmak için hazırlanan
diğer programlarla birlikte sunulabilmektedir.
Bu çalışmalara yurtiçi ve yurtdışından pek çok örnek vermek mümkündür:
Cornell Üniversitesi: Olin Kroch Uris Kütüphaneleri internet web tabanlı, etkili bir
kütüphane araştırması yapabilmeyi yedi adımda anlatan bir eğitim programı
hazırlamıştır. Konu araştırmak ve bulmak, konuyla ilgili geriye dönük bilgi edinmek,
kütüphanede bulunan ilgili kitaplara erişebilmek için katalog taraması yapmak,
elektronik dergi ve dizin kullanmak, İnternet kaynakları bulmak, onları
değerlendirmek ve elde edilen tüm kaynakların nasıl referans gösterileceği üzerine
kurulu bir çevrimiçi eğitim programıdır.115
James Madison Üniversitesi: Öğrencilerin genel eğitimlerinin yer aldığı, bilgi arama
ve teknoloji becerilerini geliştirme içerikli eğitimlerdir. Kütüphane Kariyer Danışman
kütüphanecileri tarafından, web tabanlı, bireysel erişimin mümkün oluğu “go for gold”
isimli bir program hazırlanmıştır. Her bir modül, öğrenme unsurları, alıştırmalar,
veritabanı tarama, bilgi kaynakları bulma, İnternet kaynakları kullanma, bilgiyi
değerlendirme, referans gösterme ve arama yöntemi geliştirme konularından
oluşmaktadır. 116
Louisville Üniversitesi: Louisville Üniversitesinde bu programlar Bilgi okuryazarlığı
ofisi tarafından hazırlanmaktadır. Öğretim üyeleri ve öğrencilere iki ayrı web sitesi
hazırlanmıştır. Öğretim üyelerinin sayfası, İnternet’te bulunan bilgilerin nasıl
115 Cornell University Library, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.library.cornell.edu/olinuris/ref/tutorialsguides.html, 10.07.2007. 116 James Madison University Library, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.lib.jmu.edu/gold/default.aspx .10.07.2007.
95
değerlendirileceğini ve üniversite dışındaki İnternet yoluyal erişebilecekleri bilgi
kaynaklarını içermektedir. Öğrenciler için hazırlanan sayfada ise kütüphanenin nasıl
kullanılacağı, kaynakların nasıl bulunacağı, veritabanlarının nasıl kullanılacağı,
İnternet’in nasıl kullanılacağı ve bilginin nasıl değerlendirileceğinin yanı sıra
araştırmayla ilgili yazının nasıl yazılacağı ve kaynakların nasıl referans gösterileceği
anlatılmaktadır. 117
Koç Üniversitesi: Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi, araştırmaların nasıl
yapılabileceğini ve bilgi ihtiyacının nasıl karşılanabileceğini anlatan programı web
sayfaları üzerinde tüm kullanıcılarının hizmetine sunmaktadır. Konu seçimi, konuyla
ilgili ihtiyaçların neler olduğunun belirlenmesi, geriye dönük bilgi edinilmesi, bilgi
kaynaklarının nasıl kullanılacağını, kütüphanedeki kaynağa nasıl erişilebileceğini, elde
edilen basılı veya İnternet kaynakların nasıl değerlendirileceğini ve referans
gösterileceğini anlatan bir çevrimiçi eğitim kaynağıdır. 118
Çevrimiçi eğitimlerin faydalarını şöyle sıralamak mümkündür:
a. Web kaynakları ile doğrudan etkileşim söz konusudur,
b. Kütüphane web sayfasının farklı parçalarından bilgi kaynakları birleştirilebilir (ya
da ayrılabilir),
c. İstenildiğinde ögrenim ortamı tüm ögrenciler için 24 saat açıktır,
d. Kullanıcıların konuya en uygun kaynaklara ulaşması ve kullanması üzerinde
yoğunlaşması sağlanabilir,
117 Lousville University Library, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir.[Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://library.louisville.edu/infoliteracy/, 10.07.2007. 118 Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ku.edu.tr/ku/index.php?option=com_content&task=view&id=455&Itemid=864 , 10.07.2007.
96
e. Etkileşimli, esnek ve kullanıcı dostudur,
f. Eğitim-öğretim seçeneklerini artırır ve kütüphane kaynaklarının kaybolma ve
yıpranma risklerini azaltır.119
2.4.3 Kılavuz Kitapçıklar
Kılavuz kitapçıkların amacı, öğrencilerin ilgili konularda bağımsız
araştırmalar yapmalarını sağlamaktadır. Kılavuz kitapçıklar kimi zaman belli bir
konuda araştırmanın nasıl yapılacağını anlatırken kimi zaman da genel olarak bilgiye
ihtiyacın saptanmasından, kullanma, değerlendirme ve sunmaya kadar gelinen evrenin
anlatıldığı kitapçıklardır. Bu kitapçıklar hem basılı hem de çevrimiçi olarak
kullanıcıların hizmetine sunulmaktadır ve sadece anlatım değil resimlerle de
desteklenebilmektedir. Kılavuz kitapçıklar üniversite kütüphanesi tarafından web
ortamına konularak sürekli erişimi sağlamaktadır.120
2.4.4 Ders İçerikli Eğitimler
Ders içerikli eğitimler öğretim üyesi ve kütüphaneci arasında ortak bir
çalışma ile gerçekleştirilmektedir. Bu tür eğitimler öğrencileri kütüphane araştırma
çalıştaylarına, öğretim üyelerine özel eğitimlere, İnternet eğitimlerine ve fakülte üyesi
kütüphaneci işbirliği ile konuya ilişkin eğitim programları hazırlamaya yöneliktir.
Öğretim üyeleri, öğrencileri için bu tür eğitimleri isteyebilecekleri konusunda
kütüphaneciler tarafından bilgilendirilmelidirler. Derste işlenilen konular ve öğretim
119Nancy H. Dewald, “Transporting Good Library Instruction Practices into the Web Environment: An Analysis of Online Tutorials”. The Journal of Academic Librarianship, 25(1), January 1999: 28. 120 Temple University Library, [Çevrimiçi]Elektronik Adres: http://library.temple.edu/services/library_instruction/materials/schol_vs_pop.pdf http://library.temple.edu/services/library_instruction/materials/deciphering_citations.pdf , 10.07.2007.
97
üyelerinin istekleri göz önünde bulundurularak kütüphaneciler tarafından hazırlanan
ve uygulanan eğitim programıdır.
Kütüphaneciler tarafından yapılan anketlerde en yaygın eğitim
yöntemlerinden biri olduğu tespit edilmiştir. 121
2.4.5 Dersle Bütünleştirilmiş Eğitimler
Birçok üniversite kütüphanesinde kütüphane eğitimleri derslerle
bütünleştirilmeye başlamıştır. Bu tür yaklaşım bilgi okuryazarlığı becerileri
eğitimlerini daha anlamlı kılmaktadır. Bilgi okuryazarlığı programlarının
uygulanmasında en iyi yöntem olarak belirlenmiştir. Türkiye’de henüz bu tür
eğitimlere rastlanmamaktadır. Ancak Amerika’da bu tür eğitimlere geçiş söz
konusudur. Bu tip eğitimlerin öncüsü olarak Arizona Üniversitesi sayılabilir. On yedi
konuda ders ile entegre edilmiş programları bulunmaktadır. Öğrenciler bu belirlenmiş
konuları içeren dersleri seçtikleri takdirde bir proje veya ödev hazırlamak
durumundadırlar. Böylelikle öğrenciler araştırmanın nasıl yapılacağını, uygulamalarla
öğrenmektedirler. Bu programlar diğer eğitim türlerinde olduğı gibi yine kütüphaneci
ve öğretim üyeleri işbirliği ile hazırlanmaktadır.
2.5 Üniversite Kütüphaneleri İçin Bilgi Edinme Yetkinlikleri
Örnekleri
Bilgi okuryazarlığı üniversiteler için oldukça önemli bir konudur. Kullanıcı
eğitimleri, çevrimiçi eğitimler, dersle bütünleşmiş ve ders içerikli eğitimler üniversite
kütüphanelerinin temel çalışma alanlarını oluşturmaktadır. Üniversite ve üniversite
kütüphanelerinin ortak amacı bilgi okuryazarı bireyler yetiştirerek topluma yaşam
boyu öğrenen bireyler kazandırmaktır. Bir üniversite ve onun kütüphanesi ve öğretim
üyeleri işbirliği içinde çalışırlarsa öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir bilgi
121 Polat, a.g.e, s. 117.
98
okuryazarı programı oluşurmak kaçınılmazdır. Bu amaçla yola çıkan üniversiteleri bu
tür programlar hazırlayacak üniversitelere örnek olarak göstermek faydalı olacaktır.
2.5.1 Kaliforniya State Üniversitesi
Kaliforniya State Üniversitesi Kütüphane Yöneticileri Konseyi 1993
yılında, Öğrenme Kaynakları ve Öğretim Teknolojileri Komisyonu(CLRIT)
yardımıyla üniversitenin ve öğrencilerin gereksinimlerini göz önünde bulundurarak
bilgi yetkinlikleri geliştirme ve tespit etme konusunda ortaklaşa bazı çalışmalar
yürütmüşlerdir. Bu çalışmanın amacı bilgi kaynaklarını ve teknolojilerini kullananlara
çalışmalarında destek olacak politikalar hazırlamaktır. Bu iki grubun çalışmaları
sonucunda “Kaliforniya State Üniversitesini 21.yüzyıla Hazırlamak” isimli bir
stratejik plan oluşturulur. Bu stratejik plan ile okul yönetiminden destek alınarak
üniversite için bilgi yetkinlikleri diğer bir deyişle bilgi okuryazarlığı standartlarının
hazırlanması için çalışmalar başlatılır. Öncelikli olarak literatür taraması yapılır,
konunun uzmanlarına danışılır, bilgi yetkinliklerinin hedef kitleye uygunluğunun
tespiti için çeşitli anketler yapılır. Bu anketler yoluyla bugüne kadar bilgi
okuryazarlığı becerileri olarak ne tür uygulamaların yapıldığı öğrencilerin bunlardan
ne kadar faydalanabildikleri ölçülmeye çalışılır. Ayrıca bir çalışma grubu
oluşturularak “bilgi yetkinliği” teriminin anlamı ve kapsamı üzerinde durulur. Bu da
yine üniversite genelinde öğrencilerin katılımı da sağlanarak gerçekleştirilir.
Sonucunda “bilgi yetkinliği” terimi kütüphane okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı,
medya okuryazarlığı, teknoloji okluryazarlığı, ahlaki ve eleştirel düşünme ve iletişim
becerilerini kapsadığı konusunda hemfikir olunur. Üniversite genelinde geçekleştirilen
çalıştay ve anket çalışmaları ve literatür araştırmaları sonucunda şu yetkinlikler
geliştirilmiştir:
1. Araştırma sorusu oluşturma, problem veya konu sadece bir disiplin içinde
düşünülmemeli fakat araştırmayla ilgili olmalı.
99
2. Araştırma sorusu için bilgi ihtiyaçlarının belirlenmesi, birçok bilgi kaynağının
kullanılabileceği araştırma tekniklerinin geliştirme.
3. Araştırma konusuyla ilgili bilginin bulunması, değişik biçimlerdeki bilgiye
teknolojik becerileri de kullanarak erişme.
4. Analiz edilebilecek, değerlendirilebilecek, sentezlenip anlaşılabilecek şekilde
bilginin organize edilmesi.
5. Her türlü medya olanaklarını kullanarak bilginin etkili bir şekilde kullanılabilmesi.
6. Bilgi konusundaki tüm etik, yasal, sosyo politik konuların bilinip bunlara önem
verilmesi.
7. Erişilen ve işlenen bilginin etkili bir şekilde sunulması. 122
2.5.2 New York State Üniversitesi
New York State Üniversitesi bilgi okuryazarlığı unsurlarının belirlenmesi
ve öğrenciler için bu becerilerin hayata geçirilmesi için bir takım programlar
hazırlanması ve bu programların ders programına koyulması amacıyla “Kütüphane
Yönecileri Bilgi Okuryazarlığı Girişimi Komitesi” kurulmuştur. 1997 yılında bu grup
tarafından hazırlanan raporda her alana uygulanabilecek dokuz bilgi okuryazarlığı
unsuru oluşturulmuştur. Bu raporda bilgi okuryazarlığı, bilgi ihtiyacının farkında
olunması, bilginin bulunması, değerlendirilmesi, etkin kullanım ve etkin iletim
becerileri olarak tanımlanmıştır. 123
122 Eisenberg, a.g.e., s. 140-141. 123 State University of New York (SUNY), Information Literacy Initiative, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.sunyconnect.suny.edu/ili/final.htm, 11.07.2007.
100
New York State Üniversitesi Kütüphane Yönecileri Bilgi Okuryazarlığı
Girişimi Komitesi’nin üniversite için hazırlamış olduğu bilgi okuryazarlığı unsurları
şöyledir:
1. Bilgi ihtiyacının farkedebilmek,
2. Bilgiyi uygun kaynaklardan elde etmek,
3. Bilgi teknolojilerinin kullanımında yeni beceriler geliştirmek,
4. Eleştirel olarak bilgiyi analiz etme ve değerlendirmek,
5. Bilgiyi düzenlemek ve işlemek,
6. Bilgiye etkili ve yaratıcı karar vermede kullanmak,
7. Ürünü ortaya çıkarmak ve bilgiyi etkili bir şekilde sunmak,
8. Bilgi ve teknolojilerini etik kurallar çervesinde, yasal olarak kullanılacağını
bilmek,
9. Yaşam boyu öğrenime öncülük edebilecek davranışlar geliştirmek.124
Komitenin bu unsurları geliştirmesindeki amaç bilgi okuryazarlığının
önemini vurgulamak ve bilgi okuryazarlığını New York State Üniversitesi’nde verilen
derslerle bütünleşmesini sağlamaktır. Ayrıca bu çalışmaların kütüphaneciler tarafından
yürütülmesinin gerekliliği önemle vurgulanmaktadır. Bu sebeple bu eğitimleri verecek
ve programları geliştirecek kütüphanecilerin de öğrenme ve öğretme unsurları üzerine
eğitim almaları da önemle üzerinde durulması gereken konular arasında sayılmaktadır.
124 Eisenberg, a.g.e., s.145.
101
2.5.3 Massachusetts Üniversitesi
Massachusetts Üniversitesi’nde bilgi okuryazarlığı projesi 1996 yılında
Rektör Ofisi maddi desteği alınarak başlamıştır. Bilgi okuryazarlığı projesi için
kurulan komite kütüphaneciler ve öğretim üyelerinden oluşmaktadır. Bu proje için
bilgisayar mühendisliği bölümü hocalarına danışılmış ve bilgi okuryazarlığı unsurları
geliştirmek için ise üniversitnin tüm öğretim üyelerinden fikir ve destek alınmıştır.
Yapılan çeşitli toplantılar sonucunda ALA bilgi okuryazarlığı standartlarının
Massachusetts Üniversitesi’ne uyarlanacağına karar verilmiştir. ALA’nın geliştirdiği
standartlar, olduğu gibi değilse de üniversitenin yapısına göre uyarlanıp
oluşturulmuştur.
Massachusetts Üniversitesi için geliştirilen bilgi okuryazarlığı becerilerine
göre öğrenciler:
1. Bilgi ihtiyacının farkında olacak,
2. İhtiyaç duyulan bilgiye göre sorular geliştirecek,
3. Bilgi elde edebileceğimiz potansiyel bilgi kaynaklarını tesbit edebilecek,
4. Başarılı arama teknikleri geliştirebilecek,
5. Bilgiyi değerlendirebilecek,
6. Bilgiyi etkili bir şekilde kullanabilecek.
Bilgi okuryazarlığı Proje Komitesi tarafından rektör ofisinden alınan mali destek ile
bir web sayfası oluşturularak öğrencilerin hizmetine sunulmuştur.125
125 Massachusetts University Library, daha fazla bilgi için web sayfası ziyaret edilebilir, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.lib.umassd.edu/libraryinfo/infolit/InfoLitComp.html, 11.07.2007.
102
2.5.4 Arizona Üniversitesi
Arizona Üniversitesi’nde, öğrencilerin bilgi ihtiyaçlarına daha iyi cevap
verebilmek, öğrencilerin ihtiyaçlarını belirleyebilmek ve elde edilen veriler
doğrultusunda üniversite için bir bilgi okuryazarlığı modeli oluşturabilmek amacıyla
bu çalışmaları yürütebilecek bir çalışma grubu oluşturulmuştur. Üniversiteyi böyle bir
proje başlatmaya iten güç ise öğrencilerin bilgi ihtiyaçlarını farkedememeleri, bilgiyi
nasıl arayacaklarını bilmemeleri ve bilgisayar ortamında bu bilgileri organize
edemediklerinin farkedilmesidir. Projenin amacı bilgi okuryazarlığı becerilerini temel
alan kampus geneline hitab edecek bir program geliştirmektir. Proje grubunun bağlı
bulundukları üniversiteye uygun bilgi okuryazarlığı becerileri standartları
oluşturmalarının sebebi bilgi okuryazarlığını kampüs içinde pazarlayabilmek,
çevrimiçi eğitimlerin önemini ön plana çıkarmak ve bu becerileri kazandırabilmek için
öğretim üyeleriyle işbirliği içinde kütüphane eğitimlerine dikkatin çekilmesini
sağlamak ve kütüphanenin bu becerileri kazandırmak için en önemli role sahip
olduğunu göstermektir.
Üniversite kütüphaneleri yaşam boyu öğrenen bireyler yaratmada önemli
sorumluklara sahiptir. Yukarıda verilen örneklerden yola çıkarak, üniversite
kütüphanelerinin bilgi okuryazarlığı konusunda önemli çalışmalara öncülük etmesi
gerekmektedir. Ülkemizde üniversite kütüphaneleri bazında bu tür örgütlenmelere
rastlanmamaktadır. Kütüphane kullanıcı eğitimleri verilmekte ancak kendi
standartlarımızı ortaya koyacak bir örgütlenme içine girilmemiştir. Her üniversite
kendi öğrenci grubu gereksinimlerini göz önünde bulundurarak, okutulan dersler
dikkate alınarak bir program geliştirmek zorundadır. Örneklerden anlaşıldığı gibi
öğretim üyeleri ve üniversite yönetimi ile işbirliği içinde olmak bu amacı
gerçekleştirmeyi kolaylaştıran bir yöntemdir. Bilgi okuryazarlığı becerilerinin bilgi
toplumu yaratmanın bir basamağı olduğunu, eleştirel düşünen, yaratıcı beyinler
yetiştirmenin bu becerilerle mümkün olacağını üniversite yönetimleri ve öğretim
üyelerine ve tabiki öğrencilere anlatabilecek en önemli birim ise kütüphane ve onun
kütüphanecileridir.
103
Artan bilginin yeni gelen nesle bir kargaşa ortamı yaratmaması ancak bilgi
okuryazarı bireyler yetiştirerek mümkün olacaktır. Ülkemizde yukarıda verilen
örneklerdeki gibi programlar hazırlanmış olmasa da içeriğini oluşturan eğitimler,
çalışmalar üniversitelerimizde düzenlenmektedir. Önemli olan nokta standartlaşmayı
sağlayabilmek, bütünlük ve birlik içinde hareket edebilmektir.
104
3. BÖLÜM
ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİ İÇİN BİLGİ
OKURYAZARLIĞI PLANI HAZIRLAMA
Bu bölümün amacı, hayat boyu öğrenen bilgi okuryazarı
bireyler yetiştirebilmek için üniversite kütüphanelerinin bilgi okuryazarlığı
becerilerini planlı bir şekilde bireylere vermesinin önemini ortaya koyarak,
planın nasıl hazırlanması ve uygulanması gerektiğini detaylarıyla
açıklamaktır.
3.1 Bilgi Okuryazarlığı Planı
Plan kavramının anlaşılabilmesi için öncelikle kelime anlamını açıklamakta
fayda vardır. Plan, Türk Dil Kurumu sözlüğününe göre;
“Bir işin, bir eserin gerçekleştirilmesi için uyulması tasarlanan düzen” 126anlamına gelmektedir.
“Planlama, çeşitli alanlarda yapılacak aktivitelerin düşünce işleminin bir
şablon üzerinde gösterilmesi, tasarlanmasıdır”.127
Tanımlardan da anlaşıldığı gibi planlama ortaya atılan bir fikrin
gerçekleşmesi için oluşturulan, yapılacaklar ve bu süreçte uyulacak kuralların
sistematik biçimidir.
126 Türk Dil Kurumu Çevrimiçi Sözlük, [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak: http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=plan, 11.07.2007. 127 Wikipedia, Free Encyclopedia. [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://en.wikipedia.org/wiki/Planning, 11.07.2007.
105
Üniversite kütüphaneleri bilgi okuryazarlığı becerilerinin öğrencilere ve
diğer kullanıcılarına kazandırılması aşamasında planlı bir program izlenmelidir.
Üniversite ve benzeri eğitim ve öğretim kurumlarında kapsamlı bir bilgi
okuryazarlığı planın varlığı o kurumun bilgi okuryazarlığı konusunda aldığı büyük
sorumluluğun ve yaşam boyu öğrenen bireyler yetiştimenin önemini kavramın önemli
göstergesidir.
Bilgi okuryazarı planı, öğrencileri, öğretim üyeleri ve çalışanlarının bilgi
ihtiyaçlarının dikkate alındığını ve aynı zamanda bu bilgi ihtiyacının nasıl
karşılanacağını göstermekte faydalı olacaktır.
Bilgi okuryazarlığı planı hazırlamak, öğrenci, fakülte üyesi ve çalışanların
ihtiyaçlarını akademik topluluğun üyeleri olan, kurumun yöneticilerine, üniversite
rektör ve dekanlarına, gelecek öğrenci ve öğrenci ailelerine açık bir şekilde sunma
imkânı tanımaktadır. Bu plan ile birlikte öğrenci, öğretim üyesi ve çalışanlarının bilgi
çağıyla nasıl başedebilen bireyler olacağını bizlere göstermektedir.
Bilgi okuryazarlığı planı, uygulanacak programın rotasını, kimlere nasıl
uygulanacağını ve bu program aracılığıyla varılmak istenen hedefi gösterecektir.
Eğitim kurumları olarak bilgi okuryazarı bireyler yetiştirmek en önemli
hedef olmalıdır. Bunun için de belirli stratejiler geliştirerek bilgi okuryazarlığı planını
kurumun bir parçası haline getirmek gerekmektedir. Planı oluşturmadan önce şekilsel
olarak plandan önce ve sonraki aşamaları şu şekilde gösterebiliriz.
106
Şekil 9: Kurumsal Bilgi Okuryazarlığı Planı Hazırlama Aşamaları128
Bu çalışmada üniversite kütüphaneleri için bilgi okuryazarlığı planı
hazırlama konusu incelenecektir.
3.2 Plan Hazırlamayı Planlama
Plan hazırlarken kim, ne zaman, nerede ve nasıl sorularının öncelikli
olarak cevaplanması gerekmektedir. Yapılacak planın tek başına yeterli olabileceği
düşünülmemelidir. Planın kimler için hazırlanacağı, zamanlama, karşılaşılabilecek
olası durumlar ve neyin yapılmak istenildiği üzerine düşünülmesi gerekmektedir.
Bağlı bulunulan kurumun yazılı veya yazılı olmayan kuralları belirlenmeli
ve üniversitenin nasıl çalıştığı hakkında detaylı bilgiler edinilmelidir.
128 Lau, a.g.e., s. 22.
107
Şekil 10: Stratejik Planlama129
ACRL’nin 2005 yılında verdiği Kapsamlı Bilgi Okuryazarlığı Planı
Oluşturma kurs dokümanında plan grubu oluşturulurken ön bir çalışma yapılması
gerekliliği önemle vurgulanmaktadır Bunun için sorulardan oluşan bir listenin
yardımıyla elde edilmek istene bilgiler kolayca saptanabilir.
• Kim hangi bölüme veya idari birime bağlı?
• Kim hangi bölümle ilgili çalışmaları yönetecek?
• Nasıl bir raporlama yolu izlenecek?
• Onay için kim yeni bir program sunacak? Kime sunulacak?
129 Lau, a.g.e., s.24.
108
• Onaylama süreci ne kadar zaman alacak?
• Onaylama işlemi üniversite dışında yapılabilecek mi?
• Program üniversite içinde nasıl pazarlanacak, tanıtılacak?
• Üniversitenin en yoğun ve sakin zamanları nelerdir?
• Katılanabilecek bilgi okuryazarlığı ile ilgili herhangi bir toplantı veya konferans
var mı?130
Planlamayı planlama aşamasında kim, ne zaman, nerede bu planı
hazırlayacak soruları üzerinde durulacaktır.
3.2.1 Planlama Grubu Oluşturma
Planlama grubu oluştururken önemli olan; kurumun, üniversitenin ne
kadar büyük veya küçük olduğu değil bu planı kimlerle hazırlanacağının tespit
edilmesidir. Grubun kimlerden oluşacağının belirlenmesi stratejik bir karar
olacağından planın ortaya çıkış sürecini de etkileyen bir etken olmaktadır. Bu sebeple
üniversitenin organizasyonel yapısının çıkarılması planlama grubunda kimlerin yer
alabileceğinin tespitini kolaylaştıracaktır. Üniversite içindeki her birim ve kişi dikkate
alınmalıdır. Rektör ofisinden en küçük birime kadar herkesin fikrinin alınması planın
daha kapsamlı oluşturulmasına yardımcı olacaktır. Eğer herkesin katılımının zor ve
karmaşaya sebep olacağı düşünülürse kütüphane komitesi, dekanlar kurulu, öğretim
üyeleri kurulu veya öğrenci birliği ile iletişim kurulması gerekmektedir. Bunların
yanısıra anahtar kişiler üzerine odaklanılması işin akışını ve işleyişini hızlandıracaktır.
130 ACRL, “Creating a Comprehensive Plan for Information Literacy”, Çevrimiçi Eğitimin Dokümanı, 2005, s.5.
109
Takım yöneticileri, birim yöneticileri gibi anahtar grupların içinde kimin kime rapor
verdiği, kim kimin yöneticisi, kim kimden sorumlu gibi soruların da yanıtlanması
planlama aşamasında büyük önem taşımaktadır. 131
Grup oluşururken dikkat edilmesi gereken önemli konulardan biri de
grubun büyüklüğü ile ilgilidir. Çok büyük bir grupta herkesin fikrinin alınması ve
bunlar üzerine yorum yapılması çok zaman alacağından planın ve programın
aksamasına sebep olabilir, grubun küçük olması durumunda, bilgilerin toplanması ve
üniversitedeki ilgili birimlerden elde edilen bilgilerin düzenlenmesi aşamasında bazı
gecikmeler söz konusu olabilmektedir.132 Yöneticilerden, öğretim üyelerinden,
kütüphanecilerden, üniversitenin bilgi sistemeleri bölümünden, eğitim geliştirme
uzmanlarından, öğrenciler vb. oluşturulan planlama grubu nasıl bir araya getirildiyse
yapılan işin amacı ve sorumlulukları belirlendiğinde bilgi okuryazarlığı planı
hazırlayabilmek için belli ölçülerde her tür gereksinimin ortaya net bir şekilde çıktığı
görülecektir.
Diğer taraftan planlama grubunu biçimlendirme görevi kütüphanelere değil
de bağlı bulunulan kurumun kendi kurallarına, politikalarına, denetim ve yönetimine
bırakılmış olabilir. Bu durumda kütüphane ve kütüphanecilerin fikirlerinin,
oluşturulacak plan grubu ve program için taslak planı hazırlayıp ilgili mercilere
sunmaları bu tür bir çalışmanın içinde yer alabilmek için etkili bir yöntem olacaktır.
Planın en önemli kısmının grubun kimlerden oluşacağına karar verilme
aşaması olduğuna yukarıda bahsedilmişti. Bu konuyla ilgili beyin fırtınası yapabilmek
için aşağıda örneği verilen formun hazırlanması gruba kimlerin ne faydası
olabileceğinin tespitine yardımcı olacaktır.
131 Joanna M. Burkhardt, Mary C. MacDonald, andree J. Rathemacher, Creating a Comprehensive Information Literacy Plan: How to do it Manual and Cd-Rom for Librarians, New York, Neal Schuman Publishers, Inc., 2005, s. 3. 132 Nancy Kranich, “Building Information- Smart Communities”, American Libraries, 2000, 31(11), s.7.
110
Planlamayı planlama aşamasının ikinci önemli aşaması ise bilgi
okuryazarlığı planı oluşturma konusuyla ilgili yapılacak toplantıların formatı ve
zamanının belirlenmesidir.133 Çok çeşitli toplantı biçimleri bulunmaktadır. Açık alan
toplantıları birçok kişinin kendini rahat hissetmesine ve bilgi okuryazarlığı ve bunun
üniversite veya bağlı olunan kuruma olan etkileriyle ilgili fikirler yaratmasına
yardımcı olacaktır. Ortamın rahat olması daha yaratıcı fikirler ortaya çıkmasını
sağlayacaktır. Bu toplantıların grubun hoşuna gidebilecek bazı aktiviteler ve
ikramlarla desteklenmesi motivasyon arttırıcı bir etki yaratmaktadır.
Grup bu tip toplantıların yanı sıra belirlenen zaman aralıklarında bir araya
gelip ya bir tam gün veya gerekli süreye göre yarım gün sadece bu konu üzerine
odaklanıp bir arada fikirler üretme yoluna gidebilir. Kampus içinde üniversitedeki
diğer grupları da bu çalışmanın içine dâhil edip fikir alışverişlerinde bulunulmak
istenirse bilgi okuryazarlığı planı üzerine bir çalıştay üniversite genelinde
düzenlenebilir ve her tür gruba ait bireyle görüşme imkânı elde edilebilir Bu
seçeneklerin dışında üniversite birden fazla kampuslerden oluşuyorsa ve fiziksel
buluşmalar zorlaşıyorsa da üniversitenin diğer kampuslerinde hedef grup belirlenip
uzaktan iletişim yolları seçilerek de toplantılar gerçekleştimek doğru bir yol olacaktır.
İletişim sürecinde sorunlarla karşılaşılmaması için her bir grup için grup lideri
belirlenmesi hedefe ulaşma zamanını olumlu yönde etkileyecektir.
Konuyla ilgili toplantı çeşitleri şöyle sıralanabilir:
• Çalışma kolları toplantısı
• Kampus içinde sakin alanlarda toplantı
• Açık alan toplantıları
• Uygun olan tüm toplantı çeşitlerinin hepsinin şartlara göre uygulanması134
133 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.8. 134 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.9.
111
Toplantıların biçimi konusundan sonra gelen diğer konu ise düzenlenecek
bu toplantıların ne zaman yapılacağı konusudur. Bu konula ilgili olarak en doğru yol
üniversitenin akademik takvimine göre hareket edilmesidir. Bunun yanı sıra planlama
için oluşturulan grupların en yoğun olabilecekleri dönemin tespitinin yapılması
gerekmektedir. Bunun tespiti için sorulması gereken sorular şunlardır:
• Okulun ilk ve son haftaları, buluşmak için uygun mu?
• Kış veya bahar tatilleri grup çalışanları için uygun olacak mı?
• Bütün çalışma grubu hangi tarihlerde birlikte tam zamanlı çalışabilecek?
• Her üyenin tatile çıkış zamanları nelerdir?135
Bu soruların yanıtlanması zaman çizelgesi çıkartılırken önem kazanacak ve
hangi grup hangi tarihlerde daha aktif çalışabilir konusu açıklık kazanacaktır.
3.2.2 İhtiyaçların Belirlenmesi
Planlama grubu bilgi okuryazarlığı planı için nelerin gerekli olduğunu
saptamalıdır. İhtiyaçların saptanmasının nedeni bağlı bulunulan üniversiteye gerçekçi,
açık - anlaşılır bir plan hazırlayabilmektir. Bunun için doğru ve tam bilgilerin
toplanması, elde edilmesi gerekmektedir. Eğer istekler, ihtiyaçlar doğru bir şekilde
ortaya konabilirse, üniversite yönetiminden maddi ve manevi destek görmek zor
olmayacaktır.
İhtiyaçlar belirlenirken pasif ve aktif metodlar kullanılabilmektedir.
Önemli olan hangi metodun bizim çalışmamıza daha yararlı olacağının kararının
verilmesidir. Pasif yolla ihtiyaçların belirlenmesi nedensel, daha önce denenmiş ve
gözlemlenmiş kanıtların elde edilmesi anlamına gelmektedir. Aktif bilgi ihtiyacı
135 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.7.
112
saptama metodu ise hedef grubu basılı ya da çevrimiçi anketlerde kullanma,
görüşmeler yoluyla bilgi edinebilme anlamına gelmektedir. 136
Aktif yolla ihtiyaçların belirlenebilmesi için, kütüphaneciler, öğretim
üyeleri ve öğrencilerle anket ve görüşmeler yapılabilir, görüşme yapılan grupların ve o
günün ihtiyaçlarına göre hazırlanacak olan bilgi okuryazarlığı planı için ihtiyaçlar
belirlenir. Anket seçilmiş bir gruba veya üniversitenin geneline uygulanmaktadır.
Ancak üniversitenin büyüklüğüne göre bu seçim yapılmaktadır. Eğer üniversite
öğrenci sayısı çok fazla ise herkese ulaşmak ve ve anketleri değerlendirmek zaman
alacağından fokus gruba anket uygulamak tercih edilirse daha kısa sürede istenilen
bilgiler elde edilmiş olacaktır.137 Bunun yanısıra e-posta yoluyla anket veya sayısal
ortamda hazırlanıp link olarak gönderilecek anketler de bilginin elde edilip
değerlendirme sürecini kısaltan aynı zamanda maliyeti düşük yöntemlerdir.138
İhtiyaçları belirlemek için yapılabilecek çalışmalara örnek olarak şunları
söylemek mümkündür:
• Öğrenci anketi düzenleme
• Daha önceki deneyimleri ve sonuçlarını gözden geçirme
• Danışma masalarına gelen araştırma sorularının sayılması
• Kampus e-posta listesinden sorular yöneltme
• Grup görüşmeleri düzenleme
• Kütüphane kullanıcılarını araştırma yaparken gözlemleme
• Seçilmiş kütüphane kullanıcısına belli aralıklarla küçük sınavlar hazırlama139
136 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.10. 137 Mignon S. Adams, J. A. Beck, User Surveys in College Libraries, Chicago: College Library Information Packet Committe, College Libraries Setion, Association of College and Research Libraries, American Library Association, 1995, s. 63. 138 Linda B. Bourque, Eve P. Fielder, How to Conduct Self- Administrated and Mail Surveys, The Survey Kit 3. Thousand Oaks, CA: Sage, 1995, s. 93. 139 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.12.
113
3.2.3 Geriye Dönük Bilgilerin Elde Edilmesi
Planlama grubu, kütüphanenin ve üniversitenin oraganizasyon şemasını
incelemelidir. Üniversite ve kütüphanenin uzun ve kısa vadede neler yapmak
istediklerini stratejik planlardan yola çıkarak, bugüne kadar neler yaptıklarının elde
edilmesi yapılacakları planlarken çizilecek tablonun oluşmasına yardımcı olacaktır.
Kurum içinde öğrencilerin başarı grafiği artırmaya yönelik ne gibi çalışmalar
yapıldığının, kütüphanenin bu çalışmaların hangi aşamasında görev aldığınının ve bu
çalışmaların tarihçesinin öğrenilmesi gerekmektedir. Bu konularda elde edilen bilgiler
planlama grubunun büyük resmi görmesini sağlayan faydalı bir yol olacaktır. Bu
bilgileri elde etmek için üniversitenin uzun süredir fakülte üyeliği yapan kişilerden,
yönetim birimlerinden ve destek görevlilerinden bilgi alınabilir. Bunun dışında,
üniversitede bugüne kadar açılmış kurs kataloglarının, mezunlar tarafından çıkarılan
yayınların, toplantı raporlarının, yıllık raporların, üniversite için hazırlanmış bilgi
verici kitapçık ve broşürlerin, politika ve kuralların incelenmesi de detaylı bilgi
edinebilmek açısından büyük önem taşımaktadır.
Planlama grubu geriye dönük bilgileri elde ederken grub kendini de bilgi
okuryazarlığı konusunda geliştirmelidir. Ülkede bugüne kadar yapılan çalışmalar, bu
konuyla ilgili devlet tarafından yapılan çalışmalar, alınan kararlar araştırılıp
okunmalıdır. Diğer ülkelerde daha önce yapılmış çalışmalar gözden geçirilmeli,
kütüphane derneklerinin faaliyetleri örnek olması açısından incelenmelidir. Değişik
ülkelerin kütüphanecilik dernekleri tarafından hazırlanmış bilgi okuryazarlığı
standartlarının derlenmesi kendi koşullarımıza uygun standartlar oluşturmayı
kolaylaştıracaktır
Planlama grubunda yer alan kütüphaneciler bu konuda kendilerini bireysel
olarak da geliştirmeye durmadan devam etmeliler. Bilgi okuryazarlığı, plan ve
program konusunda bir kaynakça hazırlanıp okumalar bu konuda bireysel eğitime
yardımcı olacaktır. Okumaların yanı sıra ulusal ve uluslararası toplantılar, çalıştaylar
114
ve konfreransları takip etmek ve bunlara katılmak güncel bilgi edinmek, paylaşmak
bunları uygulamaya dökmek için uygun bir zemin oluşturmaya yardımcı olmaktadır.
Bu konuda hazırlanmış web sayfaları, e-posta yoluyla bilgi edinme,
forumlarda bilgi paylaşarak da bir takım veriler elde etmenin başka yoludur.
3.2.4 Bağlı Kalınacak Zamanın Belirlenmesi
Planlama grubu içinde plan bölümlere ayrılıp ilgili gruplara verilir. Bu
bölümün ne kadar sürede biteceği ve bitmesi gerektiği belirlenmelidir. Bu sebeple bir
zaman tablosu oluşturulmalıdır. Toplantı tutanaklarının hazırlanması, elde edilen
bilgilerin raporlanması belli bir zaman içinde yapılmalıdır. Ne kadar zamanda bir
raporun hazırlanacağının, toplantı raporlarının ne kadar sürede herkesin bilgisine
sunulacağının belirlenmesi eşgüdüm içinde çalışmayı sağlamaktadır. Hazırlanan
raporlar zaman geçirmeden e-posta, grup çevrimiçi listesi, web sayfaları, kütüphane
bültenleri aracılığıyla paylaşıldığında grup arasında bilgilerin akıcı bir şekilde
dolaşımı sağlanmış olacaktır. Planlama grubunu oluşuran küçük grupların bağlı
bulundukları birimleri toplantı konu ve sonuçlarıyla ilgili bilgilendirmeyi yapmaları
üniverisite içindeki iletişimi de güçlendirmektedir.
Büyük projeleri tamamlamak için proje zaman dilimlerine bölünmelidir.
Bitiş tarihlerinin belirlenmesi grup üyelerini bu işi zamanında bitirmeye
güdülemektedir. Her bir konu için ne kadar zamanın harcandığı ölçülmeli, biten her
küçük proje sonunda yorumlar ve bulgular yazılmalıdır. 140
3.2.5 Planda Yer Alacak Konuların/Başlıkların Belirlenmesi
Üniversite hakkında bu aşamaya gelene kadar detaylı bilgiler edinildi.
Projede kimlerin, ne zaman nasıl yer alacağı saptandı. Bunlara bağlı kalınarak bir
140 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.19.
115
zaman tablosu oluşturuldu. Bu bilgiler edinilmeye çalışılırken üniversitenin neye
ihtiyacı olduğu anlaşıldı. İncelenen diğer proje ve planlar neler üzerinde durulması
gerektiğiyle ilgili plan ve proje grubuna fikirler verdi.
Kütüphaneciler kütüphane eğitimleri üzerine düşünerek nasıl bir bilgi
okuryazarlığı planı hazırlanması gerektiği üzerinde araştırma yaparak planda yer
alacak yeni fikirleri ve uygulamaları, bunların doğurabileceği sonuçları birçok yolla
elde etmek mümkündür. Günümüzde çevrimiçi eğitici dokümanlar, bu konuda
hazırlanmış web siteleri, seminerler ve çalıştayları takip ederek güncel bilgileri elde
etme yoluna gidilmektedir.
Elde edilen konuyla ilgili bilgilerin yanı sıra, görevler, amaçlar, hedefler,
planlar, idari ve kurumsal destek, müfredatla ilgili gerekli açıklamalar, işbirliği,
pedagoji, projede görevlendirilecek kişiler, tanıtım faaliyetleri ve değerlendirme
bölümleri raporda ayrıntılı bir şeklide verilerek üniversite yönetimi ve ilgili birimlerin
bu projeye dikkati çekilerek önemi anlatılmış olacaktır.141 Projenin planında bu
başlıklara yer verilmelidir, kurumun yapısına göre bunları arttırmak mümkündür. Her
bir başlık ayrı bir araştırma ve detaylı bir çalışma gerektirmektedir.
Burkhardt, MacDonald ve Rathemacher’a göre “iyi, dikkatli, özenli ve
detaylı hazırlanmış öğrencilerin öğrenme süreçlerini devam ettiren ve destekleyen bir
bilgi okuryazarlığı planı bütün parçaları birlikte, sorunsuz çalışan iyi yağlanmış bir
motora benzer”. Buradaki benzetmeden anlaşılacağı gibi, her detayın önceden
düşünülmüş olması bilgi okuryazarlığı programında önceden çıkabilecek sorunların,
varsa eksikliklerin görülmesine imkân verir.
Bilgi okuryazarlığı planında hedefler, amaç ve görevler bölümü
hazırlanırken anlam ve içerikte boşluklar kalmamasına özen gösterilmelidir. Bunun
için kurumun, üniversitenin amaçları gözden geçirilmelidir. Kütüphanenin stratejik
141 ACRL, a.g.e. s.15.
116
planı veya amaçlarını ortaya koyan dokümanın incelenmesiyle kütüphane ve bağlı
olduğu kurumun amaç ve hedeflerine göre hareket edilmiş olacaktır.142 Bununla
beraber üniversitenin diğer birimlerine ait stratejik planların incelenmesi de
hazırlanacak bilgi okuryazarlığı planının derinliğini arttıracaktır. Üniversite içinde
bulunan bölümlerin amaç ve hedeflerinin bilinmesi planın geniş bir düzlemde
incelenme ve içeriğinde nelerin olması gerektiğine işaret eden noktaları ortaya
koyacaktır. Bilgi okuryazarlığı planının herkesi kapsaması isteniyorsa her bireyin
bulunduğu öğretim ortamı incelenerek saptamalar yapılmalıdır.
ACRL’ye göre planda bulunması gerekli olan bölümler/konular şöyle sıralanmıştır:
• İdari ve kurumsal destek
• Müfredat ile uyum
• Pedagoji
• Projede görev alacaklar
• Tanıtım hizmetleri
• Değerlendirme
• Süre
• Bütçe
Bu sayılan önemli başlıklar yukarıda da bahsedildiği gibi kurumsal yapının
durumuna göre arttırılabilmekte veya değişikliğe uğrayabilmektedir.
İdari ve kurumsal destek: Birçok kurum için bu konu oldukça zordur. Birçok
yönetici bilgi okuryazarlığı planı oluşturulmasının gerekliliğini, iyi bir fikir ve iyi bir
hedef olduğunu savunur. Ancak bütçe ve eleman sağlama konuları söz konusu
olduğunda bu desteğin azaldığı görülmektedir. Bu sebeple planı ekonomik açıdan
destekleyebilecek başka imkânlar yaratılmalı, finansal kaynak bulunmalıdır. Bu
sağlanamadığı takdirde eldeki imkânların en verimli biçimde nasıl kullanılabileceğinin
142 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e. s.21.
117
programı da plana eklenmelidir. Bunun yanı sıra bağlı bulunulan kurumdan bu plan ve
programı hazırlayan grubun üyelerinin sürekli eğitimi desteklenmeli ve var olan bilgi
okuryazarlığı toplantı, konferans ve eğitimlerine katılımları desteklenmelidir.
Müfredat ile uyum: Planlama grubu eğer kampus içindeki değişik birimlerden
kişilerce oluşturulmuşsa bu bölümlerle ilgili detaylı bilgi edilebilmiş sayarsak bilgi
okuryazarlığı planı hazırlarken her akademik birimin, bölümün beklentileri alınmış
olacaktır. Öğretim teknikleri ve konularına göre bir plan oluşturmak kaçınılmazdır.143
Pedagojik çalışmalar: Bu konu detaylı ve dikkatli bir çalışma gerektirmektedir.
Planlama grubu öğrenme yöntemlerini, öğrenme biçimlerini ve bilgi okuryazarlığı
modellerini bilmelidir.144 Günümüzde en yaygın pedagoji uygulamaları öğrenciyi
kaynak, problem tabanlı öğrenmeye yönelten öğrenci merkezli öğrenmedir.145
Bu konuda bilimsel verilere göre hareket etmek adına üniversitenin psikolojik
danışmanlık bölümüyle işbirliği içine girmek gerekebilir.
Projede görev alacaklar: Kütüphanecilerin birçoğu bilgi okuryazarlığı bilgi ve
becerilerini yaymada, tanıtma ve öğretmede her zaman aktif rol alan kişilerdir. Ancak
yine de kütüphane içinden bu projede yer alacakların belirlenmesi gerekmektedir.
Bunun için çalışanların iş yükü, ellerindeki işlerin bitiş tarihi, yakın vadede
yapacakları dikkatlice incelenmeli ve uygun kişi bu ölçütlere göre belirlenmeli.
Bununla beraber kütüphanecilerin dışında kimlerin bu projeye dâhil olacağının da
tespit edilmesi gerekmektedir. Yukarıda sıralanan ölçütler bu kişilerin seçiminde de
göz önünde bulundurulmalıdır.146
Tanıtım hizmetleri: Plan ve programın tanımı için çeşitli tanıtım planları
yapılmalıdır. Bunun için kampus bülteni, üniversite web sitesi, e-posta yöntemi,
143 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.23. 144 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.24. 145 Peter Roberts, Education, Literacy, and Humanization: Exploring the Work of Paulo Freire, Westport, Conn. : Bergin & Garvey, 2000, s.80. 146 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.24.
118
mezun bültenleri, kütüphane bültenleri, kampus içinde varsa yayın yapan TV veya
radyo gibi bilindik yöntemler kullanılmaktadır.
Değerlendirme: Bilgi okuryazarlığını hazırlarken başvurulacak bilgiler arasında
kütüphane eğitimlerini, öğrencilerin öğrenme düzeylerini belirleyecek çalışmaları,
eğitim verenin öğretme düzeyini belirleyecek çalışmaları sayabiliriz. 147Bu aşamada
bu çalışmaların değerlendirmesi yapılmaktadır. Bunun yanı sıra kütüphane bu güne
kadar düzenlenen eğitimlerden yola çıkarak öğrencilere bilgi okuryazarlığı
becerilerinin ne kadar kazandırılabildiği de değerlendirilmelidir.148 Bu veriler bundan
sonra yapılacakları göstermek açısından bir yol haritası çıkartmaya yardımcı olacaktır.
3.2.6 Planı Yazacak Grubun Oluşturulması
Planı yazacak grubun küçük olması her şeyin toparlanıp bir araya
getirilmesi daha kolay ve zaman kazandırıcıdır. Önemli olan yazıp toparlanan
bilgilerin belirlenen sürelerce grup üyelerine rapor edilmesidir. Rapor edilen bilgiler
diğer grup üyeleri tarafından gözden geçirilip varsa düzeltmeler, eklemeler veya
çıkartmalar yapılarak plan adım adım yazılır. Yazma işlemi başka bir şekilde de
gruplara ayrılabilir. Örneğin kredili ders olarak verilmesi düşünülürse öğretim
üyelerine bu kısım verilebilir, kütüphane politika ve kuralları ve eğitim programları ile
ilgili bölüm kütüphaneciler tarafından yazılabilir. Ancak sonuçta hepsi bir araya
getirilerek bütünsel bir bakışla değerlendirme yapılmalıdır. Plan yazma ekibi şu kişiler
arasından belirlenebilir:
• Kütüphaneciler
• Öğretim üyeleri
• Yöneticiler
• Yazma Komitesi149
147 ACRL, a.g.e. s.12. 148 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.25. 149 ACRL, a.g.e. s. 16.
119
3.2.7 Öneri ve İpuçlarının Kullanılması
Burkhardt, MacDonald ve Rathemacher’a göre plan hazırlanırken şu
noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir:
• Olabildiğince açık ve detaylı olunmalı
• Seçenekler, öneriler sunulmalı
• Adım adım ve modüler düşünülmeli
• Hazırlanan plan ulusal standartlar ile veya başka ülkelerin hazırladığı standartlar
ile karşılaştırılmalı
• Öğretme yöntemleri çeşitlendirilmeli
• Ölçülebilir sonuç elde etme yöntemleri geliştirilmeli
• Plan öğrencilerle sınırlandırılmamalı
• “Büyük düşün, yavaş yavaş başla, ama başla” mantığı yürütülmeli.
3.3 Planın Yazma Aşamasının Hazırlanması
Plan için gerekli bilgiler sağlandıktan sonra yazma işlemine geçilecektir.
Bu işlemin sorunsuz ve vaktinde tammamlanması için bir takım hazırlıklar ve bunun
için de bir planlama yapılması gerekmektedir.
3.3.1 Yazma Stratejileri
Bir önceki aşamalarda yazma grubu oluşturulmuştu. Yazma stratejileri için
bu grup bilgi okuryazarlığı ile ilgili belirlenen hedeflerin neler olduğu konusunda
toplanmalı ve hedefler hakkında karar vermelidir.
Hedeflerin belirlenmesi aynı zamanda yazılacak plan için stratejiler
geliştirilmesini kolaylaştıracaktır. Planın nasıl yazılacağının planlanması da programın
taslağını ve detayını ortaya koyacaktır. Toplantı zamanları, görevlerin yazılması,
120
taslakların dijital ortamda paylaşılması yazılacak olan planda dikkate alınması gereken
unsurlardır. 150
3.3.2 Planın Ana Hatlarının Belirlenmesi
Hedefler ve bu hedeflerin nasıl gerçekleştirileceği sırasıyla ayrıntılı bir
biçimde yazılmalıdır. Bazı durumlarda yazmaya başlamadan önce planın şeklini
oluşturmak zordur ve bu sebeple hazırlanmış planlar incelenerek fikir edinilebilir.
ACRL’nin hazırladığı Bilgi Okuryazarlığı Yetkinlikleri dokümanı incelenebilir.151
Planın şekli önemlidir. Planın şekli okunmasını kolaylaştırabilir de
zorlaştırabilir de. Bu sebeple planı sade ve açık bir şeklide hazırlamak iyi bir tercih
olacaktır.152 Herkesin anlayabileceği bir dilde yazılması da planın anlaşılıp faydalı
hale dönüştürülmesinde etkili olacaktır.
3.3.3 Planda Yer Alacak Önemli Noktalar
Planda önceliğin hangi başlıklara verileceği bu aşamada belirlenecektir.
Giriş ve gerekçe: Bilgi okuryazarlığı planının neden, kimler için kimler tarafından
hazırlandığının anlatılması gereken bölüm.
Hazırlanan planın uygulayıcılarının bilgilendirilmesi ve hazırlanması: Plan kimler
tarafından hedef kitleye uygulanacak, bilgi okuryazarlığı eğitimini kimler verecek.
Eğer öğretim üyeleri verecekse onların ne kadar eğitime ihtiyacı olduğu saptanacak,
kütüphaneciler verecekse nasıl bir eğitim üzerinden gidilecek bu konular açıklanacak.
150 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.33. 151 ACRL Information Literacy Competency Standarts for Higher Education, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/informationliteracycompetency.htm, 18.07.2007. 152 ACRL, a.g.e. s. 17.
121
Kredili ders olarak bilgi okuryazarlığı dersi verilmesi üzerine fikirler: Bilgi
okuryazarlığı derslerinin kredili ders olarak verilmesi önerilecekse bu konuyla ilgili
düşüncelerin kâğıda aktarıldığı aşamadır. Daha önce yapılmamış bir uygulama
olduğundan bu derslerin gerekliliği ve sonuçların faydaları anlatılmalıdır.
Öğretim üyeleriyle işbirliği: Bilgi okuryazarlığı programı geliştirmek ve yürütmek
için öğretim üyeleriyle işbirliği içinde olmak şarttır. Plan hazırlanırken de bu konunun
öneminin hem öğretim üyelerine hem de yönetim birimlerine anlatılması bilgi
okuryazarlığı becerilerini kazandırmak için düşünülen uygulamaların onay görmesini
sağlayacaktır. Kredili ders olarak okutulması veya öğrencilerin konu spesifik eğitimler
için kütüphanelere getirilmeleri için kütüphaneci ve öğretim üyeleri eşgüdüm içinde
çalışmalıdırlar.
Lisans ve yüksek lisans öğrencilerinin karşılaştırılması: Planın hangi grupları
kapsadığı planda yer almalıdır. Lisans öğrencileri mi yoksa yüksek lisans
öğrencilerinin mi böyle bir programa ihtiyacı var bunun saptanması gerekmektedir.
Eğer kredili ders düşüncesi söz konusuysa bunun yüksek lisans öğrencilerini kapsayıp
kapsamayacağı konusu açık bir şekilde ifade edilmelidir. Her iki grubu kapsayan bir
program oluşturmak da mümkündür. İki grubun da gereksinimleri yapılan anket ve
gözlemlerle belirlenip karşılaştırıldığında ortaya çıkacak tabloya göre hareket
edilmesinde fayda vardır. Bu da planın yazım aşamasında olması gerekli önemli
bölümlerdendir.
Konuya özel eğitimler: Plan hazırlanmadan önce öğretim üyeleri ve kütüphanecilerin
ortak çalışmalarıyla öğrencilere konu spesifik eğitimler veridiyse bu planda örnek
çalışmalar olarak açık bir şekilde yer almalıdır. Eğitim isteklerinin kütüphane
tarafından nasıl karşılandığı, öğretim üyelerinin istekleri ve öğrencilerin ihtiyaçlarının
bu eğitimler sayesinde ne kadar karşılanabildiği yazılacak raporda belirtilmelidir.
122
3.3.4 Planın Uygulanacağı Hedef Kitle
Bilgi okuryazarlığı konusu her bireyi yakından ilgilendiren bir konudur.
Daha önceki bölümlerde bilgi toplumuna dâhil olabilmek için bilgi okuryazarı olmak
gerektiği vurgulanmıştı. Dolayısıyla üniversite içindeki öğrenciler dışındaki gruplar da
bu konunun çekim alanına girmektedir. Önemli olan hazırlanan bilgi okuryazarlığı
planının kimleri kapsayacağına başta karar vermektir. Eğer bu konu bilinirse o hedef
kitle üzerinde çalışmalar ve araştırmalar başlatılıp, o grubun profiline göre bir program
hazırlanabilecektir. Örneğin öğrenciler bu planın kendilerine nasıl bir yarar
sağlayacağını, iş hayatında ve okul hayatında nasıl bir yardımı olacağını merak
edecekler. İdari birim ise bu planın olmasının üniversite nüfusunu nasıl etkileyeceğini,
herhangi bir maddi harcamaya sebep olup olmayacağını merak edecek. Önemli olan
plan yazma grubunun her iki grubun ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir plan ve program
oluşturabilmesidir.. Her grup için değişik içerikte planlar hazırlamak da mümkündür.
Plan yazmadan önce aşağıdaki grupların göz önünde bulundurulması
gerekmektedir:
• Kurumsal Yönetim Birimi: Kurumun reklâmı için bir araç olarak kullanabilir.
Yöneticiler (rektör, dekan, müdür) her ne kadar yoğun kişiler olsalar da tüm
ayrıntıları, önemli noktaları ve sonuçları bilmek isterler. Onlar için önemli olan
noktalardan biri de bu planın hazırlanmasının nasıl bir maliyet getireceğidir. Bu
sebeple yöneticiler önce büyük resmi ve daha sonra da resmin detaylarını görmek
isteyecektir. İçerikte bu ihtiyaçlar da dikkate alınmalıdır.
• Kütüphane Yönetimi: Kütüphane yönetimi en küçük detayla ilgilenen birimdir. Bu
plan hazırlandığında sorulara maruz kalacak grup kütüphanecilerdir. Bundan dolayı
plan her soruya cevap vermelidir.
123
• Öğretim üyeleri: Öğretim üyeleri bu planın öğretim hayatını nasıl değiştireceğini
bilmek isteyeceklerdir. Bu plan işlerini kolaylaştıracak mı yoksa zorlaştıracak mı?
Daha fazla çalışmayı gerektirecek mi? Bu konularla ilgili beklenen olumlu sonuçlar ve
bu planı sınıflara nasıl uygulayabilecekleri hakkında ayrıntılı bilgilere yer verilmelidir.
• Öğrenciler: Öğrenciler planı okuyacak kişiler grubuna girmeyebilir ama muhtemel
okuyucu grubuna sokuldukları takdirde onların ilgisini çekecek konular bu planda yer
verilemlidir. Örneğin araştırmalarında ve öğretim hayatları dışında bu becerileri
kazanmanın ne gibi faydaları olacağı açıklanmalıdır.
• Gelecek öğrenciler ve aileleri: Birçok öğrenci ve aileleri üniversite ve kütüphanesi
hakkında okula başlamadan önce bilgi sahibi olmak ister. Bu sebeple hazırlanacak bu
plan ailelerin verecekleri kararları olumlu yönde etkileyecektir. Bu düşünceden
hareket edilerek hazırlanacak planla bu grubun da dikkati çekilmelidir.
• Mezunlar: Mezunlar üniversiteye yeni katılacak öğrenciler için kurumun
referanslarıdır. Okulda hayatı yeni gelecek öğrencilere tavsiye edebilir, araştırma
yapabilme olanakları konusunda bu plan ve yapılanlar mezunlar tarafından örnek
gösterilebilir. Bu sebeple plan hazırlanırken mezunlarla ilgili kısımlar üzerine
düşünürken şu soruların cevabını bilmek faydalı olacaktır. Bu planı okumak mezunlar
için anlamlı olacak mı? Yeni öğrencilere bu planın önemini anlatabilecekler mi?
Öğrenciler için bu planın faydalarını fark edebilecekler mi? Eğer bu soruların yanıtları
bilinirse planda bu gruba yer verilip verilmeyeceğine de kolaylıkla karar verilebilir.
• Gelecek çalışanlar: Böyle bir planın hazırlanması grubun bilgi okuryazarlığına ne
kadar önem verdiğini gösterir. Yeni gelecek çalışanların kurumun bireye verdiği
önemi anlaması açısından bilgi okuryazarlığı önem taşımaktadır. Bu plan yeni gelecek
çalışanları bilgilendirmek ve etkilemek için de kullanılabilir.153
153 David L. Morgan, Alice U. Sannel, Planning Focus Groups, Focus Grup Kit 2, Thousand Oaks, CA: Sage, 1998, s. 57.
124
Yukarıda saydığımız gruplar planda hangi detayları görmek isteyeceklerdir:
• A’dan Z’ye her şey
• Amaç ve izlenecek yol
• Bilgi okuryazarlığı kuruma nasıl uyar
• Bilgi okuryazarlığı Programı için hangi dersler, programlar ve gruplar pilot
çalışma için seçilecek
• Programı kim verecek
• Bölümler bu plandan nasıl etkilenecek
• Öğrenme işleminin muhtemel sonuçları
• Ne kadar sürede verilecek
• Değerlendirme için nasıl bir plan yapılacak
• Bütçe ve personel
3.3.5 Planın Yazılma Aşamasının Zamanlanması
Genel olarak bu tür yenilikler yeni dönemin başında kullanıcıların
hizmetine sunulmaktadır. Dolayısıyla yöneticiler bilgi okuryazarlığı planının yeni
öğretim yılına kadar hazır edilmesini isteyebilir. Ancak eğer yazma aşaması için belli
bir bitiş tarihi öngörülmedi ise bu zamanı planı yazacak grup belirlemelidir.
Beklenmedik durumların doğabileceğine karşın zaman biraz esnek bırakılabilir ama
asla çok uzun bir zamana yayılmamalıdır, aksi takdirde yazma işlemi uzun zaman
alabilir.
Planın yazılma aşamasında zamanı ayarlarken dikkat edilmesi ve eşgüdüm
içinde çalışılması gereken bölümler bulunmaktadır. Plan grubu okulun/üniversitenin
diğer çalışanlarını da kapsadığından o birimlerin çalışma zamanları, en yoğun
oldukları dönemleri, bu birimlerin dikkatlerini toplayabildikleri en iyi zamanların
hangi dönemler olduğunun iyi araştırılması gerekmektedir.
125
Bunun yanı sıra yazılacak bölümlerin hangisi yazacak kişiye göre daha
akılda kalıcı ve çekici ise yazma işlemi oradan başlamalıdır. Sevilen ve akılda olan
konular daha hızlı bir şekilde yazılmaktadır. Böylelikle yazmaya yoğunlaşmak için
vakit harcanmamış olacaktır. Bir de uygun zaman ve şartlarda yazılmaya başlanan her
plan planlandığı şekilde zamanında tamamlanır.
Zamanlamaya uyulması bakımından yazılan bölümlerin kime rapor
edileceğinin de önceden bilinmesi önemlidir. Onay verecek birimlerden yazılan
bölümlerin onayının geri gelmesi ve varsa düzeltmelerin yapılması zaman alabilir.
Örneğin plan grubu kendi grup üyelerine yazılanları raporlayabilir, kütüphane
müdürüne, akademik komitelere ve üniversite yönetimine bu raporlamalar yapılabilir.
Her birim birbirinden farklı ve iş yükü ve planı inceleyebilecekleri zaman aralığı
farklılıklar göstermektedir.
Bir zaman çizelgesi oluşturulurken yazma grubu ne kadar sıklıkla bir araya
gelecek, yazılanlar e-posta yoluyla mı paylaşılacak, toplantılar çevrimiçi ortamlarda
yapılabilecek mi? Önemli olan nokta en kolay ve en etkili biçimde yazılanlar nasıl bir
araya getirilir bunun hesabını yapabilmektir. Plan için yukarıda sayılan tüm noktalar
göz önünde bulundurularak ilk aşama için 6 ay süre vermek doğru olacaktır. Bu süre
içinde taslak plan hazırlanacak, taslak plan, kütüphane komitesi ve yönetimine
sunulabilmesi için uygun hale getirilecek, taslak plan zamanında sunulan birimlerden
geri alınacak ve bu birimlerden gelen fikirler ve düzeltmeler yine zamanında
düzeltilecek.154 Planda bu şekilde ilerleme zamanında sağlanabilecektir. Öneri almak
için gönderilen taslak planın mutlaka zamanında geri gönderilmesi vurgulanmalıdır,
aksi takdirde gecikmeden bu birimler sorumlu tutulur veya fikirleri göz önünde
bulundurulmadan ilerleme sağlanabilir. Bu da grubun hatayı anlamasına sebep olur.
154 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.52.
126
3.4 Planın Yazılması
Planın yazılması en önemli aşamalardandır. Birçok kimse her türlü
raporun, planın, tezin vb. in en bezdirici kısmı yazma kısmı olarak görmektedir. Eğer
proje, yapılacaklar, hedefler ve bitirilecek süre açık bir şekilde belirtilmişse yazmaya
yoğunlaşmak kolaylaşır ve süreç sorunsuz bir biçimde tamamlanır. Planın
yazılmasında küçük adımlar hedeflendiği takdirde yazma işlemi bezdirici bir iş
olmaktan çıkıp eğlenceli bir hal alır. Plan yazılırken amacında asla sapılmamalı ve
nasıl, ne zaman, nerede ve kime sorularından uzaklaşılmadan bilgi okuryazarlığı planı
yazılmalıdır.
Planın yazma aşamasında genel çerçeve çizilmeli, nelere dikkat edileceği
ve her bir bölümde neler olacağı tasarlanmalı ve buna bağlı kalınmalıdır. Bilgi
okuryazarlığı planı yazılırken sürekli olarak büyük resim düşünülmeli ve
tamamlanılan bölümler gözden geçilerek zayıf kalan kısımlar veya fazla ayrıntılı
bölümler tekrar ele alınmalıdır.
Bilgi okuryazarlığı planı yazılırken belli başlı uygulanması gerekli
çalışmalar bulunmaktadır. Konuyu daha iyi anlayabilmek için bu unsurları ele almakta
fayda vardır.
3.4.1 Planda Yer Alacak Bölümlerin Belirlenmesi
Bilgi okuryazarlığı planının hazırlık aşamasında üzerinde önemle durulan
konu bu planın kimler için ve neden hazırlandığıyla ilgiliydi. Bundan dolayı yazılacak
planın belirlenen bu kişilerce anlaşılması ve uygulanmasının neden önemli olduğunun
açık bir dille ifade edilmesi gerekmektedir. Konunun iyice anlaşılabilmesi için
öncelikli olarak planda yer alacak terimlerin tanımlanması ve planın neden gerekli
olduğu ayrıntılı ancak sade bir dille ifade edilmelidir.
127
Burkhardt, MacDonald ve Rathemacher’a göre planda yer alması gerekli temel
bölümler şunlardır:
1. Terimlerin tanımın yapıldığı, kısaltmaların neler olduğunun açıklandığı, neden bu
terimlerin önemli olduğunun ve bu dokümanda ne kadar bilgi bulacaklarının
açıklandığı giriş bölümü.
2. Üniversitede uygulanan, kütüphane eğitimleri ve programlarının tarihi
3. Hedef ve amaçlar
4. Planın bütünü
5. Denetim
6. Değerlendirme
7. Planın gerçekleşme/tamamlanma süreci
8. Planın pazarlanması
Giriş: Bilgi okuryazarlığı planı hazırlama grubu üyeleri planın ismi ve üniversitenin
uygulamalarını yansıtan terimlerin neler olacağına karar vermelidir. Bunun için “bilgi
okuryazarlığı” terimi tanımlanmalı ve bu terime yakın terimler incelenip hangisinin
uygun olacağına ve anlamını açıkça ortaya koyacağının belirlenmesi gerekmektedir.
Bilgi okuryazarlığı planının sunulacağı ve uygulanacağı grubun bu terimden neler
anlayabileceği varsa bu kelimeyle eş anlamlı kelimeler araştırılmalıdır. Bunun için ise
tezin ilk bölümünde “bilgi okuryazarlığına giriş” kısmından yararlanılabilir. Burada
terimin ortaya çıkışı, o tarihe kadar bu tür uygulamalara verilen adlar incelenip hangisi
uygunsa o seçilmelidir.
Bununla beraber terimin uluslar arası tanımları incelenmeli ve planın giriş kısmında bu
tanımlar da yer almalıdır. Bilgi okuryazarlığı terimiyle ilişkili terimlere de bu kısımda
yer verilip gerekli tanımlamalar, aralarındaki benzerlikler ve ayrılıklar
vurgulanmalıdır.
128
Programın uygulanacağı grubu daha fazla aydınlatmak amacıyla bu kısımda bilgi
okuryazarlığının neden önemli olduğu, öğrencilerin gelecekte nasıl işe yarayacağının
önemi de bu kısımda yer almalıdır.
Üniversitede uygulanan, kütüphane eğitimleri ve diğer uygulamaların tarihi:
Planın bilgi okuryazarlığı ve kütüphanecilik konusunu çok az bilen kişiler tarafından
okunacağı unutulmamalıdır. Bu sebeple Kütüphanecilik tarihinde kütüphane
eğitimlerinin geçirdiği evreler, kütüphanelerin bugünkü durumları, kütüphanelerde
değişen bilgi arama stratejileri ve gelişen, artan bilgi kaynağı çeşitleri ve bunlar
arasından bilgiye erişebilme yöntemleri hakkında bilgi verilerek bugün gelinen
noktanın açıklanması konunun öneminin anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Kurumun
kendi kütüphanesinin tarihi, geçmişte bilgi okuryazarlığı konusuyla ilgili yapılanlar,
kütüphanede nelerin değiştiği, ne tür hizmetlerin geliştiği, şu an hangi uygulamaların
yapıldığına ve daha nelere ihtiyaç duyulduğuna da planda ayrıca yer verilmelidir.
Kütüphanenin teknolojik gelişmeleri kendi bünyesine nasıl adapte edebildiği ve henüz
kütüphanede uygulanamayan hangi çalışmaların eksik olduğu planda anlatılarak
kütüphanenin yenilikleri takip ettiği ve hizmetlerinin geliştirmek istediği
vurgulanmalıdır.
Planın hedef ve amaçları: Planın bu bölümünde hedefler açık bir biçimde ortaya
konmalıdır. Hedefler büyük resmi ortaya çıkarmalıdır. Uzun vadeli fikirler, tasarılar ve
büyük düşünme hedeflerin sağlam temeller üzerine oluşturulmasına yardımcı
olacaktır. 155
Hedefler oluşturulurken planın oluşmasında temel olarak ele alınacak bilgi
okuryazarlığı standartları incelenmeli ve üniversitenin amacı ile birlikte bilgi
okuryazarlığına getirdiği tanım da dikkate alınmalıdır. Önemli olan sadece hedefler
belirlemek değil, yapılabilecek hedefler belirlemektir. Kurum olarak, bilgi
okuryazarlığı planı hazırlama grubu olarak nelerin gerçekleştirilebileceği farkında
155 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e.s.74.
129
olunmalı ve o doğrultuda hedefler oluşturulmalıdır. Planda gerçekleştirilemeyecek
hedefler yer alırsa bu planın ve dolayısıyla onu hazırlayacak ve uygulanmasında rol
alacak grubu başarısız konuma sokacaktır. Bu nedenle ulusal veya uluslar arası
standartlar, yetkinlikler incelenmeli ancak aynen kopya edilmemeli kendi ülke ve
kurumumuz şartlarına göre yeniden düzenlenmelidir.
Planın bütünü: Planın bu kısmında detaylı bilgilerin açık bir şekilde aktarılabilmesi
için hangi düzende verilmesi gerektiği saptanmaktadır. Burkhardt, MacDonald ve
Rathemacher’a göre plan genel olarak şu düzende hazırlanmalı:
• Ulaşılmak istenen tüm gruplar belirlenip, açıklama yapılmalı
• Her bir gruba aktarılacak bilgiler sıralanmalı
• Hedeflerin gerçekleştirilmesi için farklı metot ve teknolojilerin kullanılmalı
• Kullanılacak personel, zaman ve donanım belirtilmeli
• Planı başarıya götürecek noktalar belirlenmeli
• Pazarlama/tanıtım planı hazırlanmalı ve planda yer verilmeli
Denetim: Bu kısımda planın yazması tamamlanan kısımlarının kimlere hangi sırada
rapor edileceği belirlenir. Aynı zamanda planla ilgili olarak kimlerin karar verici
olduğu da saptanmış olacaktır. Karar vericilere onaylatılan raporlar/yazımı bitmiş
bölümler planın geneli hakkında da bilgi verecektir.
Değerlendirme: Yazımı tamamlanmış bölümlerin başarılı olup olmadığının
değerlendirildiği bölümdür. Oluşturulan denetim mekanizmasından gelecek olan
fikirler ve kararlar doğrultusunda yazılmış bölümler anlatım ve açıklık düzeyine
bakılarak değerlendirilecektir. Bu işlem aynı zamanda planın şekilsel olarak da belli
bir biçime sokulduğu aşama olacaktır.
Planın gerçekleşme/tamamlanma süreci: Yazılı bir zaman tablosu sadece
tahminlere dayanarak oluşturulmuştur. Birçok nedenle oluşturulan bu tablonun
130
gösterdiği zaman aralıkları değişebilir. Esnek bir süreç tablosu oluşturmak her zaman
için plan yazan grup için olumlu sonuçlar doğurur. Planlama grubu kesin zamanlarla
sıkıştırılmadığı sürece ortaya her zaman daha güzel sonuçlar çıkacaktır. Bundan dolayı
planlama grubu o dönemki iş akışına göre zaman tablosunda belli değişiklikler yapma
ve uygulama hakkına sahip olmalıdır. Bu kısımla ilgili olarak çalışmanın ilerleyen
bölümlerinde daha detaylı olarak bilgi verilecektir.
Planın Pazarlanması: Planı başarıya götürecek en önemli aşama planın pazarlanma
aşamasıdır.
Planın hangi bölümü önce tanıtılmak isteniyorsa ona uygun bir pazarlama
yöntemi oluşturulmalıdır. Bunun için de planın uygulanacağı hedef kitlenin bilgi
okuryazarlığı ve bilgi okuryazarlığının kurumun misyonuyla nasıl örtüştüğü hakkında
bilgi verilmelidir. Eğer bilgi okuryazarlığı kavramı açıklanırsa ve neden gerekli
olduğu açık bir şekilde ifade edilirse hedef kitlenin bu plana ve uygulamalara ilgisi
artacaktır. 156
3.4.2 Planı Organize Etme
Plan, bilgi okuryazarlığı programını uygulamada kullanım kılavuzu olarak
kullanılacaktır. Bu konuda yürütülecek çalışmalarda plan doğrultusunda hareket
edilerek herkesin dikkati plana çekilmiş olacaktır. Bu sebeple planın düzenlenme
biçimi planı kullanırken sağlayacağı kolaylık ve fayda açısından çok önemlidir.
Planı organize ederken okulda bulunan öğrenci sayısı, öğretim, bilgi
okuryazarlığı eğitim şekli, eğitimin verileceği yer dikkate alınırsa hazırlanan planın
uygulanacağı hedef kitlenin ihtiyaçlarına göre bir plan ortaya çıkarılmış olacaktır.
156 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e. s.75.
131
Kurum içinde bilgi okuryazarlığı planın belirlenen gruplara yönelik
olmasını istiyorsak aşağıda verilecek detaylar göz önünde bulundurulmalıdır.
3.4.2.1 Üniversitedeki Sınıflara Yönelik Plan
Planı bu hedefi içine alacak şekilde kurmak için öncelikle öğrenci sayısı ve
bu öğrencilerin bilgi ihtiyacı düzeylerinin bilinmesi gerekecektir. Önemli olan
öğrencilerin hangi aşamada bilgi okuryazarlığı eğitimi almaları gerektiğinin
belirlenmesidir. Bundan dolayıdır ki kurumun öğrencilere vereceği öğretim
programının bilinmesi gerekmektedir. Planı hazırlayacak olan grup öğretim üyeleriyle
ortak çalışmalar yapıp müfredat hakkında yeterli bilgi edinebilirlerse hangi tip
öğrencinin neye, ne zaman, hangi düzeyde ihtiyacı olduğunu kolayca tespit edecektir.
1. sınıf öğrencileri için bilgi okuryazarlığı: Birinci sınıf öğrencileri için yıl sonuna
kadar olmaları beklenen düzey belirlendikten sonra bilgi okuryazarlığı yetkinliklerini
kapsayan eğitim programları hazırlanmalıdır. Birinci sınıf sonunda öğrenci,
• Kütüphane binası ve hizmet noktalarını biliyor olmalı
• Kitapların yerlerini tespit edebilmek için var olan kütüphane kataloğunda
tarama yapabilir düzeye gelmeli
• Konu başlıklarının ne anlama geldiğini bilmeli
• Kütüphanede kullanılan sınıflama ve raf sistemini öğrenmiş olmalı
• Kütüphane kataloğu ve dizinler arasındaki farkı biliyor olmalı
• Bilimsel dergi ve diğer magazinler arasındaki farkları biliyor olmalı
• Dergi dizininin ne olduğunu bilmeli
• Elektronik kütüphane kaynaklarına nasıl erişebileceğini bilmeli
• Kütüphanenin abone olduğu veri tabanlarından araştırma konusuyla ilgili
makalelere nasıl erişebileceğini öğrenmiş olmalı
132
2. 3. ve 4. Sınıf öğrencileri için bilgi okuryazarlığı: Bu grupta bulunan öğrencilere
konuya özel kütüphane programları hazırlamak tercih edilmelidir. Bu programlar
hazırlanırken öğretim üyeleriyle işbirliği yapılmalıdır. Okutulacak ders ve içereceği
konular bilinerek, öğrenci düzeyleri göz önünde bulundurularak bir program
hazırlamak uygun olacaktır. 2. sınıf öğrencileri için hazırlanacak program araştırma
teknikleri, hedefe nasıl erişileceği ve ödevin/çalışmanın nasıl hazırlanacağı konularını
içermelidir. 3. sınıfa gelindiğinde araştırmaların derinliğine uygun olarak eğitimler
geliştirilip programın sonunda öğrencilerin bilgiyi nasıl elde edebilineceğini ve
değerlendirilebileceğini bilir düzeye gelmesi sağlanmış olmalıdır. 4. sınıf öğrencileri
ödev, bitirme tezi, projeler için genel konu tespit edip araştırma yapılabilecek özel bir
konu seçebilecek düzeye gelerek araştırmasını teknikler geliştirerek yürütebilecek
durumda olmalıdır. Yukarıda sayılan tüm bu araştırma becerileri öğrencilere çalışma
hayatında da gerekli olabilecek yetkinlikleri kazanmasında yardımcı olacaktır.
Analitik düşünebilen, sistemli ilerleyebilen, problem çözebilen bireylerin hayata
hazırlanmasında bilgi becerileri büyük önem taşımaktadır.
Mezun olmuş ve yüksek lisansa devam eden öğrencilerde ise biraz daha
farklı bir yol izlenmelidir. Yüksek lisans düzeyindeki her öğrenci bilgi becerilerine
hâkim olmayabilir. Üniversite hayatında bu becerileri kazandırmaya yönelik eğitimler
verilmeyebilir veya öğrenci verilen bu eğitimlerden bir kazanç elde etmemiş olabilir.
Bu sebeple bu tür gruplara eğitim verilirken değişik yollar tercih etmek mümkündür.
Örneğin hiçbir bilgiye sahip olmadıkları düşünülerek en basitten gelişmiş araştırma
tekniklerini içeren bir eğitim düzenlenebilir. Randevu sistemi şeklinde ihtiyacı
olduğunu düşünen kişilerin isteklerine göre bir eğitim uygulanabilir. Daha önce eğitim
almış ve almamış gruplar çeşitli yöntemlerle tespit edilip iki ayrı gruba yönelik eğitim
programları düzenlenerek herkesin bu tür eğitimler alması sağlanır.
133
3.4.2.2 Hedef Gruba Uygulanacak Eğitime Göre Planı
Bölümlendirmek
Hedef gruba uygulanacak eğitime göre planı bölümlendirmek için grupla
ilgili gerekli olacak tüm bilgilerin elde edilmiş olması gerekmektedir. Öğretim üyeleri
ile ortaklaşa yapılacak çalışmalar öğrencilerin neye ihtiyacı olup neye olmayacağını
ortaya koyacaktır. Planın her aşamasında olduğu gibi yine öğretim üyelerinin desteği
bu aşamada da alınmalıdır. Onlarla birlikte bir eğitim modülü hazırlanmalı ve plana
konmalıdır. Bu çalışma planın her bir bölümü için uygulanabilir bir çalışmadır.
3.4.2.3 Öğretim Programı veya Bilim Dalına Göre Planı
Bölümlendirmek
Bazı üniversite kütüphanelerinde bilim dalına göre referans hizmeti ve
kütüphane kullanıcılarının diğer ihtiyaçlarına göre hizmet verilmektedir. Bu sebeple
konu uzmanları veya o bilim dalının referans kütüphanecisi kendi alanıyla ilgili eğitim
programları düzenleyebilmektedir. Konu uzmanları veya referans kütüphanecileri
sorumlu oldukları alanın detaylarını, bilgi kaynaklarını, o bölüm öğrenci ve öğretim
üyelerinin ihtiyaçlarını daha iyi tespit ederek kütüphane eğitim programı hazırlanması
aşamasında aktif rol almaktadırlar. Bölümün öğretim üyeleriyle işbirliği içinde
çalışarak kütüphanede verilen eğitimlerin yanı sıra müfredatta da bu konuda
çalışmalar yapılabilir. Böylece öğrencilerin büyük çoğunluğunun gereksinimlerine
göre bir yol tercih edilip bu yönde bir plan hazırlamak mümkündür.
134
3.4.2.4 Eğitimin Verileceği Yere Göre Planı Bölümlendirmek
Eğitimler kütüphane dışında değişik mekânlarda verilecekse bu durumun
iyi ve kötü tarafları değerlendirilmelidir. Kütüphane dışında yapılacak eğitimlerin bir
takım kötü tarafları olabilir. Teknoloji ve kütüphanenin sağladığı diğer hizmetlerden
uzak kalınacağından birçok donanıma ihtiyaç duyulacaktır. Eğer bu türden eğitimler
yapılacaksa bu dezavantajlar düşünülmelidir. Yüz yüze yapılacak eğitimlerim
mekânına karar verilmelidir. Eğitim odası, kütüphane, bilgisayar laboratuarı, misafir
okutmanlar için sınıf ortamı gibi birçok ortam üniversite içinde eğitim verilecek
alanlar olarak belirlenebilir. Her biri için nasıl bir program hazırlanabileceği önceden
belirlenmelidir. Önemli olan nokta eğitimin her yerde verilebileceği ancak eğitimin
verileceği grubun sürekli değişebileceğdir. Bu düşünceyle yola çıkarsak, kimlere
nerelerde eğitim verileceği üzerinde düşünerek program hazırlamak faydalı olacaktır.
Her kullanıcı grubu için nerelerde eğitim verileceği belirlendikten sonra bu eğitimlerin
avantaj ve dezavantajları da çok detaylı düşünülmelidir. Bu aşamadan sonra kurum
için hala faydalı olduğu düşünülüyorsa program bu şekilde bölümlendirilebilir.
3.4.2.5 Eğitimin Verileceği Yönteme Göre Planı Bölümlendirmek
Eğitimin verileceği yöntem verileceği yer ile oldukça ilgilidir. Bu şekilde
planı bölümlendirmek için eğitimin kaç değişik şekilde verilebileceğini belirlemek
gerekmektedir.
• Çevrimiçi eğitici dokümanlar
• Videolar
• Kredili dersler
• Çalıştaylar
• Seminerler
• Çalışma kitapları
135
• Bir defalık eğitimler157
Yukarıdaki tespitlerin yapılmasının ardından öğrencinin bu eğitimleri
nerden takip edeceği, eğer üniversite dışındansa teknoloji gereksinimleri belirlenmeli,
bu eğitimler esnasında bilgisayar kullanımına gerek olup olmadığı, eğitimle ilgili
donanımın neler olduğunun tespiti iyi yapılıp plan bunları açıklayıcı bölümlerden
oluşturulmalıdır. Aynı şekilde eğer bu eğitimler kredili ders olarak veya bir defalık
eğitimler şeklinde verilecekse bu eğitimlerin de gerektirdikleri önceden saptanmalı ve
plan yine bu ihtiyaçlar doğrultusunda hazırlanmalıdır.
Bilgi okuryazarlığı planı hazırlarken düşünülmesi gereken en önemli nokta,
hazırlanan planın kurumun hedeflerine ne kadar uyduğunun belirlenebilmesidir.
Yukarıda geçen planın bölümlendirilmesiyle ilgili olarak yine kurumda bulunan
öğrencilerin ihtiyaçları, üniversitenin müfredatı ve hangi bilimleri dalları mevcut ise o
yönde bir program oluşturulmasının zorunluluğunu vurgulamak gerekmektedir. Eğer
kütüphaneciler öğretim üyeleri ile işbirliği içine girebilir ve onlardan bu eğitimlerin
hazırlanması ve uygulanması aşamasında destek alabilirlerse hazırlanan plan kurum
içinde de büyük değer ve önem kazanacaktır. Eğer plan iyi organize edilebilirse
uygulanma ve planın kurum yöneticilerine kabul ettirilmesi aşamasında bir problem
yaşamadan hayata geçirilme imkânı bulunacaktır.
3.4.3 Zaman Tablosunu Tamamlama
Planın bu aşamasında bilgi okuryazarlığı planının ne zaman, kaç kişi
tarafından, hangi şartlarda hazırlandığı açıklanacaktır. Bunun sebebi planı
onaylayacak kişilere her bir bölümün ne kadar sürede hayata geçirilebileceği ve bilgi
okuryazarlığı yetkinlikleri kazandırmak için hazırlanan uygulamaların ne kadar
zamanda tamamlanacağını açık bir şekilde göstermektir. Böylece bu planın
hazırlanmasında nasıl bir çalışma takip edildiğini göreceklerdir. Diğer taraftan planda
157 ACRL, a.g.e. s.27
136
yer alan her bir bölümün nasıl gerçekleştirildiği, hangi sürelerde ve koşullarda
hazırlandığının belirtilmesi planın ne kadar gerçekçi bir yapı üzerine kurulduğunu
gösterecektir. Bu da planın onaylanmasını hızlandırıp çalışmaların önemli bir
bölümünü oluşturacaktır.
Planın yazma aşamasının tamamlanmasının ardından başka önemli bir
süreç daha başlamaktadır ki o da onay sürecidir. Planda yer alan bilgi okuryazarlığı
yetkinliklerinin kazandırmak için öne sürülen fikirlerin gerçekleşmesi için
üniversiteden bir takım destekler alınması gerekecektir. Tezin ilk ve ikinci
bölümlerinde bilgi okuryazarlığı yetkinliklerini kazandırmak için müfredata kredili
dersler konulabileceği, kütüphanede öğrenci gruplarının özelliklerine göre eğitim
programları düzenlenebileceğine değinilmişti. Tüm bunları eksiksiz bir biçimde
gerçekleştirebilmek için teknolojik donanımın yeterli olması gereklidir. Bu sebeple
planın uygulanabilirliğini olumsuz etkilememek için plan uygulamaya konulmadan
tüm ihtiyaçlar karşılanmış olmalıdır. Her kurumda bu tür isteklerin kabul edilmesi
zaman alan işlemlerdir. Plan içinde yer alan her bir bölümde gerekecek her türlü
donanım, maddi destek ve personel desteği için zamanında istekler yapılıp planın
uygulanacağı döneme eksiksiz başlamak gerekecektir. Böyle yapıldığı takdirde planın
başarısızlığa uğrama ihtimali azalacak belki de yok olacaktır.
3.5 Planın Değerlendirilmesi, Düzeltilmesi ve Tanıtımı
Planın değerlendirilmesi, düzeltilmesi ve tanıtımının yapılması aşamasında
planın amacından sapılmayarak, planın hazırlanmasındaki temel amaç ile gelinen
nokta arasında bulunan benzerlikler, eksik kalan yönler incelenip, varsa
tamamlanmalıdır. Planın tanıtımı, sunumu esnasında hedef kitleyi olumsuz etkileyecek
bir durum ortaya çıkamaması için bu işlemler planın hedef kitlelere sunulmadan önce
yapılması gerekli çalışmalardır. Bu çalışmalarla ilgili önemli bilgiler vermekte fayda
vardır.
137
3.5.1 Plandaki Eksikliklerin Tespit Edilmesi
Bilgi Okuryazarlığı Planı planlama ve yazma grubunda yer alan kişiler
planın eksik kalmış ve gözden kaçan yanlarını tespit etmekten sorumludur. Ancak bu
işlem için ayrı bir grup oluşturmak çok daha yararlı olabilir. Planı planlayan ve yazan
kişiler son yapılacak işlemlerde bu eksiklikleri tespit etmekte zorlanabilirler. Uzun
süredir aynı proje ile meşgul olmak, konuyu kanıksamak eksiklikleri tespit etmeyi
zorlaştıracaktır. Bu nedenle en son okumaları yapıp bu eksiklikleri tespit edecek başka
bir grup daha iyi olacaktır. Bu grubun üyeleri belirlenirken bilgi okuryazarlığı
konusundaki bilgisi de ölçülüp eğer eksik tarafı varsa tamamlanmalı veya her zaman
yeni fikirler üretebilen, yaratıcı, durumlara başka açılardan bakabilen kişiler arasından
seçilmelidir. Hatta bu grup içinde kütüphane dışından da kişiler olursa planın nasıl
algılandığını gözlemleme şansı bulunacaktır.
Oluşturulan bu grup tarafından yapılan son okumalar esnasında en son yine
bağlı bulunulan kurumun kural ve yönetmelikleri, hiyerarşik yapıları incelenmeli ve
bunlarla ilgili dokümanlar da dikkatli bir şekilde tekrar gözden geçirilmelidir.
Plan incelenirken sorumlulukların net bir şekilde kimlere ait olduğunun ve
neler olduğunun açıklanıp açıklanmadığına dikkat edilmelidir. Planı kimlerin
yöneteceği, hangi bölümlerin bu planda aktif rollere sahip olduğu da açıklanmalıdır.
Bu açılardan planın eksik yönlerinin tespit edilmeye başlanması planı inceleyen gruba
kolaylık sağlayacaktır.
3.5.2 Değerlendirme Stratejileri Oluşturma
Kapsamlı bir bilgi okuryazarlığı planının en zor taraflarından biri de planın
işleyiş ve başarısının nasıl ölçülebileceğidir.158 Başarıyı ölçebilmek çok zor
işlemlerden biridir. Kütüphanecilik açısından ise kütüphane eğitimlerinin 158 Wai-yi Cheuk, “A Marketing Approch to the Design of Education Programs for Undergraduates”, Reference Services Review, 27, n.1, 1999, s.65.
138
değerlendirilebilmesi, sonuçların elde edilebilmesi, amaçları ve istekleri ortaya
koyabilmek açısından büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple planın ve benzeri
çalışmaların değerlendirmesini yapabilmek için çeşitli stratejiler geliştirilmesi
gerekecektir.
Temel olarak iki değerlendirme biçimi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi
nicel değerlendirmedir. Nicel değerlendirme istatistikler doğrultusunda
yapılabilmektedir. Bazı durumlarda basit istatistikî bilgiler ya da nicel başka bilgiler
programla ilgili olarak temel bilgiler sağlanması açısından faydalıdır.
İkinci tip değerlendirmesi nitel değerlendirme biçimidir. Bu tür bilgiler,
açık uçlu sorular, gözlemler, anketler ve karşılıklı görüşme yoluyla elde edilebilen
bilgiler ışığında yapılan değerlendirme şeklidir.159 Bazı durumlarda kişilerden elde
edilen nitel bilgiler nicel bilgilerden daha faydalı olmaktadır.
Bilgi okuryazarlığı planın değerlendirebilmek için kapsamlı ya da daha az
kapsamlı stratejiler geliştirilebilmektedir. Bunlara örnek olarak aşağıdaki
değerlendirme biçimlerini verebiliriz:
• Eğitim sırasında değerlendirme
• Öğrenci öğrenme sonuçlarını değerlendirme
• Programın genel performansını değerlendirme
• Eğitmenin öğretme biçiminin değerlendirilmesi160
Kredili dersi değerlendirme: Bilgi okuryazarlığı planında yer alan kredili ders olarak
bilgi okuryazarlığı yetkinliklerinin verilmesi basılı ya da sayısal ortamda hazırlanan ve
uygulanan anket ve testler bu dersin öğrencilere nasıl bir faydasının olduğunu ölçmede
yardımcı olacaktır.161
159 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e., s.95. 160 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e. s.95. 161 Cheuk, a.g.e., s.66.
139
Öğrenci öğrenme sonuçlarını değerlendirme: Çok klasik olarak anketler, ödevler,
testler, dönem ödevleri, proje ödevleri, araştırmaya dayalı sunumlar bu
değerlendirmeyi yapmada yardımcı olan araçlardır.
Programın genel performansını değerlendirme: Bu değerlendirme de yukarıda
saydığımız gibi anket, görüşme gibi yöntemlerle değerlendirilebilir. İstatistikler
sayesinde elde edilecek bilgiler bize programla ilgili büyük fotoğrafı görmemizi
sağlayacaktır. Bu sebeple öncelikle bu istatistikler elde edilmeli.162
Eğitmenin öğretme biçiminin değerlendirilmesi: Bilgi okuryazarlığı yetkinlikleri
kazandırılmak üzere hazırlanan kütüphane eğitimleri, sınıf eğitimleri için çoğu zaman
eğitim sonunda anketler yoluyla değerlendirilmektedir. Eğitim sonunda öğrencilere
çevrimiçi veya basılı ortamda çok fazla zaman almayacak şekilde hazırlanmış anketler
yoluyla eğitim süresince eğitmenin sergilediği performans değerlendirilebilir.
Yapılan bu değerlendirmeler planın amaca yönelik uygulanıp uygulanmadığının, varsa
eksiklerin tespiti için etkili bir uygulamadır. Plandan beklenilen sonuçların bu
değerlendirmeler sonucunda gerçekleşmediği anlaşılırsa planda değişikliğe ve
uygulamalarda başka yollar aranmaya gidilmelidir.
3.5.3 Planın Pazarlanması/Tanıtımı
Bu bölümün en önemli aşamalarından biri de bilgi okuryazarlığı planının
tanıtım kısmıdır. Amaç kampusta bulunan herkese ulaşabilmek olmalıdır. Sadece
öğrenciler, öğretim üyeleri değil bu konuyla ilgili olabilecek her birim, şahıs bu plan
hakkında bilgilendirilmelidir. Kampus içinde planın tanıtımı için, bültenler, e-postalar,
birim toplantıları gibi birçok yol kullanılabilir. Önemli olan bu plan kimlere tanıtılırsa
beklenen ilgiyi ve önemi kazanır.
162 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e. s.97.
140
Planın tanıtımı için öncelikle hangi gruplarla işbirliği yapılmalı sıralamakta fayda
vardır:
Kurum içindeki karar mercileri: Bilgi okuryazarlığı ve plan hakkında bu grubun
bilgilendirilmesi alınacak kararların hızlanmasında kolaylık sağlayacaktır ve diğer
gruplara planın tanıtımında destek verecektir.
Yönetim kurulu: Planla ilgili böyle bir raporun yönetim kuruluna sunulması oldukça
iyi bir etki yaratacaktır. Yönetim kurulunun kurumun ne tür faaliyetler ve projeler
geliştirdiğini görmesi, bunu kurumla ilgili her bireyi ilgilendiren bir çalışma
olduğunun anlaşılması olumlu etkiler yaratacak ve herkes tarafından bilgi
okuryazarlığının anlaşılması bu konularda yapılacak çalışmaları hızlandıracaktır.
Örneğin kurum kredili ders konmasıyla ilgili bazı sorunlar yaşıyorsa, planın verdiği
açıklayıcı bilgiler bu teklifin kabul edilmesini kolaylaştıracaktır. Yani yönetim
kurulunun da desteğini alan bir çalışma, kurum bünyesinde kolayca benimsenecektir.
Kütüphaneciler: Kütüphaneciler planın tanıtımını profesyonel bir şekilde yapabilecek
kişilerdir. Kütüphane web sayfası üzerinde yer alması bile planı birçok kişiye
ulaştırmak anlamına gelecektir. Başka üniversite ve benzeri kurum bilgi okuryazarlığı
planı hakkında web üzerinde bir araştırma yaptığında araştırma sonuçlarında
hazırlanan bu planda yer alacaktır ve bu yolla bu planı birçok kişi görmüş olacaktır.
Bunun yanı sıra kütüphanecilerin bu konuda bilimsel makaleler yazması, kurumun
kütüphanecilerinin hazırlanan planı örnekleyerek bilimsel sunumlar yapıp yayınlar
çıkarması da etkili bir tanıtım olacaktır. Bu yayınların uluslararası yayınlarda yer
alması ise plan hazırlayacak diğer kişilere yardımcı olacaktır. Tüm bunların yanında
kütüphaneciler bilgi okuryazarlığı planının amacını, kapsamını, gerekliliğini ortaya
koyan sunumlar hazırlayıp öğretim üyeleri, öğrenciler ve ilgili görülen diğer gruplara
ulaşma imkânı bulacaktır. Bu sebeple kütüphaneciler bu planın tanıtımında birincil
role sahip gruptur.
141
Bununla beraber plan, bu planın hazırlanmasında görev alan almayan
herkese detaylı bir biçimde anlatılmalıdır. Eğitim verecek ve bilgi okuryazarlığı
planını yayacak kişiler kütüphaneciler olacağına göre tanıtım faaliyetleri öncesi tüm
kütüphane çalışanları bu konuda hizmet içi eğitimlerle bilgilendirilmelidir.
Öğretim üyeleri, kurum çalışanları ve idari birimler: Bu gruba planın, öğrencilerin
araştırma ve güncel hayatlarını nasıl değiştireceği, araştırma yaparken öğrencilerin
bilgileri nasıl değerlendirebileceği ve intihal yapmanın tehlikeleri ve yanlışlıkları, iş
hayatlarını nasıl kolaylaştıracağını gözlemlenebilir değişikliklere sebep olacağı
açıklanmalıdır.163 Bunun önemini yeterince anlayan grup planla ilgili her türlü desteği
verecektir.
3.5.4 İşleyiş Raporu
Planın genel değerlendirilmesinin yapılabilmesi için planın uygulandığı her
yıl için yıl sonunda bir rapor hazırlanırsa planın eksik yönleri veya uygulamadan sonra
başarıyı neyin getirdiği, gelecek için nelere ihtiyaç olduğu saptanmış olacaktır.
Raporla birlikte istatistikler, bilgi okuryazarlığı planı için hazırlanmış özel yayınlar,
planın başarısını geniş kitlelere yaymak için hazırlanan dokümanlar olarak
kullanılabilir.
163 Burkhardt, MacDonald, Rathemacher, a.g.e. s.103.
142
SONUÇ ve ÖNERİLER
Bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin hızla yaygınlaşması ile bilginin
öneminin artması yaşam boyu öğrenme, öğrenmeyi öğrenme ve bilgi okuryazarlığı
becerileri etkinliklerini gerçekleştirebilmek için kullanabilme eğitimde, öğretimde ve
güncel hayatta önemli bir noktaya gelmiştir. Bilgi çağı dediğimiz 21.yüzyılda birey
yaşam boyu öğrenen olmak için tüm eğitim ve öğretim hayatı boyunca
desteklenmelidir. Yaşam boyu öğrenen kişi her türlü bilgiye çok çeşitli kaynaklardan
farklı yollarla erişebilen, bu kaynakları kullanabilen ve değerlendirebilen kişidir.
Bilgi okuryazarının tanımı, bilgi ihtiyacını farkında olan, bu ihtiyacını
karşılayabilmek için bilgiye erişme yolları geliştirip erişebilen, kullanan ve
değerlendiren kişi olarak yapılmıştı. Görüldüğü gibi yaşam boyu öğrenen kişi olmanın
temelini bilgi okuryazarı birey olma oluşturmaktadır.
Bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırılmasından ilköğretimden itibaren
tüm eğitim ve öğretim kurumları sorumludur. Bilgi çağını yakalayabilen, bilgi üreten
toplumlar yetiştiren bir ülke olabilmek için eğitim ve öğretim kurumlarının sistemli bir
biçimde plan ve programlar oluşturulmalı. Bu yolla devletin ilgisini çekilerek devlet
desteğiyle her bireye bu becerilerin kazandırılması yönünde çalışmalar yürütülmelidir.
Öğrencilere soru sorma, araştırma, analitik düşünebilme becerisi kazandırabilmede en
fazla görev üniversite kütüphanelerine düşmektedir. Hayata atılmadan önceki son
duraklardan biri olan üniversite, o döneme kadar araştırma, sorgulama, bulma,
değerlendirme ve sunma becerisi kazanamamış bireylere türlü eğitimlerle bu becerileri
kazandırmayı hedefleri arasına koymalıdır. Araştırmanın, bilimin merkezi olan
üniversiteler, kütüphaneleri tarafından beslenmektedir.
Üniversite kütüphanelerinde bilgi türü ve yoğunluğu, üniversitenin değerini
ortaya koymaktadır. Bu sebeple üniversite kütüphaneleri, araştıran bireyler
yetiştirmede önemli rollere sahiptir. Bunların başında kütüphane kaynaklarını etkin ve
etkili bir biçimde kullandırabilmek için verilen eğitimleri sıralamak mümkündür.
143
Önceden basılı malzemeye dayalı kütüphane kaynaklarının şimdilerde biçim
değiştirip, elektronik bilgi kaynaklarına dönüşmesi bu eğitimlerin verilmesinde ve
becerilerin kazandırılmasında bazı değişikliklere sebep olsa da amaçtan sapılmadığı
görülmektedir. Hedef, bilgi türü ve biçimi ne olursa olsun ona erişmek olduğundan bu
eğitimlerin sadece günümüz koşullarına uyarlanarak verildiğini gözlemekteyiz. Bu
durum sebebiyle kütüphaneler sadece bilgilerin depolandığı alanlar olmaktan çıkıp bu
bilgilerin kullandırıldığı, milyonlarca arasından ihtiyaca uygun olanlarının seçildiği
yerler olmuştur. Bu nedenle verilen eğitimlerde amaçlardan biri de sadece var olan
bilgi kaynaklarının tanıtımı olmaktan çıkıp bu kaynaklara en kısa ve etkili biçimde
nasıl ulaşılacağı olmuştur yani eğitimler sadece kaynak tanıtım aracı olmaktan
çıkmıştır. Bu değişim beraberinde bazı gelişmeler de getirmiştir. Eğitimlerin içeriği,
veriliş biçimi değişmiştir. Bütün bunlar bilgi okuryazarlığı becerilerinin belli bir plan
ve program içinde yürütülmesini gerektirmiştir. Bilgi okuryazarlığı becerilerinin
kazandırılmasında planlı bir şekilde ilerlemek eğitim ve öğretim çevrelerinde
standartlaşmayı getireceğinden her kurumun kendi yapısına uygun plan ve program
geliştirmesi yaşam boyu öğrenen bireylerin standart bir çizgide yetiştirilmesini
sağlayacaktır. Buradan da anlaşılmalıdır ki kütüphaneler yaşam boyu öğrenen birey
yetiştirmede etkin rol almaktadır.
Bu çalışmada üniversite kütüphanelerinde bilgi okuryazarlığı becerilerinin
kazandırılmasında bilgi okuryazarlığı planı hazırlamanın gerekliliği vurgulanmış ve
nasıl bir yol izlenebileceği konusunda bilgi verilmiştir.
Hipotezin doğrulanabilirliğini araştırmak üzere, çalışmada birden fazla
araştırma yöntemi ve veri toplama tekniği kullanılmıştır. Yapılan yerli ve yabancı
literatür taramalarında araştırmanın konusunu destekleyen yayınlar bulunmuş, ve
araştırmada kullanılmıştır. Araştırma teorik bilgilerin yanı sıra araştırmalar sonucu
elde edilen daha önce yapılmış uygulamalarla da desteklenmiş ve bilgi okuryazarlığı
planının önemi ortaya konmuştur.
144
Konuyla ilgili elde edilen ayrıntılı sonuçlar şöyledir:
- Bu çalışmada öncelikle, bilgi okuryazarlığı kavramı ve ilgili kavramlar ile bilgi
okuryazarlığı becerileri detaylı olarak incelenmiş, üniversite kütüphaneleri ile olan
ilişkisi incelenip üniversite kütüphanelerinin bilgi okuryazarlığı becerileri
kazandırmada ne kadar etkili olduğu kanıtlanmıştır.
- Üniversite kütüphanelerinin ilk kütüphane eğitimleri verilen yerler olduğu yapılan
literatür araştırmaları sonucunda ortaya çıkmıştır.
- İlk kütüphane eğitimleri kütüphane ve kaynak tanıtımına yönelik eğitimlerdir,
daha eksik yönler tespit edilip, kütüphanede kullanıcı ihtiyaçlarına yönelik eğitimler
hazırlanmaya başlanmıştır.
- Çalışmada eğitim verecek kütüphanecilerin de, eğitim verme konusunda belli
formasyonlara sahip olması ve bilgi okuryazarlığı becerilerinin tümüne hakim olması
gerekliliği saptanmıştır.
- Kütüphane eğitimleri ile bireyin bilgi ihtiyacını fark eden, bilgiye erişebilen,
bilgiyi değerlendirebilen ve kullanabilen bir bilgi okuryazarı olması hedeflenir.
- Dünyada uygulanmış pek çok bilgi okuryazarlığı planından 12’si üniversite
kütüphaneleri açısından incelenmiş, ülkemizde oluşturulacak herhangi bir planda
temel alınacak uygunlukta olduğu belirlenmiştir.
- Bilgi okuryazarlığı planının temelinde yatan düşünce yaşam boyu öğrenen
bireyler yetiştirmektir.
- Bilgi okuryazarlığı, yaşam boyu öğrenmenin temelini oluşturmaktadır. Bilgi
okuryazarı olunmadan yaşam boyu öğrenen olunamaz.
145
- Bilgi okuryazarlığı her ne kadar yaşam boyu öğrenmeden ayrı düşünülemese de
bazı farklılıkları bulunmaktadır. Bilgi okuryazarlığı beceriler bütünüdür, yaşam boyu
öğrenme ise iyi bir alışkanlıktır.
- Öğrencinin etkin bir bilgi okuryazarı olması ile bilgi okuryazarlığı stratejilerinin
temel öğretim aktiviteleri içerisinde yer alması gerektiği anlaşılmıştır.
- Bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırılmasında bağımsız kullanıcı eğitimleri,
çevrimiçi eğitimler, kılavuz kitapçıklar, ders içerikli eğitimler ve dersle
bütünleştirilmiş eğitimlerin kullanılan en uygun ve yaygın eğitim türleri olduğu
saptanmıştır.
- Bilgi okuryazarlığı eğitimlerinin, bilgi okuryazarı birey yetiştirmekteki rolü ve
bilgi okuryazarı olmanın önemi bireylere anlaşılır bir biçimde anlatılmalıdır. Bunu en
kolay yapabilmenin yolu ise bilgi okuryazarlığı planı hazırlamaktır.
Bu sonuçlardan yola çıkarak konuyla ilgili öneriler aşağıda verilmiştir:
- Yaşam boyu öğrenen olabilmek için bilgi okuryazarı bireyi olmanın önemi başta
kütüphanecilere ve daha sonra bilgi toplumunu oluşturacak her bireye etkili bir
biçimde anlatılmalıdır.
- Üniversite öğrencilerinin araştıran, sorgulayan, bilgiye kolay erişen ve erişilen
bilgiyi değerlendiren bireyler olabilmeleri için kütüphanelerin sonsuz desteği
gerekmektedir. Bu desteği öğrencilere verebilmek için kütüphanecilere ise kurum
yönetimi ve bilgi okuryazarlığı becerilerinin kazandırılmasıyla ilgili tüm birimlerin
desteği verilmelidir.
- Bilgi okuryazarlığı ile ilgili yenilikçi ders programları hazırlanmalıdır.
146
- Bilgi okuryazarlığı planı hazırlanmadan önce öğrencilerin ya da planın
uygulanacağı grubun ihtiyaçları belirlenmelidir.
- Öğretim üyeleri ile işbirliğinde olunmalıdır. Bu işbirliği sayesinde öğrencilerin
ihtiyaçları daha kolay belirlenecek ve planın uygulanmasında öğretim üyelerinin
desteği alınarak bilgi okuryazarlığı becerileri daha iyi bir şekilde öğrencilere
aktarılabilecektir.
- Bilgi okuryazarlığı planının kurum yöneticilerinin dikkatinin çekilmesi öğretim
üyeleri aracılığıyla daha kolay olacaktır.
- Bilgi okuryazarlığı planında, programın rotası, kimlere, nasıl, ne zaman
uygulanacağı ve varılmak istenen hedefin ne olduğu açıklanmalıdır.
- Bilgi okuryazarlığı planı hazırlanmadan önce kapsamlı bir plan yapılmalıdır. Bu
planda kimlerin, hangi görevlerde bulunacağı açıklanmalıdır. Personelin ve bütçenin
yeterli olup olmadığı konusunda araştırma yapılıp eksik kalan yönler tamamlanmaya
çalışılmalıdır.
- Planla ilgili olarak nasıl bir raporlama tekniği kullanılacağı belirlenmelidir.
- Planı kimler onaylayacak başta bunlar belirtilmeli ve ona göre raporlama biçimleri
oluşturulmalıdır.
- Planın uygulanması için en uygun zaman belirlenmelidir.
- Planın kurum içinde nasıl tanıtılacağı ve pazarlanacağı tasarlanmalıdır.
- Planı hazırlayacak kişiler belirlenmeli ve bir plan grubu oluşturulmalıdır. Bu
kişiler başta kütüphanecilerden seçilmeli daha sonra ise planın etkili bir şekilde
147
pazarlanabilmesi için en etkili kişilerin yardımı alınmalı, planın onaylanmasında
zaman kaybı olmaması için idari birimlerin bu planda görev alması sağlanmalıdır.
- Planın hazırlanması ve uygulanması için gerekli zamanın belirlenmesi için bir
zaman tablosu oluşturulmalıdır.
- Planda yer alacak konular saptanmalıdır.
- Planın uygulanacağı gruba ait geriye dönük bilgiler, öğretim üyeleri ve hazırlanan
anketlerle elde edilmelidir.
- Planı yazacak grup oluşturulmalıdır.
- Plan herkes tarafından anlaşılır, açık ifadelerden oluşmalıdır.
- Bilgi okuryazarlığı ile ilgili tüm kavramlar tüm ayrıntılarıyla açıklanmalıdır.
- Bilgi okuryazarlığı planında, bilgi okuryazarlığı becerileri kazandırmak için
verilen eğitimlerin hangisinin, hangi koşullarda daha etkili olabileceği açıklanmalıdır.
- Bilgi okuryazarlığı eğitimlerinin seçmeli ders olarak verilmesinin kurumda ve
öğrencilerde ne tür olumlu faklılıklar yaratacağı detaylı bir biçimde ifade edilmelidir.
- Bilgi okuryazarlığı planının, kurumun saygınlığına öğrenci kalitesi açısından nasıl
bir etkide bulunacağı planda belirtilmelidir. Araştıran, analitik düşünebilen, yaratıcı,
bilgiye erişebilmek için yöntemler geliştirebilen bireyler mezun oldukları kurumun
aynası olacaklardır ve bulundukları üniversiteye ayrıcalık getireceklerdir. Bu sebeple
planın üniversitenin tanıtımı için etkili olacağı vurgulanmalıdır.
- Üniversite ve kütüphaneleri, bilgi okuryazarı bireyler yetiştirmede sorumluluk
almalıdırlar. Bilinçli bir toplum ve üreten bir ülke olabilmek için akademisyenler,
148
kütüphaneciler, eğitimciler, yöneticiler, karar vericiler işbirliği içinde çalışarak yaşam
boyu öğrenen bireyler yetiştirmek için her türlü çalışmada görev almalıdırlar.
- Kütüphaneciler her fırsatta gelişen teknolojiye ayak uydurabilmek, artan bilgiyle
baş edilmek için yeni stratejiler geliştirmeli ve bunların bilinçli bir şekilde
yapılabilmesi için dönem dönem hizmetiçi eğitimler ya da bilgi okuryazarı bireyler
yetiştirmede sorumluluk alan kurumlardan destek alarak sürekli eğitimlerine devam
etmeleri sağlanmalıdır.
- Ülkemizi gelişmiş ülkeler düzeyine taşımak istiyorsak, bilgi üreten bir toplum
olmanın önemini kavramak zorundayız. Bilgi üreten toplumlar bilgi ihtiyacının
farkında olan, araştıran, bulan, bilgiyi kullanan ve paylaşan, değerlendiren bireylerden
oluşmaktadır. Bilgi üreten toplum olabilmenin önemini anlayabilmek için eğitim ve
öğretim kurumlarına büyük sorumluluklar düşmektedir. Derslerle bütünleştirilmiş
bilgi okuryazarlığı becerileri, ders programlarının araştırma odaklı hazırlanması
toplumu bilgi çağına uyum sağlar hale getirmek için etkili olacaktır. Bu tür
çalışmaların yaygınlaşması için uygulanabilir bilgi okuryazarlığı planları hazırlayarak
devletin ilgisi çekilip desteği alınmalıdır.
- Eğitim ve öğretim kurumları için hazırlanan resmi eğitimin parçası haline
getirilmek üzere hazırlanan bilgi okuryazarlığı planı dışında tüm toplumu kapsayacak
şekilde geliştirilen etkili bir bilgi okuryazarlığı planı da geliştirilmelidir. Formel
olmayan bilgi okuryazarlığı eğitimi sadece eğitici ve eğitilenleri değil, uzmanları,
karar verme mekanizmalarının başında bulunanları, kısacası karar verme aşamasında,
doğru bilgiye ulaşma ihtiyacı olan her kesimi kapsamalıdır.
149
KAYNAKÇA
ABID, Abdelaziz: Information Literacy for Lifelong Learning, World Library and
Information Congress: 70th IFLA General Conference and Council, 22–27 August
2004, Buenos Aires, Argentina. [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ifla.org/IV/ifla70/papers/116e-Abid.pdf ,10.04.2007.
ACRL: Information Literacy: Web sayfası, [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/standards.pdf , 24.05.2007.
ACRL: Information Literacy Competency Standarts for Higher Education,
[Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/informationliteracycompetency.htm,
18.07.2007.
ACRL: “Creating a Comprehensive Plan for Information Literacy”, Eğitim Dokümanı,
2005.
ADAMS, Mignon S. Ve BECK, J. A.: User Surveys in College Libraries, Chicago:
College Library Information Packet Committe, College Libraries Setion, Association
of College and Research Libraries, American Library Association, 1995.
ALKALI, Yoram Eshet ve HAMBURGER, Yair Amichai: “Experiments in Digital
Literacy”, Cyberpsychology& Behavior, vol.7, no.4, 2004: 421- 429.
ALKAN, Nazlı: “Üniversite Kütüphaneleri ve Ulusal Bilgi Politikası”, Türk
Kütüphaneciliği, C. 11, No: 3, 1997: 234- 237.
ALPAY, Meral: Kütüphanecilik Terimleri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları No: 1868, Kütüphanecilik Bölümü No: 1, 1973.
150
American Library Association- ALA: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ala.org/ala/acrl/acrlissues/acrlinfolit/infolitoverview/introtoinfolit/introinfo
lit.htm#what, 12.11.2006.
ANDRETTA, Susie: Information Literacy: A Practitioner’s Guide, Oxford,
Chandos Publishing, 2005.
ANZIIL(Austrilian& New Zealand Institute for Information Literacy): Web sayfası
[Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.anziil.org/about/index.htm , 11.06.2007.
ARP, Lori: “Library Literacy”, RQ, Vol. 35 Issue 4, 1996:476- 483.
BAWDEN, David: “Information and Digital Literacies: A Review of Concepts”,
Journal of Documentation, 57(2), 2001: 218- 259.
BAYSAL, Jale: Kütüphanecilik Alanında Yeni Kavramlar Araçlar Yöntemler,
2.bs., İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2933
Kütüphanecilik Bölümü No: 3, 1987.
BELL, Daniel: The Coming of Post Industrial Societies, New York, 1973.
BEVERLY, Campbell: “What is Literacy? Acquiring and Using Literacy Skills”,
Australasian Public Libraries and Information Services, No. 3, 1990: 149–152.
BOURQUE, Linda B. Ve FIELDER, Eve P.: How to Conduct Self- Administrated
and Mail Surveys, The Survey Kit 3. Thousand Oaks, CA: Sage, 1995.
BREIVIK, Patricia S.: “Putting Libraries Back in the Information Society”, American
Libraries , 16(10), 1985: 723.
151
BURKHARDT, Joanna M. , MACDONALD, Mary C. ve RATHEMACHER, Andree
J.: Creating a Comprehensive Information Literacy Plan: How to do it Manual
and Cd-Rom for Librarians, New York, Neal Schuman Publishers, Inc., 2005.
BÜYÜKTANIR, Derya: "Türkiye''nin Başarısı İçin İtici Güç Yaşam boyu Öğrenme
Politika Belgesi". [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak:
http://www.megep.meb.gov.tr/megep/genel/yaşam boyu/Yaşam
boyuOgrenmePolitikaBelgesiEkim2006.pdf , 27.06.2007.
Cornell Üniversitesi: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.library.cornell.edu/olinuris/ref/tutorialsguides.html
(10.07.2007)
CILIP (Chartered Institute of Library and Information Professionals), "Information
Literacy: The skills". [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.cilip.org.uk/professionalguidance/informationliteracy/definition/skills.htm,
16.06.2007.
CILIP (Chartered Institute of Library and Information Professionals): Web Sayfası
[Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.cilip.org.uk/professionalguidance/informationliteracy/definition/,
22.04.2007.
COLE, Ian J., KELSEY, Amanda: “Computer and Information Literacy in Post-
qualifying Education”, Nurse Education in Practice, Vol 4, 2004:190- 199.
CAUL (Council of Australian University Librarians): Information Literacy
Standards, [ISBN 0 86803 695 1]2001. [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak:
www.caul.edu.au/caul-doc/InfoLitStandards2001.doc , 26.04.2007.
152
ÇAKIN, İrfan: “Üniversite Kütüphane İlişkisi”, Türk Kütüphaneciler Derneği
Bülteni, C. 32, No: 2, 1983: 61-62.
DEWALD, Nancy H. :“Transporting Good Library Instruction Practices Into The Web
Environment: An Analysis of Online Tutorials”, The Journal of Academic
Librarianship, 25(1), January 1999: 26–32.
DOYLE, Christina: Outcome Measures for Information Literacy Within the
National Education Goals Of 1990: Final Report Of The National Forum on
Information Literacy. Summary Of Findings, Washington, DC: US Department of
Education. (ERIC document no; ED 351033). [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://eric.ed.gov/ERICDocs/data/ericdocs2/content_storage_01/0000000b/80/23/4a/1
2.pdfl , 07.01.2007
DUPUIS, Elizabeth A.: “The Information Literacy Challenge: Adressing The
Changing Needs Of Our Students Through Our programs”, Internet Reference
Services Quarterly, 2(2–3), 1997: 93- 111.
EISENBERG, Michael B. Ve JOHNSON, Doug: "Computer Skills for Information
Problem-Solving: Learning and Teaching Technology in Context”, ERIC Digest,
2002, s.1-13, [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.doug-
johnson.com/dougwri/compskills02.pdf , 14.04.2007.
EISENSTEIN E. L.: The Printing Press As An Agent Of Change:
Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe,
Cambridge: Cambridge University Press., 1979.
Follet Eğitim Hizmetleri: [Çevrimiçi], Elektronik adres:
http://www.fes.follett.com/follett_fes_general/about_follett_educational_services.cfm
, 18.05.2007.
153
FTAZER, Jill B.: Library Literacy, RQ 26(3), 1987: 313-314.
GRASSIAN, Esther S. Ve KAPLOWITZ: Information Literacy Instruction:
Theory and Practice, New York, Neal- Schuma Publishers, Inc., 2001.
HILLERICH, Robert L.: “Toward an Assessable Definition of Literacy”, The English
Journal, Vol. 65, No. 2. (Feb., 1976): 50–55.
HU, Chengren: Network Literacy: New Task for Librarians on User Education,
62nd IFLA General Conference - Conference Proceedings - August 1996, s.25- 31.
http://www.ifla.org/IV/ifla62/62-huch.htm, 22.03.2007.
Humbolt State University Library: (Web Sayfası) [Çevrimiçi], Elektronik Adres:
http://library.humboldt.edu/ic/general_competency/kuhlthau.html , 06.05.2007.
INFOZONE Research Skills Area: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://web.archive.org/web/20031207123351/www.assd.winnipeg.mb.ca/infozone/
,02.03.2007.
IRVING, Ann: Study and Information Skills Across the Curriculum, London:
Heinemann Educational Books, 1985, [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://virtualinquiry.com/inquiry/irving.htm , 23.04.2007
James Madison University: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.lib.jmu.edu/gold/default.aspx ,10.07.2007.
JONES, Stan, KIRSCH, Irwin, MURRAY, Scott ve TUIJNMAN, Alber: Literacy,
Economy and Society: Results of the First International Adulty Literacy Survey,
Paris: OECD, 1995.
154
KOCHEN, Manfred: Information for Action: From Knowledge to Wisdom, New
York: Academic Press, 1975. Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi. [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ku.edu.tr/ku/index.php?option=com_content&task=view&id=4
55&Itemid=864, 10.07.2007.
KRANICH, Nancy: “Building Information- Smart Communities”, American
Libraries, 2000, 31(11): 5- 28.
KUH, G.D ve GOMYEA, R.M. : “The Role of the Academic Library in Promoting
Student Engagement in Learning”, Charlote, Nort Caroline, ACRL Eleventh National
Conference, April 10- 13, 2003.
KUHLTHAU, C. C.: “Developing a Model of the Library Search Process: Cognitive
and Affective Aspects”, RQ, 28(2), 1988: 232–242.
KUHLTHAU, Carol C.ve TODD, Ross J.: "Implementing Guided Inquiry through the
school library". [Çevrimiçi] Elektronik Kaynak:
http://www.cissl.scils.rutgers.edu/guided_inquiry/implementation.html , 21.06.2007.
KUHLTHAU, Carol: “Inside the Search Process: Information Seeking from the User's
Perspective”, Journal of the American Society of Information Science, 42 (5),
1991: 361-371.
KURBANOĞLU, Serap: Bilgi Okuryazarlığı, 42. Kütüphane Haftası Sunumu,
Goethe Enstitüsü, İstanbul, 2006. [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.goethe.de/ins/tr/ist/wis/sbi/fvt/trindex.htm , 10.05.2006.
155
KURBANOĞLU, Serap: “Ögrencilere Bilgi Okuryazarlıgı Becerilerinin
Kazandırılmasının Önemi ve Okul Kütüphanecilerinin Bu alandaki Rolü”, Bilgi
Dünyası, 2(1), 2001: 1-19.
LAMB, Annette:"The 8Ws Model for Information Literacy: An Overview",
[Çevrimiçi], Elektronik Adres: http://eduscapes.com/tap/topic71.htm , 06.05.2007.
LAU, Jesus: "Guidelines on Information Literacy for Lifelong Learning: Final draft",
[Çevrimiçi]Elektronik kaynak: http://www.ifla.org/VII/s42/pub/IL-
Guidelines2006.pdf , 09.06.2007.
LAU, Jesus: International Guidelines On Information Literacy, Mexico, 2004,
[Çevrimiçi], Elektronik Adres:
http://bivir.uacj.mx/DHI/DoctosNacioInter/Docs/Guidelines.pdf , 05.02.2007.
LENOX, Mary F. ve WALKER, Michael L.: “Information Literacy in the Educational
Process” The Educational Forum, 57 (2), 1993: 312-324.
LONG, Larry: Introduction to Computers and Information proccessing.,
Englewood Cliff: Prentice Hall., 1991. Lousiana Information Literacy Model for Lifelong Learning. [Çevrimiçi]
Elektronik Kaynak: http://mconn.doe.state.la.us/lessonplans/lit_model.htm,
26.03.2007.
Lousville University Library: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://library.louisville.edu/infoliteracy/, 10.07.2007.
Massachusetts University Library: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.lib.umassd.edu/libraryinfo/infolit/InfoLitComp.html , 11.07.2007.
156
McCARTHY S.J. ve RAPHAEL T.E.: Alternative research perspectives, In J.Irwin
& M.A. Doyle (Eds.), Reading-Writing Connections: Learning from Research.
Newark, DE: International Reading Association, 1992.
McCLURE, Charles R.: “Network Literacy: A Role for Libraries?” Information
Technology and Libraries, vol 13, no2, 1994: 115–125.
McCRANK, Lawrence J.: “Academic Programs for Information Literacy: Theory and
Structure", RQ, XXXI, 4, 1992: 485- 497.
McKENZIE, Jamie: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.fno.org/dec99/rcycle.html , 13.06.2007.
McKENZIE, Jamie: "The Research Cycle 2000". FNO, From Now On, The
Educational Technology Journal, 9(4), 1999. [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://questioning.org/rcycle.html ,11.07.2007.
McKENZIE, Jamie: Beyond Technology: Questioning, Research and the
Information Literate School, FNO Press, Bellingham, 2000.
EISENBERG, Michael B., LOWE, Carrie A., SPITZER, Kathleen L.: Information
Literacy: Essential Skills for the Information Age, London, Libraries Unlimited,
2004.
MOORE, David M. ve DWYER, Francis M.: Visual Literacy: A Spectrum of Visual
Learning, Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications, 1994.
MORGAN, David L. Ve SANNEL, Alice U.: Planning Focus Groups, Focus
Group Kit 2, Thousand Oaks, CA: Sage, 1998.
157
NIMON, Maureen: "Developing Lifelong Learners: Controversy and the Educative
Role of the Academic Librarian", ALIA Publishing, 33(1), 2002. [Çevrimiçi]
Elektronik Adres: http://www.alia.org.au/publishing/aarl/33.1/full.text/nimon.html,
20.04.2007.
OBERG, Dianne: Teaching the Research Process for Discovery and Personal
Growth, 65th IFLA Council and General Conference Proceedings, Bangkok,
Thailand, August 20 - August 28, 1999, [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.ifla.org/IV/ifla65/papers/078-119e.htm , 05.05.2007.
PAPPAS, Marjorie L.ve TEPE, Ann E.: Pathways to Knowledge and Inquiry
Learning, Libraries Unlimited, 2002.
POLAT, Coşkun: "Bilgi Okuryazarlığı ve Üniversiteler", [Çevrimiçi] Elektronik
Adres:
http://eprints.rclis.org/archive/00007268/01/Nil%C3%BCfer_Tuncer'e_Armagan.pdf ,
09.07.2007.
POLAT, Coşkun: Üniversitelerde Kütüphane Merkezli Bilgi Okuryazarlığı
Programlarının Geliştirilmesi: Hacettepe Üniversitesi Örneği(Doktora tezi),
Ankara: Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı, Hacettepe Üniversitesi, 2005.
ROBERTS, Peter: Education, Literacy, and Humanization: Exploring the Work
of Paulo Freire, Westport, Conn. : Bergin & Garvey, 2000.
SALONY, Mary F. : “The History of Bibliographic Instruction: Changing Trends
from Books to the Electronic World”, Reference Librarian, 51/52, 1995:31–51.
SALTER, Jeffrey L. VE SALTER, Charles A.: Literacy and the Library, Kolorado:
Libraries Unlimited, Inc., 1991.
158
SCHAFFNER, A. C. STEBBINS, L. ve WYMAN, S.: Quality Undergraduate
Education in a Research University – The Role of Information Literacy, Racing
toward tomorrow: Proceedings of the ninth national conference of the Association of
College & Research Libraries, April 8-11, 1999: 109-114.
SCONUL: "Information Skills in Higher Education: SCONUL Position Paper",
[Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.sconul.ac.uk/groups/information_literacy/papers/Seven_pillars.html,
05.05.2007.
State University of New York (SUNY): Information Literacy Initiative. [Çevrimiçi]
Elektronik Adres: http://www.sunyconnect.suny.edu/ili/final.htm , 11.07.2007.
STRIPLING, B.ve PITTS, J.: Brainstorms and Blueprints: Teaching Research as a
Thinking Process, Englewood, CO: Libraries Unlimited, Inc., 1988.
The Big6: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://www.big6.com/showarticle.php?id=415, 30.04.2007.
The RAC Model: [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://cep.cl.k12.md.us/RAC/RACSite/RACSkills.html, 15.03.2007.
Temple University Library, [Çevrimiçi]Elektronik Adres:
http://library.temple.edu/services/library_instruction/materials/schol_vs_po
p.pdf
http://library.temple.edu/services/library_instruction/materials/deciphering
_citations.pdf, 10.07.2007.
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://www.tdk.gov.tr
, 14.04.2007, 11.07.2007, 25.03.2007.
159
UÇAK, Nazan (Özenç): “Bilgi Üzerine Kuramsal Bir Yaklaşım”, Bilgi Dünyası,
2000, 1(1):143–159.
United Nations Literacy Decade: UNESCO Education [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://portal.unesco.org/education/en/ev.phpURL_ID=40338&URL_DO=DO_TOPIC
&URL_SECTION=201.html , 14.04.2007.
What is Big6?: [Çevrimiçi] Elektronik Adres: http://big6.com/showarticle.php?id=415
, 15.06.2007.
Wikipedia, Free Encyclopedia. [Çevrimiçi] Elektronik Adres:
http://en.wikipedia.org/wiki/Planning , 11.07.2007.
WOLPERT, Ann: “Services to Remote Users: Marketing the Library’s Role”,
Library Trends, Vol. 47, No: 1, 1998: 21- 41.
YALVAÇ, Mesut: “21. Yüzyılda Enformasyon Profesyonellerinin Eğitim ve
Öğretiminde Enformasyon Okuryazarlığı Standartları”, Türk Kütüphaneciliği, 2001,
15(2): 136- 156.
YUEXIAO, Zhang: “Definitions and Sciences of Information”, Information
Processing and Management, 1988, XXIV, 4: 479- 491.
ZHANG, Wenxian: “Building Partnerships in Liberal Arts Education: Library Team
Teaching", Reference Services Review, XXIX(2), 2001: 141- 150.