O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI
Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning
5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi bo`yicha
bakalavr darajasini olish uchun
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “
Ilmiy rahbar: Matquliyeva Sanobar
Urganch 2014-yil
3
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
,,IQTISODIYOT“ KAFEDRASI
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni
Bajaruvchi: Nurmanova Gulshoda
Rahbar: Matquliyeva Sanobar
Urganch shahri 2014-yil
4
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI
,,IQTISODIYOT“ KAFEDRASI
BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAJARISH BO`YICHA TOPSHIRIQLAR REJASI:
1. Talaba Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaga universitet rektorining
“_____”-sonli _________________ buyrug`i bilan bitiruv malakaviy ish bajarish
uchun ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
istiqbollari va bunda banklarning o’rni “ mavzusi tasdiqlangan.
2. Kafedra majlisining qaroriga binoan ,,Kasb ta’lim“ kafedrasi katta o’qituvchisi
Matquliyeva Sanobar bitiruv malakaviy ishini bajarishga rahbar qilib tayinlangan.
3. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilmasi: kirish, ikki bob, 6 paragraf,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, 5 ta rasm, 7 ta jadval, 3 ta chizmani o’z
ichiga olgan.
4. Bitiruv malakaviy ish uchun ma’lumotlar O’zbеkiston Rеspublikasi va xorijiy
mamlakatlar kichik biznеs sohasining rivojlanishini aks ettiruvchi statistik
matеriallar, tijorat banklarining yillik hisobotlari, shuningdеk, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti asarlari, yil yakunlariga bag’ishlangan ma’ruzalarini
o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanmalari, O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining
farmon va qarorlari, O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining shu sohaga
taalluqli bo’lgan mе'yoriy hujjatlari, internet tarmog’i rasmiy veb-saytlari hamda
ilmiy-ommabop jurnal va ro’znomalarda chop etilgan maqolalardan olindi.
5. Bitiruv malakaviy ishiga O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari hamda O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq Qo`mitasi
tomonidan chiqarilgan mavzuga oid me’yoriy hujjatlar tavsiya qilindi.
5
Bitiruv malakaviy ishni bajarish jadvali
№ Bajarilgan ishning mazmuni Bajarish muddati
1. BMI mavzusi va ob’yektini tanlash 15.11.13
2. Mavzu bo`yicha ma’lumotlarni to`plash 11.12.13
3. O`quv-uslubiy manbalarni o`rganish 25.12.13
4. BMI rejasini tuzish 25.01.13
5. 1-bobni tayyorlash 15.01.14
6. 2-bobni tayyorlash 29.01.14
7. Korporativ hamkorlik ob’yektida muhokama qilish 05.02.14
8. Xulosa va takliflar qismini tayyorlash 12.02.14
9. BMI taqdimotini tayyorlash 16.04.14
10. Dastlabki himoyaga tayyorgarlik 23.04.14
Bitiruv malakaviy ish rahbari: __________ Matquliyeva.S.I Bajaruvchi talaba: _________ Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna
2014-yil “___” __________
Topshiriqlar rejasi va jadvali kafedra majlisida 201__yil “___” ________da tasdiqlandi ( __- sonli bayonnoma)
Kafedra mudiri: I.f.n Ruzmetov Sherzod
6
BITIRUV MALAKAVIY ISH BO`YICHA RAHBARINING MULOHAZALARI
Talaba: Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna.
Bitiruv malakaviy ish mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “
Bitiruv malakaviy ish hajmi:85 sahifadan iborat.
Tushuntirish qismi: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz
iqtisodiy tarmoqlaridagi hissasi, davlat tomonidan ushbu sohani moliyaviy-iqtisodiy
qo’llab-quvvatlashga qaratilgan keng tadbirli yo’nalishlar, qo’llab-quvvatlash
mexanizmlarining tasniflanishi, xorijiy tajribalardan ayrim misollar, kredit
tushunchasi va amaliy ahamiyati, kichik biznesni kreditlash yo’nalishlari va mavjud
muammolar tahlili, ,,Agrobank“ OATB misolida keltirilgan statistik ma’lumotlar,
ushbu sohani kreditlash shakllari, O’zbekiston tijorat banklarining bank-kredit
tizimidagi erishgan ijobiy ko’rsatkichlari va prognoz rejalari aks ettirilgan.
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
va amalga oshirilayotgan inqirozga qarshi choralar dasturining eng muhim ustuvor
yo’nalishlaridan biri yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va
farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan xizmatlar ko’rsatish va servis
sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik (KBXT)ni jadal rivojlantirishga
qaratilmoqda.
Mamlakatimizdagi chuqur iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy hayotning turli jabhalarida
amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalash, xizmat sohasi va KBXTni rivojlantirishga qaratilgan keng
tarkibiy o’zgarishlar 2013 yilda ham o’zining salmoqli natijalarini ko’rsatdi.
Darhaqiqat, 2013 yil yakunlariga ko’ra KBXTning mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotidagi ulushi 55.8 foizga, iqtisodiyotda jami bandlar sonida KBXTning
hissasi esa 75 foizgacha yetdi, respublikamizda jami yangidan yaratilayotgan ish
7
o’rinlarining yarmidan ko’prog’i shu sektor ulushiga to’g’ri kelmoqda. Shunday
ekan, bitiruv malakaviy ish mavzusi dolzarb va berilgan topshiriqqa to`la mosdir.
Bitiruvchi umumkasbiy va maxsus tayyorgarligining tavsifi: Bitiruvchi
universitetdagi 4 yillik ta’lim jarayonida nazariy bilim olib, malakaviy amaliyotlar
davrida ularni amaliyot bilan bog`lab, mukammal o`rgangan. Bitiruv malakaviy ishini
tayyorlash jarayonida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasidagi qo’shimcha
iqtisodiy bilimlarga ega bo’ldi, statistik ma’lumotlarni iqtisodiy tahlil qilish va
prognozlashtirishga qaratilgan bilimlarini yanada mustahkamladi.
Bitiruvchi talabaning mustaqil ishni bajarish layoqati, maxsus adabiyotlardan
foydalanish qobiliyati va shaxsiy xususiyatlari: talaba fakultetda o’zining
tirishqoqligi, yangilikka intiluvchanligi, har bir ishga ma’suliyat bilan yondashishi
kabi fazilatlari bilan ajralib turadi. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida
ham o’zining bu fazilatlari orqali mustaqil ravishda mavzuni kengroq tarzda yoritib
berishga, statistik ma’lumotlar bilan asoslab berishga, KBXT sohasiga qaratilgan
islohotlar tizimi bilan tanishib chiqishga va ulardan samarali foydalanishga harakat
qildi.
Bitiruv malakaviy ishning ijobiy tomonlari: Bitiruv malakaviy ishida keltirilgan
barcha ma’lumotlar keng va tushunarli tarzda yoritilgan bo’lib, mavzuni yoritib
berishda har tomonlama yondashilgan, shuningdek, undagi keltirilgan amaliy taklif
va tavsiyalar bank xodimlari bilan o’zaro fikr almashish natijasida ishlab chiqilgan
bo’lib, agar qonuniy kuchga kiritiladigan bo’lsa, KBXT sub’yektlari uchun yanada
qulay tadbirkorlik muhitini ta’minlab berishga asos bo’lib xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishga qo`yilgan talablarning bajarilishi darajasi: Bitiruv
malakaviy ishiga qo’yilgan barcha talablar iqtisodiy adabiyotlardan, statistik
to’plamlardan, qonuniy hujjatlardan, shuningdek, istiqbolli ko’rsatkichlardan
foydalanilgan holda maksimal darajada bajarilgan.
Bitiruv malakaviy ish rahbari:__________Matquliyeva.S.I
8
2014-yil “___” __________
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning
Bitiruv malakaviy ishiga
T A Q R I Z Malakaviy ish mavzusi ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “.
Malakaviy ishning hajmi: - 14934 so`zdan iborat
a) tushuntirish qismi varaqlar soni: 85 sahifadan iborat;
b) ilovalar soni: -
Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi va berilgan topshiriqqa
mosligi: Fikrimizcha, 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb
nomlanishining asosiy sabablari sifatida KBXT davlat va jamiyatimiz rivojida
alohida o’rin egallayotganligini, uni rivojlantirmasdan turib iqtisodiyotimizning
kelajagini ta’minlay olmasligimizni, ichki bozorimizni raqobatbardosh va sifatli
mahsulotlar bilan to’ldirishda, aholini ish bilan ta’minlash va shu asnoda ularning
munosib daromad topishi hamda turmush farovonligining oshirib borishida eng
asosiy omillardan biri ekanligini, jamiyatimiz va mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy
tayanchi va poydevori bo’lgan o’rta sinfning shakllanishi va rivojlanishini
ta’minlashini, jamiyatimizdagi ijtimoiy va siyosiy barqarorlikning kafolati va
tayanchiga, yurtimizni taraqqiyot yo’lidan faol harakatlantiradigan kuchga aylanib
borayotganligini ta’kidlash mumkin.
Bitiruv malakaviy ishning “Kirish” qismida va ilova qilingan materiallarning
tarkibi va bajarilish sifati: ,,Kirish“ qismi mavzuning dolzarbligi, o’rganilganlik
darajasi, nazariy-uslubiy asoslari, amaliy ahamiyati, hajmi, maqsad va vazifalari,
ob’yekti va predmeti kabilarning qisqacha mazmunidan tashkil topgan. Xususan,
9
KBXTning iqtisodiyotdagi o’rnini ifodalovchi statistik ma’lumotlari, kichik va o’rta
korxonalarning ma’lum mezonlar bo’yicha guruhlanishi, ,,Agrobank“ OATB Xorazm
viloyati boshqarmasining KBXTni kreditlash parametrlari va jalb qilingan xalqaro
kredit mablag’lari, O’zbekiston Respublikasining bank-kredit sohasida bosib o’tgan
uzoq yillik kreditlash bosqichlari va istiqbollari ilovalar mazmunini tashkil etadi.
Ma’lumotlarning sifatliligi undagi aniq va to’liq izohlarning mavjudligidadir.
Malakaviy ishda ilmiy manbalar. Fan-texnika innovatsiya yutuqlari
natijalaridan foydalanilganligi: BMI mavzusini yoritishda keng mazmundagi va
katta hajmdagi adabiyotlardan foydalanilgan. Asosan yangi ma’lumotlarni qo’llagan
va bunda mamlakatimiz iqtisodiy sohalarida xizmat ko’rsatayotgan tadqiqotchilar,
fan arboblari, iqtisod fanlari nomzodi, professorlarning ilmiy asarlari, maqolalaridan
foydalanilgan.
Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-uslubiy va texnik iqtisodiy jihatdan
asoslanganligi: Bitiruv malakaviy ishi UrDU “Iqtisodiyot” kafedrasi majlisida
muhokama qilingan va himoyaga tavsiya etilgan (201__ yil “___” _________dagi
___-sonli bayonnoma).
Bitiruv malakaviy ishning ijobiy tomonlari. Berilgan tavsiyalarni ishlab
chiqarishda va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatlari: Bitiruv
malakaviy ishi natijalarida olingan ilmiy g`oyalar va amaliy natijalar ,,Agrobank“
OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan amaliyotga tadbiq etish uchun qabul
qilingan (2014 yil “___” _________dagi ____-sonli ma’lumotnoma).
Bitiruv malakaviy ishidagi kamchiliklar: kamchiliklar shundan iboratki, jahon
adabiyotlaridan kam foydalanilgan, bankning kreditlash tizimi umumiy tarzda
yoritilgan. Ammo, ushbu kamchiliklar bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini,
nazariy ahamiyati va ilmiy saviyasini aslo pasaytirmaydi.
Taqrizchi: _________ Yangiboyev B.
2014-yil “___” __________
10
Bitiruv malakaviy ishni DAK tomonidan baholash mezonlari
№ Baholanadigan bo`limlar
Eng yuqori
ko`rsatkich
ball hisobida
1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad
va vazifalarning yoritilishi 10
2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga
mos holda bajarilishi 35
3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning
mavjudligi 10
4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el
adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish 10
5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10
6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi 5
7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga
berilgan javoblar darajasi 10
8
BMI mavzusi bo`yicha ilmiy-nazariy seminarlar va
konferensiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola
(tezis) nashr qilinganligi
10
Eslatma: har bir kafedraning xususiyatlari e’tiborga olingan holda baholash
mezonlariga o`zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq.
11
Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti 5340100 – ,,Iqtisodiyot
(makroiqtisodiyot)“ ta’lim yo`nalishi bitiruvchisi Nurmanova Gulshoda
Qadamboyevnaning ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “ mavzusida bajargan bitiruv
malakaviy ishi DAKning 2014-yil “___” __________ dagi majlisida himoya qilindi.
Davlat attestatsiya komissiyasi bitiruv malakaviy ishga quyidagi o`zlashtirish
ko`rsatkichlarini belgilaydi:
№ Baholanadigan bo`limlar Eng yuqori ko`rsatkich
ball hisobida
Komissiya belgilagan
foiz
1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi 10
2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos holda bajarilishi 35
3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi 10
4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish
10
5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10
6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi 5
7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi 10
8 BMI mavzusi bo`yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferensiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi
10
Jami:
12
Davlat attestatsiya komissiyasi majlisining qarori:
1.Nurmanova Gulshoda Qadamboyevnaning ,, O’zbekistonda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “
mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ish uchun _____ lik o`zlashtirish ko`rsatkichi
belgilansin va “______” deb baholansin.
2. ________________________________________________________________ __________________________________________________________________ DAK raisi: _______________________________ A’zolari: _________________________________
_________________________________
2014-yil “___” __________
13
Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti ,,Iqtisodiyot“ kafedrasi
Bitiruv malakaviy ish _____-sonli tartib raqam bilan qayd qilindi.
Bitiruv malakaviy ishni bajaruvchining ismi-sharifi: Nurmanova Gulshoda
Qadamboyevna
Bitiruv malakaviy ishning mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni “.
Ilmiy rahbar (maslahatchi)ning ismi-sharifi: ,,Kasb ta’lim“ kafedrasi katta
o’qituvchisi, Matquliyeva S.I.
Bitiruv malakaviy ish kafedraning 2014-yil ,,___“ __________da o`tkazilgan majlisi
qaroriga muvofiq DAK majlisida himoya qildi.
Bitiruv malakaviy ishga taqrizchi qilib Yangiboyev B.tayinlandi.
Kafedra mudiri: I.f.n.Ruzmetov Sherzod
Kafedraning bitiruv malakaviy ishni DAK majlisida himoya qilish bo`yicha
tavsiyasiga roziman.
Fakultet dekani: ____________ prof. Salayev S.K.
14
Urganch Davlat universiteti Iqtisodiyot fakulteti ,,Iqtisodiyot“ kafedrasi
5340100 – ,,Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot)“ bakalavr ta’lim yo`nalishi
,,TASDIQLAYMAN“ fakultet dekani________ i.f.d,
prof. Salayev S.K. “___” __________ 2014-y.
BITIRUV MALAKAVIY ISH BO`YICHA TOPSHIRIQ
Talaba: Nurmanova Gulshoda Qadamboyevna
1. Ishning mavzusi: ,, O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni” “___“ __________ 2014-yil
universitet rektorining “_____”-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan.
2. Ishni topshirish muddati: “___” __________ 2014-y.
3. Mavzu bo`yicha dastlabki ma’lumotlar beruvchi adabiyotlar ro`yxati:
a)O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 17 aprel PQ 2164 sonli
“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko`rsatish bilan
bog`liq tartibotlari yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi Qarori
b) S. Salayev, N. Fayzullayev, J. Atayev, D. Saidov, M. Gulmonov –
,,Tadbirkorlik asoslari“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,Fan va texnologiya – 2012.
4. Ishning maqsadi: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning tarmoqlardagi ulushini kengaytirish, bu borada hukumatning
moliyaviy-iqtisodiy qo’llab-quvvatlash mexanizmlaridan foydalanish, kredit
mablag’larini maqsadli tarzda ushbu sohaga yo’naltirgan holda, qulay ishbilarmonlik
muhitini yaratish kabilarni o’z ichiga oluvchi ilmiy xulosalar berish va amaliy
takliflar ishlab chiqishdan iboratdir
5. Chizma materiallar ro`yxati: 5 ta rasm, 7 ta jadval va 3 ta chizmadan iborat.
6. Ilmiy rahbar: “Kasb ta’limi” kafedrasi katta o`qituvchisi, Matquliyeva.S.K
BMI bajaruvchi talaba: ____________ Nurmanova G.Q.
Kafedra mudiri: ____________I.f.n Ruzmetov Sh.
15
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish istiqbollari va bunda banklarning o’rni.
Kirish
1-BOB O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish
sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
huquqiy va nazariy asoslari.
1.1. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishning huquqiy asoslari
1.2. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlanish bosqichlari
1.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy
davlatlar tajribalarini qo’llash xususiyatlari
2-BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishda tijorat banklarining o’rni
2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank
kreditlarini ajratish tartibi
2.2. O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili
2.3. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari.
Xulosa va takliflar
Foydalanilgan adabiyotlar
16
Kirish
,,Bizning doimiy vazifamiz – kichik biznes
va tadbirkorlikning o’rni va ro’lini
izchil o’sishini ta’minlash“
Islom Karimov
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va
amalga oshirilayotgan inqirozga qarshi choralar dasturining eng muhim ustuvor
yo’nalishlaridan biri yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va
farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan xizmatlar ko’rsatish va servis
sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik (KBXT)ni jadal rivojlantirishga
qaratilmoqda.
Mamlakatimizdagi chuqur iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy hayotning turli
jabhalarida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiyotni modernizatsiyalash
va diversifikatsiyalash, xizmat sohasi va KBXTni rivojlantirishga qaratilgan keng
tarkibiy o’zgarishlar 2013 yilda ham o’zining salmoqli natijalarini ko’rsatdi.
Darhaqiqat, 2013 yil yakunlariga ko’ra KBXTning mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotidagi ulushi 55.8 foizga, iqtisodiyotda jami bandlar sonida KBXTning
hissasi esa 75 foizgacha etdi, respublikamizda jami yangidan yaratilayotgan ish
o’rinlarining yarmidan ko’prog’i shu sektor ulushiga to’g’ri kelmoqda1.
KBXT muhtaram Prezidentimiz tomonidan bugungi kunda mamlakatimizning
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotini yangi, yanada yuksak bosqichga ko’tarishning asosiy
vositasi sifatida e’tirof etilib,
1O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
17
2011 yilni mamlakatimizda “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb
e’lon qilishni taklif etdi2.
Fikrimizcha, 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb
nomlanishining asosiy sabablari sifatida KBXT davlat va jamiyatimiz rivojida
alohida o’rin egallayotganligini, uni rivojlantirmasdan turib iqtisodiyotimizning
kelajagini ta’minlay olmasligimizni, ichki bozorimizni raqobatbardosh va sifatli
mahsulotlar bilan to’ldirishda, aholini ish bilan ta’minlash va shu asnoda ularning
munosib daromad topishi hamda turmush farovonligining oshirib borishida eng
asosiy omillardan biri ekanligini, jamiyatimiz va mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy
tayanchi va poydevori bo’lgan o’rta sinfning shakllanishi va rivojlanishini
ta’minlashini, jamiyatimizdagi ijtimoiy va siyosiy barqarorlikning kafolati va
tayanchiga, yurtimizni taraqqiyot yo’lidan faol harakatlantiradigan kuchga aylanib
borayotganligini ta’kidlash mumkin.
2014 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va o‘rni tobora
mustahkamlanib borayotganining o‘zi iqtisodiyotimizning tarkibida bo‘layotgan
ijobiy o‘zgarishlardan dalolat beradi. Faqatgina o‘tgan yilning o‘zida yurtimizda 26
mingdan ziyod kichik biznes sub’ekti ish boshladi va yil oxirida ushbu sektorda
faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning umumiy soni yil oxiriga kelib 190 mingtaga
yetdi3.
Muammoning o`rganilganlik darajasi. Kichik biznеs va tadbirkorlik sohasi
bo’yicha o’zining muhim hissalarini qo’shgan xorijlik g’arb olimlari qatoriga Y.
Shumpeter, R. Xizrich, R. Kantilon, J.B. Sey, F. Xayeka va boshqalarni alohida
ta'kidlab o’tish lozim. O’zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеsni krеditlash va
kredit mexanizmlari tahlilidagi mavjud muammolar borasida ilmiy tadqiqotlar olib
2Prezident I. Karimovning O’z R Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag’ishlangan tantanal imarosimdagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’liniiz ichil davom ettirish –taraqqiyotimizning muhim omilidir” mavzusida ma’ruzasi Xalqso’zi, 2010 yil, 7 dekabr, 3 bet.
3O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
18
borgan iqtisodchi olimlar va ushbu sohada xizmat ko’rsatayotgan davlat arboblari
sifatida F. Mullajonov, M. Solihov, B. Bеrdiyorov, F. Dodiyev, N. Xolmuratov, Sh.
Normo’minov,S.K.Salayev,N.B.Fayzullaev,B.U.Tadjiyev, E. Egamberdiyev, X.
Xo’jaqulov, S. Sattorov, N. Abdunazarova, N. O’rmanova, N.
Xusanov,O.Iminovlarni ko’rsatish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishida
tadqiqot ob’ekti qilib ”Agrobank” OATB Xorazm filialini, predmeti qilib esa bank
ko`rsatkichlari olindi.
Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadiO’zbekistonda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish istiqbollariva bunda banklarning
o’rnini aniqlash maqsadiga erishishuchun quyidagi muhim vazifalar belgilab
olindi:
- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
huquqiy asoslarini ko`rsatib berish;
- Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish bosqichlari
aniqlash;
- Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy davlatlar
tajribalarini qo’llash xususiyatlari ochib berish;
- Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank kreditlarini
ajratish tartibini o’rganish;
- O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili o’tkazish va
baholash;
- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda bank
kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llarini ko’rsatib berish.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy – uslubiy asosi
BMIningmavzusiniyoritishdaO’zbekistonRespublikasiPrezidentiI.A.Karimovninghal
qaromiqyosdayuqoribaholanayotganvaijobiynatijalarinimamlakatningtaraqqiyotitajrib
asi tasdiqlanayotgantanlanganasarlarito’plamigakiritilgankitoblaridan,
19
ko’plabmaqolavachiqishlaridabozoriqtisodiyotigao’tishborasidagivazifalari haqidagi
asarlari,
shuningdekO’zbekistonRespublikasiOliyMajlisitomonidanqabulqilinganqonunlar,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining qarorlari, O’zbekistonRespublikasiMoliyaVazirligi,
O’zbekiston Respublikasi Markaziybankiva O’zbekiston Respublikasi
Davlatsoliqqo’mitasiningme’yoriyhujjatlaridan,
ommaviyaxborotvositalarimateriallaridankengfoydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruvmalakaviyishikirishqismi, ikkitabob,
xulosavatakliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidaniborat.
20
1-BOB O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish sharoitida kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy va nazariy asoslari.
1.1.O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
huquqiy asoslari
Iqtisodiyotning bugungi kundagi rivojlanish darajasi, iqtisodiy
aloqalarning g’oyat keng miqyosli va murakkab bo’lib borayotgan bir sharoitida
bozor kuchlari o’ta mukammal bo’lib ishlaganda ham iqtisodiy munosabatlarni to’la-
to’kis tartibga sola olmaydi. Hozirgi kunda ishlab chiqarish chuqur ixtisoslashgan
bo’lib, tovar va xizmatlar ko’pchilik mehnatining mahsuliga aylanib, ularning turlari
ko’paymoqda, ishlab chiqaruvchilarning tashqi iqtisodiy aloqalardagi ahamiyati
oshmoqda va bu munosabatlarni o’rnatish hamda tartibga solishda davlatning
ishtiroki zarurdir.
Mamlakatimizning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda kichik biznes
va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, tadbirkorlik bilan shug’ullanayotgan
korxonalarga alohida e’tibor qaratish, iqtisodiy jarayonlarning tarkibiy tuzilishini
mutassil takomillashtirib borish zaruratini kuchaytirmoqda. Hozirgi vaqtda iqtisodiy
faol aholining 65-75 foizi xususiy sektorda bandligini hisobga oladigan bo’lsak,
albatta, bu sektor faoliyat yuritishi uchun barcha sharoitlar mavjud bo’lishini,
yanada samarali mexanizmni ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa tadbirkorlikning
davlat tomonidan ham huquqiy-ma’muriy mexanizmlar, ham moliyaviy-iqtisodiy
mexanizmlar orqali qo’llab-quvvatlanishiga ehtiyojmand ekanligini anglatadi.
2013yil yakunlarini sarhisob qiladigan bo’lsak,mamlakatimiz yalpi ichki
mahsuloti 8 foizga o‘sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga,
21
qishloq xo‘jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi.
Inflyatsiya darajasi prognoz ko‘rsatkichidan past bo‘ldi va 6,8 foizni tashkil etdi.4
Albatta, bu ijobiy o’zgarishlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ahamiyati
sezilarli darajada oshayotganini ko’rishimiz mumkin. Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash va mahsulot sifatini diversifikatsiyalashda asosiy ustuvor
yo’nalish bo’lgan ushbu sohaning tarkibiy tuzilishi, tabiiy resurslar salohiyati,
geografik joylashuvi, mehnat resurslari hamda omillaridan samarali foydalanishga
ta’sir ko’rsata oladigan davlatning qo’llab-quvvatlash siyosati juda zarur bo’ladi.
Bular quyidagilardan iborat:
tashqi bozordagi konyuktura o’zgarishlariga kam ta’sirchan tarmoq va
sohalarning YaIM va bandlikdagi ulushi yuqori bo’lishini ta’minlash;
kichik biznesda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar nomeklaturasini
kengaytirish, YaIMda, eksport tarkibda alohida tarmoq mahsulotining ustunlik
qilishini bartaraf etish;
tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi, shuningdek, eksport qiluvchi korxona va
tarmoqlarning xomashyo va butlovchi qismlar bilan ta’minlanishida mahalliy
korxonalar ulushi ustunligiga erishish;
yuqori texnologiya va zamonaviy texnikalar bilan ta’minlangan, arzon va
sifatli, tashqi bozorda raqobatga kirisha oladigan sanoat tarmoqlarining mamlakat
sanoat ishlab chiqarishi ko’rsatkichlaridagi ulushini oshirish.
Bugungi kunda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash
bo’yicha, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya
aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag’batlantirish masalalariga keng
e’tibor berilmoqda. Jumladan, mazkur tadbirlarda quyidagilarni amalga oshirishga
alohida e’tibor qaratilgan: 4O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
22
1. Soliq yukini yengillashtirish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va
unifikatsiya qilish bo’yicha xo’jalik tuzilmalarini qo’llab-quvvatlash maqsadida
tegishli choralar ko’rish.
2. Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash maqsadida korxonalarning budjet va
budjetdan tashqari jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha muddati o’tgan hamda joriy
kreditor qarzlarini qayta ko’rib chiqish.
3. Tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatini tashkil etish bilan bog’liq xarajatlarni
kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Iqtisodiyotni tarkibiy o’zgarishining muhim yo’nalishi bo’lgan, aholi va o’rta sinf
mulkdorlari daromadlarini shakllantirish asosi bo’lgan kichik biznes hamda xusuiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish, bu sohadagi muammolarni hal
etish, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini, qishloq
joylaridagi yoshlarni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish uchun qulay sharoitlar
yaratib berish kerak.
O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-
quvvatlash umumiy tarzda quyidagi yo’nalishlardan iborat (1.1.1-chizma):
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash yo’nalishlari
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini tashkil etish yo’llarini
soddalashtirish
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining
resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini quyidagi iqtisodiy mexanizmlar orqali qo’llab-quvvatlash:
Soliq imtiyozlari berish; Soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi; Imtiyozli kreditlash; Boj haqi va litsenziya mexanizmini qo’llash; Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda subsidiyalar
berish; Eksport kvotalarini belgilash; Davlat xaridida imtiyozli sharoitlar yaratish.
23
1.1.1-chizma.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash
yo’nalishlari.5
Davlat bunday vazifalarni o’z mexanizmini qo’llash orqali amalga oshiradi. Bozor
sharoitida milliy iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o’sishiga erishish va
korxonalarning barqaror holatini yaxshilashda qo’llab-quvvatlashning barcha
mexanizmlari ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ma’muriy-huquqiy
muhitning ham o’rni, ham roli katta va o’z ta’sir-e’tibori bo’yicha iqtisodiy
mexanizmlarni to’ldirib keladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlanishiga ehtiyojmand ekanligini zamonaviy ishlab chiqarishning quyidagi
sabablari doirasida ko’rishimiz mumkin va bu sabablar o’z faoliyatida kuchaytirilgan
talablarga mos bo’lishi kerakligini taqozo etadi:
– mahsulot (xizmat) hayotiylik (layoqatlilik) davrining qisqarganligi,
tovarlarning turi va bir martalik turkum mahsulotlar chiqarish hajmi ko’payganligi
sababli tovar (xizmat)lar turlarini tezda o’zgartirish imkonini beruvchi yuqori
o’zgaruvchan ishlab chiqarishga bo’lgan ehtiyoj;
– mehnatni tashkil etish va taqsimlash nazoratining mutlaqo yangi shakllarini
talab qiladigan murakkab texnologiyalar;
– sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish va qo’shimcha xizmat qiladigan, mahsulot
sifatiga munosabatni tubdan o’zgartiradigan mahsulot (xizmat ko’rsatish) bozoridagi
jiddiy raqobat;
– ishlab chiqarish to’lovlari tarkibining birdaniga o’zgarishi;
– tashqi muhit noaniqligini hisobga olish ehtiyoji6.
Shu maqsadda barcha mamlakatlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish borasida davlat tomonidan o’ziga xos iqtisodiy, huquqiy-me’yoriy 5 N. Murodov – ,,Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmlari“. T.: ,,Iqtisodiyot“, 2012. – 42-b.
6G’ulomov S.S. – ,,Tadbirkorlik va kichik biznеs“. – T.: - 2002.
24
usullarda qo’llab-quvvatlash ishlari amalga oshiriladi hamda rag’batlantirib boriladi.
Qo’llab-quvvatlashning bunday mexanizmlari kichik tadbirkorlik korxonalarining
katta korxonalarga aylanguniga qadar davom etadi.
Ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy qulay sharoit tug‘dirib berish, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish
real iqtisodiyotni isloh etishning navbatdagi eng muhim yo‘nalishiga aylanmog‘i
zarur.
So‘nggi yillarda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish,
iqtisodiyotimizga mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur
sharoit va qulay muhit yaratish borasida ulkan ishlarni amalga
oshirildi.Tadbirkorliksub’ektlari huquqlarining ustuvorligi haqidagi prinsip joriy
etildi. Faqat o‘tgan yilning o‘zida ruxsat berishga oid 80 dan ortiq tartib-taomil,
litsenziyalanadigan faoliyat turlarining 15 tasi, 65 turdagi statistik hisobotlar, 23
turdagi hisobotni taqdim etish muddatlari qisqartirildi, 22 turdagi interfaol soliq
xizmati joriy etilib, zarur ruxsatnomalar berish muddati 2-marta va mazkur jarayonlar
uchun xarajatlar qiymati 5-marta qisqartirildi.
Shuni qayd etish joizki, tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan ruxsatnoma olish
jarayonida to‘lanadigan xarajatlar 8 barobar kamaytirildi, banklarda hisobraqami
ochish uchun to‘lovlar bekor qilindi va shu borada boshqa zarur tadbirlar amalga
oshirildi.
O‘zbekiston biznesni ro‘yxatga olish shartlari bo‘yicha jahon miqyosida 66 pozitsiya
yuqoriga ko‘tarilib, reyting o‘tkazilgan 189 mamlakat orasida 21-o‘rinni egalladi,
kredit ajratish bo‘yicha reytingda esa 24 pozitsiya yuqoriga ko‘tarildi. Ayni paytda
shuni e’tirof etish kerakki, mamlakatimizdagi ishbilarmonlik muhiti va biznes
yuritish sharoitining bugungi holati erkin bozor iqtisodiyotining talab va prinsiplari,
umumiy xalqaro normalarga to‘liq javob beradi, deb ayta olmaymiz.
Tadbirkorlarimiz qishloq joylarda energiya ta’minotining beqarorligiga, ishlab
chiqarish va yo‘l infratuzilmasining kerakli darajada rivojlanmaganiga,
25
tekshiruvlarning ko‘pligiga, shuningdek, joylarda ijro intizomining nisbatan
pastligiga haligacha duch kelmoqda.7
Keyingi yillarda muhtaram yurtboshimizning bevosita tashabbuslari bilan
hukumatimiz tomonidan KBXTni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish borasida bir
necha yo’nalishlarda tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi va bu
yo’nalishlarni shartli ravishda o’n bitta qismga ajratib o’rganishni ma’qul deb topdim.
Ular quyidagilar:
Birinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlari uchun yanada qulay ishbilarmonlik muhitini
yaratish.Bu borada bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi:
tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga ko’proq erkinliklar berish;
davlat boshqaruv vazifalari va turli ruhsat berish me’yorlarini qisqartirish,
byurokratik to’siqlarni bartaraf etish;
moliya-kredit hamda xomashyo resurslari, mahsulotlarga davlat buyurtmasidan
foydalanishning bozor dastaklari va mexanizmlarini joriy etish;
mol yetkazib beruvchi korxonalar va barcha xo’jalik yurituvchi sub’yektlar,
xaridorlar bilan kooperatsion aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash va h.k.
Ikkinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarining huquq va manfaatlarini himoya
qilishni kuchaytirishga yo’naltirilgan me’yoriy-huquqiy bazani yanada
takomillashtirish. Bu borada ham bir qator ishlar amalga oshirildi va bugungi kunda
ham islohotlarni chuqurlashtirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqilmoqda.
Jumladan, bevosita KBXT sohasiga taalluqli bo’lgan 400ga yaqin me’yoriy-huquqiy
hujjatlar qabul qilindi. Xususan, ,,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to’g’risida“gi Qonunning yangi tahririni tayyorlash, KBXT sub’yektlari huquq va
manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirishga yo’naltirilgan yangi qonun hujjatlarini
qabul qilish bo’yicha O’zbekiston Respublikasining ,,Tadbirkorlik faoliyati sohasida
7O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
26
ruxsat berish tartib qoidalari to’g’risida“gi, ,,Xususiy mulkni himoya qilish va
mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to’g’risida“gi Qonunlarni ishlab chiqish va
qabul qilish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Uchinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarining moliya-xo’jalik faoliyatiga davlat va
nazorat tuzilmalarining aralashuvini keskin kamaytirish hisoblanadi.
To’rtinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarini tashkil etish tartibini soddalashtirish
va faoliyat yuritishning moddiy-texnik sharoitlarini ta’minlashdir. Bu yo’nalish
bo’yicha hukumatimiz tomonidan KBXT sub’yektlariga ko’pgina imtiyoz va
qulayliklar yaratilib berildi. Xususan, mahsulotlarni gigiyenik sertifikatining amal
qilishi cheklanmagan muddatga o’tkazildi, fitosanitariya xulosalarini berish
muddatlari qisqartirildi, elektr va issiqlik tarmoqlariga ulanish uchun texnik shartlarni
bajarish muddatlari 1 oydan 3 kungacha qisqartirildi, binolarni turar joydan noturar
joy toifasiga o’tkazish jarayoni soddalashtirildi, davlat mulkidagi bo’sh binolarning
ijara haqlari pasaytirilishi natijasida 81 foizi tadbirkorlik sub’yektlariga ijaraga
berildi, tashqi reklamani joylashtirish qiymati ayrim viloyatlarning qishloq joylari
uchun 50 foizgacha pasaytirildi va h.k.
Beshinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlariga soliq va boshqa to’lovlar borasida
yengilliklar yaratish, hisobot topshirish tizimini takomillashtirish sanaladi. Unga
muvofiq, 1996-2013 yillar mobaynida KBXT sub’yektlariga belgilangan soliq
stavkalari mos ravishda 38 foizdan 5 foizgacha yoki 7,6 martagacha qisqardi, 2014-
yilda ham soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirilmoqda. Kichik korxona va
mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 2013yilda 5 foizga tushirilgan va
2014 yilda o`zgarmasdan saqlangan , yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan
soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o‘rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni
yaqqol tasdiqlaydi8.
Shuningdek, kelgusi hisobotlar topshirish jarayonlaridagi qog’ozbozlikni va har xil
ovoragarchilikni, to’rachilik kabi salbiy illatlarni oldini olish, vaqtni tejash va ish
samaradorligini oshirish maqsadida tadbirkorlik sub’yektlarining elektron hisobot 8O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
27
topshirish tizimini joriy qilindi. Bundan tashqari, tarmoq yo’nalishida ham KBXT
sub’yektlariga bir qator imtiyozlar berilgan bo’lib, ular quyidagilar:
- 2015-yil 1-yanvarigacha yangidan tashkil etilgan ta’mirlash-qurilish
tashkilotlari soliqlarning barcha turlaridan va ayrim majburiy ajratmalarni to’lashdan
ozod qilingan;
- 15 xildagi nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
mikrofirmalar va kichik korxonalar foyda solig’i, mulk solig’i va yagona soliq
to’lovlaridan, respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan, ishlab
chiqarishda foydalaniladigan asbob-uskunalarni import qilishda bojxona to’lovlaridan
ozod qilingan.
Oltinchi yo’nalish – KBXT sub’yektlarini kreditlash mexanizmlarini yanada
takomillashtirish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 10-
noyabrdagi PQ-4051-sonli Farmoniga muvofiq, tadbirkorlik faoliyatini boshlash
uchun imtiyozli kreditlar bo’yicha foiz stavkalari maksimal stavkani yillik 5 foizdan
3 foizga, KBXT sub’yektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag’larni
to’ldirish uchun mikrokreditlar bo’yicha qayta moliyalash stavkasining 100 foizidan
50 foizigacha, KBXT sub’yektlari uchun imtiyozli mikrolizing xizmalari bo’yicha
maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizgacha pasaytirilishiga erishildi. Shuningdek,
KBXT sub’yektlarini qo’llab-quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar miqdori, 2001-
yilda 171,5 mlrd. so’mdan 2011-yilga kelib 4,04 trln. so’mga yoki qariyb 24
barobargacha oshdi. 2012-yilda esa iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan
kreditlar hajmi 2010-yilga nisbatan 1,6 barobar oshdi, 2013-yilda iqtisodiyotning
real sektoriga ajratilgan kreditlarning yalpi hajmi 30 foizga oshdi Ajratilgan
kreditlarning 76 foizdan ziyodi uch yildan ortiq muddatga berilgan uzoq muddatli
kreditlar ekani, ayniqsa, e’tiborga molik9.
9O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
28
Yettinchi yo’nalish – KBXTni rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni keng jalb
etish sanaladi. Jumladan, 2008-yilda Osiyo taraqqiyot banki (ADB), Islom taraqqiyot
banki (IDB), Germaniya taraqqiyot banki (KfW), Xitoy xalq respublikasi
hukumatining va boshqa xorijiy investitsiyalarning moliyalashtirilishi asosida KBXT
sektoriga 80,0 mln. AQSh dollari miqdorida bevosita investitsiyalar kiritilgan bo’lsa,
2009-yilda bu ko’rsatkich 121,8 mln. AQSh dollarni tashkil etdi va 2008-yilga
nisbatan o’sish 152,2 foizni tashkil etdi. 2013-yilda mamlakatimizning yuqori
sur’atlar bilan barqaror o‘sishini tahlil qilar ekanmiz, buning asosiy omillaridan biri
iqtisodiyotimizga yo‘naltirilgan kapital mablag‘lar, investitsiyalarning tobora o‘sib
borayotganligiga amin bo’lamiz va bu ko‘rsatkich joriy yilda yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 23 foizni tashkil etgani fikrimiz dalilidir. 2013-yilda Investitsiya dasturini
amalga oshirish doirasida mamlakatimizda 13 milliard dollar qiymatidagi kapital
qo‘yilmalar o‘zlashtirildi, bu 2012-yilga nisbatan 11,3 foizga ko‘pdir. O‘zlashtirilgan
kapital qo‘yilmalar umumiy hajmining deyarli yarmini, ya’ni 47 foizini xususiy
investitsiyalar – korxonalar va aholining shaxsiy mablag‘lari tashkil etgani alohida
e’tiborga loyiqdir. Jalb etilayotgan investitsiyalarning asosiy qismi – 70 foizdan
ortig‘i, birinchi navbatda, ishlab chiqarish ob’ektlarini qurishga yo‘naltirildi, eng
yangi zamonaviy uskunalar xarid qilishga sarflangan investitsiyalar ulushi esa qariyb
40 foizni tashkil etdi.
O‘zlashtirilgan umumiy kapital qo‘yilmalar hajmining 3 milliard dollardan ortig‘ini
xorijiy investitsiyalar tashkil etdi. Shuning 72 foizdan ziyodi yoki 2 milliard 200
million dollari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir.10
Respublikamizda KBXTni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning sakkizinchi
yo’nalishi – KBXT sub’yektlarining tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi ishtirokini
kengaytirishdir. Bu borada KBXT sub’yektlarining ulushi unchalik salmoqli darajada
emas.
10O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (8)
29
Navbatdagi to’qqizinchi yo’nalish esa ilg’or ilm va fan yutuqlariga asoslangan
venchur tadbirkorligini va xususiy biznesini rivojlantirishga keng yo’l ochib berish
sanaladi. Shu o’rinda venchur tadbirkorligi to’g’risida qisqacha ta’rif berib o’tsak.
Venchur tadbirkorligi (венчурнoe предпринимательство, venchure enterprise) –
bu hozirgi zamon tadbirkorlik turlaridan biri bo’lib, ilmiy tadqiqotlar, yangi
ixtirolarni tadbiq etish hamda yirik firmalar buyurtmalari, davlat shartnomalarini
bajarish bilan shug’ullanuvchi faoliyatdir.
Tadbirkorlik faoliyati va kichik biznesni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning
keyingi o’ninchi yo’nalishi esa, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-1271-
sonli Qaroriga11 muvofiq, aholi va o’rta sinf mulkdorlari daromadlarini
shakllantirish asosi bo’lgan KBXTni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish, bu
sohadagi mavjud muammolarni hal etish, yoshlar, avvalambor, kasb-hunar kollejlari
va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini, ayniqsa, qishloq joylarida ularni
tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish uchun zarur sharoitlar yaratish hisoblanadi.
Respublikada KBXTni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashning o’n birinchi
yo’nalishi KBXT sub’yektlariga taqdim etilyotgan imtiyozlar va qulay sharoitlar
tizimini yanada rivojlantirish hisoblanadi. Jumladan, KBXT sub’yektlariga taqdim
etilayotgan imtiyozlar, preferensiyalar va xo’jalik yuritishning qulay sharoitlarini
yaratish, resurslar bilan ta’minlanish mexanizmlarini takomillashtirish, kadrlar
tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish to’g’risidagi axborot ta’minoti va
maslahat berishning yaxlit integratsiyalashgan tizimini yanada rivojlantirish kabilar
mazkur yo’nalishdagi eng muhim vazifalardan sanaladi.
Oxirgi yillarda kichik biznes sub’yektlari uchun yagona soliq to’lovi stavkasi yil
sayin kamayib borishi kuzatilmoqda.2014-yil uchun belgilangan soliq stavkasi 1996-
yilga nisbatan 7, 6 marta, 2000-yilga nisbatan 6 marta, 2005-yilga nisbatan esa 3
martaga qisqartirilgan (1.1.1-rasm).
11O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.01.2010-yildagi PQ-1271- sonli ,,Barkamol avlod yili Davlat dasturi
to’g’risida”gi Qarori.
30
1.1.1-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari uchun yagona soliq
to’lovi stavkasi (foizda)12.
2012-yildan boshlab ishlab chiqilgan soliq siyosatida kichik biznes sub’yektlariga
nisbatan soliq imtiyozlari kengaytirildi, ayrimlarining muddati uzaytirildi. Xususan,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,O’zbekiston Respublikasida 2006-2010
yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida gi 2006-yil 17-apreldagi PQ-325-sonli Qarori bilan mikrofirma
va kichik korxonalarga berilgan soliq imtiyozlari hamda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining ,,Mahalliy nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarish
kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida“gi
2009-yil 25-oktabrdagi PQ-1050-sonli Qarori bilan belgilangan soliq va bojxona
imtiyozlari 2014-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 25-dekabrdagi ,,O’zbekiston
Respublikasining 2014-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat
budjeti parametrlari to’g’risida“gi 2099-sonli qarori bilan 2014-yilning 1-yanvaridan
boshlab Soliq kodeksida soliq va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash majburiyati
yuklatilgan yuridik shaxslar uchun soliq qarzlari EKIHning 20 barobarigacha
(1922100 so’mgacha), jismoniy shaxslarning soliq qarzlari EKIHning 5
12O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
31
barobarigacha (480525 so’mgacha) bo’lgan hollarda ushbu soliq qarzlarini mol-mulk
hisobidan undirish uchun murojaat qilinmasligi belginlandi.
Kichik biznes sub’yektlari faoliyatiga yo’naltirilgan kredit berish
mexanizmi.So’nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy
qo’llab-quvvatlashning asosiy tizimlaridan biri bo’lgan kredit berish mexanizmini
takomillashtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Xususan, 2010-yilda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 2690,2 mlrd.so’m kredit ajratilgan bo’lsa,
2011-yilda esa bu ko’ratkich 4041 mlrd. so’mni tashkil etdi, 2012-2013 yillarda esa
bu ko’rsatkich yanada o’sishi ta’minlandi.
(1.1.2-rasm).
01000
2000
30004000
5000
6000
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
171,5 265 282,3 353,7 464 607,2 7441251
1851,72690,2
4041 4377
5346
1.1.2-rasm.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ajratilgan
kredit miqdori (mlrd.so’m)13
Rasmdagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki 2001-2013 yillar mobaynida kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga yo’naltirilgan kreditlar miqdori qariyb 31
martagacha ko’paygan.
Hozirgi kunda tadbirkorlik faoliyatini mikromoliyalash tizimi ham keng yo’lga
qo’yilmoqda. Bu borada respublikamizda mikromoliyalashtirishni rivojlantirish
uchun zarur me’yoriy-huquqiy baza yaratilgan. Jumladan,
13I.Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.:O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 212-b. 2.www.referat.uz rasmiy veb-sayti.
32
,,Mikromoliyalashtirishto’g’risida“, ,,Mikrokreditlash tashkilotlari to’g’risida“gi
O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar Mahkamasining ,,Mikromoliyaviy
xizmatlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida“ 2007-yil 19-
fevraldagi 37-sonli qarorlari qabul qilindi14.Bu qarorlar asosida kichik tadbirkorlik
sub’yektlariga tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar ajratilishi yo’lga qo’yilgan.
(1.1.3-rasm).
1.1.3-rasm.Tijorat banklari tomonidan barcha manbalar hisobidan kichik tadbirkorlik
sub’yektlariga 1-yanvar holatiga ko’ra ajratilayotgan mikrokreditlarning miqdori
(mlrd.so’m)15.
Moliya-bank tizimini izchil isloh qilish sharoitida moliyalashtirishning tijorat
manbalari, xususan xalqaro moliya institutlari, tijorat banklari va davlat maqsadli
jamg’armalarining kredit liniyalari hisobiga tijorat banklarining kredit resurs bazasini
shakllantirishga ko’maklashish ishlari yo’lga qo’yilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26-noyabrdagi PQ-1438-sonli
,,2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va
barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risida“gi Qaroriga muvofiq, mamlakatimiz tijorat
14,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, №23, 2007. 15,,Kichik biznesni kreditlash va moliyalashtirish“. ,, Biznes konsultant“iqtisodiy, amaliy-ommabop oylik jurnali,№3,2012. –19-b. 2. ,,2012-yilda pul-kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2013-yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari“. ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik jurnali, №1, 2013. – 18-b.
33
banklarining kredit mexanizmini samarali amalga oshirishining asosiy manbai
hisoblanmish kredit resurslari taklifinining hajmini oshirish, kreditga bo’lgan talabni
to’laqonli qondirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar
hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kredit liniyalari miqdori 2011-yilda
75 mln. AQSh dollarni tashkil etgan bo’lsa, 2015-yilga borib esa, 155 mln.AQSh
dollarni tashkil etishi mo’ljallangan (1.1.4-rasm).
1.1.4-rasm.2011-2015 yillarda xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar
hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kreditlar miqdori
(mln. AQSh dollar)16.
Albatta, mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, yangi
ish o’rinlarini yaratish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga
yanadayangi zamonaviy bank xizmatlari ko’rsatish takomillashtirilib borilishini talab
etadi. Hozirda mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat
yuritib, yuqori ko‘rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda. 2013-yilda bank tizimining
jami kapitali 25 foizga, 2000-yilga nisbatan esa 46 barobardan ziyod ko‘paydi.
Natijada bugungi kunda banklarimiz kapitaliningyetarlilik darajasi 24,3 foizni tashkil
161. Islom Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan ,,2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 214-b.
34
etmoqda, bu esa bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi tomonidan 8 foiz etib
belgilangan talabdan uch barobar ko‘pdir17.
Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi –KBXT
sohasida qo’yilgan maqsadlarga erishishni, iqtisodiyotdagi turli bo’g’inlar faoliyatini
bir-biriga mos holda rivojlanishini va to’g’ri foydalanish natijasida korxona ravnaqini
ta’minlovchi moddiy-texnik, moliyaviy, ijtimoiy va institutsional resurslarni
qo’llashning texnologiyasi, vositalari, dastaklaridan iborat bir butun tizimdir. Bu
tizimning mustahkam bo’lishi va izchil ravishda faoliyat olib borishi muhim iqtisodiy
tarmoqlarning progressiv rivojlanishiga, makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning intensiv
bo’lishiga zamin yaratadi.
Shu jumladan yaqindatadbirkorlik faoliyatiniamalga oshirish va davlat
xizmatlariniko’rsatish bilan bog’liq tartibotlarni yanadatakomillashtirish chora-
tadbirlariO’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston Respublikasida
investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi 2014 yil 7 apreldagi PF-4609-sonli
Farmoniga muvofiq hamda litsenziyalashni va ruxsat etish xarakteriga ega hujjatlarni
berish mexanizmlarini yanada soddalashtirish va arzonlashtirish, shuningdek
tadbirkorlikka ko’proq erkinlik berish maqsadidaO’zbekiston Respublikasi
Prezidentining PQ-2164sonli Qarorni qabul qildi.18
1.2. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish
bosqichlari
Tadbirkorlik o'tgan ikki asr davomida rivojlanib, turli davrlar va bosqichlami
bosib o'tdi. Har bir davr va bosqichda tadbirkorlik oldida o'ziga xos vazifalar turadi.
17O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
18 O’zbekiston respublikasi prezidentining qarori 15.04.2014 y.n pq-2164
35
O'zbekistonda tadbirkorlikning rivojlanishida xo'jalik erkinligining oshishi
va ma'muriy-qonunchilik cheklovlarining qisqarishi, tadbirkorlik (avvalo, kichik,
xususiy, qo'shma tadbirkorlik)ning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi,
tadbirkorlik tashabbusining yangi imkoniyatlari va sohalarining ochib borilishi, soliq
islohotlari va ma'muriy islohotlar ham katta yordam berdi. Mamlakatda sarmoya
bozori va biznesni mablag' bilan ta'minlash imkoniyatlari kengaydi, yangi moliya
muassasalari va axborot ta'minoti rivojlandi, patent-litsenziya tizimi mustahkamlandi,
xo'jalik faoliyatining yangi turlari paydo bo'ldi va kengayib bormoqda. Respublikada
tadbirkorlikni tezroq oyoqqa turg'azish, rivojlantirish, jamiyatda o'zigamunosib
o'rinni egallab olishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi va ularniyaxshilash davom
etmoqda. Ulardan eng muhimi va boshqa shart-sharoitlar uchun asos hisoblanadigani
me'yoriy-huquqiy bazadir. Bu baza yildan-yilga kengayib, mustahkamlanib,
takomillashib, rivojlanib bormoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994- yil 21- yanvardagi "Iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk muhofazasini ta'minlash va
tadbirkorlikni rivojlantirish to'g'risida"gi Farmoni bilan xususiy mulkka asoslangan
tadbirkorlikning shakllanishi iqtisodiy islohotlarning eng asosiy vazifalaridan biri
sifatida e'tirof etildi. Bu vazifani bajarish uchun tadbirkorlikni rivojlantirish siyosati
va qo'llab-quvvatlash tizimi yaratildi. U O'zbekiston Respublikasi qonunlari,
Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlariga asoslanadi.
1994-yili O'zbekistonning barcha viloyatlari Qoraqalpog'iston Respublikasi va
Toshkent shahri bo'yicha tadbirkorlikni rivojlantirish mintaqaviy dasturlari ishlab
chiqildi. 1995- yil 28- avgustda "O'zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash" "Davlat dasturi" qabul qilindi. Bu
dasturlarga har yili tegishli aniqliklar kiritilib, ular uzluksiz amalga oshirilmoqda.
Bundan tashqari, tadbirkorlikni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash siyosatini
samarali amalga oshirishni ta'minlashga yo'naltirilgan qator qonunlar, farmonlar,
qarorlar qabul qilinib kelmoqda. Ularni ro'yobga chiqarishni tashkil etish va
ta'minlash uchun maxsus davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tuzildi:
O'zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-
36
quvvatlash davlat qo'mitasi, Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni
qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasi (u 2005-yilda qayta tashkil etilib, tadbirkorlikni
rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash vazifalari Davlat mulk qo'mitasidan unga
o'tkazildi), tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (2004 yilda uning
negizida O'zbekiston savdo-sanoat palatasi tuzildi), kichik va xususiy tadbirkorlikni
rivolantiirishni rag'batlantirish Respublika muvofiqiashtirish kengashi, tadbirkorlarga
xizmat qiluvchi Tadbirkorbanku 2006 yilda Mikrokreditbankka aylantirildi,
tadbirkorlik subyektlarini davlat ro'yxatidan o'tkazuvchi organlar, prokuratura va
Adliya vazirligi tizimlarida tashkil etilgan fermer va dehqon xo'jaliklari, tadbirkorlik
subyektlari huquqlarini himoya qilish boshqarmasi va bo'limlari faoliyat yuritib
kelmoqda.
O’zbekiston hududida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish
bosqichlari quyidagicha
I bosqich (1989-1991 yy.): ilmiy-texnik ijodiyot markazlari, kooperativlar shaklida
dastlabki tadbirkorlik tuzilmalarining paydo bo’lishi, tadbirkorlikning tajribaviy
tavsifi va kam sondagi jarayon ishtirokchilari, respublikamizning mustaqillik
erishishi, Qomusimizda xususiy mulkning e’tirof qilinishi, bozor iqtisodiyotining
negizini tashkil etuvchi bir qator Qonunlarning qabul qilinishi munosabati bilan
xususiy mulk negizida tadbirkorlikning shakllana boshlashi. Bu davr kichik biznes
infratuzilmasi va institutsional qo’llab-quvvatlash-ning, uning YaIM dagi ulushining
deyarli yo’qligi bilan tavsiflanadi.
II bosqich (1992-1997 yy.): bozor munosabatlarining poydevori qo’yilishi,
iqtisodiy islohotlar va xususiylashtirishning amalga oshirilishi, kichik biznesni
qo’llab-quvvatlovchi ilk infratuzilmalar “Biznes-fond”, “Madad” sug’urta agentligi,
“Tadbirkorbank”, “Biznes maktab” va “Biznes-inkubator”lar tarmog’i va h.k.larning
tashkil etilishi evaziga kichik korxona va kooperativlar sonining tez o’sishi bilan
tavsiflanadi. Ushbu davrda faoliyat yuritayotgan sub’ektlarning aksariyati savdo
sohasiga to’g’ri kelar edi.
37
III bosqich (1998-2001 yy.): ushbu davr respublikamizda makroiqtisodiy barqarorlikka
erishib, iqtisodiy o’sishning boshlanishi, davlat va mintaqa darajalarida kichik biznesni
qo’llab-quvvatlovchi turli muassasalarning tashkil etilishi, tadbirkorlik tasniflanishining
o’zgarishi, sinayotgan va faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar sonining ortishi,
xususiylashtirish, iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, iqtisodiyotni
erkinlashtirishning boshlanishi, soliq yukining kamaya boshlashi, mamlakat YaIM da,
iqtisodiyot tarmoqlaridagi faoliyat yuritayotgan sub’ektlar va iqtisodiyotda bandlar
sonida kichik biznes ulushining orta boshlashi bilan tavsiflanadi.
IV bosqich (2002-2006 yy.): ushbu davr makro va mikrodarajada kichik biznesni
har tomonlama rag’batlantirishning kuchayishi, soha tasnifining o’zgarishi,
soddalashtirilgan «bir yo’la» ro’yxatga olish, sertifikatlash, standartlash, litsenziyalash,
ruxsat berishning joriy etilishi, faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar ulushi kattaligi, soliq
yukining kamayishi, YaIM da sektor ulushining yanada ortishi, iqtisodiyot tarmoqlarida
sub’ektlar optimal nisbatining shakllanishi, kasanachilik asosi-dagi kooperatsiya, xizmat
ko’rsatish va servis sohasining rivojlana boshlashi bilan tavsiflanadi
V bosqich (2007 yildan – hozirgi vaqtgacha): ushbu davr biznesni ixtiyoriy
tugatish, turli resurslarni erkin sotib olishning soddalashtirilishi, texnik va texnologik
modernizatsiyalash, eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchilarning soliq yuki, faoliyat
yuritmayotgan sub’ektlar soni kama-yishi, ish o’rinlari yaratishda kasanachilik
ulushining ortishi, xizmat ko’rsatish va servis sohasining yanada rivojlanishi, “2007-
2010 yillarda aholi bandligini ta’minlash, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va
rivojlantirish hududiydasturlari” ishlab chiqilishi bilan tavsiflanadi.
Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi: Mulk
munosabatlarining uyg’unlashuvi, tadbirkorlarga o’z qobiliyatini to’la namoyon
etish uchun quyidagi iqtisodiy erkinliklarning berilishi, bozorning ochiqligi, ya’ni
tovarlar, sarmoyalar, ma’lumotlar, ish kuchi, xom ashyo harakati uchun sun’iy
to’siqlar yo’qligi, bozor infratuzilmasining mavjud-ligi, tadbirkorlik uchun huquqiy
kafolatning mavjudligi, ya’ni tadbirkor-likni himoyalovchi qonunchilikning
mavjudligi,yangi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, solik to’lash, tabiiy
boyliklardan foydalanish buyicha davlat tomonidan berilgan imtiyozlar va h.k.
38
Tadbirkorlikni rivojlantirish o’z navbatida muayyan ijtimoiy holatni -
tadbirkorlik muhitini bo’lishini taqozo etadi.
Tadbirkorlik muhiti - bu hududiy yaxlitlikni ifoda qiladi va shu hudud
doirasida tadbirkorlikning kasbiy faoliyatiga ma’lum bir omillar ta’sir etadi, tadbirkor
bu omillarni hisobga olishga majbur va u o’z faoliyatini shular asosida quradi.
Tadbirkorlik muhitini huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohalar kabi uchta sohaning
majmui, yig’indisi sifatida tavsiflash mumkin.
Xuquqiy soha - bu tadbirkorning kasbiy faoliyat ko’rsatishi uchun jamiyat
tomonidan o’rnatilgan "o’yin qoidalari" dir, ya’ni bu qoidalar va qonuniy xujjatlar
bo’lib, ular xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligini tartibga solib
turadi. Bu qonunlar asosida tadbirkor samarali faoliyat ko’rsatishi, munosabatlarga
ishlashini rostlab turiladi.
Ijtimoiy soha - o’z tabiatiga ko’ra juda keng bo’lib, o’z ichiga jamiyatda
rivojlanishning yuqori maqsadlariga erishishning hukmron tamoyili, milliy an’analar
va urf – odatlar, millatning savodlilik darajasi va mutaxassislarning kasbiy
tayyorgarlik darajasi, davlat va jamiyatningg tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik
vakillariga munosabati (qabul qilmaslik, nafrat), tadbirkorlik faolligini samarali
amalga oshirish uchun zarur bo’lgan infratuzilmaning mavjudligi kabilarni qamrab
oladi.
Iqtisodiy soha - tanlangan tadbirkorlik faoliyati sohasidagi raqo-batchilik
shartlarini hamda bahoni shakllantirish shartlarini ifoda etadi. Bahoni shakllantirish
ishlab chiqarish omillari baholari darajasi, ssuda foizi va soliqqa tortish stavkalari
o’lchamlariga asoslanadi.
O’tish davrining muhim jihatlaridan yana biri maxalliy xom-ashyoda ishlovchi
tarmoqlarni tashkil etishga, takomillashtirish hisobiga importning o’rnini bosuvchi va
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga, barcha resurslaridan
samarali foydalanishga, iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondirishga imkon
beradigan kichik biznes (KB) sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirishdir.
Mustaqillikning ilk yillarida respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan KB
sub’ektlari ishi tajribasi, ularning yirik korxonalarga nisbatan bir qator afzalliklarga
39
ega ekanligini ko’rsatdi. Ularda yirik korxonalarga nisbatan ishlab chiqarish va
bozordagi o’zgarishlarga muvofiqholda ish olib borish imkoniyatlarining kengligi,
yangi texnika va texnologiyalarni tezda joriy qilish imkoniyati, yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini hosil qilish va ulardan unumli foydalanish kabi qator yaxshi mezonlar
ko’p. Jahon tajribasi shuni tasdiqlaydiki, KB sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirish turli
tovar bozorlarida yirik biznes bilan haqiqiy raqobatni boshlash, katta shaharlarda va
ayniqsa qishloqlarda mehnat resurslaridan unumli foydalanish, mahalliy xom ashyo
resurslaridan keng foydalanishga imkon yaratadi.
Ta’kidlash joizki, kundalik iqtisodiy hayotimizda KB ning oldingi safga
chiqishi tasodif emas. Chunki, sobiq buyruqbozlik tizimida rivojlangan davlatlar
iqtisodiyotida ham yirik ishlab chiqarish hukmronlik qildi. Bu siyosat ishlab chiqarish
harajatlarini sezilarlicha qisqartirishga, gigantlarga o’z monopol holatidan foydalanib
bozorni katta seriyadagi “sifatli” tovarlar bilan to’ldirishiga imkon berdi.
Kichik biznes ITT ni lokomotivi sifatida to’xtovsiz rivojlanishini ta’minlash,
hududiy, tarmoqdagi va tarmoqlararo muammolarni hal etish, o’tish davri sharoitida
chuqur tarkibiy o’zgarishlar sababli xalq xo’jaligi tarmoqlarida bo’sh qolgan ishchi
kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, yirik korporatsiyalarga nisbatan tasodifiy
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hodisalarning salbiy ta’sirini kamaytirish, yirik firmalar
egallamagan bozorning taqchil qismini to’ldirish, jamiyatning faol, erkin ishlash
layoqatli a’zolariga o’z bilim va tajribalarini sinab ko’rish imkoniyatlarini yaratib
berish kabi muhim vazifalarni ham bajaradi.
KB juda qisqa muddatlarda taqchil mahsulot turini ishlab chiqarishni tez
tashkil etishni ta’minlaganligi, hududiy iste’mol talablarini mahalliy xom-ashyoni,
ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash bo’yicha qondirganligi uchun ITT
rivojlanishiga olib keladi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Kichik va o’rta biznes, xususiy
tadbirkorlik mamlakatning nafaqat yalpi ichki mahsulotini shakl-lantirishda asosiy
bo’g’in, balki aholi bandligi va daromadlari manbaining, milliy farovonlika
erishishning muhim omili ham bo’lishi darkor.”
KB sub’ektlarini tashkil etish zarurligi quyidagi holatlar bilan ham ifodalanadi:
40
a) birinchidan, iqtisodiyotning bozorga o’tishida sinayotgan korxona va
tashkilotlar, ishsizlar armiyasi paydo bo’la boshladi. KB sub’ektlarini ta’sis etish esa
millionlagan kishilarga yangi mulk va ish o’rni berdi.
b) ikkinchidan, KB sub’ektlarining paydo bo’lishi yirik biznes mono-polizmini
tugatishga imkon beradi, iste’mol bozorini shakllantiradi, infrastruktura ob’ektlarini
rivojlantirishni tezlashtiradi;
v) uchinchidan,KB sub’ektlari iqtisodiyotning innovatsion majmuasi asosi
bo’ladi. Juda tor yo’nalishdagi korxonalar yangiliklarni joriy qilish, sotish,
iste’molchilarga etkazish bilan shug’ullanishadi;
g) to’rtinchidan, qo’shma korxonalar orqali jalb qilinuvchi ko’pchilik xorijiy
investitsiyalar asosan KB ga yo’naltiriladi.19
19SALAEV S.K. Kichik biznes rivojlanish tendentsiyalarini modellashtirish va bashoratlash muammolari: nazariya, uslubiyot va amaliyot.Monografiya.Toshkent.: «Fan», 2007. 241 bet.
41
1.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy davlatlar
tajribalarini qo’llash xususiyatlari
Biz kichik biznes korxonalarini tashkil qilishning xorijiy tajribalarini tahlil
qilgan holda, ko’pchilik xorijiy davlatlar uchun xarakterli bo’lgan quyidagi asosiy
yo’llarni ajratib ko’rsatamiz:
1. Yirik korxona, firma yoki kontserndan tarkibiy birlikni ajratish;
2. Hissadorlar qiziqishlari doirasida va moliyaviy nazorat ostida bir yoki bir
qancha korxonalar (firmalar) bilan aniq bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun kichik
va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.
3. Bir yoki bir qancha «jismoniy shaxslarning» xususiy tashabbusi asosida
kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.20
Kichik korxonalarni tashkil qilish yo’llari va tashkil qilish shakl-larini: tanlash
ma’lum darajada ta’sischilar oldida turgan maqsadlar, iqtisodiyotning rivojlanish
darajasi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.
Biz quyida rivojlangan mamlakatlarda, Sharqiy Evropa mamlakatla-rida kichik
va o’rta korxonalar tashkil qilishning va ular faoliyatining xususiyatlari to’g’risida
batafsilroq to’xtalamiz.
AQShda kichik va o’rta korxonalarning faoliyat sohalari juda xilma-xildir.
Kichik biznesning an’anaviy sohasi bo’lgan-xizmat ko’rsatish sohasida (53,5%)
keyingi o’n yilliklarda eng ko’p ish o’rinlari ochilmoqda. Bu o’sishning yarmidan
ko’pi bandlar soni 500 kishigacha bo’lgan korxonalar ulushiga to’g’ri keladi. Bular
asosan, sog’liqni saqlash, maorif, huquqiy masalalar bo’yicha maslahat berish,
ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish, avtomo-billarni ta’mirlash korxonalaridir. Yirik
korxonalar yoppasiga, ommaviy xizmat ko’rsatish kabi katta jarayonlar bilan ish
ko’radi (sanoat va xizmat ko’rsatish sohasikorxonalaridagi kiyim-kechaklarning katta 20 Т.Дycтжонов, С.Салаев. Кичик бизнеснинг катта имкониятлари. Урганч.Хоразм , 1997. 33-бет.
42
partiyalarini yuvish va tozalash, aeroport va mehmonxonalarda ishbilarmonlar uchun
avtomobillarga xizmat ko’rsatish). Yirik korxonalar xizmatlar sohasidagi kor-xonalar
bilan tez-tez ishbilarmonlik munosabatlarida bo’lsa, individual ravishda kishilar bilan
juda kam munosabatda bo’lishadi. Bandlar soni bo’yicha ikkinchi o’rinni chakana
savdo egallaydi (2,5 mln. qo’shimcha ishchi o’rinlari). Biroq bu erda asosiy rolni
yirik firmalar o’ynab kelgan va o’ynamoqda (faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni
kengaytirish va yangilarni tashkil qilish bu tarmoq uchun 75% qo’shimcha ish
o’rinlarini berdi). Amerikalik mutaxassislarning fikricha, «chakana savdoni yirik
biznes nazorat qilib turadi va u iste’molchilarning - yuqorisifat, nisbatan past baholar
kabi qiziqishgalariga to’liq javob beradi». AQSh da kichik va o’rta korxonalar juda
keskin raqobat sharoitlarida faoliyat ko’rsatishadi. 1980-1990 yillar mobaynida 5
mln. ga yaqinfirmalar ochildi va o’z navbatida 4 mln. ga yaqinfirma yopildi.
Bankrotlikning asosiy sabablaridan biri bu ixtisoslashmagan rahbarlikda va uning
layoqatsizligidadir. AQSh mutaxas-sislari fikricha, butun Amerika iqtisodiyotining
rivojlanishi mayda biznesning gullab-yashnashiga ma’lum darajada bog’liq. Kichik
biznes davlat tomonidan yaxshi qo’llab-quvvatlanadi va shunga suyanadi. 1953 yilda
AQSh Kongressi tomonidan Kichik biznes ma’muriyati (KBM) tashkil qilindi. Shu
bilan bir vaqtda kichik biznes haqida qonun qabul qilindi.21
Rossiyalik olim A.V.Belo’x Rossiya kichik va o’rta biznesini to’rt qavatga
ajratadi:22Birinchi, eng yuqori «yupqa» qavatda kam sondagi, bandlar soni oz
bo’lgan, ammo kapitallar bilan, intensiv ishlovchi texnologiyalar bilan to’la
qurollangan, Rossiya bozorini o’zlashtirgan va xalqaro bozorda muvaffaqiyatli
qadam tashlayotgan, katta salohiyatga ega «biznes elitasi» joylashgan. Ular
bozorning yangi o’zlashtirilmagan «och segmentlariga kirib boradilar. Ikkinchi
qavatda, nisbatan barqaror bo’lgan asta-sekin rivoj-lanayotgan, ba’zi xududlar
bozorlari o’zlashtirayotgan, o’z mijozlari tarmoq-lariga ega bo’layotgan, xodimlarini
ko’paytirayotgan, ishlab chiqarish omilla-rini uyg’unlashtirishni uddalayotgan
21 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 22 Белых Н.Ю. Социально-экономическая политика и эффективное управление развитием малого и среднего бизнеса. Москва. Юнити., стр.83.
43
topqirlar joylashgan. Keyingi uchinchi qavatda juda keng ko’lamdagi mayda firmalar
joylashgan bo’lib, ular tinim-siz yashash uchun kurashadilar. Bular qatoriga kichik
do’konchalar, nonvoyxona-lar, atelelar, sartaroshxona, turistik byurolar, kichik
restoranlarni kiri-tish mumkin bo’lib, ularning taqdiri ko’p omillarga bog’liq: yaqin
atrofda o’xshash raqobatchi firmalarning mavjudligi yoki yo’qligi, xaridorlar
didlarining o’zgaruvchanligi, maxalliy rahbarlar va tekshiruvchi organlar-ning
«munosabati» va h.k. Bunday kichik biznes sub’ektlarining «ufqda istiqboli
ko’rinishi ancha murakkab.» Eng pastki qavatda – mustaqil band bo’lganlar
joylashadi. Unga kichkina oilaviy korxonalar (er va xotinlar-niki, ota va bolalarniki)
kiradi. U aholini kamroq ta’minlangan qatlam-lariga uncha murakkab bo’lmagan
ta’mirlash xizmatlari, tikish xizmatlari ko’rsatadi hamda bu qatlamga yo’llarda
sabzavot, mevalar va «go’mma» sotuvchi kishilar ham kiradi. Ular faqat o’z oilasini
tebratish uchungina ishlashadi.
Sharqiy Evropa mamlakatlarida kichik va o’rta korxonalarning quyi-dagi asosiy
shakllari keng tarqalgan:
1. Yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchi mustaqil kichik va o’rta korxonalar;
2. Birlashmalar yoki kombinatlar tarkibidagi kichik va o’rta korxonalar (ayrim
detal va mexanizmlarni ishlab chiqaruvchi).
3. Bir qancha yirik korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi kichik va o’rta korxonalar.
4. Innovatsion turdagi kichik va o’rta korxonalar
Xitoyda kichik va o’rta korxonalarning rivojlanishi ikki yo’nalish bo’yicha
amalga oshadi. Shaharlarda «shahar jamoa mulkchiligi korxona-lari», qishloq
joylarida esa «qishloq korxonalari» tuziladi. Sanoat ish-lab chiqarishi o’sishining
umumiy hajmi davlat sanoati hamda yuqoridagi korxonalar o’rtasida teng
taqsimlanadi. «Shahar jamoa mulkchiligi» korxo-nalari keyingi o’n yilliklarda 2
marta ko’paydi va «yirik jamoa korxona-lari», «mayda jamoa korxonalari» ga
bo’lindi. «Qishloq korxonalarining» sanoat mahsuloti hajmi yildan-yilga o’smoqda.
1990 yilda ular mamlakat sanoat mahsulotining 25% inietkazib berdilar. Bu
korxonalardagi ishla-yotganlarning o’rtacha soni 5,2 kishi, ishlab chiqaradigan
mahsuloti hajmi - 23 ming yuan, foydasi esa 2 ming yuan atrofidadir. Ammo, bunday
44
korxona-lar ichida gigantlari ham bor. 1992 yilda «qishloq korxonalarining»
mamlakat eksportidagi ulushi 10% ni tashkil qildi. Boshqacha aytganda, Xitoy
iqtisodiyotida keyingi yillarda ro’y bergan muvaffaqiyatlar kichik korxonalar
tarmog’ini rivojlantirish bilan bevosita bog’liqdir.23
Kichik va o’rta korxonalarning istalgan mamlakat iqtisodiyotiga mu-vaffaqiyatli
kirib kelishi uchun, mayda biznes normal faoliyat ko’rsati-shini ta’minlaydigan
ma’lum bir shart-sharoitlar zarur. Avvalo, bu yirik va mayda korxonalar o’rtasidagi
raqobatni cheklashga tegishlidir. Raqobat korxonalar o’rtasida taxminan bir xil
kattalikda bo’lgandagina, u ijobiy rol o’ynaydi. Kichik biznesning rivojlanishi uchun
qulay sharoitlar yaratish masalalari bilan butun dunyoda, jumladan O’zbekistonda
ham har xil hukumat va hukumatlararo tashkilotlar shug’ullanishmoqda.24
Germaniyada kichik biznes sub’ektlari tashkil qilish va ular faoliya-tiga ta’sir
qilishning mukammal turi ishlangan bo’lib, u o’z ichiga quyidagi asosiy bo’limlarni
oladi;
1. Kapital jamg’arishga ta’sir qilish.
a) Bevosita ta’sir qilish firmaning ta’sis kapitali sifatida foydalanishi uchun
subsidiyalar berish. Subsidiya maqsadli xarakterga ega va qaytarilmaydi. Uning
hajmi jismoniy shaxs tomonidan investitsiyalangan pul miqdorining 20 %ini tashkil
qiladi, ammo 10000 markadan yuqori emas.
b) Bilvosita ta’sir qilish muhandislik maslahat firmalarining xizmatlari bo’yicha
davlat dotatsiyalari berish. Maslahat beruvchi firmalarning joriy harajatlarining 60%
ini tashkil qiladi, Bundan tashqari, firma tashkil qilingan kundan boshlab ikki yil
23 Т.Дyстжонов ,С.Салаев .Кичик бизнеснинг катта имкониятлари.Урганч.Хоразм.1997 й. 24 ПРООН- (БМТ ривожланиш лойиxаси) –турли мамлакатларда бизнес-инкубаторлар тармокни, технопаркларни, халкаро бизнес-семинарларни ташкил этиш бyйича БМТ ривожланиш лойиxаси; ЕТТБ, ОТТБ, XМК, Ислом Ривожланиш банки ва бошка халкаро молия институтлари; Kимматли когозлар бозорини, маслачат хизматларини ривожлантириш, бошкарув усулларини, хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни такомиллаштириш бyйича ТАСИС, ЮСАИД дастурлари; Давлат Мулк Kyмитаси (ДМK)Товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар Палатаси (ТТП), Деxкон ва фермер хyжаликлари уюшмаси (ДФХУ), Кичик ва yрта бизнесни ривожланишини рагбатлантириш бyйича республика мувофиклаштирувчи Кенгаши, Адлия вазирлиги, Иктисодиёт вазирлиги, Давлат стандартлаштириш агентлиги, Ташки иктисодий алокалар агентлиги, Давлат божхона кyмитаси, Марказий банк, тижорат банклари, Yзинвестлойиxа,Бандликка ва бошка нобюджет жамгармалари, бозор инфратузилмасининг бошšа давлат ва нодавлат институтлари
45
davomida firma egasi tashkiliy, texnik va moliyaviy masalalar bo’yicha maslahatlar
olishi uchun 7,5 ming marka miqdorida subsidiya olish huquqiga ega
2. Kichik va o’rta firmalarni moliyalashtirishda va ular faoliyatida
davlatning ishtiroki
Firma ochmoqchi bo’lgan tadbirkorlarga «Kichik va o’rta firmalarda mulkka
ta’sir qilish dasturi»ga asosan ta’sir qilinadi.
a) 300 ming marka miqdorida 20 yilgacha muddatda mablag’lar ajratish (birinchi
10 yili foizlardan ozod qilinadi. Imtiyozli foiz stavkasi).
b) «Kapitalda ishtirok etish bo’yicha jamiyat» tashkil qilish. Kichik va o’rta
firmalar haqidagi qonunchilikka asosan, birjada qatnashish imkoniga ega bo’lganlar,
vositachilar xizmatidan foydalanishlari mumkin. Soliqimtiyozlari ko’zda tutilgan.
v) Yangi kichik va o’rta firmalarni «Evropaning tiklanish dasturi» fondi hisobiga
mablag’lar bilan ta’minlash.
Mablag’lar 300 ming marka doirasida bo’lib, yangi sanoat va savdo korxonalari
uchun 10 yil muddatga, qurilish firmalari uchun esa 15yil muddatga beriladi.
3. Imtiyozli kreditlash
Kichik va o’rta firmalar davlat byudjeti mablag’lari hisobiga tashkil qilinganda
ularga imtiyozli kreditlar beriladi.
Yillik sotuv hajmi 300 mln. markadan oshmagan firmalar ham kreditlardan
foydalanish huquqiga ega. EHMlardan joriy qilish bo’yicha shug’ullanuvchi firmalar
15 yil muddatga ssudalar olishadi.
4. Maxsus dasturlar doirasidagi subsidiyalar.
a) Atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq davlat subsidiyalari.
b) Yangi mutaxassislarni tayyorlash uchun subsidiyalar. Har bir o’rganuvchi
uchun subsidiyaning maksimal o’lchovi — 30000 marka.
5. Kreditni kafolatlash.
Davlat kichik va o’rta firmalar tomonidan olinadigan kreditlarni kafolatlaydi.
Ammo shuni aytish kerakki, 1990 yilda davlat subsidiya-laridan har 12 firmaning
bittasi foydalanadi. Ko’pchilik firmalar o’zlarining 90% iste’mollarini shaxsiy
46
mablag’lar hisobiga qondiradilar, qolganlari esa bank kreditlari hisobiga o’z
ehtiyojlarini ta’minlaydilar.
6. Soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish
Germaniyada 1984 yil 1-yanvardagi maxsus qonunga asosan («Soliqqa
tortishdan ozod qilish to’g’risida) sarmoyasi 12 ming markagacha bo’lgan kichik va
o’rta firmalar «sanoat solig’i»dan ozod qilinadi.
Kichik korxonalar faoliyatini boshqarib turish va ularga ta’sir qi-lishbo’yicha
Yaponiyada yuksak tajribalar yig’ilgan. Yaponiyada kichik biznesni tasniflashda
ikkita mezondan foydalaniladi: nizom sarmoyasi va bandlar soni. Masalan, qayta
ishlash va tog’-kon sanoatida nizom sarmoyasi 100 mln. iena, ishchilar soni 300
gacha bo’lgan,ulgurji savdoda mos ravishda 30 mln. iena va 100 kishigacha, chakana
savdo va xizmatlar sohasida 10 mln. iena va 50 kishigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar
kichik hisoblanadi. Ammo, ishchilar soni ko’rsatkichi bilan birga har bir tarmoqning
o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ko’rsatkichlar ham ishlatilishi mum-
kin. Chakana savdoda 5 kishigacha, qayta ishlash va tog’-kon sanoatida 20 ki-
shigacha ishchisi bo’lgan sub’ektlar «partsellyar» (juda mayda) korxonalar
deyiladi.251949 yilda Yaponiyada «Milliy moliya korporatsiyasi» (MMK ta’sis
tashkil etildi. Uning asosiy majburiyatlari moliyaviy muassasa-lardan mablag’lar
olishda qiynalayotgan aholining keng qatlamiga kredit berish. Qoidaga ko’ra MMK
shaxsiy iste’mol uchun emas, balki ishlab chiqarish faoliyati uchun kredit ajratadi.
Buyuk Britaniyada kichik korxonalarda bandlar uchun eng yuqori chegara 24
kishini, o’rta korxonalar uchun esa 200 kishini tashkil etadi.26 Sharqiy Evropa
mamlakatlarida kichik va o’rta korxona faoliyati uchun sharoitlar yaratish uch
jabhada ifodalanadi:
1. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va rivojlantirish bilan
shug’ullanuvchi maxsus organning mavjudligi (Bolgariyada — Bolgariya "industrial
xo’jalik assotsiatsiyasi va xo’jalik tashabbuslari banki);
25 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 26Qaralsin:O’shajoyda
47
2. Kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish asosan, xududiy boshqa-rish
organlari tashabbusi bo’yicha o’z faoliyatlari sohasida amalga oshiriladi (Vengriyada,
Polshada);
3. Bolgariyada kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish va faoliyat ko’rsatish
masalalari bilan Bolgariya Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan
tekshiruvchi texnik iqtisodiy kengash shug’ullanadi. Kengash tarkibiga barcha
markaziy davlat va xo’jalik organlari vakillari kiradi. Kengash arizalar bo’yicha
konkurs o’tkazadi. Samarali ishlayotgan korxonalarga har yili bank kreditlari beriladi.
Kichik biznes, xususiy tadbirkorlikni taraqqiy qilishi raqobat muhitida «yashab
qolish» muammosi bilan bog’liqdir. O’tish davridagi bozor iqtisodiyoti zaif
korxonalar bozordan chiqib ketishi va ular o’rniga kuchli, sifat jihatidan yaxshiroq
tuzilmalarning paydo bo’lishidir.27Kichik biznesni hayotiy sikli rivojlanish
bosqichlarining almashinuvida va hatto uning bankrot bo’lishida axborot
asimmetriyasining ham roli kattadir. Chunki bozor, resurslar, moliyaviy holat va
boshqalar haqidagi axborotlar-ning ishlab chiqish va xaridor, sotuvchi va xaridor,
qarz oluvchi va beruvchi o’rtasidagi notekis taqsimlanishi u yoki bu tomonning kasod
bo’lishiga, biznesini «o’lishi»ga olib keladi.28
Bizning fikrimizcha, kichik biznesning rivojlanish jarayoni bevosita u yoki bu
mamlakatda amal qilayotgan iqtisodiy mexanizmlar va tarmoq xususiyatlari bilan
bog’liq. Shu sababdan ham, biz rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning raqam
ko’rsatkichlari va kichik biznes rivojlanish tajri-basini O’zbekistondagi amaliyot
bilan taqqoslaganda, albatta institutsional va ishlab chiqarish infratuzilmasini
rivojlanish darajasi, milliy iqti-sodiyotining tarmoq tuzilishi va boshqa ijtimoiy
madaniy xususiyatlarini e’tiborga olish zarur deb o’ylaymiz. Masalan, AQSh
iqtisodiyotida quyidagi ko’rsatkichlardan foydalangan holda tarmoqlar tasniflanadi:
bandlik, xususiy korxonalar soni, ularning milliy daromaddagi ulushi29
27 Г. Шарифжонова. Янги бизнесни кредитлашда таваккалчилик .\\Бозор , пул ва кредит.2000, № 6, 8-бет 28 О. Намозов. Молиявий асимметриянинг œтиш иктисодиётига таъсири.\\ Бозор, пул ва кредит.2000 й. № 10,5-6 бетлар 29А.Б.Крутик, М.А.Горенбургов. Малое предпринимательство и бизнес-коммуникации. 1998 г. Стр. 27
48
Kichik va o’rta korxonalarni ishlab chiqarish tuzilmalariga qo’shili-shiga milliy
xususiyatlar ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. G’arbiy Evropa manbalarida bunday
qo’shilishlarning bir qancha turlari ajratib ko’rsati-ladi.30Germaniyada 2
mln.kichikkorxonavao’rtafirmalarYaMMning 50 % iniishlabchiqaradiva 66%
bandliknita’minlaydi. Italiyadakichikvao’rtakorxonalarsoniEI (EvropaIttifoqi)
davlatlariningko’pchiligidananchayuqoribo’lib,
ularmamlakatiqtisodiyotinegizinitashkiletadi.
EImamlakatlaridaumumiyolgandakichikbiznesningYaIMdagiulushi 67%
danoshadi.Yaponiyada jami band aholining deyarli 80% i, EI mamla-katlarida 70% i
ushbu sektorda band. 1961-2001 yillar davomida AQSh da kichik biznesning
mamlakat YaIM dagi ulushi 10% dan 52% gacha o’sdi. Frantsiyada kichik firmalarga
ishchilar soni 10-50 kishigacha bo’lgan, o’rta firmalarga esa 50-500 ishchisi bo’lgan
korxonalar tegishli bo’ladi.31
Quyidagi jadvalda biz ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesning
rivojlanganlik darajasini ko’rib o’tamiz (1.3.1-jadvalga qarang).
1.3.1-jadval
Ba’zi mamlakatlarda kichik va o’rta biznesni rivojlanish darajasi32
Mamlakatlar
KO’Klar
soni
(ming
birlik
da)
har 1000 ki-
shiga to’g’ri
keluvchi
KO’Klar soni
KO’Klarda
bandlarning
umumiy
bandlar
sonidagi
ulushi, % da
KO’Klarning
YaIM dagi
ulushi, % da
Buyuk Britaniya 2930 46 49 50-53
Germaniya 2290 37 46 50-54
Italiya 3920 68 73 57-60
Frantsiya 1980 35 54 55-62
30Qarang: o’shajoyda: Стр. 26. 31В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 32 А.Блинов. Условия регулирования малого бизнеса. \\Российский экономический журнал. № 7 , 1998 г.
49
YeI mamlakatlari 15770 45 72 63-67
AQSh 19300 74 54 50-52
Yaponiya 6450 50 78 52-55
O’zbekiston 384 13,4 69,3 42,133
1.3.1 - jadvaldan ko’rinadiki, eng ko’p kichik biznes sub’ektlari soni bo’yicha
AQSh (19 mln. 300 ming) va YeI mamlakatlari (15 mln. 770 ming), har 1000 kishiga
to’g’ri keluvchi kichik biznes sub’ektlar soni bo’yicha AQSh (74 ta), Italiya (68 ta),
Yaponiya (50 ta), bandlikdagi ulushi bo’yicha Yaponiya (78%), EI mamlakatlari
(72%), Italiya (73%) etakchilik qiladi.
Ma’lumki, keyingi yillarda ham ilmiy, ham maxsus, ommabop nashrlarda,
mutaxassislar, ishbilarmon kishilar o’rtasida kichik biznes va tadbirkorlik
atamasining «kichik va o’rta biznes», «kichik va o’rta korxo-nalar», «kichik biznes
sub’ektlari», «kichik biznes tadbirkorlari», «Kichik biznes iqtisodiyot sektori
sifatida», «tadbirkorlik va kichik biznes» kabi talqinlari uchraydi.
Tushunchani noto’g’ri ishlatish esa, noto’g’ri natijalarga olib kelishi mumkin.
Aytish kerakki, yuqorida sanab o’tilgan atamalar jumladan, “xo’jalik yuritishning
kichik shakllari”34 kabi kam ishlatiladigan atamalar nafaqat o’zbek tili nuqtai
nazaridan noo’rin ishlatiladi, balki ingliz tilida mukammal analoglariga ega: “Small
business”,” Small businesses”, “Small and medium enterprises (SME)”, “Small
business sector”, “Small business-owners”, “enterepeurship and small business”. Shu
bilan birga ba’zida ehtiyotsizlik tufayli mutaxassislarning professional leksikasida
«kichik tadbirkor» yoki «iqtisodiyotning kichik sektori» kabi neologizmlar
mustahkam o’rnashmoqda. Ba’zan ular dissertatsiya va ilmiy maqolalarning, davlat
ahamiyatiga molik me’yoriy-huquqiy xujjatlarning varaqlarida ham uchrab turadi.
Bizning fikrimizcha, rasmiy xujjatlarda ko’p ishlatiladigan kichik tadbirkorlik
atamasi o’z ishlatilishiga nisbatan adekvat emas.Birinchidan, ixtiyoriy tadbirkorlik
o’z mazmuniga ko’ra haddan ziyod ko’p qirrali va integral bo’lib, o’zining har xil
332006yilma`lumotlariasosidamualliftomonidan ishlanma. 34 Ичитовкин Б.М. Малые формы хозяйствования. Москва. Экономика., 1991г. стр.47.
50
namoyon bo’lishiga ko’ra san’atdan, fandan, sportdan, o’yindan, harbiy strategiyadan
tubdan farq qiladi. Yana shuni aytish kerakki, katta san’at va oddiygina «san’at»
mavjud, ammo «kichik san’at» yo’q, yoki u endi san’at emas, balki yomon badiiy
ijodkorlikdir. «Katta sport» va oddiygina «sport» atamasi bor, ammo «kichik sport»
yo’q yoki u endi sport emas, balki jismoniy tarbiyadir. Mos ravishda bizning
fikrimizcha, «kichik tadbirkorlik», «kichik tadbirkorlar» tushunchasi ham xuddi
shunday. Vaholanki, «tadbirkorlik» va «kichik biznes» tushunchalari o’zaro aloqador
bo’lsa ham, ular ekvivalent emas. Bunda kichik biznes egasi, kichik firmaning
ta’sischisi bo’lgan mulkdor, o’z ishini boshqarar ekan - u har doim tadbirkor
hisoblanadi, ammo har kanday tadbirkorlik kichik biznes emas.Ikkinchidan, halqaro
ishbilarmonlik atamashunosligi nuqtai nazaridan ham, «kichik tadbirkorlik»
tushunchasi hech kanday analogiga ega emas, hamda fikrimizcha «Small business”
atamasining tilimizga tarjima qilingan variantidir. Xuddi shunday «iqtisodiyotning
kichik sektori» atamasi ham taajjubli, chunki «qaysi ma’noda kichik sektor?» degan
tabiiy savol tug’iladi.
Keyingi 10-15 yilliklarda kichik va o’rta korxonalar tadbirkorlar, olimlar,
iqtisodchilar, siyosatchilarni diqqat e’tiborini tobora ko’prok tortmoqda. Ammo,
hozirgacha umumqabul qilingan o’zimizda va xorijda uni-versal ravishda
ishlatiladigan atama paydo bo’lgani yo’q. Xorijlik35va MDX36 olimlarining yagona,
umumlashtirilgan ta’rif ishlab chiqishga qaratilgan alohida urinishlari ham natija
bermayapti. Aytish kerakki, ba’zi sohalarda juda qat’iy ta’rif, ba’zi masalalarda
kelishilgan formal ta’rif ham ishlatish mumkin.
Korxona ko’lamini qanday o’lchash kerak? O’lchash uchun qaysi mezon
tanlanishiga ko’ra, bir korxonaning o’zi bir vaqtda ham yirik, ham o’rta yoki kichik
korxona bo’lishi mumkin. Masalan, katta oborotli, o’rtacha operatsiyalar ko’lamiga
va kichik sondagi ishchilarga ega bo’lgan reklama kompaniyasi. Ya’ni bir tarmoq
yoki bozor segmenti uchun «o’rtacha» hisob-langan korxona, boshqasi uchun 35 Brooksbank R. Defining the Small Business: A New Classification of Campany Size/ - Entrepreneurship and Regional Devolopment? 1991, №, p.17-13 36 Малый бизнес России. Проблемы и перспективы. Аналитичский доклад. РАРМП. М.1996: мониторинг предпринимательства. Малый бизнес России: Адаптация к переходным условиям. – Предпринимательства в России. 1995 №1,2.
51
“mayda” yoki “yirik” hisoblanishi mumkin. Masalan, musiqa sohasi, biznes-ta’lim
va sanoatdagi, qurilishdagi firmalar oborotlarini taqqoslaymiz, yoki O’zbekiston va
Germaniya uchun yoki Gonkong uchun «operatsiyalar ko’lamini» taqqoslaymiz.
Korxonalarni o’lchamlari bo’yicha ajratuvchi chiziq qayerdan o’tadi? O’lcham
nima? va uni qanday o’lchash mumkin? degan savollar echilgandan keyin ham,
kichik, o’rta va yirik firmalarni ajratib turuvchi chiziqlar qaerdan o’tadi degan savol
ko’nadalang turadi. K.Grey va J.Stenuort ushbu masala bo’yicha quyidagi xulosaga
kelishadi: “hamma masalalar uchun kichik korxonalarning har kanday universal tarifi
ham etarli bo’lmaydi”. Oyna yuvuvchi, ikki ishchisi bor mustaqil do’kon, 300 ga eri
bo’lgan, beshta yollanma ishchisi, traktori va boshqa texnologiyalari bo’lgan fermer,
50 ishchisi bo’lgan tikuvchilik fabrikasi – bularning hammasi transmilliy
korporatsiyalarnikidan farqli bo’lgan umumiy muammolar bilan to’qnash kelishadi.37
Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha kichik, o’rta, yirik firmalarning bir-biridan
ajratuvchi universal ta’rif o’rniga kichik va yirik korxonalarni imkon qadar
umumlashtirgan ma’qulroq.
Kichik va o’rta korxonalarni aniqlashda miqdoriy, sifatiy va aralash
yondashuvlarni ajratish mumkin. Miqdoriy yondashuvga asoslangan kichik va o’rta
korxonalarni aniqlash usullarida asosan tahlil uchun oson bo’lgan mezonlar
ishlatiladi: bandlar soni, sotuvlar hajmi, aktivlarning balans qiymati (1.3.2-jadvalga
qarang).
1.3.2-jadval
Kichik va o’rta korxonalarni EI usuli bo’yicha aniqlash (1995 yil, yanvar)38
Korxona Bandlar soni,
kishi
Yillik oboroti
(mln, EKYu)
Balansi,
mln.EKYu.
Kichik 50 dan kam 4 dan kam 2 dan kam
O’rta 50-250 16 dan kam 8 dan kam
37 Stanwors J, Gray C. Bolton. 20 Years On: The small Firm in 1990 s. 38PROMEESE Profiles of Management Excellence in European Small Enterprises.
52
Yana shuni ta’kidlash kerakki, u yoki bu tadqiqotchilar, siyosatchilarning kichik
yoki o’rta biznesni har xil sub’ektiv yoki ob’ektiv tushunishlari ham chegaralarni
aniqlashni murakablashtiradi.Aynan bir mamlakat darajasida ham yagona mezonlar
bo’lmasligi mumkin (1.3.3-jadval).
1.3.3-jadval.
O’rta korxonani miqdoriy aniqlash variantlari(Buyuk Britaniya va boshqa
mamlakatlar)39
Tadqiqot turi
Aktivlarning
balans qiyma-
ti, mln.f.st.
Sotuvlar
hajmi
mln.f.st.
Bandlar
soni,
kishi
Buxgalteriya hisobi maqsadlarida firma
o’lchamlarini aniqlash
1,4-5,75 1,4-5,75 50-250
O’rta biznes (O’B) da rejalashtirish - 10-33,3 -
O’rta biznesda strategiya - - 10-500
O’Bda korporativ rejalashtirish - 9-160 1800-4999
O’Bda eksport marketingi strategiyalari - - 100-500
AQSh da kompaniyalarni muvaffa-
qiyatli o’sish omillari
- 16-666 -
Buyuk Britaniyada elektronika sanoati-
da kompaniyalarni muvaffaqiyatli o’sish
omillari
- 10-120 -
Gretsiya sanoatida innovatsiyalar - - 50-250
O’Bda marketing tadqiqotlari - - 100-500
O’B da texnologiyalarni rivojlantirish - 13-66 -
39 Brooksbank N, R.Defining the Small Business? A New Classification of Company Size.1991, r 32.
53
strategiyalari
Sifatiy yondashuvning yana bir ko’rinishi X. Velu tomonidan tashkilot
rivojlanish jarayonlari bo’yicha 4 ko’rsatkichga asoslangan (maqsadlar, menejment,
mahsulot, xarajatlar) ishlab chiqilgan usul bo’lib, u kichik korxonalardan to yirik
korxonalarga xos bo’lgan xususiyatlarni tartibga solib chiqadi.
Ko’pchilik muammolarda KB rivojlanishi dinamikasiva holati to’g’risidagi
statistik ma’lumotlar etishmasligi sababli mavjud holatni baholab bo’lmaydi.
Jumladan, KB to’g’risidagi axborotni Qozog’istonda adliya vazirligi va Soliq
Qo’mitasidan olish mumkin, ammo faoliyat ko’rsatayotgan KB sub’ektlarining aniq
soni ma’lum emas.40 Ko’pchilik ro’yxatdan o’tgan KB sub’ektlari o’z egalarining
ikkinchi yoki uchinchi ish joyi bo’lib ular hech qanday maosh olmaydi, qo’shimcha
ish o’rni ham yaratmaydi va atigi yiliga «kichkina» 2-3 ta operatsiyalar o’tkazishadi
xolos.
Fikrimizcha, iqtisodiyoti o’tish davrida bo’lgan, ko’pchilik mamlakat-larda KB
sektori rivoji uchun quyidagi to’siqlar halaqit qiladi:
KB sub’ektlari ichidagi to’siqlar: mablag’lar etishmasligi; zamonaviy
menejment, moliyaviy va marketing tahlili tamoyillarini o’z ichiga oluvchi biznes
yuritish usullarini tushunishning cheklanganligi; ijodiy va innovatsion yondashuv
bilan tavakkallik qilmaslik; o’z mamlakati va xorijda sherik topish bo’yicha tajriba va
bilimlarning etishmasligi; menejerlarning tavakkalchilikka kam moyilligi;
KB sektori iqtisodiy va ijtimoiy muhiti doirasidagi to’siqlar: Soliq
rag’batlarining, kreditlashning adekvat manbalarining etishmas-ligi; kreditlashning
noqulay shartlari (yuqori foiz stavkalari, qayta-rishning qisqa muddatlari); tijorat
banklarida mayda sub’ektlarga nis-batan qiziqishning yo’qligi; qonuniy va iqtisodiy
tizimning beqarorligi.
Bevosita to’siqlar: inflyatsiyaning yuqori darajasi va milliy valyuta to’la
konvertatsiyasi yo’qligi; etarlicha rivojlangan mustaqil raqobatdosh bozor va bozor
40 Войцех Хюбнер. Сектор малых и средних предприятий в Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане: ожидания, действительность и потенциал. Центральная Азия 2010. – Перспективы человеческого развития. Стр. 137.
54
mahsulotlarini shakllanmaganligi; moliyaviy va sug’urta tizimi infratuzilmasining
rivojlanmaganligi; ko’rgazma, yarmarka yoki investitsion forumlarda etarlicha
qatnashmaslik; mamlakat ichida va tashqi dunyo bilan bog’lanishda arzon samarali
aloqa vositalarining etishmasligi; korruptsiya va xufyona iqtisodiyot mavqeining
balandligi.
Bilvosita to’siqlar: axborot bilan ta’minlash, o’qitish va maslahat berish
bo’yicha ixtisoslashgan xizmatlarning kamligi va mavjudlarining ham qimmatligi;
KB ni qo’llab-quvvatlash bo’yicha har xil vazifalarni amalga oshirishda faoliyat
sohalarida noaniqlik mavjudligi; mamlakatlararo foydani harakatlantirish, tasarruf
etish bo’yicha xalqaro darajadagi unifikatsiyalashgan me’yoriy bazaning yo’qligi.
55
2-BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari
2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda
bank kreditlarini ajratish tartibi
Ma’lumki, hukumatimiz tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
moliyaviy-iqtisodiy qo’llab-quvvatlashning bosh dastagi hisoblanmish kredit berish
tizimi hozirgi kunda mamlakatimiz moliyaviy institutlarining asosiy xizmat turlaridan
biriga aylanib bormoqda. Uning iqtisodiyotdagi, shu jumladan, KBXT sohasini
rivojlantirishdagi ahamiyatini yoritib berishdan oldin, ,,Kredit” tushunchasiga
iqtisodiy termin sifatida qarab, nazariy jihatdan ta’rif berishga harakat qilaman.
Kredit deganda, o’z egalari qo’lida vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini
boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va
qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan munosabatlar yig’indisi tushuniladi[14].
Krеdit takror ishlab chiqarish jarayonini tеzlashtiradi va ijtimoiy ishlab chiqarishning
uzluksizligini ta'minlaydi. Korxonalarga bеriladigan krеdit ularning vaqtinchalik
moliyaviy rеsurslarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi va korxona ishlab chiqarish
faoliyatining muntazam davom etishiga imkon yaratadi.
Krеditning hozirgi sharoitdagi mavqеini oshirish uchun banklar krеdit
rеsurslaridan foydalanish samaradorligini ta'minlashlari, likvidlik qobiliyatiga ega
bo’lmagan zaxiralar va xarajatlarga krеdit bеrmasliklari, krеditning muomala
xarajatlarini iqtisod qilishda kеng qo’llashni hisobga olishlari zarur.
56
Krеdit tizimi dеb krеdit munosabatlar majmuasi va krеdit munosabatlarini tashkil
qiluvchi va amalga oshiruvchi krеdit institutlar yig’indisiga aytiladi. Krеdit tizimi
orqali yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va
korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha foydalanish uchun bеriladi.
Krеdit tizimi bir nеcha bo’g’inlardan iborat. Mablag’larning jalb qilinishi va
taqsimlanishiga qarab kredit tizimi bo’g’inlari o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Jahon
amaliyotida krеdit tizimi o’zining tashkil qilinish shakliga qarab quyidagi
bo’g’inlarga bo’linadi:
- Markaziy bank;
- tijorat banklar;
- maxsus-krеdit institutlar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog’onali krеdit bank tizimi ko’p mamlakatlar
iqtisodiyotining asosi bo’lib xizmat qiladi. Bu Markaziy bank hamda bank institutlari
va nobank krеdit muassasalaridir.
Bank institutlariga quyidagi banklar kiradi:
- tijorat banklar;
- invеstitsiya banklari;
- jamg’armalar jalb qiluvchi banklar (O’zbеkistonda ,,Xalq banki“);
- ipotеka banki;
- savdo banklari;
- tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha banklar;
- tarmoqlar bo’yicha ixtisoslashgan banklar va boshqalar.
Nobank krеdit tashkilotlarga:
- invеstitsiya kompaniyalari;
- sug’urta kompaniyalari;
- nafaqa va boshqa fondlar kiradi.
Ushbu institutlarning kredit bilan bog’liq faoliyati alohida moliyaviy mexanizmga
asoslanadi, shunga muvofiq, kredit mexanizmi hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida
quyidagicha tus olmoqda.
57
(2.1.1-chizma):
2.1.1-chizma. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit mexanizmi41
Ushbu mexanizmga asoslangan kredit tizimida asosiy o’rinni bank institutlari,
bank institutlari tarkibida esa salmoqli o’rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat
banklari krеdit tizimining boshqa bo’g’inlariga nisbatan ko’proq bo’sh rеsurslarni
jalb qiladi va ko’p miqdorda mijozlarga krеditlar bеradi.
Mamlakatimiz rahbari I. Karimov aholining faol qismi o’z biznesini tashkil etishi
va samarali yuritishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ayniqsa qishloq joylarida 41www.referat.uz rasmiy veb-sayti
KREDIT MEXANIZMI
Jalb qilingan mablag’lar
Banklararo kreditlar
Bank kapitali
Akkumulatsiya mexanizmi
Garov, kafolat, kafillik asosida kreditlash
Kredit klassifikatsiyasi
Kreditga layoqatlilik
Xo’jalik sub’yektlariga kredit berish mexanizmi
Kredit shartnomasi
58
aholi bandligini oshirishga ko’maklashuvchi kichik va mikrobiznes subyektlari
faoliyatini rivojlantirish maqsadida tijorat banklari oldiga kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’yektlarini imtiyozli foiz stavkasi va imtiyozli muddatlarda
kreditlashni ustuvor vazifa qilib belgiladi.
Respublikamizda ushbu ustuvor vazifalarni bajarish uchun, umuman olganda,
tijorat banklarining moliyaviy va mikromoliyaviy xizmatlarini yanada rivojlantirish
uchun quyidagi asosiy yo’nalishlar doirasida iqtisodiy faoliyat olib borish maqsadga
muvofiqdir:
moliyaviy hamda mikromoliyaviy xizmatlarga muhtoj aholi to’liq qamrab
olinishi ta’minlangan holda mamlakatning barcha mintaqalarida kredit va
mikrokredit berish tarmoqlarini kengaytirish uchun iqtisodiy va tashkiliy
shart-sharoitlar yaratish;
me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish hamda kredit va mikrokreditlar
resursiga ega bo’lgan banklar tizimining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi,
ular faoliyatini tartibga soluvchi samarali mexanizmni tashkil etish;
moliyalashtirishning tijorat manbalari, xususan, xalqaro moliya institutlari,
tijorat banklari va davlat maqsadli jamg’armalarining kredit liniyalari
hisobiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy
faoliyatini maqsadli va uzluksiz tarzda olib borishlari uchun moliyaviy
jihatdan rag’batlantirish;
mikromoliyalashtirish xizmatlarini kengaytirish, xususan, mikrolizing
xizmatlarini rivojlantirish;
kredit va mikrokredit tizimlarining professional xizmatlarga va zarur kredit
axborotlariga kirib borishini ta’minlovchi yordamchi xizmatlarni va
infratuzilmani rivojlantirish;
bank likvidligi bo’yicha normativlarni takomillashtirish, xususan, bank
nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasining yangi tavsiyalarini joriy etish;
59
jahonning eng barqaror banklari tajribasini inobatga olgan holda ishlab
chiqarilgan zamonaviy uslubiyatlar asosida banklar mijozlarining kreditga
layoqatliligini skoring-tahlil qilish tadbirlarini davom ettirish;
bank faoliyatida kamchiliklarga yo’l qo’yilgani uchun uning kengashi
a’zolariga ta’sir choralarini belgilash vakolatini beruvchi qonunchilik
talablarini qabul qilish bilan bog’liq ishlarni davom ettirish.
Mamlakat iqtisodiyoti va uning yetakchi tarmoqlarini diversifikatsiyalash va
modernizatsiyalash uchun ham tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishda tijorat
banklarining kreditlash jarayonlarini takomillashtirish uning iqtisodiy barqarorligi,
ayniqsa, xavfsizligini ta’minlash, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini
bartaraf etishda va yangi salbiy moliyaviy tebranishlar oldini olishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklari barqarorligi, likvidligi va iqtisodiy xavfsizligini
ta’minlash esa banklarning real iqtisodiyotni kreditlash bilan bog’liq kredit portfelini
to’g’ri shakllantirish va risklar oshishini kamaytirish, ularni samarali boshqarish bilan
amalga oshiriladi.
Bankning hududiy filiallari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy
xizmatlar ko’rsatish to’g’risida Nizomga muofiq O’zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksi, “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”,
“Banklar va bank faoliyati to’g’risida” va “Mikromoliyalash to’g’risida”gi Qonunlari,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24-avgustdagi “Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini
shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354-sonli hamda
2012 yil 18-iyuldagi “Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va
tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4455-
sonli Farmonlari, 2009 yil 30-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat bankini
tashkil etish to’g’risida”gi 1084-sonli hamda Vazirlar Mahkamasining 2009 yil
31-martdagi “Agrobank” aktsiyadorlik tijorat banki faoliyatini tashkil etish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 89-sonli Qarorlari, Markaziy bankning kreditlashga oid
me’yoriy hujjatlari, bankning Ustavi hamda ichki me’yoriy hujjatlari talablari asosida
ishlab chiqilgan.
60
Mikromoliyaviy xizmatlar O’zbekiston Respublikasining rezidentlari bo’lgan
hamda faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka
tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklariga hamda kichik
biznesning boshqa sub’ektlariga ko’rsatiladi.
Mikromoliyaviy xizmatlar mikrokreditlar ajratish va mikrolizing xizmatini
ko’rsatish orqali amalga oshiriladi.
Mikrokredit va mikrolizing xizmatlari ko’rsatish asoslari.
Mikrokredit – bu o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi
yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklariga tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun eng kam ish haqining 500 (besh yuz) baravari miqdoridan
oshmaydigan, o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda amalga oshiruvchi
dehqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari hamda kichik biznesning boshqa sub’ektlariga
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining 1000 (ming)
baravari miqdoridan oshmaydigan summada qaytarishlik, to’lovlilik, ta’minlanganlik,
muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida mazkur Nizomda belgilangan
tartibda beriladigan kreditdir.
Yosh oilalarga mikrokredit ajratishda mazkur Nizom tatbiq etiladigan yosh oila
toifasiga har biri o’ttiz yoshdan oshmagan, birinchi marta rasmiy nikohdan o’tgan
yoshlar kiradi.
Mikrolizing – bank filiallari tomonidan lizing oluvchining topshirig’iga binoan
uchinchi tarafdan mol-mulk olish hamda uni egalik qilish va foydalanish uchun lizing
oluvchiga shartnomada belgilangan shartlar asosida haq evaziga berishni nazarda
tutuvchi hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lizing to’g’risidagi
qonun hujjatlariga muvofiq eng kam ish haqining 2000 (ikki) ming baravari
miqdoridan oshmaydigan summada ko’rsatiladigan xizmatdir.
Mikrokreditlar qarz oluvchilarga quyidagi maqsadlarga beriladi:
a)mini uskunalarni xarid qilish;
b)o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish va kengaytirish, shu jumladan urug’lik,
chorva mollari, parranda, em-xashak hamda omuxta em, veterinariya preparatlari,
o’simliklarni himoyalash kimyoviy vositalari, ma’danli o’g’itlar sotib olish;
61
v)xom ashyo va materiallarga dastlabki ishlov berish;
g)mehnat vositalari, xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, furnitura sotib olish;
d)xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’at buyumlarini ishlab chiqarish;
e)hunarmandchilikni rivojlantirish, kasanachilik mehnatini tashkil etish;
yo)servis xizmatlarini va aholiga maishiy xizmat ko’rsatishni rivojlantirish;
j)sogliqni saqlash xizmatini rivojlantirish;
z)sayyohlik industriyasini rivojlantirish;
i)kichikhajmli ishlab chiqarishlarni tashkil etish;
y)O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan
taqiqlanmagan, xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
(ishlarni bajarish) sohasi bilan bog’liq tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari.
Mikrokreditlar quyidagi maqsadlarga berilishi mumkin emas:
a)ilgari olingan kreditlar yoki har qanday boshqa qarzlarni so’ndirish;
b)tamakichilik va alkogolli ichimliklarni ishlab chiqarish;
v)savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish;
g)ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilmaydigan shaxsiy mol-mulkni xarid
qilish.
Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkasining miqdori qarz oluvchi
bilan bank o’rtasida kredit shartnomasiga asosan o’zaro kelishuv bo’yicha
belgilanadi.
Yosh oilalar, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik, kasb hunar kolleji
bitiruvchilari va boshlang’ich sarmoyani shakllantirishga berilayotgan
mikrokreditning yillik foiz stavkasi Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash
stavkasidan kelib chiqib belgilanadi.
Mikrokreditni rasmiylashtirish tartibi
O’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etmasdan amalga oshiruvchi yakka
tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklari mikrokredit olish uchun bankka
quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar:
a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti
ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi;
62
b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes-
reja;
v)kredit ta’minoti.
Bundan tashqari, yakka tartibdagi tadbirkor yoki dehqon xo’jaligining rahbari
pasportini shaxsan ko’rsatadi, uning ko’chirma nusxasi kredit yig’majildiga tikib
qo’yiladi.
Fermer xo’jaliklari va o’z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda
amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub’ektlari mikrokredit olish uchun bankka quyidagi
hujjatlarni taqdim etadilar:
a)so’ralayotgan kredit summasi, foizi, foydalanish muddati, kredit ta’minoti
ko’rsatilgan holda kredit buyurtmanomasi;
b)olinayotgan kreditdan foydalanish maqsadlari albatta ko’rsatiladigan biznes-
reja;
v)Davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi tasdiqlagan, oxirgi hisobot
davri uchun buxgalteriya balansi (1-sonli shakl), debitorlik va kreditorlik qarzlari
to’g’risida ma’lumotnoma (2a-sonli shakl), shuningdek 90 kundan ziyod qarzga doir
solishtirish dalolatnomalari, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-sonli shakl)
(dehqon xo’jaliklaridan tashqari);
g)kredit ta’minoti.
Olingan kreditni qaytarilmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez
va erkin sotilish talablariga javob beradigan ta’minotga ega bo’lishi kerak. Qarz
oluvchi bankka ta’minotning quyidagi turlaridan birini taqdim etish huquqiga ega:
a)mol-mulk yoki qimmatli qog’ozlar garovi;
b)bank yoki sug’urta tashkilotining kafolati;
v)uchinchi shaxslar kafilligi;
g)qarz oluvchining kreditni so’ndirmasligi xavfi sug’urtalangani to’g’risida
sug’urta kompaniyasining sug’urta polisi.
d)bir million so’mgacha bo’lgan miqdorda ajratiladigan mikrokreditlarga
jismoniy shaxslarning kafilligi. Bunda faqat byudjet tashkilotlarida kamida uch yil
63
muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan xodimlarning kafilligi
qabul qilinadi.
Yosh oilalar kredit buyurtmasida nikoh qayd etilgan sanani ko’rsatadilar va
nikoh guvohnomasining nusxasini kredit buyurtmasiga ilova qiladilar.
Taqdim etilgan kredit ta’minot turi amaldagi qonunchilik asosida o’rganib
chiqilib, ta’minotga qabul qilinadi.
Kredit ta’minoti amaldagi qonunchilik va Agrobank ichki me’yoriy hujjatlari
talablariga javob bermasa bank filiali ta’minot turini qabul qilish huquqiga ega emas.
Nizomda ko`rsatilgan hujjatlar ilova qilingan holda bankka kredit
buyurtmanomasi (ariza) taqdim etilgandan so’ng, bank 3 ish kuni ichida mijozga
mikrokredit ajratish to’g’risida yoki mikrokredit ajratishni asoslantirilgan holda rad
etish haqida qaror qabul qilishi shart.
Mikrokreditlarning berilishi va qaytarilishi
Kreditlar naqd pulsiz shaklda ajratilib talab qilib olinguncha depozit
hisobvarag’i joylashgan hudud bo’yicha amalga oshiriladi.
Mikrokreditning muddati kreditlanayotgan loyihaning o’zini qoplash
davriyligiga bog’liqdir, xususan kichik biznes sub’ektlariga aylanma mablag’larni
to’ldirish (xom ashyo sotib olish) uchun kreditlar 12 oy muddatga beriladi; kichik
biznes sub’ektlariga beriladigan kreditlarni so’ndirishning eng katta muddati, uni
uzaytirishni hisobga olingan holda 3 yildan oshishi mumkin emas, kutilmagan
(fors-major) holatlar bundan mustasno.
Oldingi olingan kreditdan qarzdorligi mavjud bo’lgan mijozlarga yangi kredit
ajratilishiga yo’l qo’yilmaydi.it hisobidan naqd pul berilishiga yo’l qo’yilmaydi.
Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha
berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular to’liq
so’ndirilishiga qadar, kreditlash muddatlariga bog’liq holda, 91901-''Qarzdorlarning
qisqa muddatli kreditlari bo’yicha majburiyatlari", 91905-"'Qarzdorlarning uzoq
muddatli kreditlar va lizinglar bo’yicha majburiyatlari” kutilmagan holatlar
hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga qadar hisobga olinadi.
64
Fermerlarga va kichik biznesning boshqa sub’ektlariga berilgan mikrokreditlar
kreditlash muddatiga bog’liq holda 13101-''Xususiy korxonalar, xo’jalik shirkatlari
va jamiyatlariga berilgan qisqa muddatli kreditlar" va 15501-"Xususiy korxonalar,
xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga berilgan uzoq muddatli kreditlar" balans
hisobvarag’ida hisobga olinadi.
Kredit xodimining farmoyishiga binoan alohida ssuda hisobvaraqlari bo’yicha
berilgan ssudalar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular kreditlash
muddatlariga bog’liq holda 91901-''Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlari
bo’yicha majburiyatlari", 91903-'Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar
bo’yicha majburiyatlari" kutilmagan holatlar hisobvaraqlarida to’liq so’ndirishga
qadar hisobga olinadi.So’ndirish muddatlari grafik ko’rinishida taqdim etilishi
mumkin, grafikda uni pul oqimlarining kelib tushish istiqboliga bog’liq holda bir
necha bosqichlar bilan so’ndirish ko’zda tutiladi.
So’ndirish muddati kelgan va qarz oluvchida pul mablag’lari bo’lmagan
taqdirda kredit muddati o’tgan ssudalar hisobvarag’i orqali undiriladi, unga doir
muddatli majburiyatlar esa 2-sonli kartotekaga joylashtiriladi hamda taqvimiy navbat
tartibida so’ndirilishi kerak. Bunda foizlar kredit qarzidan oldin so’ndiriladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligini hisoblash usuli
Kreditga layoqatlilik – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holatini
baholash, ularning kreditni o’z vaqtida va to’liq qaytarish qobiliyatidir.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligi bir qator ko’rsatkichlar
bilan tavsiflanadi. Ko’rsatkichlar miqdori cheklanmaydi va xizmat ko’rsatilayotgan
mijozlar faoliyatining o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda har bir tijorat
banki tomonidan mustaqil tarzda belgilanadi.
Mazkur medodika kreditga layoqatlilikning zaruriy shartli ko’rsatkichlari
ko’rib chiqiladi: qoplash, likvidlilik va xususiy mablag’lar bilan ta’minlanganlik
koeffitsientlari (avtonomiya koeffitsienti), moliyaviy leveraj (majburiyatlarning
umumiy xususiy kapitalga nisbati), sof foyda, aktivlar va kapitalning rentabillik
65
koeffitsientlari (ROA va ROE), shuningdek, aylanma mablag’larning mavjudligi
(XAMM).
Kreditga layoqatlikni baholash xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning foyda va
zararlar to’g’risida hisoboti hamda balansining tahlili asosida amalga oshiriladi.
Bundan tashqari zarur hollarda kreditga layoqatlilikni baholashda iqtisodchi
statistlarning ma’lumotlari, bankning o’zining statistika va tahliliy materiallari hamda
boshqa axborot manbalaridan foydalaniladi.
Kreditga layoqatlilikning asosiy ko’rsatgichlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Qoplanish koeffitsienti –QP;
2. Likvidlilik koeffitsienti – KL;
3. O’z manbalari bilan ta’minlanganligi (avtonomiya koeffitsienti - KA)
Kreditga layoqatlilik ko’rsatgichlarining hisob-kitobi
Balansni qoplash koeffitsienti joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga
Nisbati sifatida hisoblab chiqiladi:
LS
KP =
Kr.O
Bu erda, KP – qoplanish koeffitsienti;
LS- qisqa muddatli toifadagi likvid mablag’lar;
Kr.O- qisqa muddatli majburiyatlar, ya’ni
Pul mablag’lari + Oson sotil. talablar +Oson sotil. zahiralar
KP = ¸ yoki
66
Qisqa muddatli majburiyatlar
I-bo’lim + II- bo’lim + III- bo’lim
KP =
IV-bo’lim
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holati muvaffaqiyatli hisoblanishi
mumkin, agarda likvidli aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlaridan kamida 2
barobar ko’p bo’lsa. Ushbu yuqori kriterial chegara bo’lib hisoblanadi. Korxonaning
qisqa muddatli aktivlariga likvidli aktivlarning miqdor jihatidan teng bo’lgan payti
pastki chegara sifatida qabul qilinadi.
Shu bilan birgalikda ishlab chiqarishning tavsifi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
aktivlarining tarkibiy tuzilishi kabi omillar qoplanish ko’rsatgichi bilan tavsiflanuvchi
korxona balansi likvidliligining haqiqiy holatini birmuncha noto’g’ri ko’rsatishi
mumkin.
Turli omillar ta’sirini kamaytirish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
balansining likvidlilik koeffitsienti hisoblab chiqiladi, u likvidli aktivlar summasi (pul
mablag’lari va oson sotiladigan talablar)ning joriy majburiyatlarga nisbati sifatida
aniqlanadi, ya’ni tovar-moddiy qimmatliklar zahiralari hisobga kiritilmaydi, balki
faqat real likvidli aktivlar hisobga olinadi:
DS Q LRT
KL= _____
Kr.O
Bu yerda, KL – likvidlilik koeffitsienti;
DS – pul mablag’lari
LRT – oson sotiladigan talablar;
67
Kr.O – qisqa muddatli majburiyatlar, ya’ni:
Pul mablag’lari + oson sotiladigan talablar
KL = ;
Qisqa muddatli majburiyatlar
yoki
I-bo’lim+ II-bo’lim
KL = _;
IV-bo’lim
Likvidlilik koeffitsienti joriy majburiyatlarning qanday qismi nafaqatnaqd
mablag’lar hisobiga, balki yuklab jo’natilganmahsulot, bajarilgan ishlar va
ko’rsatilgan xizmatlar yuzasidan kutilayotgan pul tushumlari hisobiga ham
so’ndirilishi mumkinligini ko’rsatadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy mablag’lar manbalari bilan
ta’minlanganligi (yoki avtonomiya koeffitsienti) xususiy mablag’lar manbalari
ulushining passiv umumiy summasiga nisbati orqali baholanadi va xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning qarz mablag’lar manbalaridan mustaqilligini aks ettiradi:
SI
KA = _____
PB
buyerda, KA – avtonomiya koeffitsienta;
SI – Xususiy mablag’lar manbalari - 480 satr;
68
PB – balansning passivi - 780 satr
Ya’ni:
480 satr
KA= ____
780 satr
Korxonaning xususiymanbalar bilan ta’minlanganlik foizi 30 foizdan kam
bo’lmasligi lozim (quyi chegarasi). Faqat aylanma mablag’lar yuqori aylanishga ega
bo’lgan taqdirda va korxona faoliyatining tavsifidan kelib chiqqan holda ushbu
ko’rsatgichning yo’l qo’yiladigan hajmi birmuncha pastroq bo’lishi mumkin.
Agar mazkur koeffitsient 0,6 dan, ya’ni 60 foizdan yuqorini tashkil etsa, unda
kredit tavakkalchiligining eng past darajasiga erishildi deb hisoblanadi.
Kreditga layoqatlilikning qo’shimcha ko’rsatgichlariga o’z aylanma
mablag’larini mavjudligi, foydalilik, to’lanmagan to’lovlar hamda aylanma
mablag’lar aylanish tezligining dinamikasi hisoblanadi.
O’z aylanma mablag’larining mavjudligi:
NSOS = ISS – DA
Bu erda, NSOS - o’z aylanma mablag’larining mavjudligi;
ISS - o’z mablag’larining manbalari - 480+580+570
DA – uzoq muddatli aktivlar - 130 satr, ya’ni:
o’z aylanma mablag’larining mavjudligi = (480+580+570) – 130.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektda uzoq muddatli aktivlar (balans aktivining I-
bo’limi) xususiy mablag’lar manbalaridan ortiq bo’lgan taqdirda nolikvid balansi
mavjud xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bank kreditlaridan foydalanish huquqiga ega
emasdlar.
69
Korxona aylanma mablag’larning aylanishi ikki ko’rsatkich bilan hisoblanadi,
ya’ni aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti va aylanma mablag’larning
kunlar hisobidagi aylanishi.
Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti aylanma mablag’lar
aylanishining tezligini ko’rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:
R
a) Kob=
SO
Bu erda, Kob – aylanish koeffitsienti;
R – sotilgan mahsulotninghajmi;
SO – aylanma mablag’larningo’rtacha xronologikqoldiqlari.
Aylanma mablag’larning kunlar hisobidagi aylanishi:
SO x D
Kunlar hisobidagi aylanishi = _______
R
Bu erda, SO-aylanma mablag’larning o’rtacha xronologikqoldiqlari.
D – tahlil etilayotgan davrdagi kunlar soni;
R – sotilishhajmi,
Yuqoridagilarquyidagicha aniqlanadi:
balansning 390-satri:
-birinchi chorak uchun (1-yanvar holatiga bo’lgan qoldiqlar summasi plyus 1-
aprel holatiga va 2 bo’linganligi);
70
-yarim yillik uchun (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus 1-aprel
holatiga (to’liqqoldiq) plyus 1-iyul holatiga qoldiqning yarmi va 2 bo’linganligi);
-9 oy uchun (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus1-aprel holatiga plyus
1-iyul holatiga plyus 1-oktyabr holatiga qoldiqlarning yarmi va 3 bo’linganligi);
-yilligi (1-yanvar holatiga qoldiqlarning yarmi plyus1-aprel holatiga plyus 1-
iyul holatiga plyus 1-oktyabr holatiga plyus 1-yanvar holatiga qoldiqning yarmi va 4
bo’linganligi).
Eslatma: Qishloqxo’jaligikorxonalari bo’yicha
1.Avtonomlik koeffitsienti va o’z aylanma mablag’larining mavjudligi faqat
yillik hisobot bo’yicha aniqlanadi hamda ushbu miqdor yil davomida hisobga olinadi.
2. Qoplanish koeffitsientining hisob-kitobida tugallanmagan ishlab chiqarish
(ishlab chiqarish jarayonidan olib tashlangan tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha
xarajatlar ayirilgan holda), ya’ni balansning 130 satri «Oson sotiladigan zaxiralar»ga
qo’shiladi.
Korxonani rivojlantirish tendentsiyasi, xo’jalik faoliyati natijalarining
yaxshilanishi yoki yomonlashishini aniqlash masalasiga alohida e’tibor berish zarur.
Mijozning moliyaviy ko’rsatgichlari yomonlashganda sodir bo’lgan o’zgarishning
ob’ektiv va sub’ektiv sabablarini aniqlab olish darkor.
2.1.1-jadval
Kreditga layoqatlilikning klassi bo’yicha asosiy ko’rsatgichlar talablari
Nomi Iklass II klass III klass
1 Qoplash
koeffitsienti (KP) QK>2,0 2,0> QK>1,0 1,0> QK >0,5
2 Likvidlilik
koeffitsienti (KL) LK>1,5 1,5>LK>1,0 1,0>LK>0,5
3 Avtonomiya AK>60% 60%>AK>30% 30%>AK>15%
71
koeffitsienti (KA)
Koeffitsientlar hajmining tahlili asosida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kreditga
layoqatlilik bo’yicha 3 klassga tasniflanadi va u yoki boshqa klassga tegishli
ekanligiga bog’liq holda bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari yo’lga qo’yiladi.
Birinchi klassga kiritilgan korxonalar:
umumiy asoslarda (shartlarda) kreditlanadi. Ularga nisbatan kreditlashning imtiyozli
tartibi ham ko’zda tutilishi mumkin, ya’ni qonunchilik va bankning ichki kredit
siyosatiga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin;
ikkinchi klassga kiritilgan korxonalar umumiy asoslarda kreditlanadi va agar ijobiy
ko’rsatkichlar mavjud bo’lsa imtiyozlar ham berilishi mumkin.
Kreditga layoqatlilik bo’yicha ikkinchi klassga kiritilgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar salbiy qo’shimcha ko’rsatgichlar va yomon tendentsiyaga ega bo’lgan
taqdirda, uning moliyaviy holatini nisbatan barqaror emas deb hisoblash zarur hamda
kredit shartnomasini tuzish chog’ida uning faoliyati va kreditning qaytarilishi
yuzasidan qo’shimcha nazorat choralarini (jumladan garov huquqining ta’sirini
kuchaytirish, foiz stavkalarini oshirish, ssudalardan foydalanish hajmlari va
muddatlarini cheklashni) ko’zda tutish darkor. Xususan, garov yuzasidan talablarning
kuchaytirilishi, foiz stavkalarni o’zgartirilishi, ssudalardan foydalanishning hajmlari
va muddatlarini cheklanishi va boshqalar.
72
2.2. O’zbekistonda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash taxlili
Milliy iqtisodiyotimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida respublikamiz
mintaqalarini barqaror va mutanosib rivojlantirish, joylarda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, sohaga investitsiyalarni yo’naltirish orqali yangi
ish o’rinlarini yaratish, aholining turmush farovonligini oshirish yechimini
kutayotgan dolzarb muammolardan biridir.
2013-yil Prezidentimiz I. Karimov tomonidan ,,Obod turmush yili“42 deb e’tirof
etilishi munosabati bilan qabul qilingan Davlat dasturi doirasida tijorat banklariga bir
qator vazifalar belgilab berilgan bo’lib, bu vazifalar bo’yicha kichik biznes
sub’yektlariga, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga ajratiladigan kreditlar
miqdorini mazkur yilda ham o’tgan yildagiga nisbatan 1,3 barobarga oshirish
belgilab berildi. Xorazm viloyatida 2013-yilda tijorat banklari tomonidan 134,7
mlrd.so’m miqdorida kreditlar ajratilishi rejalashtirilgan bo’lib, amalda 155,5
mlrd.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi va reja 115 foizga bajarildi. Bu 42I.Karimovning 2011-yil yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.:O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 212-b.
73
borada 2012-yilning shu davridagiga nisbatan 1,5 barobarga o’sish bo’lib, 2013-
yilda ajratilgan kreditlar hisobiga 15048 ta yangi ish o’rinlari yaratilishiga erishildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,Mahalliy oziq-ovqat iste’mol tovarlari
ishlab chiqarish kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-
tadbirlar to’g’risida“gi 1050-sonli Qarori ijrosini ta’minlash maqsadida viloyatda
2012-yilda 25,9 mlrd. so’mlik kreditlar ajratildi hamda belgilangan reja 107,5 foizga
bajarildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 842-sonli Qarori ijrosini
ta’minlash maqsadida 2013-yil davomida tijorat banklarining o’z mablag’lari
hisobidan 3,4 mlrd.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi.
Respublikamizdagi kabi Xorazm viloyatida ham kichik biznesni qo’llab-
quvvatlash, rivojlantirish maqsadida Prezidentimiz farmonlari, Vazirlar Mahkamasi
qarorlari va boshqa tegishli hujjatlar ijrosini ta’minlashga tijorat banklari ham o’z
hissalarini qo’shib kelmoqdalar.
Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,O’zbekiston Xotin-
qizlarni qo’llab-quvvatlash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida“gi
3434-sonli Farmoni ijrosini ta’minlash bo’yicha tijorat banklari tomonidan tadbirkor
ayollarni qo’llab-quvvatlash va ish bilan band qilish maqsadida 2012-yilda tijorat
banklari tomonidan ajratilgan kreditlar 21,8 mlrd. so’mni tashkil etdi.
Quyidagi jadvalda Xorazm viloyati bo’yicha kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’yektlariga ajratilgan kreditlarning hududlar kesimidagi
ma’lumotlarini ko’rib chiqamiz (2.2.1-jadval):
2.2.1-jadval
2012-yilda Xorazm viloyati tuman va shaharlari kesimidagi KBXT sub’yektlariga
ajratilgan kreditlar (mln.so’m)43.
№ Tumanlar Reja Haqiqatda
ajratilgan
kredit
Bajarilishi
(%)
Ajratilgan kredit
hisobiga yaratilgan
ish o’rni (dona)
43Xorazm viloyati ,,Markaziy bank” boshqarmasi ma’lumotlari
74
1. Urganch shahri 31757 35908 113 2333
2. Gurlan 8571 9369 109 914
3. Bog’ot 8471 9352 110 1379
4. Xazorasp 13292 14472 109 1259
5. Xonqa 13225 14797 112 1403
6. Xiva 14091 16539 117 1757
7. Yangiariq 7309 7913 108 958
8. Qo’shko’pir 6004 7112 118 1041
9. Shovot 8874 11832 133 1571
10. Urganch tumani 17191 21600 126 1760
11. Yangibozor 6002 6582 110 727
Jami 134787 155476 115 15048
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, viloyatda KBXTga eng ko’p ulush
kreditlari Urganch shahri bo’yicha 23,5 foizni, Urganch tumani 12,7 foizni, Xivada
10,4 foizni, Xonqa tumanida 9,8 foizni va Xazoraspda esa 9,9 foizni tashkil qilgan.
KBXTni kreditlashda Yangibozor va Qo’shko’pir tumanlari ulushi eng kam bo’lib,
4,4 foizni tashkil etgan. Kreditlash bo’yicha eng yuqori ulushga ega Urganch shahri
va eng kam ulushga ega Yangibozor tumanlari o’rtasidagi nisbat 5,3 martani tashkil
qilgan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida Xorazm viloyatida kasb-hunar
kollejlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyati va biznesga yo’naltirish maqsadida
ham bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, viloyat bo’yicha jami 319
nafar bitiruvchiga 1 mlrd. 594 mln. so’mlik hajmdagi imtiyozli kreditlar ajratildi.
Yuqoridagi tahlillarimizdan ko’rinadiki, viloyatda KBXTni qo’llab-quvvatlash va
sohaga investitsiyalarni yo’naltirish yosh oilalarga kreditlar ajratish, kasb-hunar
kollejlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyati va biznesga yo’naltirish, tadbirkor
ayollarni rag’batlantirish kabi yo’nalishlarda amalga oshirilayotgan bo’lib, Xorazm
viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda KBXTning roli izchil ravishda oshib
75
borgani holda bunga tijorat banklari tomonidan sohaga yo’naltirilayotgan kreditlar
bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanib borishi, mamlakat
iqtisodiyotidagi o’rnining yil sayin yuksalib borishida, albatta, tijorat banklari
tomonidan ko’rsatilayotgan moliyaviy rag’batlantirishlar yuqori samara bermoqda.
Endilikda esa, ana shunday tijorat banklaridan biri hisoblanmish, 2012-yilda
,, Oilaviy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlovchi eng yaxshi bank” unvoniga sazovor
bo’lgan bank ,,Agrobank” ATB va uning Xorazm viloyati boshqarmasi Urganch
shahridagi filialida tadbirkorlik sub’yektlarini kreditlash tizimi haqida batafsil
to’xtalamiz.
,,Agrobank“ OATB mamlakatimizning barcha hududlarida o’zining
muassasalariga ega bo’lib, Qoraqalpog’iston Respublikasi va 12 ta viloyat
boshqarmasi, 183 ta tuman (shahar) filiali, 300 ta minibanki, 240 ta maxsus kassasi,
254 ta valuta ayirboshlash shoxobchasi orqali sifatli zamonaviy bank xizmatlarini
ko’rsatib kelmoqda.
Iqtisodiyotning agrar sеktorini yanada barqaror rivojlantirish, qishloq xo’jaligida
iqtisodiy islohotlarni izchillik bilan chuqurlashtirib borish, fеrmеrlik harakatini
qo’llab-quvvatlash, uning moddiy va moliyaviy bazasini mustahkamlash, qishloq
xo’jalik ishlab chiqaruvchilariga qishloq xo’jalik mahsulotlarini chuqur qayta
ishlovchi zamonaviy korxonalarni jadal barpo etish, yuqori sifatli, raqobatbardosh
mahsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy tеxnologiyalar va uskunalarni
tadbiq qilish hamda ichki bozorni mahalliy oziq-ovqat tovarlari bilan to’ldirishga
yo’naltirilgan kеng turdagi bank xizmatlarini ko’rsatish maqsadida ,,Agrobank“
Aksiyadorlik Tijorat Bankining Xorazm viloyati Urganch filiali O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. Karimovning PQ-1084-sonli Qaroriga muvofiq 2009-yil
30-martda ,,Paxtabank“ Aksiyadorlik Tijorat Bankining aksiyadorlari tomonidan
,,Agrobank“ ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida qayta tashkil etildi.
Ushbu qarorga muvofiq ,,Agrobank“ OATBning asosiy vazifalari etib quyidagilar
belgilandi:
76
– qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fеrmеr xo’jaliklariga krеdit bеrish
va komplеks tarzdagi bank xizmatlarini ko’rsatish;
– qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari, barcha mulkchilik shaklidagi korxonalar,
shu jumladan, paxta va g’alla mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash, tashish va
sotishga ixtisoslashgan paxta tozalash va donni qayta ishlash sanoati korxonalariga
krеdit bеrish va moliyalashtirish mеxanizmlarini izchil takomillashtirib borish;
– yеrlarning mеliorativ holatini yaxshilashga, agrosanoat komplеksi tarmoqlarida
ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalashga, tеxnik va tеxnologik yangilashga,
zamonaviy chеt el tеxnologiyalari va uskunalarini jalb etishga yo’naltirilgan faol
invеstitsiya siyosatini amalga oshirish, shu asosda yuqori sifatli, ichki va tashqi
bozorlarda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlash, ichki istе'mol
bozorini mahalliy oziq-ovqat tovarlari bilan barqaror to’ldirish;
– bankning shaxsiy rеsurslarini safarbar qilish, omonatlar va dеpozitlarning yangi
jozibador turlarini taklif etish yo’li bilan aholi va korxonalarning mablag’larini jalb
qilish, ulardan samarali, shu jumladan, invеstitsiya loyihalarini amalga oshirishda
samarali foydalanish, qo’yilgan mablag’lar o’z vaqtida va to’liq qaytarilishini
ta'minlash;
– xalqaro moliya institutlari va yеtakchi xorijiy banklarning imtiyozli krеditlari,
invеstitsiyalari va grantlarini jalb etib, kеyinchalik qishloq xo’jalik ishlab
chiqaruvchilari va rеspublika iqtisodiyoti agrosanoat sеktori korxonalarini ana shu
mablag’lar hisobiga qayta moliyalashtirish44.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining "2011-2015 yillarda moliya-bank tizimini
yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting
ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida" 2011-yil 26-
noyabrdagi PQ-1438-sonli qaroriga muvofiq hamda kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlik sub'yеktlariga krеdit bеrish tartibini takomillashtirish va hajmlarini
ko’paytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining ,,Tijorat banklarining kichik
tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora-
tadbirlari to’g’risida“ 2000-yil 19-maydagi 195-sonli qaroriga o’zgartirish va 44 "O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami",№14, 2009. –55-modda.
77
qo’shimchalar kiritish haqidagi 2011-yil 19-martdagi45hamda O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. Karimovning ,,Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’yektlariga kreditlar berishni ko’paytirish to’g’risida“ gi PQ-1501-sonli 2011-yil
15-martdagi46 Qarorlarining ijrosini ta’minlash maqsadida ,,Agrobank“ OATB
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini rivojlantirish, oilaviy tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash, kasb-hunar kolleji bitiruvchilarini tadbirkorlik sohasiga jalb
qilish, shuningdek, tadbirkor ayollarni moliyaviy jihatdan rag’batlantirish hamda
xizmat ko’rsatish va servis sohasini kengaytirish maqsadida imtiyozli kredit va
mikrokredit berish xizmatlari bilan shug’ullanib kelmoqda.
Kreditlar berilishidan oldin kredit oluvchi tomonning kreditga layoqatlilik darajasi
hisoblab chiqiladi.BMI ning 2.1. rejasida bu to’g’risida batafsil to’xtalgan.
Koeffisentlar hajmining tahlili asosida xo’jalik yurituvchi sub’yektlar
kreditgalayoqatlilik bo’yicha 3 klassga tasniflanadi va u yoki boshqa klassga tegishli
ekanligiga bog’liq holda bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari yo’lga qo’yiladi.
Bank tomonidan tadbirkorliksub’yektlariga ajratilayotgan kreditlar miqdori yildan
yilga ko’payib bormoqda, buni biz quyidagi 2.2.1-rasm orqali ham ko’rishimiz
mumkin.
(2.2.1-rasm):
45,,O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami“, №5, 2000. – 25-modda. 46,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №10-11, 2011, 98-modda hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, №3, 2011-yil. – 81-modda.
78
2.2.1-rasm.2012-2014yillar 1-aprelholatigako’ra,,Agrobank“
OATBtomonidantadbirkorliksub’yektlarigaajratilgankreditlar (mlrd.so’m)47.
O’zbekistonRespublikasiningQonunchilikpalatasitomonidan 2006-yil 21-
iyundaqabulqilingan,,Mikromoliyalashto’g’risida”giO’RQ-50-
sonliQonuniijrosinita’minlashmaqsadida, ,,Agrobank”
OATBXorazmviloyatiboshqarmasiKBXTsub’yektlarigabirnechayillarmobaynidasifat
limikromoliyaviyxizmatlarnihamko’rsatibkelmoqda.
2.2.2-jadval,,Agrobank“OATBXorazmviloyatiboshqarmasitomonidan 2013-2014
yillardavomida (1-aprelholatigako’ra)
oilaviytadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdori
(mlrd.so’m)48
Yaratilgan ish o’rinlar (ta)
2013 2014
2013 2014 Urganch shahri 15 15.0 1 1
Gurlan 8 15.0 1 1
Bog’ot 0 34.5 - 3
Xazorasp 34 47.0 3 5
Xonqa 10.5 23.1 1 2
Xiva 20 20.0 1 1
Yangiariq 0 15.0 - 1
47Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari. 48,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari
79
Qo’shko’pir 20 23.0 3 3
Shovot 15 20.0 2 3
Qorovul 59 50.0 5 5
Pitnak 9 10.0 2 2
Yangibozor 6.5 16,5 2 8
JAMI 197 289.1 21 35 OATBXorazmviloyatiboshqarmasitomonidan 2013-2014 yillardavomida (1-
aprelholatigako’ra)
oilaviytadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdori
2013 yilganisbatan2014 yil 32% oshishirejalashtirilgan.
2013 yilQorovulbo`limiengko`p 59 mlrdso`majratiganbo`lib,2014
yildaYangibozor,Bog`ot,Yangiariq,Xonqa,Xozorasp,Gurlanbo`limlaridarejalashtirilg
antadbirkorlikvahunarmandchiliknikengaytirishuchunajratilgankreditlarmiqdorioshga
n.
Bank tomonidan tadbirkor ayollarni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlashning 4
yillik tahlilini 1-aprel xolatiga nisbatan ko`radigan bo`lsak quyidagi 2.2.2 -rasm
orqali uning yildan yilga o`sib borayotganini ko`rishimiz mumkin.
2.2.2-rasm
,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan tadbirkor ayollarga
ajratilgan kreditlar miqdori (mlrd.so’m)49
49,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari
80
Bundan tashqari, ,,Agrobank” OATB Xorazm viloyati bo’yicha xizmat ko’rsatish va
servis sohasini rivojlantirish uchun, kasb-hunar kolleji bitiruvchilarini tadbirkorlik
sohasiga jalb qilish uchun, shuningdek, oilaviy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash
borasida ham kredit mablag’lari jalb qilib kelmoqda.
Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish maqsadida ajratilayotgan kreditlar
summasining 3 yillik tahlilini quyidagi jadvalda aks ettirib, kerakli xulosalarga ega
bo’lamiz (2.2.2-jadval):
2.2.2-jadval
,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi tomonidan xizmat ko’rsatish va
servis sohasini rivojlantirish uchun ajratilgan kreditlar miqdorining 1-aprel holatiga
ko’ra 3 yillik tahlili (mlrd.so’m)50.
№ Hududlar nomi 2012 2013 2014 Yaratilgan ish o’rinlar (ta)
2012 2013 2014
1. Urganch
shahri
0,0 36 37 0 26 39
50,,Agrobank“ OATB Xorazm viloyati boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tayyorladi
81
2. Gurlan 0,0 10 35,0 0 3 2
3. Bog’ot 0,0 15 20,0 0 2 2
4. Xazorasp 10,0 20 30,0 3 3 2
5. Xonqa 5,0 50 32,0 2 5 2
6. Xiva 0,0 13 20,0 0 2 2
7. Yangiariq 7,0 12 50,0 2 2 2
8. Qo’shko’pir 0,0 20 51,0 0 5 3
9. Shovot 32,0 43 30,0 4 6 1
10. Qorovul 0,0 17 56,0 0 3 2
11. Pitnak 30,0 12 20,0 3 3 2
12. Yangibozor 105,0 20 30,0 5 3 2
JAMI 189,0 268 411,0 19 63 61
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadi-ki, 2012 yilda xizmat ko’rsatish va servis sohasiga
bank tomonidan ajratilgan kreditlar miqdori boshqa yillarga nisbatan ancha past (189
mlrd.so’m), ammo 3 yil mobaynida ushbu sohaga ajratilgan kredit mablag’lari qariyb
2,2 barobarga oshgan. 2012yilda ajratilgan kreditlar hisobiga yaratilgan yangi ish
o’rinlari tahlil qilinayotgan boshqa yillarga nisbatan sezilarli darajada yuqori bo’lib
(61 ta), bu ko’rsatkich, ayniqsa, Urganch shahri, Shovot, Xonqa va Qoshko’pir
tumanlarida (5-6 ta) boshqa tumanlarga nisbatan 2-3 barobar yuqoriligini ko’rishimiz
mumkin. 2014-yilda bank tomonidan viloyatda xizmat ko’rsatish va servis sohasini
rivojlantirish maqsadida, ayniqsa, Qorovul hududi (56 mlrd.so’m, 13,6 foiz),
Yangiariq va Qo’shko’pir tumanlariga (50-51 mlrd.so’m, 12,1-12,4 foiz) nisbatan
ko’proq kredit mablag’lari sarflangan bo’lib, jami kreditlarning o’rtacha 12,7 foizini
tashkil etadi. Bundan tashqari, joriy yilda kreditlar eng kam sarflangan hududlar
Bog’ot, Xiva, Pitnak hududlari bo’lib (20 mlrd.so’m), ularning jami ajratilgan
mablag’lardagi ulushi o’rtacha 4,8 foizga to’g’ri keladi. 2014 yilning so’nggi 3 oyi
ichida ajratilgan jami kreditlar miqdorida eng ko’p kredit jalb qilingan Qorovul bilan
82
eng kam kredit sarflangan Pitnak hududlariga ajratilgan mablag’lar o’rtasidagi nisbat
2,8 martani tashkil etgan.
,,Agrobank” OATB Xorazm viloyati boshqarmasi misolida keltirilgan yuqoridagi
barcha bank xizmatlari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2012-
yil 15-mayda qabul qilingan 2364-sonli qarori hamda O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki boshqaruvining 2012-yil 24-martda qabul qilingan 101-sonli qaroriga
ilova tarzida berilgan ,,Tijorat banklari tomonidan bank kafolatlarini berish tartibi
to’g’risida”gi Nizomiga muvofiq, KBXT sub’yektlarining tijorat banklari
xizmatlaridan belgilangan tartibda foydalanish va bank kafolatlarini olish huquqlari
hamda majburiyatlari davlat himoyasida va nazoratidadir.
Shu qatorda “Agrobank”OATBning Yangibozor filialiga xam nazar tashlaydigan
bo`lsak 2012yilga nisbatan 2013 yil ajratilgan kreditlar miqdorini oshganini
ko`ramiz
2.2.3-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda
tadbirkor ayollarga ajratilgan kreditlar(mln
so`mda)
“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda tadbirkor
ayollarga ajratilgan kreditlar miqdori qarib 132 barobar oshganini ko`ramiz bu juda
katta o`sish.
83
2.2.4-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda kollej
bitiruvchilariga ajratilgan kreditlar(mln so`m)
“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda kollej
bitiruvchilariga ajratilgan kreditlar miqdori 2.4 barobar o`sishga erishgan bo`lsa
yosh oilalarga ajratilgan kreditlar miqdori esa 7.7 barobar o`sish gan 2.2.5-rasmda
ko`rishimiz mumkin.
2.2.5-rasm “Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillarda yosh
oilalarga ajratilgan kreditlar miqdori(mln so`mda)
84
Bu ko`rsatkichlardan ko`rinib turibdiki bir yil mobaynida ajratilgan kreditlar
miqdori katta suratlar bilan o`sganini ko`ryapmiz,ammo KBXT subeklariga ajratilgan
qisqa va uzoq muddatli kreditlar miqdori 2013 yil 2012 yilga nisbatan pasayish
kuzatilgan buni 2.2.3 -jadvalda ko`rishimiz mumkin .51
KBXT subektlariga
ajratigan qisqa muddatli
kreditlar(mln so`mda)
KBXT subektlariga ajratilgan uzoq muddatli kreditlar(mlrd so`mda)
1 2012 yilda 955.568 1.76
2 2013 yilda 820.383 1.518
Barcha ma’lumotlarni umumlashtirgan holda shuni aytishimiz mumkinki,
,,Agrobank” OATB Xorzam viloyati boshqarmasida KBXT sub’yektlarini barcha
sohalar bo’yicha kredit resurslari bilan uzluksiz ta’minlash keng yo’lga qo’yilgan
hamda kredit berish va undirish tartibi, bank kafolatlari qonunlar, farmoyishlar
asosida mustahkamlangan. KBXTni banklar tomonidan qo’llab-quvvatlash bo’yicha
keltirilgan yuqoridagi barcha statistik ma’lumotlar mamlakatimizning faqatgina bitta
tijorat banki misolida ochib berishga, qisqa va aniq tarzda izohlashga harakat qilindi.
Davlatimizdagi boshqa tijorat banklarda ham bu kabi ijobiy ko’rsatkichlarga erishib
kelayotganligi hech kimga sir emas. Bularning barchasi, albatta, O’zbekistonning
bank-moliya sohasidagi chuqur islohotlari, bank likvidligi va barqarorligin oshirishga
qaratilgan chora-tadbirlar, kredit tizimini yanada takomillashtirish borasidagi dunyo
tajribalarining milliy qonunchilik va tadqiqotlarda aks ettirilib kelinayotganligi
natijasidir.
2.3.O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishda bank kreditlarini ajratishni takomillashtirish yo’llari. Mamlakatimizhayotidagiijtimoiy-iqtisodiyo’zgarishlar, iqtisodi-
yotningso’nggiyillardagibarqaroro’sishinita’minlashda, shubhasiz,
51“Agrobank”OATBning Yangibozor filialining 2012- 2013 yillardagi ko`rsatkichlar asosida muallif ishlanmasi.
85
realsektorgakiritilayotganqo’yilmalarningrolikattabo’lmoqda.
Barchatarmoqlargabankmablag’lariningkirib borish
ishlabchiqarishizchilliginita’minlashgarovibo’libqolmoqda.O’zbekistondaiqtisodiyisl
ohotlarnichuqurlashtirishningustuvoryo’nalishlariqatoridankichikbiznesvaxususiytad
birkorliknirivojlantirishalohidaahamiyatkasbetadi. Binobarin, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb
etayotganligini hayotning o’zi yaqqol ko’rsatib turibdi. Prezidentimiz I.A. Karimov
bu haqida «Biz yangi davlat, yangi jamiyat qurishga kirishgan dastlabki
kunlardanoq ichki bozorni o’z xomashyomizdan ishlab chiqarilgan tovarlar bilan
to’ldirish, xizmat ko’rsatish tarmoqlarini yo’lga qo’yish vazifalarini muhim, ustuvor
yo’nalishlardan biri sifatida belgilab oldik. Bu murakkab vazifani qisqa muddatda hal
etish lozim edi. Mana shunday og’ir vaziyatda kichik korxonalarning, xususiy
tadbirkorlikning ahamiyati nechog’lik beqiyosekanini isbotlab o’tishga hojat
bo’lmasa kerak»52 - deya bejizta’kidlamaganlar. Ayni shu sohaga mamlakat iqtisodiy
o’sishining asosiy omili sifatida qaralib, 2013 yilda tijorat banklar tomonidan kichik
biznesva xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga barcha moliyaviy manbalar
hisobidanajratilgan kreditlar 2012 yilga nisbatan 1,3 barobarga oshib, 5 trln.
346mlrd so’mni tashkil etdi. Ushbu ajratilgan kreditlarning 1 trln. 172 mlrd.so’mi
mikrokreditlar bo’lib, ularning hajmi 2012 yilga nisbatan 1,5 barobaro’sdi.Xalqaro
moliyaviy institutlar va xorijiy mamlakatlarning kreditliniyalari va grantlari
hisobidan 181,7 mln. AQSh dollari miqdorida kredit mablag’lari ajratildi53. Joriy
yilning birinchi yarmida 2012 yilning shudavriga nisbatan 1,3 barobar ko’p, ya’ni
3,7 trillion so’m hajmida kreditlar,jumladan, 775,2 milliard so’mlik mikrokreditlar
(o’sish 1,4 barobar),shuningdek, xalqaro moliya institutlarining kredit liniyalari
doirasida 59,8million dollar ajratildi.
Tahlillarga ko’ra, rivojlangan davlatlarda yalpi ichki mahsulotqo’shimcha
o’sishining yarmi kichik biznes hisobidan ta’minlanmoqda. Bumamlakatlarda
aholining 40 % dan ortig’i kichik biznes bilan band. Yaponiya,Italiya mamlakatlarida 52Karimov I.A”Bosh maqsadimiz –keng ko`lamli isloxatlar va modernizatsiya yo`lini qat`iyat bilan davom ettirish”T,O`zbekiston,2013-21B 53O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti www.cbu.uz
86
bu ko’rsatkich 60 % dan yuqori. Shuni ta’kidlashjoizki, aholisi 300 mln.dan
ziyodroq bo’lgan AQSh da ro’yxatdan o’tkazilgankichik korxonlar soni qariyb, 11
mln. nafarni tashkil etadi. Kichik biznesinnovatsion rivojlanishda alohida ro`l
o’ynaydi. Jahonning etakchimamlakatlarida barcha yangiliklarning 30 foizdan 50
foizgacha kichikfirmalar hissasiga to’g’ri keladi. AQShda kichik biznes yirik
biznesganisbatan 5 marta ko’proq yangiliklarni amalga oshiradi va sotadi.Hozirgi
kunda kichik xo’jalik yurituvchi tadbirkorlik sub’ektlariyirik korxonalarning asosiy
raqobatchisi va hamkori sifatida, yirik ishlabchiqarish hamda butun milliy iqtisodiyot
taraqqiyotining muhim omili bo’libqolmoqda. 1973-1975 yillarda jahonda taraqqiy
etgan mamlakatlar iqtisodiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
faoliyatiningiqtisodiy inqirozlarga bardosh bera olishini, XX asrning 90-
yillariso’nggidagi Osiyo, ayniqsa, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida
boshlanib,keyinchalik butun dunyoni qamrab olgan moliyaviy inqiroz natijalaridan
hamyaqqol ko’rishimiz mumkin. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlarikorxonalari milliy iqtisodiyotda nisbatan ustun o’rinlarga ega
bo’lganmamlakatlar (Malayziya, Singapur kabilar) inqirozdan eng kam talafut
bilanchiqqan bo’lsalar, yirik korxonalarga ustuvorlik bergan mamlakatlar(Janubiy
Koreya) eng ko’p zarar ko’rgan edilar.2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotining qariyb31 foizi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
hisobigashakllantirilgan bo’lsa, 2013 yilga kelib bu ko’rsatkich 55,8 foiznitashkil
etgan , 2015 yilda ushbu ko’rsatkich rivojlanganmamlakatlardagi kabi 60 foiz
bo’lishi kutilmoqda.54Bu esa bugungikunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sohasining mamlakatiqtisodiyotida ahamiyatining oshib borayotganligidan dalolat
beradi. Shundankelib chiqqan holda, kichik biznes sub’ektlari
loyihalarinimoliyalashtirishda xalqaro moliya institutlari kredit liniyalarini jalbetishni
takomillashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirish alohida ahamiyatga ega.
54O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi 18.01.2014 y. (13)
87
Bozoriqtisodiyotisharoitidaxususiybiznesnimoliyaviyqo’llab-
quvvatlashdaxorijiykreditliniyalarimablag’larini
banklarorqalirealsektorgajalbqilishhisobigakichikishlabchiqarishnirivojlantirishmuhi
mahamiyatkasbetadi.
Kelajakdaularnegizidamoliyaviyjihatdanbaquvvatko’ptarmoqliyirikishlabchiqarishko
rxonalarishakllanishiko’zda
tutiladi.Xorijiykreditliniyalarihisobidankreditlartadbirkorliksub’ektlarigaeksportgamo
’ljallanganvaimporto’rninibosuvchimahsulotlar,
ya’niqishloqxo’jaligimahsulotlarivaboshqamilliyxom-
ashyoresurslariniqaytaishlashni, mashinasozlikva elektron sanoati
uchundetallarvakundalikehtiyojixalqiste’moltovarlarininazardatutadigan
investitsionloyihalargao’rtavauzoqmuddatgaimtiyozlikreditlarajratilmoqda.
HozirgikundaO’zbekistonRespublikasi “TIFMilliybanki”,“Agrobank”,
“O’zsanoatqurilishbank”, “Asakabank”, “Ipoteka-bank”, “Ipakyo’li” bankiva
“Hamkorbank”
tomonidankichikbiznessub’ektlarininginvestitsionloyihalarinimoliyalashtirishuchunx
orijiykreditliniyalarijalbqilingan.Kichikbiznesvaxususiytadbirkorliksub’ektlarigakredi
tlarberishmexanizminiyanadatakomillashtirishvaularninghajminioshirish,
birinchinavbatda, investitsiyamaqsadlariga,
boshlang’ichsarmoyanishakllantirishgakreditlarajratish,
ishlabchiqarishnimodernizatsiyaqilishhamdatexnologikyangilashuchuno’rtavauzoqm
uddatlikreditlarberishdaniboratdir.
Tadbirkorlik mamlakatning nafaqat yalpi ichki maxsulotini shakllantirishda
asosiy bo’g’in, balki aholi bandligi va daromadlari manbaining takomillashuvi
hamda milliy farovonlikka erishishning muhim omilidir.
Shu o’rinda kichik biznes sub’ektlarini kreditlash jarayoniga xorijiy banklar va
xalqaro moliya institutlarining kreditliniyalari tobora keng jalb etilayotganligini
ta’kidlab o’tish joiz.“2011-2015 yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada
isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga
erishishning ustuvor yo’nalishlari dasturi” ga asosan kichik biznes va xususiy
88
tadbirkorlik sub’ektlarini moliyalashtirish uchun xalqaro moliya institutlari va xorijiy
davlatlar hukumatlarining imtiyozli kreditliniyalari va grantlaridan 2013 yilda – 110
mln. dollar ajratilganbo’lsa,2014 yilda – 130 mln. dollar, 2015 yilga kelib esa, 155
mln. dollar jalb etish ko’zda tutilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ -1957-sonli, “2013 -
2016 yillarda qishloq joylarida xizmat ko’rsatish va servissohasini jadal rivojlantirish
yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga asosan xizmat ko’rsatish
va servis sohasimamlakatimizda ishbilarmonlik muhitini tubdan yaxshilash,
bozorislohotlarini liberallashtirish va chuqurlashtirish, tadbirkorlikka yanadako’proq
erkinlik berish, sohani rivojlantirish yo’lidagi to’siq va g’ovlarnibartaraf etish yo’lida
xizmat qilmoqda. Darhaqiqat, ko’rilayotgan chora-tadbirlar natijasida bugungi kunda
xizmat ko’rsatish va servis sohasivakillarining ilgarigidanda erkin faoliyat
yuritayotganini, ularnikreditlash hajmining sezilarli darajada oshayotganini kuzatish
mumkin.Xususan, 2013-2016 yillar davomida xizmat ko’rsatish va servissohalariga
umumiy qiymati 604 60904 ml.n so’mlik kreditlar
ajratilishirejalashtirilgan.55Ta’kidlash joizki, mazkur islohotlar natijasidamahalliy
aholi bandligi va farovonligini oshirishga alohida e’tiborqaratilayotganini kuzatish
mumkin. Quyidagi jadvalda respublikamiztijorat banklari tomonidan mazkur sohaga
rejalashtirilayotgan kreditlarni ko’rish mumkin:
Ta’kidlash joizki, mazkur islohotlar natijasidamahalliy aholi bandligi va farovonligini
oshirishga alohida e’tiborqaratilayotganini kuzatish mumkin. Quyidagi jadvalda
respublikamiztijorat banklari tomonidan mazkur sohaga rejalashtirilayotgan
kreditlarniko’rish mumkin:
2.3.1-Jadval
2013 - 2016 yillarda O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan qishloq
joylarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishga rejalashtirilgan
kreditlar56 (mln so’m)
55O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli “2013-2016”yillardaqishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori 56O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli “2013-2016”yillardaqishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori
89
Tijorat banklari 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil
1 “Xalq bank”DTB 17026,0 20431,2 24517,4 29420,9
2 “Mikrokredit
bank”OATB
12562,1 15674,5 18689,4 21707,3
3 “Milliy bank”TIF 7634,2 9161,1 10993,3 13192,0
4 “Asaka bank”DATB 5463,4 6556,1 7867,4 9440,8
5 “Agrobank”OATB 10140,3 12168,6 14601,3 17522,5
6 “O`zsanoat qurulish
bank”OATB
3801,8 4562,1 5474,5 6569,4
7 “Ipoteka bank”AITB 4777,7 5733,2 6879,6 8255,8
8 “Qishloq qurilish
bank” OATB
7630,8 9157,0 10988,4 13186,1
9 Boshqa tijorat
banklari
6673,6 8008,2 9609,8 11531,9
2013 - 2016
yillardaO’zbekistonRespublikasitijoratbanklaritomonidanqishloqjoylardaxizmatko’rs
atishvaservissohasinirivojlantirishgarejalashtirilgankreditlar miqdoridan ko`rinib
turibdiki 3yil mobaynida “Xalq banki”DTB ning shu sohaga rejalashtirilgan kreditlar
miqdori 25 barobar oshishi rejalashtirilgan.
“Agrobank”OATBtomonidanqishloq joylarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini
rivojlantirishga rejalashtirilgan kreditlar miqdori qariyb 4 barobar oshganini
ko`ryapmiz
Ta’kidlashlozimki,
O’zbekistondaxususiytadbirkorlikningrivojlanishinitartibgasoluvchivabusohaningmu
ammolarinihaletishbilanshug’ullanuvchidavlatdasturiishlabchiqilgan.
Aynandavlatdasturiniamalgaoshirish,
90
imtiyozlikreditlarberishhisobigaloyihalarniamalgaoshirishxarajatlariniqoplash,
sug’urtalashvabanklardankreditolishdakichikkorxonalargadavlatkafolatlariberishgao’t
ishkabiomillarkichiktadbirkorlikkajalbqilinadiganmoliyaviyresurslarningkengayishid
amuhimomilbo’libxizmatqilmoqda.
Shubilanbirqatordamamlakatimizhuquqsohasidaolibborilayotganizchilislohotlar,
kichikbiznesvaxususiytadbirkorliknirivojlantirishdamuhimomillardanbirihisoblanadi.
Respublikamizda 2013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi qonunning ham
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga, ya’ni garov
ta’minotining ortiqcha qismidan foydalangan holda qo’shimcha bank kreditlaridan
foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq, bu kichik biznes subektlarini moliyaviy
ta’minlashda muammolar yo’q degani emas. Hozirgi kunda tadbirkorlarga moliyaviy
yordam tizimidagi qiyinchiliklardan biri bu tadbirkorlar xorijiy valyutada olgan
kreditlarini va ularning foizlarini qat’iy valyutada qaytarishlari shartligidir.
Ma’lumki, ko’pgina loyihalar asosan ichki bozordagi talabni qondirishga
mo’ljallanadi, kreditni xorijiyvalyutada qaytarish uchun valyuta konvertatsiyasining
qat’iy tartibda o’rnatilganligini inobatga oladigan bo’lsak, ko’pgina tadbirkorlar
valyutada kredit olishdan voz kechadilar. Mamlakatimizda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy barqarorligini ta’minlashda davlat
boshqaruv organlari va tijorat banklari tomonidan quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz:
- tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish bo’yicha aniq
chora-tadbirlarni belgilab, ular bo’yicha ishlarni amalga oshirib borish,mamlakatda
banklarning kreditlash imkoniyatlarini kengaytirib borish lozim;
- kichik biznes sub’ektlarini davlat tomonidan ro’yxatga olishning yanada
takomillashgan mexanizmini joriy etish;
- respublikamiz yirik tijorat banklari kredit portfeli tarkibida kichik biznes
sub’ektlari faoliyatiga yo’naltiriladigan kreditlar hajmini yanada oshirishga erishish
lozim;
- axborot xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish, "innovatsioniqlim"ni yaratish;
91
- pul-kredit, narx va valyuta siyosati vositalarini qamrab olgan qulay makroiqtisodiy
muhitni yaratish ham ustuvor yo’nalishlardandir. Bu sohadagi muammolarning
echimini topish tadbirkorlarga moliyaviyyordam berish mexanizmining rivojlanishi
uchun xizmat qiladi. Bunda ichki kredit manbalarini safarbar etish chora-tadbirlari
bilan birgalikda xorijiy sarmoyalarni rag’batlantirishga xizmat qiladigan qulay muhit
yaratish, chet el kredit liniyalarini jalb etish va ularni maqsadli o’zlashtirish, eng
asosiysi bu ishlarning ma’lum iqtisodiy samarasiga erishish masalasi biz uchun
o’tamuhim strategik ahamiyatga ega.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mamlakatimizda davlat boshqaruvorganlari hamda
tijorat banklari kichik biznes sub’ektlarining har tomonlama qo’llab-quvvatlash
imkoniyatlari juda keng bo’lib, ulardansamarali foydalanishga erishish milliy
iqtisodiyotning rivoji va aholiturmush darajasini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Ayniqsa, kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini iqtisodiyotni
modernizatsiyaqilish va yangilashni asosiy tayanchi bo’lgan o’rta sinf mulkdorlar
qatlaminishakllantirishdagi ahamiyatini hech narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi.
Shujihatdan olgandakichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishlab
chiqarishfaoliyatidagi o’rni va ahamiyatini yanada oshirish darkor.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Mamlakatimizda xususiy sеktorning ulushi tobora ortib bormoqda. Bu borada
Rеspublikamizda olib borilayotgan tub islohotlar samara bеrayotganligini ko’rib
o’tdik. Unda kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda hali bir qator muammolar to’siq
bo’layotganligiga guvoh bo’ldik. Bularni o’rganishdan maqsad ushbu soha rivojiga
to’g’ri xulosa bеrishdan iboratdir.
Tadqiqot davomida erishilgan natijalarni umumlashtirgan holda, olingan qisqacha
xulosalar quyidagilardan iborat:
-Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasiga ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan baho
beriladigan bo’lsa, oddiylik va murakkablikning o’zaro uyg’unlikda va
92
aloqadorlikdagi faoliyati, yaxlit tamoyillar, maqsad va vazifa yo’nalishlari KBXT
sohasining mazmuniy ifodasini tashkil etadi.
-Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqning farovon
turmush darajasi, shuningdek, mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi
bevosita kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liq.
-Kichik biznes sohasining iqtisodiyotdagi ahamiyati uning iqtisodiyotda raqobat
muhitini ta’minlash, yirik korxonalar uchun mahsulot va xizmatlar yetkazib berish,
yangi ish o’rinlarini yaratish va ikkilamchi bandlikni ta’minlash, bozor tizimining
moslashuvchanligini oshirish, ilmiy-taxnikaviy inqilobni jadallashtirish, resurslarni
ishlab chiqarishga safarbar etish, soliq tushumlari hajmining o’sishini ta’minlash,
aholi daromadlari darajasini barqarorlashtirish kabi rivojlanish omillari bilan
belgilanadi.
-Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi hissasi quyidagi
tarmoqlarda namoyon bo’ladi:
- ro’yxatga olingan, shuningdek, haqiqatan faoliyat ko’rsatayotgan
korxonalar umumiy sonidagi hissasi;
- YaIMda, sanoat, qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmida, savdo va xizmat
ko’rsatish sohasidagi hissasi;
- iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi;
- Eksportmahsulotihajmidagihissasi.
-Kichikbiznesvaxususiytadbirkorliknikrеditlashdajahontajribasini-
o’rganishimizdanasosiymaqsad,
rivojlanganmamlakatlardayillarmobaynidao’zinioqlabkelayotgantajribalarnibizningm
amlakatdaqo’llashdanhamdao’zimizningmilliy strategig
maqsadlarimizyo’nalishlarinianiqbelgilabolishdaniborat.
Krеdit munosabatlaritizimitakror ishlab chiqarish jarayonini tеzlashtiradi va ijtimoiy
ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlaydi. Korxonalarga bеriladigan krеdit
ularning vaqtinchalik moliyaviy rеsurslarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi va korxona
ishlab chiqarish faoliyatining muntazam davom etishiga imkon yaratadi.
93
Kredit samaradorligi – umuminsoniy faoliyat hamda uning shaxsiy insoniy omiliga
xizmat qiluvchi tizim sub’yektlarining kredit munosabati asosida o’zaro aloqa va
bog’liqlikda uzviy faoliyat yuritgan holda o’z oldilariga qo’ygan maqsadlariga
muvaffaqiyatli erishib, iqtisodiy o’sishi uchun zamin yaratilishi darajasidir.
Kredit munosabatlari samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy holatbumajburiyat
ijrosini ikkilamchi manba predmetlari asosida to’g’ri rasmiylashtirmaslik vaziyatiga
sababchi bo’luvchi omillardir.
KBXT sohasining mintaqalarda, xususan, Xorazm viloyatida rivojlantirish borasida
olib borilayotgan islohotlar va bunda tijorat banklarining roli tobora ortib bormoqda.
2011-2015 yillarda bank-moliya tizimini rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo’nalishlari tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish hamda
ularning resurs bazasini mustahkamlashdan iboratdir.
Kichik biznеs sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq
muammolarga barham bеrilishi, eng avvalo, bankning xizmat ko’rsatuvchi xodimlari
malakasini oshirish, hududiy filiallarda yosh mutaxassislar bilan ishlash tizimining
keng yo’lga qo’yilish, takomillashtirilishi hamda huquqiy bazaning mukammal
yaratilishi sharoitida erishiladi.
Kichik biznеs faoliyatining rivojlanishiga ta'sir qiluvchi bеshta asosiy jarayonni
ko’rsatish mumkin:
– davlat nazorati asosida davlat va biznеs manfaatlarining muvozanatlashuvi;
– ro’yxatdan o’tkazishning sodda va tushunarli bo’lishi;
– soliq qonunchiligining barqarorligi;
– banklarning imtiyozli krеditlar bilan ta'minlashi;
– samarali eksport-import jarayoni.
Respublikamizda 2013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi57 qonunning
ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga, ya’ni garov
ta’minotining ortiqcha qismidan foydalangan holda qo’shimcha bank kreditlaridan
foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq, bu kichik biznes subektlarini moliyaviy
ta’minlashda muammolar yo’q degani emas. Hozirgi kunda tadbirkorlarga moliyaviy 572013 yil qabul qilingan “Garovreestri” to’g’risidagi qonun
94
yordam tizimidagi qiyinchiliklardan biri bu tadbirkorlar xorijiy valyutada olgan
kreditlarini va ularning foizlarini qat’iy valyutada qaytarishlari shartligidir.
Ma’lumki, ko’pgina loyihalar asosan ichki bozordagi talabni qondirishga
mo’ljallanadi, kreditni xorijiy valyutada qaytarish uchun valyuta konvertatsiyasining
qat’iy tartibda o’rnatilganligini inobatga oladigan bo’lsak, ko’pgina tadbirkorlar
valyutada kredit olishdan voz kechadilar. Mamlakatimizda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy barqarorligini ta’minlashda davlat
boshqaruv organlari va tijorat banklari tomonidan quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq.
Bitiruv malakaviy ishi natijalari bo’yicha ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalar va
takliflar quyidagilardan iborat:
1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy faoliyati
eksport mahsulotlarini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’lsa, bank tomonidan
ajratiladigan kredit mablag’larining foiz stavkasini qayta moliyalash
stavkasining (10 foiz) 50 foizidan 70 foizgacha bo’lgan summada to’lansa,
maqsadga muvofiq bo’lar edi.
2. Ishlab chiqarish vositalari va uskunalari nisbatan eskirib qolgan korxonalarni
iqtisodiy jihatdan modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash
qisqartirish, shuningdek, soliq to’lovlarini kamaytirish korxona faoliyati uchun
samaraliroq bo’lishi mumkin.
3. Hududiy bank filiallarida bankning xizmat ko’rsatuvchi xodimlari malakasini
oshirish,chet tillarini mukammal bilish,axborot komunikatsiyatexnologiyalari
bilan ishlashni chuqur o`zlashtirish,bank tizimidagi ilmiy-texnik yutuqlar bilan
tanishtirish, bilim va ko’nikmalarini mustahkamlash uchun ma’lum
muddatlarga mo’ljallangan maxsus o’quv kurslarini tashkil qilish kredit
xizmatlari samaradorligini oshirishda va banklarni yetuk mutaxassis kadrlar
bilan ta’minlashda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.
4. Kichik biznes sub’ektlarini davlat tomonidan ro’yxatga olishning yanada
takomillashgan mexanizmini joriy etish;
95
5. Respublikamiz yirik tijorat banklari kredit portfeli tarkibida kichik biznes
sub’ektlari faoliyatiga yo’naltiriladigan kreditlar hajmini yanada oshirishga
erishish lozim;
6. Axborot xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish, "innovatsioniqlim"ni
yaratish;
96
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimida so’zlagan ,,Inson manfaati,
huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod
bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimiz“ mavzusidagi ma’ruzasini
o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2013. – 10, 30-
31, 76 betlar.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy
yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ,,2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ldi“ mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv
qo’llanma. – T.: ,,O’qituvchi“ NMIU, 2012. – 21, 63-64, 153-154, 210-223
betlar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ,,Bosh maqsadimiz – keng
ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish“
mavzusidagi ma’ruzasi. – 19.01.2013.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi
18.01.2014 y. (13)
5. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2010-yil 29-yanvardagi ,,Asosiy
vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada
yuksaltirishdir“ mavzusidagi 2009-yilning asosiy yakunlari va 2010-yilda
O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
97
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
,,Bank axborotnomasi“ ro’znomasi. №5(716) 2010-yil 3-fеvral.
6. O’zbekiston Respublikasining ,,Tadbirkorlik to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasi Qonun va Farmonlari. T.: ,,O’zbekiston”, 1992.–
137-b.
7. ,,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni. ,,Biznes konsultant” iqtisodiy, amaliy-ommabop oylik
jurnali, №5-6, 2012. –37-b.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.01.2010-yildagi PQ-1271- sonli
,,Barkamol avlod yili Davlat dasturi to’g’risida”gi Qarori.
9. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 17 aprel PQ 1957 sonli
“2013-2016” yillarda qishloq joylarida xizmat ko`rsatish va servis sohasini
rivojlantirish yuzasidan qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risidagi qarori.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 17 aprel PQ 2164 sonli
“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko`rsatish
bilan bog`liq tartibotlari yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi
Qarori
11. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, №23, 2007.
12. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1998-yil 9-aprеldagi 1987-sonli
,,Xususiy tadbirkorlik, kichik biznеsni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi banklari
tomonidan kichik biznеsni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qonunchilik hujjatlari
to’plami. T.: ,,O’zbеkiston“, 2003. – 156-160 bеtlar.
13. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2003-yil 23-dеkabrdagi 3367-sonli
,,Kichik tadbirkorlik sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash mеxanizmini
takomillashtirish to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun
qujjatlari to’plami. №51, 2003.
14. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2008-yil 10-noyabrdagi 4051-sonli
,,Mikrokrеditbank“ aksiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik sub’yektlarini
qo’llab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kеngaytirish chora-tadbirlari
98
to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami.
№45, 2008.
15. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2003-yil 23-dеkabrdagi 3367-sonli
,,Kichik tadbirkorlik sub’yеktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash mеxanizmini
takomillashtirish to’g’risida“gi Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun
qujjatlari to’plami. №51, 2003.
16. "O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to’plami",№14, 2009. –
a. 155-modda.
17. ,,O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami“, №5, 2000. – 25-
modda.
18. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №10-11, 2011, 98-
modda hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining
Axborotnomasi, №3, 2011-yil. – 81-modda.
19. ,,O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami“, №37-38, 2006. – 369-
modda.
20. S. Salayev, N. Fayzullayev, J. Atayev, D. Saidov, M. Gulmonov –
,,Tadbirkorlik asoslari“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,Fan va texnologiya“, 2012. –
3, 8, 12-18, 30- betlar.
21. Y.Abdullayev, F. Karimov – ,,Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari“ o’quv
qo’llanmasi (1-qism). – T.: ,,Mehnat“, 2000. – 8-11 betlar.
22. T. Do’stjanov, S. Salayev – ,,Iqtisodiyot va tadbirkorlik asoslari“ o’quv
qo’llanmasi. – T.: ,,IQTISOD VA MOLIYA“, 2006. – 243-b.
23. БусыгинА.В. – ,,Предпринимательства“. М.: ,,Инфра-М“, 1997. – c-14.
24. I.f.n.N. Murodova – ,,Kichik biznesning rivojlanish tendensiyalari“.
,,O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi“ tahliliy jurnali, №1, 2012. – 44-b.
25. E. Egamberdiyev, X. Xo’jaqulov – ,, Kichik biznes va tadbirkorlik“ o’quv
qo’llanmasi. – Toshkent-2003. – 124-127 betlar.
26. B.A. Erkayev, G.I. Karimova – ,,Bozor iqtisodiyoti“ izohli lug’ati. – T.:
,,SHARQ“ Nashriyot-Matbaa. – 137-b.
27. X. Shodiyev – ,,Moliya statistikasi“ o’quv qo’llanmasi. – T.: ,,IQTISOD-
99
a. MOLIYA“, 2010. – 127-b.
28. Y. Abdullayev, T. Boboqulov – ,,Kredit“ 100 savolga 100 javob. – T.:
,,Mehnat“, 1996. – 8-b.
29. Sh. Abdullayeva – ,,Pul, kredit va banklar“ o’quv qo’llanmasi. – T.:
,,IQTISOD-MOLIYA“ , 2007. – 191-194, 235-237 betlar.
30. G’ulomov S.S. – ,,Tadbirkorlik va kichik biznеs“. – T.: - 2002.
31. Qosimova M.S., Xodiеv B.Yu. va boshqalar – ,,Kichik biznеsni boshqarish“.
– T.: -2003.
32. ,,O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendensiyalari va ko’rsatkichlari hamda
2011-2015 yillarga mo’ljallangan prognozlari“ statistik to’plami. – T.:
,,O’zbekiston“ – 2011. – 119, 124-125 betlar.
33. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi Xalq so’zi
18.01.2014 y. (13)
34. ,,2012-yilda pul-kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2013-yilga
mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari“. ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik
jurnali, №1, 2013. – 18-19 betlar.
35. Yusufbek To’rayev – ,,Xorazm viloyati banklari: bunyodkorlik va taraqqiyot
yo’lidagi izchillik“ . ,,Bozor, Pul va Kredit“ ilmiy-amaliy oylik jurnali, №3,
2013. – 19-25 betlar.
36. Internet tarmog’i veb-saytlari va manzillari
37. www.stat.uz
38. www.referat.uz
39. www.ziyo.net
40. www.lex.uz
41. www.cbu.uz
42. Google tezkor qidiruv portali