Biograf ie van de Noordoostpolder
Grond voor verandering
Biografie van de Noordoostpolder G
rond voor verandering
De biografie toont aan
de hand van persoonlijke verhalen
hoe de Noordoostpolder zich
door de jaren heeft ontwikkeld.
Achttien agrarirs spreken over de
ontstaansgeschiedenis van hun
bedrijf, over hun economische
en sociale netwerken, over
hun problemen, plannen en
toekomstperspectieven.
www.polderlab.nl
Biograf ie van de Noordoostpolder
Grond voor verandering
2
3De Noordoostpolder staat voor talrijke opgaven: stagnatie
van de bevolkingsgroei, innovatie in de landbouwsector,
wijzigingen in de waterhuishouding en stads- en dorps-
vernieuwing. Deze vraagstukken zijn van invloed op de
ruimtelijke ordening en de sociale structuur. De polder,
zeventig jaar geleden bedacht en gepland als een nieuwe
maatschappelijke orde, is onvoldoende in staat om al die
veranderingen op te vangen sterker nog: het polder-
systeem is dringend aan vernieuwing toe.
Maar wat betekent dat voor de vele agrarische onder-
nemers in de Noordoostpolder? Deze biografie toont aan
de hand van persoonlijke verhalen hoe het beroemde
landbouwgebied zich door de jaren heeft ontwikkeld.
Achttien agrarirs spreken over de ontstaansgeschie-
denis van hun bedrijf, over hun economische en sociale
netwerken, over hun problemen, plannen en toekomst-
perspectieven. Door deze ondernemers een gezicht te
geven wordt het imago van de Noordoostpolder versterkt.
Maar dat niet alleen: door de persoonlijke portretten
ontstaat een beter begrip van de consequenties die de
op handen zijnde veranderingen hebben voor individuele
ondernemers.
Voorwoord
1 Plomp Gemengd bedrijf2 Van Tilburg Akkerbouwbedrijf3 Gebroeders de Zeeuw Akkerbouwbedrijf4 Lumens Akkerbouwbedrijf5 Borgijink Gemengd bedrijf6 Gebroeders Damman Melkveehouderij
7 Hettinga Melkveehouderij8 Maarssen De Orchideen Hoeve9 Haenen Akkerbouwbedrijf10 Langebeeke Akkerbouwbedrijf11 van der Veeken Wijngaard Maronesse12 van Bentem Sierteelt
13 van den Dries Biologisch akkerbouwbedrijf14 Vink Fruitboerderij15 Omta Akkerbouwbedrijf16 Papma Akkerbouwbedrijf17 de Bruijn Akkerbouwbedrijf18 Oosterwijk Zorgboerderij Hoeve Marant
PAGINA
106
40
70
94
112
76
PAGINA
46
22
10
58
100
28
PAGINA
52
34
16
88
64
82
4
1
7
13
2
8
14
3
9
15
4
10
16
5
11
17
6
12
18
5De achttien bedrijven verschillen in bedrijfsvoering,
omvang en toekomstperspectieven. Uit hun verhalen
volgen vier algemene conclusies.
1. Ruimtelijk systeem van de polderOorspronkelijk lag in de Noordoostpolder de gemiddelde
bedrijfsomvang tussen de 12 en 48 hectare. Het ging
in eerste instantie om akkerbouw, gemengde bedrijven
en fruitteelt. Jarenlang kwamen bedrijfsvergrotingen
amper voor door de pachtstructuur en het gebrek aan
marktwerking.
Hoe anders is dat vandaag. Door schaalvergroting kopen
of huren agrarirs overal in de polder land. De koppeling
met het eigen erf is losgelaten zelfs de opslag van
producten hebben sommige ondernemers op andere
erven ondergebracht. Elders ontstaan door bedrijfs-
beindigingen lege erven. De vraag is of het oorspron-
kelijke ruimtelijke systeem gebaseerd op bedrijven
tussen de 12 en 48 hectare nog aansluit op de huidige
economische werkelijkheid met grote bedrijven van wel
100 tot 500 hectare.
2. Differentiatie in bedrijfsvoering Bij de aanleg van de Noordoostpolder werd afgezien van
grotere kavels. Ervaringen in de Wieringermeer hadden
uitgewezen dat grote bedrijven wel een voortrekkersrol
vervulden, maar dat dit niet betekende dat kleinere bedrijven
achterbleven. Door de uitgifte van meer kleine kavels
konden meer polderwerkers (diegenen die de polder
hielpen te ontginnen) een eigen bedrijf starten.
Tegenwoordig is de honger naar grond groot, maar voor
veel agrarische bedrijven is uitbreiding lastig door de
hoge grondprijzen. Slechts enkelen zijn uitgegroeid tot
megabedrijven die qua grondbezit een groot deel van de
polder beslaan. Deze grote agrarirs regelen hun afzet
in de vrije handel en zien landsgrenzen niet als een
belemmering. Meer en meer fungeren zij als op zichzelf
staande handelsondernemingen. Je moet investeren in
je afnemers, aldus akkerbouwer Jaap de Zeeuw. Dus ik
vlieg drie keer per jaar naar Finland en Engeland om
hen persoonlijk te ontmoeten. De grote ondernemingen
professionaliseren met nieuwe machines en meer
medewerkers innovaties zijn vooral gericht op groei.
Deze agrarirs bekleden functies in lokale, regionale en
nationale besturen en adviescommissies. Ze hebben tijd
over om andere activiteiten te ontplooien, bijvoorbeeld
het adviseren van collega-agrarirs.
Door gebrek aan beschikbare en betaalbare grond zoeken
andere agrarirs naar nieuwe manieren om de opbrengst
te verhogen. Bijvoorbeeld door hun grond efficinter
te benutten, door producten te verbouwen die meer
opbrengen, door samen te werken met handelshuizen
en door nieuwe technologische ontwikkelingen op de
voet te volgen. Innovatie is dan ook vooral gericht op
de kwaliteit en het onderscheidende vermogen van het
product. Ondernemers zoeken zelf de afzetmarkten voor
hun specialistische producten op. Zo richtte fruitteler
Cees Vink een eigen label op en verkoopt hij zelfgemaakte
jam en sap aan speciaalzaken en sterrenrestaurants.
Krispijn van der Dries creert voor zijn biologische gewas-
sen een eigen afzetmarkt door de oprichting van
de coperatie BioRomeo.
Voor ondernemers die geen opvolger hebben is stoppen
uiteindelijk de enige optie. Of zoals akkerbouwer Henk
Papma zegt: Je moet stoppen als je op je best bent, een
beetje stoppen zit er echt niet in. Anders gezegd: je moet
je bedrijf in n keer verkopen om iets over te houden
voor op de oude dag.
Inleiding
6Wink
el
Pluktu
in
Greene
ry appe
ls/pere
n/pruim
en
Jamkeuken
Oude fruitbomen
Eigen merk
Vast personeel
Plukkers
Gewa
ssen
besc
herm
ingInkoo
p wi
nkel
Route
langs
boere
nbed
rijven
Gezamen
lijk koelhu
is
Onderwijs
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
WERELD
EUROPA
NOP
NL
KRAGGENBURG
AFZETMARKT
SOCIAAL NETWERK
ECONOMISCH NETWERK
In de cirkeldiagram zijn de sociale en economische netwerken van de bedrijven inzichtelijk
gemaakt. Deze netwerken zijn opgedeeld in de afzetmarkt van de verschillende producten,
de functionele economische netwerken (personeel, vaste samenwerkingspartners, accountants,
loonwerkbedrijven) en de sociale netwerken van de ondernemers en hun gezinnen (dagelijkse
boodschappen, sport, school, vakanties). Deze netwerken zijn uitgezet tegen de schaal. Daarmee is
zichtbaar of de netwerken zich in de Noordoostpolder, in Nederland of op wereldschaal bevinden.
73. Samenwerking en kennisuitwisselingVroeger werd veel samengewerkt. Materieel en arbeid
werden over en weer uitgewisseld. De meeste samen-
werkingsverbanden bestaan nog steeds en zijn ontstaan
uit langdurige contacten tussen families. Tegenwoordig
wordt ook kennis uitgewisseld. Grote bedrijven zitten in
landelijke netwerkgroepen, anderen houden het dicht bij
huis. Zij komen in studiegroepen bij elkaar om kennis en
ideen uit te wisselen.
Er wordt veel gexperimenteerd met en genvesteerd
in nieuwe technologien en machines. Denk aan een
automatische kistenkantelaar die vult, weegt en stapelt
aardappelkisten of een strooi- en voerrobot. Elke
ondernemer lijkt wel een lokale Willie Wortel te kennen die
helpt bij het ontwerp en de bouw van nieuwe technische
hoogstandjes. Ook in het productieproces wordt samen-
gewerkt. Een melkveehouder uit Sint Jansklooster levert
mest voor het land, in ruil krijgt hij het eiwitrijke luzerne
als voer voor zijn koeien.
4. Functies van dorp naar landelijk gebiedIn het oorspronkelijke ontwerp van de Noordoostpolder
voorzagen de dorpen in winkels en voorzieningen. Rondom
en niet te ver weg werden de boerderijen gepland. Elk
dorp had een eigen bosgebied voor recreatie. Inmiddels
is het voorzieningenniveau in de dorpen gedaald en
verhuizen functies naar het buitengebied vooral omdat
agrarirs nieuwe activiteiten ontplooien. Zo verandert een
kas in De Orchideenhoeve, beginnen boeren een eigen
winkel, biedt de Hoeve Marant zorgappartementen. Een
aantrekkelijke omgeving is dan van belang, voor recre-
anten, bezoekers en patinten. Rondom Kraggenburg
hebben agrarirs een recreatieve route uitgezet. Veel van
deze boeren hebben land verkocht om hun nieuwe onder-
neming te bekostigen.
Interviews
10
Peter Haenen, akkerbouw
Ruilverkaveling biedt uitkomst
GENERATIE 2
AREAAL 257 ha in totaal
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS 9 km
PERSONEEL 1 vaste werknemer, 3 zzp-ers in drukke periodes
11Het akkerbouwbedrijf van Peter Haenen Maatschap Haenen Nabuurs is een van de
grotere landbouwbedrijven in de Noordoostpolder. Verspreid over de polder bezitten
hij en zijn vrouw Marian circa 150 hectare en huren ze ongeveer 110 hectare. Daarop
verbouwen ze aardappelen, suikerbieten, uien, wortelen, graan en mas. De nadruk ligt
op de aardappelteelt, voornamelijk pootgoed: daarin doen ze alles zelf, van poten tot
sorteren tot afleveren. Een groot deel van de aardappeloogst gaat naar de handelshuizen
HZPC, Agrico en Averis. De suikerbieten gaan naar Suikerunie, terwijl de wortelen voor-
namelijk in Belgi en Duitsland worden afgezet. Uien en granen gaan naar wisselende
afnemers.
Het is de bedoeling dat Haenens zonen Gert-Jan en Alex dit jaar in het bedrijf stappen
ze vormen dan met zijn vieren een maatschap. Gert-Jan verbleef enige tijd op het
landbouwbedrijf van de familie in Brazili, maar zijn voorkeur ligt bij de boerderij in de
Noordoostpolder. Op dit moment leert hij de fijne kneepjes van het vak. Er is een vaste
medewerker en tijdens de piekperioden poten in april en mei, aardappelselectie in juni
en juli en rooien tussen augustus en oktober worden zzpers ingeschakeld.
Vanaf 1991 bestierden Haenen en zijn vrouw een Nederlandse die opgroeide op een
boerderij in Brazili een akkerbouw- en pluimveefokbedrijf van 100 hectare. De plek in
de buurt van Luttelgeest was bewust gekozen omdat het aantal intensieve veehouderij-
bedrijven er gering was en daarmee het risico op de uitbraak van ziektes minimaal.
Toen in 2008 het bestemmingsplan wijzigde bleek voor de pluimveetak geen plek meer
het gebied rondom Luttelgeest kreeg het predicaat glastuinbouw. Peter Haenen breidde
het akkerbouwdeel stapsgewijs uit: eerst met 36 hectare, vervolgens met 21 hectare
en zo verder. De agrarisch ondernemer pachtte 46 hectare van beleggingsmaatschappij
Fortis, grond die hij in 2013 kocht. De verschillende petten pluimveehouder en akker-
bouwer hebben Haenen altijd goed gepast. Ik ben opgegroeid op een veelzijdig bedrijf.
Mijn vader was akkerbouwer, maar had ook pluimvee en fruit. Als scholier huurde ik met
mijn broer al een stuk land om te experimenteren met pootgoedteelt. Ik studeerde in
Wageningen plantenveredeling en bedrijfseconomie. Daarna heb ik als bedrijfseconoom
bij de Hollandse Maatschappij van Landbouw gewerkt en als secretaris bij werkgevers-
organisatie Metaalunie.
Peter Haenen maakt gebruik van nieuwe technologien. Zijn trekkers zijn uitgerust met
gps-systemen zodat ze nauwkeurig kunnen zaaien en bemesten. Met interesse volgt Haenen
12
de ontwikkeling van drones. Hiermee krijg je inzicht in welke delen van de grond het
meest vruchtbaar zijn. Een groot probleem in de polder en veel agrarirs zullen het hem
nazeggen is het groeiende aantal leegstaande erven, stille getuigen van boerenbedrijven
die door gebrek aan opvolging of toekomstperspectief zijn opgeheven. Het wordt tijd dat de
erven gebruikt mogen worden voor andere doeleinden.
Een ander probleem is de aanhoudende stijging van de grondprijzen, waardoor bedrijfs-
vergroting bemoeilijkt wordt. Nieuw verkregen gronden liggen vaak op enige afstand van
de huiskavel. Funest voor de bedrijfsvoering, aldus Haenen. Een onafhankelijke ruil-
verkavelingscommissie kan uitkomst bieden door percelen ter herschikken om zo een
meer efficinte bedrijfsvoering te bevorderen.
1991
24 ha
2015
257 ha
PeterHaenen
Aard
appe
len
Graa
n (Ta
rwe)
Uien
Suikerbi
eten
Kool
Wortelen
Bloembollen
Mais
Huisverkoop aardappelenAgr
ico
Loonwerker
s
Bestu
ursfu
nctie
HZC
P
Averis z
etmeel
Vast personeel
Gewa
ssenb
esch
erming
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakantie
Cultuur
WERELD
EUROPA
NOP
NL
MARKNESSE
13
14
Limburg
Marknesse
Vader werkte bij defensie en droomde van een boerderij. Om een kans te maken werd hij ploegbaas bij de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders.
1953 Vader kreeg een akkerbouwbedrijf toegewezen. Later had hij ook een fruitbedrijf en een pluimveefokkerij.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
15
Tijdens zijn middelbareschooltijd huurt zoon Peter samen met zijn broer een grondstuk ten behoeve van pootgoedteelt.Na 1980 is hij jaren weg voor studie en werk. Broer start een pluimveefokkerij.
1991 Met een boerendochter getrouwd en samen een akkerbouwbedrijf en pluimveefokkerij gestart. In 2008 is er een nieuw bestemmingsplan waardoor pluimvee niet wordt toegestaan. Verbouwt nu gewassen met aardappels als hoofdteelt.
ToekomstDoor de jaren heen het aantal hectares en erven vermeerderd. Zoon komt in de maatschap en neemt misschien het bedrijf over.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
16
Fokko-Aldert Omta, akkerbouw
Wilskracht om door te gaan
GENERATIE 3
AREAAL 92 ha totaal
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS 10 km
PERSONEEL Tijdelijk personeel in drukke periodes
17Het vergt volgens akkerbouwer Fokko-Aldert Omta veel van agrarirs om een bedrijf
gaande te houden. Het is door de voortgaande schaalvergroting, hoge leningen en dure
investeringen erg lastig om een boerenbedrijf voort te zetten, aldus Omta. Diegenen die
het aandurven dienen over enorm veel wilskracht te beschikken.
Omta merkt het zelf ook. Hij wil graag uitbreiden om zijn omzet te vergroten zodat hij kan
investeren in bijvoorbeeld een nieuwe schuur hard nodig om te kunnen concurreren
op de wereldmarkt. Maar het is nagenoeg onmogelijk om grond te kopen of te huren.
Veel boeren van rond de 70 jaar willen van hun land af, licht Omta toe. Die grond wordt
direct opgekocht door beleggers die het voor zeer hoge prijzen verhuren of door grote
boeren. Een middelgrote agrarir als ik heeft geen enkele kans. Die grote boeren waar
Omta op doelt hebben ooit veel land voor weinig gekocht en de ontstane overwaarde
stelt hen nu in staat om land te blijven bijkopen. Ook het principe dat de buurman het
eerste recht heeft om een vrijgekomen stuk grond te huren, behoort tot het verleden.
Het recht van de hoogste bieder geldt, vertelt Omta hoofdschuddend. Grondtransacties
zijn zakelijker geworden.
Om toch meer rendement uit zijn bedrijfsvoering te halen zoekt Omta naar maatregelen
die de efficiency vergroten, zoals het gebruik van grotere machines die tevens minder
brandstof verbruiken, de aanplant van meer graan voor meer voedingstoffen in de bodem
en het zoveel mogelijk voorkomen va roofbouw. Alternatieve energievormen zoals zonne-
panelen ziet Omta niet zitten. Ik richt me liever op energiebesparing. Ook een eventuele
omslag naar een meer biologische werkwijze bekijkt de akkerbouwer met scepsis.
Ik gebruik al minder bestrijdingsmiddelen, maar ik merk dat afnemers niet bereid zijn
meer te betalen voor biologisch geteelde groenten.
Omtas bedrijf bedraagt 92 hectare, ruim twee keer zo groot als het bedrijf dat zijn opa
in 1951 startte. Opa Omta kwam uit Groningen en verkreeg door zijn baan als landbouw-
kundig opzichter het recht om in de nieuwe Noordoostpolder een boerderij te beginnen.
Het familiebedrijf verloor in 1999 land aan een zogenoemde hydrologische zone rond-
om het voormalige eiland Schokland. In deze zone werd de grondwaterstand verhoogd
om inklinking van het veen en daling van Schokland dat het predicaat werelderfgoed
draagt tegen te gaan. Later kocht de overheid enkele omliggende boeren uit en een
deel van dat land kwam in eigendom van Fokko-Aldert Omta die het akkerbouwbedrijf
in 1993 van zijn vader had overgenomen. Met een laatste aankoop in 2007 en de pacht
van 32 hectare van een belegger niet toevallig een oom van Omtas vrouw waarmee hij
1951
40 ha
2015
92 ha
18
een goede deal kon sluiten groeide het bedrijf tot zijn huidige omvang.
Overigens is het waterpeil ook nu een vraagstuk. De polder zakt een centimeter per
jaar en als dit zo doorgaat is het land over twintig jaar alleen nog maar geschikt voor
natuurontwikkeling of mas en gras. Een kavelruil met melkveehouders behoort tot de
mogelijkheden, maar dan zou het gezin Omta moeten verhuizen. Dat doen we liever niet.
Mijn kinderen zitten in Ens op school en bij de voetbalclub. Ik ben lid van de vrijwillige
brandweer, ons sociale netwerk is in dit dorp.
Het akkerbouwbedrijf werkt volgens een traditioneel bouwplan en verbouwt granen,
suikerbieten, aardappelen, witlof, zaaiuien, plantsjalotten en winterwortelen. De komende
jaren worden geen nieuwe gewassen toegevoegd. Omta: Er is redelijk wat flexibiliteit in
het bouwplan door de huidige afwisseling in gewassen. Maar meer variatie is lastig, mijn
hele bedrijf inclusief het machinepark is op dit bouwplan ingesteld.
De producten gaan naar verschillende afnemers die per jaar kunnen wisselen. Een
belangrijke rol is weggelegd voor zogenoemde commisionairs die namens potentile
afnemers met Omta onderhandelen. Aardappelen gaan naar twee afnemers waarmee
hij langjarige afspraken heeft deze afnemers leveren overigens ook het pootgoed
waarmee Omta zijn aardappelproductie start. Suikerbieten gaan naar suikerfabrieken in
Groningen en Dinteloord, de witlof en uien zijn voor de vrije verkoop. Tijdens het productie-
proces werkt de akkerbouwer die in de Noordoostpolder geboren en getogen is vooral
samen met bedrijven en boeren uit de buurt. Sommige samenwerkingen zijn ooit door
Fokko-AldertOmta
WERELD
EUROPA
NOP
NL
ENS
Aard
appe
len
Suike
rbiet
en
Zaaiuie
n
Winterwo
rtelen
Granen(tarwe en gerst)
Witlofwortelen
Plantsjalotten
Gewassenbescherming
Kunstmest
Mac
hines
Loon
bedr
ijf oo
gst s
uiker
biet
en
Loon
bedr
ijf oo
gst w
itlofw
ortelsU
itwiss
elen m
achine
s
Gezamenlijk p
achten
Vrijwilligerswerk
Onderwijs
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
19
mijn opa gestart die zijn dus heel waardevol, juist vanwege de klik. Met collega-
agrarirs deelt Omta bijvoorbeeld machines voor gewasbescherming. Loonbedrijven
uit Ens en Rutten rooien de witlof en de suikerbieten, terwijl kunstmest en beschermings-
middelen worden geleverd door bedrijven uit de buurt.
20
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
Opa vertrok uit Groningen en was landbouwkundig opzichter bij de ontginning van de Noordoostpolder.
1951 Na een aantal boerderijen te hebben afgewezen, koos hij in 1951 voor de boerderij in Ens.
Groningen
Ens
21
1976 Vader neemt boerderij over.
1994 Vader wordt burgermeester van Wieringermeer en Fokko-Aldert neemt de boerderij over. Door de jaren heen is het aantal hectares vergroot. Hij maakt gebruik van andere erven in de polder voor de opslag van de agrarische producten.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
22
Thomas Maarssen, De Orchideenhoeve
Het is hier geen pretpark
GENERATIE 4
AREAAL 5 ha totaal
SPECIALISATIE Tropisch paradijs
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL 100 werknemers
23Op De Orchideenhoeve in Luttelgeest maken bezoekers zeven dagen per week kennis
met de pracht en praal van tropische orchideen. Er zijn diverse siertuinen zoals een
nagebootst regenwoud, een mangrovebos en een vlindertuin , een restaurant, een
speeltuin en een winkel. Op de hoeve leven ook dieren, zoals reptielen, vissen, vogels en
witoorpenseelaapjes die los door de tuinen lopen. Dagelijks zijn er rondleidingen en ook
voor kinderen worden talloze activiteiten georganiseerd.
Thomas Maarssen en zijn broer Jeroen staan aan het hoofd van deze toeristische trek-
pleister in de noordoosthoek van de Noordoostpolder. Het klinkt gek, maar wij hebben
nooit geld verdiend met de verkoop van orchideen op de veiling. Vanaf de jaren tachtig
hebben we ons volledig gericht op de recreatieve en toeristische markt.
Terwijl de broers wel uit een kwekersgezin stammen. Overgrootvader Maarssen begon in
de jaren dertig op een akkertje bij Aalsmeer met de teelt van seringen. Een overbuurman
timmerde de eerste kas en betaling vond pas plaats toen de ondernemende overgroot-
vader het grootste deel van zijn planten had verkocht. Jaren later begon vader Maarssen
samen met zijn broer te experimenteren met orchideen. Dat liep goed en op enig
moment leverden ze vanuit een 40.000 vierkante meter groot kassencomplex als eerste
in Nederland snij-orchideen aan de veiling in Aalsmeer.
Vader besloot in 1979 alleen verder te gaan in de Noordoostpolder. Dat viel niet mee,
ondanks de lage pachtprijs. De bloemen hadden moeite om in de nieuwe kas te groeien,
de afstand tot het bloemencentrum rond Aalsmeer bleek een beperkende factor en de
hoge gasprijzen in het begin van de jaren tachtig speelden het bedrijf parten niet zo
gek wanneer warmte een van de belangrijkste groeiomstandigheden is.
De ommekeer kwam in 1984, herinnert Thomas Maarssen zich. We deden mee aan een
open dag en prompt kregen we 1500 bezoekers die overal vandaan kwamen om onze
bijzondere bloemen te aanschouwen. Toen hebben we besloten om het bedrijf open te
gooien. De teelt en de verkoop werden secundair, de bezichtiging van de orchideen werd
onze hoofdmoot. Er volgde een winkel, een restaurant en een tropische tuin. In 2000 kreeg
het park een metamorfose, werd het restaurant uitgebreid en kreeg het parkeerterrein een
nieuwe ingang. In 2008 volgde de vlindertuin, in 2009 de speeltuin en in 2014 het citruspad.
Met succes, vorig jaar bezochten 202.000 mensen het tropische paradijs in de polder.
De gebroeders Maarssen hebben 100 medewerkers in dienst, waaronder hun zus. Of de
kinderen de hoeve ooit overnemen is nog maar de vraag. We laten onze kinderen vrij
1979
5 ha
2015
5 ha
24
in de keuze of ze later in het bedrijf willen stappen, aldus Maarssen. Het is misschien
slimmer om iemand te vinden die thuis is in deze tak van sport.
Voor de komende jaren liggen genoeg ideen op tafel de vraag is altijd of het betaal-
baar en uitvoerbaar is. De Orchideenhoeve moet nog meer een familiepark worden.
Maar geen pretpark, waarschuwt Maarssen. We bewaken de diepgang. Op korte termijn
willen we bijvoorbeeld een educatieve natuurspeeltuin inrichten. Het parkeerterrein is
ook een aandachtspunt. Het is vaak vol en mensen parkeren dan langs de weg wat tot
gevaarlijke situaties leidt. Bereikbaarheid is sowieso een issue, meent Maarssen. Een
spoorlijn tussen de Randstad en Friesland zou echt een uitkomst zijn.
Een terugkerend vraagstuk is het energieverbruik de tropische tuinen moeten immers
warm gestookt worden. De gasprijzen zijn van grote invloed op onze jaarcijfers, legt hij
uit. Daarom kopen we voor een aantal jaren gas in, dan kunnen we vooruit.
ThomasMaarssen
Resta
urantNa
tuur
belev
ing(T
uinen
)
Wink
el
Kweke
rij
Combinatietripsmet bedrijven
Personeel
Hanos horeca
Verhage fruitboer
VeilingLeverancier flora
Leve
ranc
ier in
terie
ur
Leve
ranc
ier a
arde
Leve
rancie
r tuinb
ouw
Levera
ncier
hout
Marketin
gbureau
Accountant
Gewassen bescherming
Hak horeca Emmeloord
Dagelijkse boodschappen
Onderwijs
Winkelen
Vakantie WERELD
EUROPA
NOP
NL
LUTTELGEEST
25
26
1954Vader en zijn broer beginnen een orchideenkwekerij in de Haarlemmermeer. Zij verkopen als eerste orchideen op de veiling in Aalsmeer.
1979 De broers gaan uit elkaar, vader start in Luttelgeest een nieuwe orchideenkwekerij.
Eerste generatie Tweede generatie
EEN TROPISCH PARADIJS
Eerste generatie Tweede generatie
EEN TROPISCH PARADIJS
Aalsmeer
Luttelgeest
27
1984Het orchideenbedrijf open te stellen voor publiek. Er komt een caf/restaurant en een winkel en de naam wordt veranderd in Orchideenhoeve. In 1989 wordt de de eerste tropische tuin geopend.
2000 De Orchideenhoeve wordt verniewd en uitgebreid met een vlindertuin, Maleisische tuinen, citruspad, apen en vogels.
Eerste generatie Tweede generatie
EEN TROPISCH PARADIJS
Eerste generatie Tweede generatie
EEN TROPISCH PARADIJS
28
Wilbert van Bentem, tulpenteelt
Bloemen en planten het hele jaar door
GENERATIE 2
AREAAL 9 ha totaal
SPECIALISATIE Bloemen en planten
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL 4 vaste werknemers en 20 tijdelijke werknemers in drukke periodes
29Het bloemenbedrijf van de familie Van Bentem zit sinds zeven jaar in de Noordoost-
polder, vlakbij Marknesse. Zoon Wilbert en zijn ouders ze vormen een maatschap
zijn afkomstig uit de Haarlemmermeer. Daar verkochten ze hun land voor de komst van
een woonwijk. We hebben eerst nog in de Haarlemmermeer gezocht, vertelt Van Bentem
die de middelbare tuinbouwschool heeft afgerond. Maar hier in de Noordoostpolder was
de grondprijs aantrekkelijk en bovendien liggen er meer mogelijkheden voor uitbreiding.
Bovendien woonde hier toen al wat familie dus de keus was uiteindelijk snel gemaakt.
Van Bentem is gespecialiseerd in tulpen en perkplanten en bezit 9 hectare. Daarvan
is 1,5 hectare bebouwd met kassen en schuren. Ruim 5 hectare kan in de toekomst
worden gebruikt voor het uitbreiden van het kassencomplex, maar wordt nu nog verhuurd
aan een akkerbouwer uit de buurt.
In eerste instantie produceerde Van Bentem vooral voor de veiling in Aalsmeer. Maar
toen daar de prijzen terugliepen besloten hij en zijn ouders om de tulpen en potplanten
direct aan de consument te verkopen. Daarvoor opende ze in 2009 een kleine winkel op
het erf.
In eerste instantie was de winkel op onregelmatige tijden geopend. In de winter waren ze
soms open en verkochten ze alleen tulpen, in het voorjaar stonden de deuren zes dagen
per week open voor de verkoop van tulpen en perkplanten. Maar in de zomer was de winkel
dicht er was immers niets om aan te bieden. Toen de bloemenwinkel in Marknesse
dicht ging sprong Van Bentem in dat gat. We verkopen nu het gehele jaar allerlei soorten
snijbloemen en elk seizoen andere perkplanten. De winkel bepaalt nu dertig procent van
de omzet. We hebben zelfs enkele vaste medewerkers in de winkel.
In de kas heeft Van Bentem vier vaste medewerkers, ongeveer tien scholieren (vaak als
zaterdaghulp) en twintig Poolse oproepkrachten die over het algemeen in Vollenhove en
Emmeloord wonen. Een deel werkt via uitzendbureau Marthoflex al kijkt Van Bentem
elk jaar naar welk uitzendbedrijf het meest interessant is.
Van Bentem koopt de tulpenbollen bij kwekers uit de buurt. Hun sortiment spreekt me
aan en ze zijn betrouwbaar, legt de bloemenkweker uit. Per jaar levert hij 15 miljoen
tulpen: geen speciale rassen maar normale bosjes in de kleuren waar klanten om vragen.
De bloemen gaan via het Duitse handelsbedrijf Landgart voornamelijk naar de super-
marktketens Aldi en de Lidl. Landgart koopt de tulpen voor een vaste prijs op de veiling
Flora Holland en zorgt daarna voor keuring en verpakking.
2008
9 ha
2015
9 ha
30
Wilbert van Bentem
WERELD
EUROPA
NOP
NL
MARKNESSE
Tulp
en
Tulpe
nboll
en
Potpla
nten
Winkel
Vast personeel
Tussenhandelaren
Leveranciers bloembollen
Uitzendbureaus
Bernhard Transport
Teelt
advis
eur
Acco
unta
nt
Agrof
ocus
advie
s
Studie
club, t
ulpen
Ondernemersvereniging
Volleybalclub
Feestcommissie
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakantie
Perkplan
ten
31
Wilbert van Bentem hoopt dat zijn zoon en dochter nu nog 5 en 3 jaar ooit het
familiebedrijf overnemen. Hij ziet voor zichzelf in ieder geval nog voldoende kansen.
Er liggen mogelijkheden voor optimalisatie, door bijvoorbeeld warmte-koudeopslag en
op termijn zonne-energie. En er is veel te winnen met automatisering: een robot die de
tulpen oogst, een robot die de bosjes samenstelt. De droom is een nieuwe hoge kas
met een geavanceerd warmtesysteem zodat ze minder hoeven te stoken en een stabieler
binnenklimaat creren.
32
1972 Vader start in de Haarlemmermeer een eigen bedrijf in perkplanten en tulpen.
2008 Zoon Wilbert is mede-eigenaar van het bedrijf. Samen met zijn ouders verhuist hij naar Marknesse.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
Haarlemmermeer
Marknesse
33
2009 Winkel geopend, hier worden bloemen, planten en tuinaccesoires verkocht. De droom van Wilbert is dat zijn kinderen het bedrijf later overnemen.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
34
Cees Vink, fruitteelt
Het echte verhaal achter ons voedsel
GENERATIE 3
AREAAL 22 ha totaal
SPECIALISATIE Fruitboerderij
AFSTAND TOT KAVELS 1 km
PERSONEEL 3 vaste werknemers, 40 tijdelijke werknemers
35In zijn winkel verkoopt fruitteler Cees Vink met succes fruit, vruchtensappen en
zelf gemaakte jam waarvoor klanten van heinde en verre particulieren uit Meppel,
horecabedrijven uit Amsterdam naar Kraggenburg komen. Volgens Vink is het verhaal
achter een product steeds meer van belang. Niet alles hoeft per se op biologische wijze
geproduceerd te zijn, maar mensen willen wel weten hoe dat productieproces verloopt.
Dat eerlijke verhaal kan ik ze vertellen: in onze winkel, op onze etiketten. Hij vervolgt:
Daarom mijd ik supermarkten een slechter platform voor het echte verhaal achter
voedsel, voor het leveren van eerlijke en lekkere producten is niet denkbaar.
De winkel heeft de afgelopen decennia talloze veranderingen doorgemaakt. Twintig jaar
geleden al perste Vink zijn eigen vruchtensappen waarmee hij toentertijd op de horeca-
beurs veel bekijks trok. Ook besloot hij naast eigen producten waar van andere boeren
in zijn assortiment op te nemen. Toen de winkel een nieuw pand betrok is een jamkeuken
toegevoegd waar het gehele jaar alle mogelijke smaken gemaakt worden. Met die jam
Onze aardbeienjam ruikt ook echt naar aardbeien zocht Vink contact met De Librije in
Zwolle. Het sterrenrestaurant bleek genteresseerd niet alleen in de kwaliteit van Vinks
producten, maar ook in het feit dat hij restaurantbezoekers kan vertellen over hoe de jam
en de sap tot stand komen.
Sinds enige jaren heeft de winkel een recreatief profiel. In de pluktuin die tien jaar
geleden is ingericht kunnen mensen zelf hun fruit plukken. Daarnaast biedt de winkel
arrangementen waarin bezoekers kennis maken met het reilen en zeilen op het fruitbedrijf.
Bij de plaatselijke VVV liggen folders en worden producten uit de winkel aangeboden.
Toen hij begin jaren negentig in het bedrijf kwam waren het zware tijden voor de fruit-
sector. Mijn vrienden van de middelbare school hadden een goede baan, maar ik had
het erg moeilijk, aldus Vink. De eerste tien jaar verdiende ik niks de marktomstandig-
heden waren matig, ik was vooral druk met de heropbouw van het bedrijf. Ik heb mijn
plaats in de consumentenhandel echt moeten bevechten.
Vink had het bedrijf overgenomen van zijn vader die al in de jaren zestig producten aan
de weg verkocht. Grote gezinnen van het oude land kwamen naar de polder om grote
wintervoorraden van aardappels, kolen, winterpenen en appels in te slaan. Maar mijn
vader was niet de eerste. Mijn opa had in een oud domeinenschuurtje al een winkel-
tje. Opa Vink was in de jaren vijftig vanuit de Betuwe naar het beloofde land in de
Noordoostpolder getrokken. Dichtbij het dorp en aan een doorgaande weg begon hij op
8 hectare met de aanplant van perenbomen en aardbeien.
Jaren 50
8 ha
2015
22 ha
36
Fruittelers hebben te maken met grote natuurrisicos en dus een hogere kans op mis-
lukte oogsten en schommelende marktprijzen. Het is volgens Vink een reden geweest
om naast het fruitbedrijf andere activiteiten te ontplooien. Door die spreiding heb ik
meerdere inkomstenbronnen.
Met een andere fruitteler kocht Vink op een nabijgelegen industrieterrein een voormalige
veilinggebouw dat als koeling dient. Vanuit het oogpunt van de winkel is het prettig
dat zon industriepand niet op het erf staat, legt Vink uit. Overigens moet dat koelhuis
vanwege milieuregels vernieuwd worden.
Van de 22 hectare is een kwart bedoeld voor de verkoop in de winkel, de rest wordt
geleverd aan speciaalzaken en boerderijwinkels. Ook is het bedrijf lid van The Greenery
die zorg draagt voor de internationale distributie. Vink: Erg handig, zoals laatst tijdens
de boycot door Rusland. Dan kun je via het uitgebreide netwerk van The Greenery toch je
producten afzetten.
Marketing wordt de komende jaren steeds belangrijker. Vink is online actief met een
eigen website en via Twitter. Oude fruitbomen verkoopt hij via de site fruitbomen.nl. Ook
kleine aanpassingen zoals boerenjam in plaats van jam leveren omzetstijging op.
Op verzoek van speciaalzaken is door een reclamebureau een strakker etiket ontwor-
pen en een nieuwe merknaam bedacht: Lekker Puur. Sommige hippe zaken willen nu
eenmaal geen kneuterige etiketten, lacht Vink. Hij zet zich in om de fruitconsumptie
te verhogen. Enkele jaren geleden was hij betrokken bij de (mislukte) invoering van
CeesVink
Wink
el
Pluktu
in
Greene
ry appe
ls/pere
n/pruim
en
Jamkeuken
Oude fruitbomen
Eigen label Lekker puur
Vast personeel
PlukkersGe
wass
enbe
sche
rming
Inkoo
p wi
nkel
Route
langs
boere
nbed
rijven
Gezamen
lijk koelhu
is
Onderwijs
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
WERELD
EUROPA
NOP
NL
KRAGGENBURG
37
schoolfruit. Daarnaast stimuleert hij de verkoop van fruit in meerdere eenheden, zoals
zakjes van 3 kilo. Daarin zitten 15 tot 20 appels die zeker een maand goed blijven. Zo
stimuleer je dat de klant meer fruit eet.
Om het recreatieve profiel in stand te houden moet het imago van de polder beter, vindt
Vink. Een fiets- en wandelroute langs toeristische plekken en interessante bedrijven is
een begin.
38
Jaren 50 Opa verhuist van de Betuwe naar Kraggenburg. Hij heeft een fruittelers-woning met een domeinschuur waarin een winkeltje zit.
Opa overlijdt en vader neemt het bedrijf over. Grote gezinnen slaan grote wintervoorraad in bij de winkel.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
BOERDERIJ WINKEL
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
BOERDERIJ WINKEL
Betuwe
Kraggenburg
39
begin jaren 90 Cees komt in het bedrijf na afronding van zijn opleiding. Hij vernieuwt het bedrijf (eigen label, pluktuin, jamkeuken)
De producten worden geleverd aan boerderij en delicatessen-winkels en verkocht in eigen winkel. Vink werkt hij samen met 20 fruitbedrijven. Het bedrijf is lid van The Greenery.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
BOERDERIJ WINKEL
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
BOERDERIJ WINKEL
40
Gert-Jan van Tilburg, akkerbouw
Een nieuwe koers, een brede blik
GENERATIE 3
AREAAL 54 ha
SPECIALISATIE Pootgoedteelt & traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL Geen vaste werknemers
41Het zag er lang naar uit dat Gert-Jan van Tilburg uit Bant geen boer zou worden. Hij
woonde met zijn vrouw in hartje Den Haag en werkte als verkeerskundige bij advies-
bureau Goudappel Coffeng. Maar in 2007 begon het toch te kriebelen. Hij nam ontslag
en keerde terug naar zijn geboortegrond in de Noordoostpolder om een jaar lang proef
te draaien op het akkerbouwbedrijf van zijn ouders. Na dat jaar stond zijn besluit vast:
Van Tilburg zou het familiebedrijf overnemen.
Omdat Van Tilburgs vader Gerard jarenlang vanwege andere activiteiten voorzitter bij
de lokale Rabobank, vicevoorzitter van suikerbietencoperatie Cosun veel van huis
was, kwamen de meeste werkzaamheden op de schouders van medewerker Jan Driessen
Van Tilburgs moeder Sijbrie verzorgt sinds jaren de financile administratie. Nu vormen
Van Tilburg en zijn ouders een maatschap.
Na zijn aantreden besloot Van Tilburg een deel van de bedrijfsvoering om te gooien.
De belangrijkste verandering had betrekking op de aardappelteelt: de consumptieaard-
appelen die zijn vader verbouwde werden ingeruild voor pootaardappelen. Een hogere
opbrengst pootgoed levert per kilo meer op was niet de enige reden voor dit besluit.
Ik zag het niet zitten om elke dag alleen aan het werk te zijn, licht Van Tilburg zijn
beslissing toe. Om medewerker Jan te behouden moest ik ervoor zorgen dat er voor ons
beiden genoeg te doen zou zijn. Het telen van pootaardappelen is arbeidsintensief: het
poten, sorteren en selecteren vergen vanwege de hoge kwaliteitseisen meer tijd.
Bij pootaardappelen is het de bedoeling om de oorspronkelijke miniknollen die de
akkerbouwer raszuiver en ziektevrij inkoopt bij coperatie Agrico zoveel en zo goed
mogelijk te vermeerderen. Van Tilburg teelt zijn pootgoed in drie tot vier jaar op tot knollen
in de zogenoemde S-klasse. Die verkoopt hij via Agrico aan andere pootgoedtelers die
de knollen doortelen tot A-klasse. Uiteindelijk belanden de pootaardappelen bij een teler
die er consumptieaardappelen van maakt. Naast pootaardappelen die je op hetzelfde
stuk grond maar eens in de drie jaar mag planten verbouwt Van Tilburg zaaiuien,
suikerbieten, tarwe, doperwten en winterwortelen.
Het bedrijf van Gert-Jan van Tilburg is 54 hectare groot. De grond is in altijd durende
erfpacht, de gebouwen zijn in eigendom. In de jaren negentig deed vader Van Tilburg een
poging om het land te kopen, maar vanwege de planologische bestemming voor een mogelijke
Zuiderzeelijn bleek dit onmogelijk. De eventuele komst van de spoorlijn is iets dat altijd
boven het bedrijf hangt, vertelt Van Tilburg. Ondanks dat het plan nu in de ijskast staat.
1942
52 ha
2015
54 ha
42
De boerderij kwam in 1951 in het bezit van Van Tilburgs opa. De van oorsprong Groninger
kwam uit de Wieringermeer waar hij werkte als landbouwkundig opzichter. Toen de
Wieringermeer aan het einde van de Tweede Wereldoorlog onder water kwam vertrok hij
naar de Noordoostpolder. Zijn middelste dochter Sijbrie kreeg verkering met Gerard van
Tilburg. Die kwam uit een Rijnsburgse familie met eerst bij Espel een boerderij en vanaf
1968 bij Biddinghuizen een gemengd bedrijf. Omdat zijn tweelingbroer het familiebedrijf
overnam richtte Gerard van Tilburg zijn pijlen op het bedrijf van zijn schoonvader.
Gert-Jan van Tilburg werkt nauw samen met buurman Peter van Roose. Ze vulden elkaar
direct goed aan: Roose wist veel over de teelt van pootaardappelen, Van Tilburg beschikte
over de juiste machines. Ze hebben samen 100 hectare tot hun beschikking.
Van Tilburg staat open voor andere aspecten van het boerenbestaan. Zo onderhoudt hij
in tegenstelling tot veel collegas een deel van zijn machines zelf en biedt hij op kleine
schaal loonwerk aan. Agrarirs kunnen hem ook bellen voor het boren van waterputten,
iets waar zijn vader in de jaren zeventig mee begon. Hij is actief voor LTO Noord en zat
in de jongerenraad van de Rabobank die nadacht over de toekomst van de Noordoost-
polder. Met collega-boeren uit de buurt spreekt hij elke maand af. Iedereen is in eerste
instantie bezig met zijn eigen onderneming. Maar we hebben natuurlijk ontzettend veel
raakvlakken. Het is goed om elkaar op de hoogte te houden, het is waardevol om elkaar
soms een helpende hand toe te steken.
Gert-Janvan Tilburg
WERELD
EUROPA
NOP
NL
BANT
Aard
appe
len
Suike
rbiet
en
Zaaiu
ien
Doperwt
en
Winterwortel
en
Vaste medewerker
Samenwerking van Rozen
AvikoAg
rico
Neve
nacti
viteit
enGew
assenb
escher
ming
Keuring
Sociaal leven
Sport
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
Tarwe
Loonwerk
Waterputten slaan
Onderhoud
Agrifirm
43
De jonge ondernemer zit boordevol ideen. Hij hoopt ooit gronden bij te huren om de
pootaardappelproductie op te voeren. Ook wil Van Tilburg nieuwe schuren bouwen de
oude schuren zitten vol asbest en hebben hun langste tijd gehad. Maar, zo geeft hij toe,
het valt niet mee om dit financieel voor elkaar te krijgen. De agrarir vindt het de moeite
waard om een biologische bedrijfsvoering te overwegen schaalvergroting is immers
duur, dus is het zaak om zoveel mogelijk rendement uit de beschikbare hectares te
halen. Maar, stelt Van Tilburg, een biologische teelt vereist een andere bedrijfsvoering.
Het betekent bijvoorbeeld meer tijdelijke medewerkers, dat moet wel bij je passen.
44
1951De opa van moederskant komt vanuit Wieringermeer naar de polder en koopt een boerderij.
1969 Vader en moeder ontmoeten elkaar. Ze nemen het bedrijf van opa over.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
Rijnsburg
BantWieringermeer
45
Zoon Gert-Jan werkt als verkeerskundige in Den Haag. Soms komt hij terug om vader te helpen.
2008Gert-Jan stapt in de maatschap van zijn ouders. Hij stapt over van consumptie- naar pootaardappelen.
ToekomstGrond bijhuren en oude schuren vervangen.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
46
Gerard Hettinga, melkvee
De boer en zijn robots
GENERATIE 2
AREAAL 36 ha totaal
SPECIALISATIE Melkkoeien
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL 1 vaste werknemer
47Gerard Hettinga uit het dorp Tollebeek was destijds n van de eerste melkveehouders
in de Noordoostpolder die een melkrobot aanschafte. Tegenwoordig zijn robots geen
uitzondering meer, al zijn nog lang niet alle melkveehouders overstag. Ik wel hoor,
lacht Hettinga. Ik heb ook nog strooi- en voerrobots in huis.
Je zou denken dat door die automatisering er meer tijd is voor andere zaken. Dat valt
tegen, laat Hettinga weten. Menselijke arbeid blijft altijd nodig, want het is niet zo dat
je het melkveebedrijf volledig kan overlaten aan de robots. Als er iets misgaat moet je
kunnen ingrijpen. Ik streef dan ook naar een meermansbedrijf zodat er ruimte ontstaat
voor vakanties en een sociaal leven. Dat betekent een compagnon of een vaste mede-
werker, aldus Hettinga. Een zwaar geautomatiseerd bedrijf draag je niet zomaar over aan
iemand die hier niet dagelijks werkt.
Hettinga heeft 140 koeien die altijd binnen staan. Onlangs bouwde hij een nieuwe
stal met ruimte voor 350 dieren. Kortom: de melkveehouder wil graag uitbreiden. Dat
betekent dat hij land moet toevoegen aan zijn 36 hectare grote perceel, onder meer voor
het uitrijden van mest en de verbouw van voedergewassen. En daar zit m de crux, licht
Hettinga toe. Kopen is niet eenvoudig want de aangeboden grond is veel te duur. Dus
ik moet kijken of ik land kan pachten. Door die grondverbondenheid zit er een grens
aan schaalvergroting, weet Hettinga. Megabedrijven met duizenden koeien zijn hier
ondenkbaar.
Die stal voldoet overigens aan tal van dierenwelzijnseisen niet voor niets kreeg Hettinga
voor de bouw subsidie. De stal is 2,5 keer zo groot als een reguliere stal, legt hij uit.
De koeien hebben veel meer ruimte. Zo kan een drachtig dier in de aanloop naar de
bevalling rond lopen en de geboorte van het kalf zonder hulp tot een goed einde brengen.
De stal bevat een ontvangstruimte waar Hettinga weleens schoolkinderen rondleidt.
De opvolging is nog geen item: Hettingas kinderen zijn pas 14, 12 en 9 jaar. Toch weet
de oudste al dat het boerenleven niets voor hem is, de jongste heeft meer interesse.
Zelf nam Gerard Hettinga het bedrijf over van zijn vader. Die had twee boerderijen
de andere boerderij is in handen van Hettingas broer.
De melk van de koeien gaat naar Friesland Campina. De gronden van Hettinga doen
mee in het wisselteeltsysteem. Als er geen gras of mas op staat verhuurt hij zijn land
als akkerland aan agrarirs uit de buurt. Op die momenten huurt ie elders land voor de
verbouw van voedergewassen. Voor zogenoemd nat krachtvoer maakt Hettinga gebruik
GerardHettinga
Melk
Voedergew
assen
Huur grond voedergewassen
Krachtvoer
Advis
eur A
grifir
m
Loon
werk
ersOn
derho
ud
Sport
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
Verhuur akkergrond
Melkfabriek
WERELD
EUROPA
NOP
NL
TOLLEBEEK
1958
36 ha
2015
36 ha
48
GerardHettinga
Melk
Voedergew
assen
Huur grond voedergewassen
Krachtvoer
Advis
eur A
grifir
m
Loon
werk
ersOn
derho
udSport
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
Verhuur akkergrond
Melkfabriek
WERELD
EUROPA
NOP
NL
TOLLEBEEK
49
van de restproducten uit de voedingsmiddelenindustrie, zoals bietenpulp dat suiker-
fabrieken te koop aanbieden. Voor het onderhoud van zijn trekkers huurt de melkvee-
houder lokale bedrijven in, de robots worden onderhouden door een gespecialiseerd
bedrijf uit Drenthe.
50
1958Vader pacht een gemengd bedrijf in de Noordoostpolder.
1995Zoon Gerard neemt bedrijf over. Voor de andere zoon wordt een bedrijf bijgekocht.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
Tollebeek
Friesland
51
2008Hettinga houdt alleen nog melkvee, het akkerland wordt verhuurd. Hij huurt grond om voedergewassen te verbouwen.
2014 Er is een nieuwe en grotere schuur. Er worden voer- en melkrobots genstalleerd en zonnepanelen geplaats.
ToekomstGroeien naar 350 koeien.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
52
Krispijn van den Dries, biologisch bedrijf
Biologisch boeren is een levenshouding
GENERATIE 3
AREAAL 90 ha totaal
SPECIALISATIE Biologisch
AFSTAND TOT KAVELS 1 km
PERSONEEL 3 compagnons, 2 vaste werknemers
20 tijdelijke werknemers in de zomer
BIOROMEO 3 compagnons en 9 vaste werknemers
53Het is een goed jaar geweest voor de biologische agrarir Krispijn van den Dries. Door
de toegenomen belangstelling voor biologisch voedsel waren veel gewassen denk aan
pastinaak, aardpeer, luzerne, mierikswortel, wilde aardappel en pompoen al vroeg
uitverkocht. Dat gebeurt niet vaak, weet Van den Dries. Biologische producten zijn van-
wege het arbeidsintensieve productieproces duurder dan reguliere landbouwgewassen.
Concurreren met supermarktprijzen is dus lastig. Toch zou Van den Dries niet anders
willen. Een biologische bedrijfsvoering is een levenshouding. Je ziet de omslag ook in de
samenleving: de vraag naar biologisch voedsel stijgt, mensen willen weten waar hun eten
vandaan komt dat biedt mogelijkheden voor startende biologische boeren.
Het was de vader van Krispijn van den Dries die het familiebedrijf in 1990 een biolo-
gisch profiel gaf. In 1983 had hij het akkerbouwbedrijf van zijn vader overgenomen. Die
was in 1942 vanuit Zeeland naar de Noordoostpolder gekomen om sloten te graven. In
1949 begon hij het boerenbedrijf op 48 hectare gepachte grond. De grond inmiddels
55 hectare is nu in bezit van de maatschap die Van den Dries met zijn vader en een
compagnon bestiert. Hier en daar huren ze nog stukken land.
Een van de speerpunten in het bedrijf van Van den Dries is het directe contact met
consumenten of afnemers, dus zonder tussenkomst van bijvoorbeeld supermarkten. Zo
gaan de gewassen naar bedrijven die tassen met groente en fruit aan huis bezorgen en
natuurvoedingswinkels, voornamelijk in Emmeloord, Zwolle, Apeldoorn, Utrecht en Amsterdam.
Van den Dries levert ook aan Willem&Drees en de horeca op de Amsterdamse broed-
plaats De Ceuvel. Een tijdlang had hij een pop-up aardappelwinkel in hartje Amsterdam.
Om de afzetmarkt te vergroten richtte Van den Dries Bioromeo op, een samenwerkings-
verband van boeren in de Noordoostpolder die een breed assortiment van biologische
groenten en fruit aanbiedt aan restaurants, versmarkten (in het hele land), webshops
(ook in Engeland en Duitsland) en voedselcoperaties (groepen particulieren die hun
voedsel direct bij de boer inkopen). Van den Dries: Het is goed wanneer meer boeren
zich bij Bioromeo aansluiten. Maar ze moeten niet te ver weg zitten dat is vanuit logi-
stiek oogpunt niet interessant.
Ook in het productieproces wordt samengewerkt, maar dan vooral met bedrijven uit de
buurt. Een melkveehouder uit Sint Jansklooster levert de mest voor het land in ruil
krijgt hij het eiwitrijke luzerne als voer voor de koeien. Machines en loonwerkers wisselen
ze uit met andere agrarirs, zorgboerderij Het Hof van Schok-land verzorgt het inpakwerk.
Het bedrijf werkt nauwelijks samen met onderzoeksinstituten en experimenteert zelf met
de teelt van betere rassen.
1942
48 ha
2015
90 ha
54
De focus op de consument wil Krispijn van den Dries de komende jaren uitbouwen,
bijvoorbeeld door de gehele productieketen van het land tot op tafel bij de mensen
thuis in eigen hand te krijgen. Zo is er het plan om op een van de twee erven het
wassen, sorteren en inpakken van gewassen zelf te gaan doen. Ook bemoeit Van den
Dries zich met de oprichting van nieuwe voedselcoperaties, door juridisch advies, logi-
stieke ondersteuning en geld. Het mooiste zou zijn als we het contact tussen boerderij
en stedeling kunnen versterken, dat consumenten bijvoorbeeld meewerken in het bedrijf
of bereid zijn te investeren.
Uiteraard moeten de principes van een biologische bedrijfsvoering wijd verspreid worden.
Van den Dries ziet niets in schaalvergroting. Als biologische boer verbouw je op je land
uiteenlopende soorten. Dat is veel meer werk dan op hetzelfde stuk grond slechts n
gewas te verbouwen. Hij vraag zich dan ook af of de definitie van intensieve landbouw
wel juist is. Hectares vol aardappelen zijn vooral intensief voor de bodem en het milieu.
Onze manier van werken is vooral arbeidsintensief. Ook moet de Noordoostpolder
volgens Van den Dries gevrijwaard worden van genmanipulatie. Dan krijg je eenzijdige
soorten en dat is een gevaar voor de diversiteit en de keuzevrijheid van de consument.
Door wind kan genmanipulatie biologische gewassen besmetten, die raken dan onver-
koopbaar.
Als lid van De Pionier van de Toekomst een organisatie die de Noordoostpolder wil
verduurzamen is Van den Dries betrokken bij tal van initiatieven, zoals guerilla garde-
ning op braakliggende terreinen en lezingen op scholen en zorginstellingen allemaal
WERELD
EUROPA
NOP
NL
ENS
Krispijn van den Dries
Verg
eten
gro
ente
n
Tradit
ionele
groe
nten
Voeder
gewass
en
Bioromeo
Mest
Spoel en sorteer bedrijf
LoonwerkersHore
ca
Deta
ilhan
del
Pionie
r van
de to
ekom
st
Sociaal leven
Uitstapjes
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakanties
55
bedoeld om de bewoners van de polder bekend te maken met gezond voedsel en
duurzaamheid. Zelf bedekt Van den Dries zijn dak met zonnepanelen. We moeten af van
fossiele brandstoffen. De zonnepanelenbranche zal een hoge vlucht nemen nu meer en
meer agrarirs zonne-energie gaan opwekken.
Tot slot heeft Van den Dries een praktische suggestie. Elk jaar leveren de bermen en
slootkanten in Flevo-land 700 duizend ton maaisel op waar niets mee gebeurd of dat de
polder uit gaat. We laten het liggen en dat is ook nog eens slecht voor de grassen en
insecten die er leven. Stel je voor dat we al dat maaisel com-posteren en gebruiken om
ons land te bemesten?
56
1942 Grootouders komen vanuit Zeeland naar de Noordoostpolder voor het graven van sloten. In 1949 krijgen ze een boerderij van 48 ha.
1983 Vader neemt het bedrijf over. In 1990 wordt de bedrijfsvoering biologisch.
Tweede generatieEerste generatie Derde generatieTweede generatieEerste generatie Derde generatie
Zeeland
Ens
57
1996Compagnon komt in het bedrijf en de gepachte grond wordt gekocht.
2012Zoon Krispijn komt in de maatschap en start handelscoperatie Bioromeo.
ToekomstIn 2015 land bijgekocht. Pleidooi voor een genmanipulatievrije polder.
Tweede generatieEerste generatie Derde generatieTweede generatieEerste generatie Derde generatieTweede generatieEerste generatie Derde generatie
58
Gerard Langebeeke, akkerbouw
Een duurzame koers
GENERATIE 3
AREAAL 40 ha totaal
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL Geen vaste werknemers
59Gerard Langebeeke uit Luttelgeest zit vooral in de aardappelen, maar zijn bedrijf heeft
door de jaren heen vele gezichten gekend. Opa Langebeeke begon in 1949 op 24 hectare
pachtgrond met de teelt van gras, erwten, graan, suikerbieten, aardappelen en vlas. Op
een weitje hield hij paarden, zijn grote hobby. Om die reden wilde opa niets weten van
tractoren de paarden, die hij had meegenomen uit Walcheren, zouden hoe dan ook zijn
ploeg voorttrekken. Opa Langebeeke was uit Zeeland vertrokken omdat zijn 13 hectare
grote bedrijf onderdeel werd van een grootscheepse ruilverkaveling. Langebeekes vader
doorliep de landbouwwinterschool en schafte na zijn aantreden in 1964 direct een
tractor aan, ondanks het verzet van opa. Hij bouwde eveneens een aardappelschuur,
daarvoor werden de aardappelen in een kuil bewaard. Door de voortgaande schaal-
vergroting en mechanisatie was er op een gegeven moment te weinig werk op de boerderij
vader Langebeeke heeft toen zijn enige medewerker moeten ontslaan. Om toch voor
voldoende inkomen te zorgen kocht hij in 1969 28 melkkoeien, maar dit bleek moeilijk
te combineren met de akkerbouwactiviteiten. Met financile steun van een zogenoemde
omschakelingssubsidie is de koeienstal een jaar later omgebouwd voor 60 vleesstieren
en weer later is de stal uitgebreid voor 150 stieren. In 1976 kocht vader bij Kuinre
12 hectare voor de verbouw van mas dat gebruikt werd als voer voor de stieren. Toen in
1983 de vleesprijs kelderde is afscheid genomen van de stieren. In die periode startte
vader een dependance in Drenthe: een akkerbedrijf van 36 hectare. Toen zijn vader
in 1986 plotseling overleed, zette Gerard Langebeeke het bedrijf voort. Het pendelen
tussen de Noordoostpolder en Drenthe kostte veel tijd en in 1993 is dat land verkocht.
Zijn aandacht lag daarna volledig bij het thuisbedrijf in de polder in 1998 kocht hij
7 hectare plus het erf en de gebouwen. Maar met 24 hectare was de boerderij nog altijd
klein en Langebeeke deed verschillende pogingen om land bij te huren. Pas in 2006 wist
hij 18 hectare bij te kopen en dat bood meer mogelijkheden voor de teelt van pootaard-
appelen: er werd een nieuwe aardappelschuur gebouwd die in 2010 is verlengd met een
sorteerschuur.
De aardappelen gaan naar handelshuis Agrico waar Langebeeke ook de miniknollen
inkoopt en naar Averis als uitgangsmateriaal voor de productie van zetmeel. De suiker-
bieten gaan naar de Suikeruniefabriek in Hoogkerk, uien en peen worden op de vrije markt
verhandeld. Op de percelen achter het erf rijdt een melkveehouder uit de buurt in het
voorjaar en in de herfst zijn mest uit. Een loonbedrijf uit Ens zaait de uien en haalt de bieten
van het land. Gewasbeschermingsmiddelen koopt Langebeeke bij Profyto uit Emmeloord.
1949
24 ha
2015
48 ha
60
De akkerbouwer werkt alleen, maar regelt in piekperioden uitzendkrachten via uitzend-
bureau Level 1. Voor de oogst werkt hij samen met collega Huizinga. Het is nog te vroeg
om te zeggen of een van de drie kinderen het bedrijf op termijn overneemt. Zoon Gert zit
in ieder geval op de hogere landbouwschool en ook zijn jongere broer Jacco denkt erover
om die richting op te gaan. Dochter Hilde volgt een academische lerarenopleiding.
Gerard Langebeeke volgt een duurzame koers. Het is ontzettend belangrijk om voor
latere generaties de kwaliteit van de bodem te behouden, vertelt hij. De akkerbouwer
is bereid om financieel een stapje terug te doen om straks goede grond over te dragen
aan zijn opvolger. Uitputting ligt op de loer. Dus minder intensief telen, meer gebruik van
compost, in kaart brengen van bodemziektes.
Ook op energiegebied timmert Langebeeke aan de weg. Hij heeft 310 zonnepanelen,
goed voor een productie van 80 duizend kilowatt. Hij bespaart op elektriciteitskosten
en denkt erover om een elektrische heftruck aan te schaffen Beter voor je gezondheid
en stiller. De akkerbouwer pleit voor een mentaliteitsverandering. We zijn hier met zijn
allen tegen proefboringen naar schaliegas. Dan moeten we zelf ook het goede voorbeeld
geven door duurzame alternatieven te bieden. Steun van de gemeente is op zijn plaats,
aldus Langebeeke. Die moet de Noordoostpolder als duurzame gemeente op de kaart
zetten. Zoveel schuren zijn geschikt voor zonnepanelen, collectieve initiatieven bieden
perspectief. Bovendien: met zonnepanelen heb je minder kans op conflicten dan met de
bouw van windturbines.
WinkelenDagelijkse Boodschappen
Sport
Onderwijs kinderen
Uitzen
dbure
au
Loon
bedr
ijf
Stud
ieclub
Gewasbescherming
Landruil
Aard
appe
len
Suike
rbiete
n
Uien
Samenwerking met andere boeren
Maismeel
Winterpeen
Toneel
WERELD
EUROPA
NOP
NL
GerardLangebeeke
LUTTELGEEST
61
Tot slot pleit Langebeeke voor nevenactiviteiten, iets waar hij ook met zijn zoon over
brainstormt. Het scherpt je geest en je doet nieuwe kennis op. Zelf was hij acht jaar
bestuurder voor LTO Flevoland en twee jaar voorzitter van de lokale afdeling van LTO
Noord. Hij is lid van een studieclub waar hij met 30 aardappeltelers ideen en kennis
uitwisselt.
62
1949Opa komt vanuit Walcheren naar de Noordoostpolder. Als akkerbouwer houdt hij paarden.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
Walcheren
Luttelgeest
63
1964Vader neemt het bedrijf over, koopt een tractor en bouwde een moderne aardappelbewaarplaats. Na korte periode met melkvee wordt de schuur in 1970 geschikt gemaakt voor vleesstieren.
1984 Vader overlijdt en Zoon Gerard neemt het bedrijf over. Gerard gaat verder met teelt van pootaardappelen.
2010Gerard bouwt zelf een sorteerschuur met zonnepanelen. In de toekomst wil hij elektrische heftrucks opladen met eigen zonne-energie.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
64
Gerard de Bruijn, akkerbouw
Soms tijd voor andere zaken
GENERATIE 2
AREAAL 36 ha totaal
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL Geen vaste werknemers
65Akkerbouwer Gerard de Bruijn uit Kraggenburg heeft een vof met zijn jongste dochter
Patricia die als accountant meer wilde dan hele dagen op kantoor zitten. Inmiddels
volgt ze cursussen om de fijne kneepjes van het boerenvak onder de knie te krijgen.
Patricia heeft een relatie met een melkveehouder uit het Overijsselse Hardenberg.
Die heeft mogelijk interesse om de 36 hectare aan pachtgronden van De Bruijn over te
nemen. Niet ideaal, aldus vader De Bruijn, maar mijn schoonzoon kan ons land goed
gebruiken voor het uitrijden van mest hij kan dan ongeveer 100 extra koeien houden.
Bovendien is op eigen houtje doorgaan erg lastig: dan zijn meer grond, meer opslagru-
imte en meer machines nodig een erg dure investering. Ik ben bang dat mijn bedrijf
wordt opgeslokt door grote agrarirs of ten prooi valt aan natuurontwikkeling. Dan heb
ik liever dat ons land naar mijn schoonzoon gaat, dan blijft het tenminste in de familie.
Toch is de overname door de Hardenbergse schoonzoon uiterst onzeker. Zelfs als het
pachtcontract door dochter Patricia wordt verkregen daarvoor moet ze verschillende
cursussen volgen, over spuiten, bemesting en rassenkeuze blijft de toekomst onzeker.
Ze mogen dan slechts een kwart van de gepachte kavel verhuren.
De Bruijn verbouwt uien, witlof, winterwortel, graszaad en poot- en consumptieaardap-
pelen. De wortelen gaan naar M&B Peen in het dorp waar ze worden gewassen, de
bieten worden opgeslagen op de stelconplaten op het erf en gaan naar de suikerfabriek
in Groningen. Het graszaad gaat naar het Groningse Scheemda waar het wordt gedroogd
en klaargemaakt voor verzending. De consumptieaardappelen worden in Noord-Brabant
gesorteerd en dan verscheept naar Jordani voor de productie van chips. De poota-
ardappelen worden verhandeld via Agrico. Zij verkopen eerst de opbrengt van een proef-
vak van 4 bij 1,5 meter. Op basis daarvan worden de verwachte hoeveelheden en maten
bepaald. Agrico betaalt eerst een voorschot, pas later in het jaar wordt de definitieve
prijs betaald.
De Bruijn werkt weinig samen met andere boeren. Behalve als iemand ziek is: dan helpen
collega-boeren elkaar. Voor het rooien van de aardappelen huurt De Bruijn een loonwerk-
bedrijf in. Hij ruimt veel tijd in voor andere activiteiten, iets wat jaren geleden ondenk-
baar was. Maar door hartproblemen zijn de prioriteiten verschoven. Op tijd rust nemen
met een boek is essentieel, aldus De Bruijn. Ik ben altijd actief geweest in het dorpse
verenigingsleven, als penningmeester van de paardenclub en als lid van het kerkkoor.
1942
30 ha
2015
36 ha
66
Gerard de Bruijn nam de boerderij in 1987 over van zijn vader. Die was in 1942 vanuit
West-Brabant vertrokken om te helpen bij de aanleg van de Noordoostpolder. Als dank
voor bewezen diensten kreeg hij daarna 30 hectare in de zuidoosthoek van de polder.
Gerardde Bruijn
Poot
aard
appe
len
Cons
umpti
eaard
appe
len
Ui
Winterwortel
Graszaad
Suikerbieten
Verhuur akkergrond
Advies productenstroom
Gewa
ssen
besc
herm
ing
Lokale
same
nwerk
ing oo
gst
Acco
unta
nt
Familie he
lpt in bed
rijf
Loonwerkers
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakantie WERELD
EUROPA
NOP
NL
KRAGGENBURG
67
68
19423 broers vertrekken uit West-Brabant om te helpen bij de aanleg van de Noordoostpolder. Alle broers kregen een boerderij toegewezen. Vader kreeg een akkerbouwbedrijf in Kraggenburg.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatie
West-Brabant
Kraggenburg
69
1987 Gerard de Bruijn neemt het bedrijf over van zijn vader na het afronden van een landbouwopleiding. Hij boert altijd alleen, met af en toe ondersteuning van zijn vrouw en jongste dochter.
ToekomstJongste dochter heeft een relatie met een melkveehouder uit Overijssel en naar alle waarschijnlijkheid neemt zij de pachtgrond over van haar vader.
Eerste generatie Tweede generatie Derde generatieEerste generatie Tweede generatie Derde generatie
70
Jaap de Zeeuw, akkerbouw
Landhonger zal altijd blijven
GENERATIE 2
AREAAL 550 ha totaal
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS 1 km
PERSONEEL 5 vaste werknemers
71Het is een van de grotere bedrijven in de Noordoostpolder: de broers Jaap en Hans
De Zeeuw beschikken over maar liefst 550 hectare waarop zij met hun partners en vijf
medewerkers poot- en consumptieaardappelen, uien, winterpeen en graan verbouwen.
Vanaf het moment dat de broers het bedrijf van hun vader in 1987 overnamen zijn ze
grond gaan kopen. We investeerden destijds voor 2,5 miljoen gulden in grondaankopen,
vertelt Jaap. Omdat de grondprijzen vanaf de jaren negentig stegen ontstond een enorme
overwaarde. Daarmee hebben we nu nog steeds voldoende onderpand om leningen af te
sluiten voor de aankoop van nog meer grond.
Het grote bedrijf begon ooit klein. In 1956 startte vader De Zeeuw zijn eigen boerderij
bij Nagele op 48 hectare pachtgrond. Vader behoorde tot de roemruchte pioniers die al
in de Tweede Wereldoorlog naar de Noordoostpolder trokken om het nieuwe land te ont-
ginnen. Het ziet ernaar uit dat zijn kleinzoon een kind van broer Hans het door hem
gestarte familiebedrijf in de toekomst overneemt. Hij helpt nu al mee en gaat binnenkort
naar de landbouwschool. De drie dochters van Jaap de Zeeuw hebben in ieder geval
geen interesse.
Tot die tijd hebben de broers grote plannen. Uitbreiding van het areaal is bijvoorbeeld
nog steeds aan de orde. Landhonger zal er altijd blijven, legt Jaap De Zeeuw uit. We
kunnen er nog zeker 70 hectare bij hebben zonder dat we daarvoor een extra medewer-
ker moeten aanstellen. Onlangs kochten ze een vrijgekomen erf. De boerderijwoning
wordt bewoond door een vriend, de schuren dienen voor de opslag van gewassen. Op
dat erf komt een grote loods van 30 bij 85 meter broer Hans beschikt al over twee van
zulke loodsen.
Innovatie is een speerpunt, met name op het gebied van automatisering, onderzoek en
energiewinning. De Zeeuw werkt samen met de provincie Flevoland om innovatieve idee-
en van de grond te krijgen. Daarnaast maakt hij deel uit van een landelijk team dat inno-
vatieve plannen beoordeelt. Daardoor ziet de akkerbouwer de nieuwste snufjes voorbij
komen: meetapparatuur op de spuit voor gewasbescherming die bladgroei meet op basis
waarvan de spuit zichzelf aanpast, een machine voor de selectie van aardappelen met
cameras die registreren of een plant snel ziek wordt. De gebroeders De Zeeuw bouwde
een machine die kisten vult en stapelt de uitvinding is wereldwijd in de verkoop.
De grootste zorg voor de lang termijn ligt volgens De Zeeuw in de bodemgesteldheid,
iets waar ook andere agrarirs over reppen. Door de hoge productie en het intensieve
gebruik neemt de kans op bodemziektes toe.
1956
48 ha
2015
550 ha
72
Jaap de Zeeuw heeft een enorm netwerk, mede door zijn talrijke nevenactiviteiten. Zo
adviseert hij collega-agrarirs op het gebied van bedrijfsovername en zat hij tien jaar in
het bestuur van LTO. Met acht verwante bedrijven vormt hij sinds 1991 een studiegroep.
Ze zien elkaar vier keer per jaar en bespreken dan talloze onderwerpen: personeelsbe-
leid, milieuvraagstukken, de consequenties van het gemeenschappelijk landbouwbeleid
(GLB). Ook nemen ze een van de bedrijven als casus: hoe verloopt de bedrijfsvoering,
wat zijn de opbrengsten, welke veranderingen zijn interessant? Daarnaast was De Zeeuw
zestien jaar commissaris bij een accountantsorganisatie. Tot slot is hij betrokken bij de
organisatie World Potato City die de Noordoostpolder op de internationale kaart zet als
ht aardappelgebied van de wereld. Onlangs nog had ik een Keniaanse minister op mijn
erf, lacht De Zeeuw.
De pootaardappelen wordt verkocht via de handelscoperatie Agrico, maar de andere
gewassen verkopen de broers zelf. Zo gaan de uien naar een Fins bedrijf die elk jaar
5000 ton afneemt, de consumptieaardappelen naar het Engelse Five Guys. De Zeeuw:
Je moet investeren in zulke afnemers, dus ik vlieg drie keer per jaar naar Finland en
Engeland om hen persoonlijk te ontmoeten. Voor machines bezoekt hij regelmatig
fabrikanten in Frankrijk en Duitsland. Jaap de Zeeuw en zijn broer werken samen met
geitenboeren uit de buurt. Zij persen stro droge bloeistengels van graan en in ruil
krijgt de broers geitenmest terug.
Jaapde Zeeuw
WERELD
EUROPA
NOP
NL
EMMELOORD
Poot
aard
appe
len
Graan
Vast personeel
Bedrijfseconomischestudiegroep
Vakantie
Winkelen
Cultuur
Dagelijkse boodschappen
73
74
1942 Vader verhuist vanuit Zeeuws-Vlaanderen naar Nagele. Hij helpt om grond klaar te maken voor landbouw. In 1959 krijgt vader een eigen boerenbedrijf.
1978 Gebroeders De Zeeuw stappen in de maat-schap en kopen een extra erf. Door de jaren heen groeit het aantal hectares en worden erven in in gebruik genomen voor opslag.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
Zeeuws-Vlaanderen
Nagele
75
1991 Bedrijfseconomische studiegroep gestart en Jaap de Zeeuw geeft advies aan andere agrarirs. Ook is hij actief in verschillende raden en commissies. Er worden zonne panelen op de daken gelegd, de loods wordt verbouwd.
ToekomstZoon en werknemer in de maatschap. Samenwerking met provincie om innovaties van de grond te krijgen en een plan voor een nieuwe loods bij Nagele.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
76
Jan-Hendrik Damman, gemengd bedrijf
Schaalvergroting is niet zonder risicos
GENERATIE 2
AREAAL 350 ha in totaal
SPECIALISATIE Melkveehouderij
AFSTAND TOT KAVELS 5 tot 7 km
PERSONEEL 1 vaste werknemer
77Jan-Hendrik Damman combineert zijn baan als agrarir met het geven van financierings-
adviezen aan ondernemers en banken. Veertien jaar lang werkte hij als bedrijfskundig
adviseur bij Countus in Flevoland, maar in 2010 besloot Damman voor zichzelf te beginnen.
Zo kon ik advieswerkzaamheden beter combineren met het werk op de boerderij.
Die boerderij telt 360 melkkoeien met bijbehorend jongvee en verbouwt naast voeder-
gewassen onder meer aardappelen, suikerbieten, uien en tulpen. Het bedrijf runt
Damman met broer Erik Jan-Hendrik en hij vormen sinds de overname in 2015 een
maatschap. Vader Damman had tot 1994 een bedrijf met melkkoeien en zeugen in de
buurt van Zwolle. Vanwege de aanleg van een industrieterrein en natuurontwikkeling was
hij genoodzaakt om elders zijn heil te zoeken. Na een zoektocht in Groningen en Zeeland
streek de familie Damman neer op 45 hectare grond tussen Nagele en Tollebeek met
toen nog een stal voor 100 melkkoeien.
Na de verhuizing naar de Noordoostpolder groeide het bedrijf met rasse schreden. Het
areaal nam toe tot 165 hectare voornamelijk door aangekochte gronden rondom de
huiskavel. Bovendien huren en ruilen de broers elders in de polder 190 hectare. Grond-
bezit is erg belangrijk, aldus Jan-Hendrik Damman. Het geldt als onderpand bij het doen
van nieuwe investeringen. En met het verdwijnen van de melkquota biedt grondbezit
zekerheid genoeg ruimte om mest uit te rijden, genoeg ruimte voor voedergewassen.
In 2008 bouwden de gebroeders Damman een tweede stal waardoor de melkproductie
toenam tot 2,5 miljoen liter per jaar een koe levert in haar leven volgens Damman
45 tot 50 duizend liter. Verder uitbreiden behoort tot de mogelijkheden. Op de huidige
locatie kunnen 750 koeien worden gehuisvest mits het jongvee op een andere locatie
wordt ondergebracht daarvoor zijn de broers in de nabije omgeving op zoek naar
een tweede locatie. Overigens is in 2013 voor het jongvee een derde stal gebouwd,
zo ver mogelijk van de naastgelegen woningen en zo goed mogelijk ingepast in de
lengterichting van het erf.
Schaalvergroting brengt risicos met zich mee, weet Damman. Daarom houden wij onze
koeien sinds een aantal jaren binnen. Onze koeien hebben het goed binnen en de uitval
geen melk door gezondheidsklachten is bij ons slechts 19 procent, ver onder het
landelijk gemiddelde van 35 procent. Ook vraagt schaalvergroting om meer grond, meer
opstallen, meer personeel. Damman: Kun je dat als ondernemer betalen?
In 2006 is de akkerbouwpoot opgestart, vooral omdat het onzinnig is om op de dure
grond enkel gras bedoeld als veevoer te verbouwen. Na twee jaar gras worden daar-
1994
45 ha
2015
350 ha
78
om op de percelen afwisselend tulpen, suikerbieten, witlof, uien en aardappelen geteeld.
In het geval van de aardappelen wordt het land tijdelijk verhuurd aan andere akkerbou-
wers in ruil krijgen de broers Damman gras als voer voor de koeien. De mest wordt over
dichtbij gelegen gronden uitgereden. Voor de verder gelegen (pacht)gronden maken ze
gebruik van mest van andere melkveehouderijen. Dat is efficint en scheelt enorm in het
aantal verkeersbewegingen over de smalle polderwegen, legt Damman uit.
Het bedrijf van Jan-Hendrik Damman werkt samen met een veearts uit Emmeloord en
een veemanager van CRV uit Lemmer die elke dag de dieren bezoekt. De melk gaat
naar Friesland Campina voor kaas, medicijnen en andere zuivelproducten. Ook wordt
samengewerkt met een gewasspecialist van Agrifirm. Naast gras krijgen de koeien voer
van het Achterhoekse bedrijf Fortfarmers. Tulpen gaan naar een afnemer uit Creil die
zorgt dat een loonwerkbedrijf de bollen plant en oogst. Stierkalveren ouder dan veertien
dagen worden twee keer per week door een fokbedrijf opgehaald.
Damman is eveneens betrokken bij een groot agrarisch bedrijf in Afrika. Hij adviseert
met andere ondernemers Engelse investeerders die een suikerfabriek en 6000 hectare
agrarische grond overnemen van de plaatselijke overheid.
Jan-HendrikDamman
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Melk
Tulpe
n
Suike
rbiete
n
Witlofp
ennen
Uien
Verhuur akkergrond
Verkoopgebruiksvee
Verkoop pinken
Leve
ranc
ier m
est
Personeel
Kavelbeheerders
Consultant agrarische bedrijvenGewassenbescherming
Veev
oer
Veea
rts
Slachter
ij
Onderwijs
Hockeyclub
Adviescommissieschool
Gebruik opslag
andere boeren
Fokker
ij
Vakantie WERELD
EUROPA
NOP
NL
NAGELE
79
80
1994 De familie Damman verhuist vanuit Zwolle naar de polder en begint een melkveebedrijf.
1999 De gebroeders stappen in de maatschap van hun ouders. Jan-Hendrik werkt vanaf dat moment ook als bedrijfsadviseur bij Countus, zijn broer volledig in het melkveebedrijf.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
Zwolle
Nagele
81
2008Stal bijgebouwd en gronden in directe omgeving gekocht. In 2010 stopt Jan-Hendrik bij Countus.
2006Akkerbouw wordt toegevoegd aan debedrijfsvoering.
ToekomstEr kunnen in de toekomst stallen bijgebouwd worden waarmee het bedrijf kan groeien naar 750 koeien.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
82
Vincent Oosterwijk, zorg- en woonboerderij
Pionieren in het buitengebied
GENERATIE 2
AREAAL 7 ha totaal
SPECIALISATIE Zorg en recreatie
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL 6 werknemers
83Hoeve Marant van Vincent Oosterwijk en zijn vrouw Marga in Kraggenburg heeft de
afgelopen decennia vele gedaantes gehad: melkveehouderij van oorsprong, daarna
verblijfsaccommodatie voor recreatie en nu een woonzorgcomplex. Het is iedere keer
weer aftasten waar behoefte aan is, aldus rasondernemer Oosterwijk.
Zijn vader afkomstig uit het Overijsselse Lettele had sinds 1947 een gemengd bedrijf
van 29 hectare pachtgrond. In eerste instantie leek Oosterwijks broer het bedrijf over
te nemen en op zijn initiatief zijn toen zes jaar lang tulpen gekweekt. Pas toen duidelijk
werd dat Oosterwijk zelf het bedrijf zou overnemen kwam de nadruk op de melkvee-
houderij te liggen. In 1979 is een ligboxstal gebouwd waardoor het aantal koeien kon
toenemen van 30 naar 65. Nadat Oosterwijk in 1984 het stokje van zijn vader overnam
wist hij de melkproductie elk jaar te verhogen.
In 2003 was het veebedrijf uitgegroeid plat gezegd: de stal was vol. En omdat Ooster-
wijks kinderen geen interesse toonden om het bedrijf over te nemen, besloten Oosterwijk
en zijn vrouw het roer om te gooien. De koeien vertrokken en de oude schokbetonschuur
op het erf werd in 2005 omgebouwd tot een groepsaccommodatie. Oosterwijk ontwierp
zelf het interieur en er is geen architect aan te pas gekomen. In 2010 is ook de ligboxstal
verbouwd voor recreatieve doeleinden. Aanvankelijk bleef Oosterwijk op het resterende
land gewassen verbouwen, samen met zijn broer die in de bomenteelt actief is.
Uit heel Nederland kwamen mensen naar Hoeve Marant om in de woorden van Ooster-
wijk kennis te maken met het polderland en de natuur. Rondom de groepsaccommo-
datie werd een blotevoetenpad aangelegd en Oosterwijk begon een kleine winkel en
een tentoonstelling over het ontstaan van de Noordoostpolder. Toch liep het niet storm,
ondanks de vele investeringen in de promotie van het bedrijf. Dit had vooral te maken
met het weinig positieve imago van de Noordoostpolder als toeristische bestemming
niet voor niets legde Oosterwijk een link met de noordwesthoek van Overijssel.
Na de economische crisis en door de toenemende concurrentie besloten Oosterwijk en
zijn vrouw nogmaals het roer om te gooien. Het resultaat: de groepsaccommodatie is
begin 2015 verbouwd tot een zorgvoorziening met 12 appartementen voor ouderen met
dementie. Want, zo stelt Oosterwijk, de ruimte en de prettige leefomgeving werken
positief voor deze mensen.
Het idee had nogal wat voeten in de aarde, met name met betrekking tot de wijziging
van het bestemmingsplan. Behalve landbouw en recreatie moest de bestemming
Natuurmonum
enten
Camping de Voorst
Partycentrum de Voorst6 personeelsleden
Adviseurs CTA zorg
Tentoonstellinggeschiedenis NOP
Blotev
oetenp
ad
Woo
n-zo
rgvo
orzie
ning
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakantie
Waters
portve
renigin
g Krag
genbur
g
Voetbalvereniging Kraggenburg
Kano
verhu
urbed
rijf Kr
agge
nburg
Cees
Vink
, fruit
en re
creati
eOu
d Kr
agge
nbur
g, re
crea
tie
Van
Saaz
e, h
otel
Fam
iliepa
rk N
etl
Vincent
Oosterwijk
WERELD
EUROPA
NOP
NL
KRAGGENBURG
1947
29 ha
2015
7 ha
84
maatschappelijk worden toegevoegd. Inmiddels is het plan een proefproject in de
Crisis- en herstelwet deze wet biedt ondernemers meer mogelijkheden op het gebied
van bouwactiviteiten rondom het huis. Daardoor kreeg het echtpaar Oosterwijk een
tijdelijke vergunning en hebben zij de eerste bewoners mogen ontvangen. De gemeente
is enthousiast en ziet het initiatief als een mogelijk voorbeeld voor de omgang met lege
boerenerven. Er wordt samengewerkt met zorgverleners en -organisaties, zoals CTA-zorg.
De grootste uitdaging voor de komende tijd is om de naamsbekendheid te vergroten.
Natuurmonum
enten
Camping de Voorst
Partycentrum de Voorst6 personeelsleden
Adviseurs CTA zorg
Tentoonstellinggeschiedenis NOP
Blotev
oetenp
ad
Woo
n-zo
rgvo
orzie
ning
Dagelijkse boodschappen
Winkelen
Vakantie
Waters
portve
renigin
g Krag
genbur
g
Voetbalvereniging Kraggenburg
Kano
verhu
urbed
rijf Kr
agge
nburg
Cees
Vink
, fruit
en re
creati
eOu
d Kr
agge
nbur
g, re
crea
tie
Van
Saaz
e, h
otel
Fam
iliepa
rk N
etl
Vincent
Oosterwijk
WERELD
EUROPA
NOP
NL
KRAGGENBURG
85
86
1947 Ouders starten bij de eerste uitgifte van gronden een gemengd bedrijf.
1968 Teelt van tulpen voor extra inkomsten.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
Deventer
Kraggenburg
87
1979 Bouw van nieuwe ligboxstal. In 1984 neemt Vincent het bedrijf over en de productie wordt aardig verhoogd.
2003 Het bedrijf is uitgegroeid, Oosterwijk en zijn vrouw richten zich vervolgens op recreatie. De schokbetonschuur wordt verbouwd tot groepsaccommodatie en er komen een blotevoetenpad, winkel en een tentoonstelling over de geschiedenis van de Noordoostpolder.
2014 Hoeve Marant is verbouwd tot kleinschalige woon-zorgvoorziening voor mensen met dementie.
Eerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatieEerste generatie Tweede generatie
88
Henk Papma, akkerbouw
Innovatie heeft de toekomst
GENERATIE 3
AREAAL 67 ha
SPECIALISATIE Traditionele gewassen
AFSTAND TOT KAVELS - km
PERSONEEL geen werknemers
89Het akkerbouwbedrijf van Henk Papma dat ook graan en suikerbieten verbouwt
is gespecialiseerd in de teelt van ziektevrije pootaardappelen. Twee jaar heeft hij de
miniknollen onder zijn hoede voordat hij ze als pootgoed verkoopt aan vier collegas
elders in de Noordoostpolder. Het bedenken van nieuwe productiesystemen vindt Papma
erg belangrijk. Innovatie heeft de toekomst. De kwaliteit neemt al jaren af, maar door
vernieuwingen in teelttechnieken en rasverbetering kan dat tij gekeerd worden. Om
diezelfde reden verwacht hij veel van biologische productiewijzen. Om zijn kennis op
peil te houden is Papma sinds jare