I.

Ci ngun cm hng

Bi Quang Minh Hanoi Software JSC

Cng bit nhiu v bn thn mnh... chng ta cng t do. a s mi ngi u cm nhn cm tnh rng quyn t do l quan trng vi bn thn, nhng h rt thiu nim c th v t do l g v a s nhm ln t do vi v chnh ph. n nay, cn rt nhiu ngi cha t ti trnh nhn thc rng t do l nn mng h tr thnh Con Ngi, l trnh lm ngi mc cao nht. Do truyn thng, do mc mun mn tip cn khi nim t do, do t duy u tr cha c t do soi ri vo cuc i mnh, m s ng chng ta khng t trau di v t do, khng pht hin ra hin tng no quanh ta t do khng c coi trng, thiu t do. Cng khng thiu ngi b ch p ln t do, mt quyn c bn ca mnh m khng my may nhn ra, phn ng li. iu phn nh chng ta ang thiu t duy ng v t do, v nhn vn lm ngi, v chnh ci ht nhn ca cuc sng; v cng chnh l chng ta ang sng m thiu gi tr t do, chng ta ang cn tm v n thc tnh bn thn, pht huy mi vai tr v gi tr c nhn khc. cng l thc trng chung biu hin s hn hp ca vn ha phng ng trong vic hiu bit sc so gi tr nn tng nht ca vn minh phng Ty - nay l vn minh ton nhn loi.Nhng ngi ng t b mt cht t do tm kim s an ton th khng xng ng c hng t do v an ton, v h s mt c hai th ... (Benjamin Franklin)

Trong Tuyn ngn nhn quyn ca Lin Hp Quc nu ngay trong phn u ni dung khng nh t nim tin cc gi tr c bn nht ca con ngi, h tr cho s tin b x hi thit lp nn nhng iu kin tt p nht cho s t do c m rng nht: " Nhn thc rng, vic tha nhn phm gi vn c ca tt c cc thnh vin gia nh nhn loi v nhng quyn bnh ng khng th tc b ca h, to dng nn nn tng ca t do, cng l v ho bnh trn th gii. Nhn thc rng, vic chi t v mit th nhng quyn con ngi dn n nhng hnh ng man r, n thch thc lng tm nhn loi v s ng quang mt th gii, y, nhng thnh vin nhn loi s c t do ngn lun v t do tn ngng, thot khi s khng b v khn cng, c tn xng nh nguyn vng cao c nht ca con ngi. Nhn thc rng, tht cn thit nhng quyn con ngi phi c bo v bi mt th ch lut php, sao cho h khng phi b p buc cu vin n ci tt cng l s ni dy chng li chuyn ch v p bc. ... " Cng khng nh mnh, cng nhn thc su sc hn gi tr t do, con ngi cng c thng hoa, t n hnh phc. Trong qu trnh suy tng hin thc x hi, i su vo ni tm, nhiu ngi khm ph ra t do nh mt gi tr Thng ban cho chng ta c c nn mng tr thnh con ngi. S khm ph y to nn cm hng, kht vng v

ng lc hin thc mi tim nng pht trin ca c nhn, vn ln t ti gi tr cao p nht cho bn thn. Mt trong s l tc gi Nguyn Trn Bt, ngi thm m tinh thn t do cao qu v dnh nhiu thi gian v tinh thn thc tnh, thu hiu, yu qu gi tr t do v chia s ti bn c. Qu trnh khm ph t do, cm hng v t do, i n t do c tc gi c c kt trong tc phm mi "Ci ngun cm hng", NXB Hi Nh vn, 11/2008. Cun sch hn 400 trang ny ng nh t tn l T do sinh ra con ngi. Sau Tuyn ngn c lp, vi ti, lu lm ri, Vit Nam li c mt tc phm, mt cun sch trn vn, su sc, c v t tng ln ngh thut v T do, gi tr nhn vn, nhn quyn. C th coi tc phm "Ci ngun cm hng" l mt s c gng ca tc gi gn vic m t, t duy v t do v gn vai tr ca n vi cht lng s phn mi ngi, vi nh gi cht lng t chc ca nh nc. Trong tc phm him c ny, tc gi khng nh h thng v nht qun mt x hi c tnh cht lng c bn l phi gip con ngi hnh thnh v khng nh tt c cc quyn ca c nhn h c th c bn lnh hiu, sng v i ph, hon thin cuc sng bn thn. Theo tc gi, con ngi cng nhn thc c t do cng phi cm thy mnh c trch nhim hn vi mnh, c trch nhim hn vi x hi t gic m khng b ai p t, khng a dua theo ai. Cun sch "Ci ngun cm hng" kn ngi c bi n lp lnh nhiu t tng trit hc. l mt tc phm tuyt vi, hon ho, li cun bt c ai v T do, v khm bn bn cht ca chnh chng ta v con ng mi ngi, chng ta, loi ngi tr nn sng t do hn, hnh phc hn. Bi vy, ti xin nhng bt bn c tm n cun sch, soi ri c nhn, x hi mnh vi quan im, t tng ca nn vn minh nhn loi, vi trnh pht trin hin i ca nhn loi. Tc gi Nguyn Trn Bt ca nhng li ca vi tnh yu t do ca mnh. cng l cch thc th hin mc t do cao nht ca ngi tr thc - hnh thc ngh thut, thm thy. Ti tin rng li ca s tip tc thi bng ln "Ci ngun cm hng" ca mi ngi Vit chng ta nh tinh thn bt khut ca Nelson Mandela, mt biu tng vn ha ca t do v bnh ng nhn loi: "S chin u l cuc i ti. Ti s tip tc chin u v t do cho n ngy cui cng ca cuc i ti" (Bi Quang Minh, Hanoi Software JSC)

Mc lcLi tc gi Chng 1. Khi nim t do I. T do - gng mt p nht II. Nhng cm gic ca t do (Tnh yu t do, Tm hn v l phi, Cm hng v sng to, Danh d, Hnh phc) Chng 2. Khng gian tinh thn I. Ci Ti (Khi nim ci Ti, Min nng lc ca ci Ti, Ci Chng ta) II. Cu trc ca i sng tinh thn III. Nng lc hay gii hn ca t do IV. Tn gio v lng tin Chng 3. Gp vn t do I. Kh c x hi II. Ti sn tinh thn III. Ngi nh ca t do Chng 4. T do sinh ra con ngi I. Trng thi Tin con ngi hay l trng thi con ngi khng hon chnh II. Quy lut hnh thnh gi tr c nhn III. T do v cc quyn con ngi IV. Nhng phm hnh: T do, Bnh ng, Bc i Chng 5. Hnh trnh i tm t do Chng 6. Nhng thc t ph bin I. Trng thi n l mi II. Cc gii hn nhn to ca t do (Nh nc, H t tng, Vn ha, S ngho i) III. Khuyt tt ca i sng hin i (S tha ha ca ci Ti, Tham nhng, Bc lt, Lng hnh) Chng 7. Bin chng ca qu kh I. Con ngi v thi gian II. S chuyn ha ca qu kh (nh kin v nui tic, Thnh tu v tm l dng dng, Trin vng v tt yu) III. Nng lc i ti tng lai (Nng lc t gii phng, Nng lc ra khi qu kh ca cng ng, Nng lc trin vng) Chng 8. Hnh phc

I. Hnh phc l g? (1. Hnh phc c phi l s tha mn? 2. Hnh phc nh l l phi tm hn) II. Min trin vng v hnh phc bn vng (1. Th no l hnh phc bn vng? 2. Hnh phc bn vng - min chung sng gia thnh tu v trin vng) III. S ha hp ca nhng khng gian t do - iu kin ca hnh phc Chng 9. Khng c s pht trin no i trc t do I. Con ngi - trung tm ca s pht trin II. T do v s pht trin III. Nhng chng ng pht trin Chng 10. C hi th t - Ton cu ha I. Ton cu ha, t sc p n c hi II. T do trong thi i ton cu ha (1. Nhn quyn, trng thi t do mang tnh ton cu, 2. S dch chuyn ca cc dng nng lc ) III. Nng lc t ch Chng 11. Chnh tr hc ca t do I. Nhng khng gian t do c bn II. Khuynh hng chnh tr ch o ca thi i Chng 12. T chc v rn luyn nn dn ch I. T chc v rn luyn nn dn ch, vn chung ca nhn loi II. Bin hiu bit v quyn thnh kht vng lm ch ca ngi dn III. Nh nc v gii hn ca hng dn chnh tr IV. Xy dng x hi dn s l khi phc trng thi t nhin ca x hi V. T chc phn bin x hi nh l yu t phc sinh cm hng x hi Li kt

Li tc giKhi t bt vit quyn sch ny, ti nh con chim ht nhng ting ht c khch l bi m thanh t do ca cc bc tin bi nh John Locke, Baron de Montesquieu, Voltaire, Jean Jacques Rousseau, John Stuart Mill... Nhng ting ht y cn mang m hng ca dn tc Vit Nam, mt dn tc c lch s lu di, quyt lit trong vic ginh t do. Nhng ting ht y cht cha tnh yu i vi con ngi v thn phn con ngi. Nhng ting ht y l s trn tr trong qu trnh i tm nhng nhn t nh hng n i sng con ngi v s hnh thnh cc gi tr con ngi. Ti vit bng c tm lng ca mnh, bn ngoi mi ng c, k c ng c hn lm. Ti xin by t lng bit n i vi gio s Hong Ngc Hin, gio s Trn Ngc Hin v cc nh hot ng x hi khc, nhng ngi c nhng gp khoa hc cho cun sch ny. Ti xin by t lng bit n i vi Nh xut bn Hi nh vn k cng bin tp v a ra nhng gp xc ng. Ti cng xin cm n tt c nhng ngi ng h v to mi iu kin cun sch ny ra i. "... Nu chng ta dng cm, ti tn, t nhin th chng ta lun tm c nhng th cn cho cuc sng ca mnh. Nu chng ta d phng qu, cn thn qu, mc cm vi tng lai nhiu qu th chng ta khng vt i c nhng th khng cn gi tr. Con ngi cn c nim tin vo cuc sng ca mnh, mnh dn vt b nhng th khng cn cho tng lai. Hnh trang tng lai cng nh cng tt. Tng lai c hnh trang ca n v n cung cp ngay ca mi mt ngy cho chng ta..."

Chuong 1: Khi nim t doI. T do - gng mt p nht II. Nhng cm gic ca t do (Tnh yu t do, Tm hn v l phi, Cm hng v sng to, Danh d, Hnh phc) I. T do - Gng mt p nht T xa n nay, t do lun l mt khi nim b n v tru tng i vi con ngi. ng nh tn gi, t do khng chu khun mnh vo bt k chic khung no, ngay c trong nhng n lc ca cc nh trit hc, cc nh khoa hc mi thi i nhm m t v l gii khi nim t do. C l v th, cho n nay, t do l ci g quen thuc m vn xa l i vi con ngi. Nhn thc ca nhn loi v t do mi ch dng li nhng pht hin ca cc nh trit hc thi k Khai sng. Trong khi , vi t cch l mt i tng trit hc quan trng, bn cnh nhng ni dung nguyn thu, khi nim t do vn ang khng ngng vn ng v ngy cng cha ng thm nhiu ni dung mi. T do va l bn cht t nhin, va l kht vng thng trc ca mi ngi. Ai cng yu t do, ai cng khao kht t do. T do mnh m v v i ch tm kim n tr thnh bn nng sng cn ca con ngi. Cng thiu t do, con ngi cng khao kht t do, ging nh s thm mun b thi thc bi cn kht khi khng c nc. Chnh v th, khng mt con ngi no yn phn sng trong s n dch ca ngi khc v khng mt dn tc no cam chu sng trong s km kp ca dn tc khc. Cc cuc khng chin chnh l gii phng con ngi ra khi s n dch v kim to. S mnh lit ca kht vng tm kim t do l mt trong nhng tiu chun o c s lnh mnh ca mt dn tc. Trong lch s pht trin ca nhn loi, Phng Ty l mnh t u tin c t do, kht vng t do ca con ngi c p ng v chnh s gp g ca con ngi vi t do to ra trng thi pht trin rc r. Kt qu ca qu trnh pht trin lu di ca vn minh phng Ty l: t do, vi t cch nh mt i tng th ca, c m t nh nhng thin thn bay bn trn i sng tinh thn con ngi; v, t do, vi t cch nh mt i tng trit hc, c c th ho thnh nhng nguyn tc cu to ra x hi, cu to ra nh nc. Quan im v t do ca phng Ty c th c tm tt nh sau: t do c coi l quyn t nhin ca con ngi, l khng gian vn c ca mi con ngi. Con ngi sinh ra c t do, t do nh ti sn hay vn t c ca mi ngi. Ct li ca vn ho phng Ty chnh l nhng t tng, quan im v ch ngha c nhn, thc nhn quyn v th ch dn ch. Da trn tinh thn tuyt i ca t do c nhn, phng Ty coi t do l cht xc tc c bn ca i sng, l nng lng to ra i sng con ngi v l tt yu, tr thnh linh hn ca mi s tin b v pht trin. T do ch c th ny n vng t m nhng nhn thc v t do cng nh mi quan tm

dnh cho t do c m rng v khi su. iu ny ng vi phng Ty, ni cc hc gi bn v t do mt cch si ni v y cm hng, trong khi phng ng th gn nh xy ra iu ngc li, bi l hu ht cc hc gi u c khuynh hng thu hp khng gian t do ca con ngi. Khoa hc nhn thc phng ng cha lm r c khi nim t do cng nh xy dng phm tr t do ng n. Chnh v th, ngi phng ng cha hiu ng bn cht ca t do, vn xem t do nh mt ci g bn ngoi, bn trn cuc sng. Trong quan nim ca h, t do l ci cho php hay l ci c ban pht t trn xung, nh l mt n sng ca ng ti cao trao cho con ngi. Nhng nhn thc lch lc v m h nh th v t do lm hn ch rt nhiu nng lc pht trin ca mi c nhn cng nh ca c cng ng. Hay ni cch khc, phng ng lc hu v cha bao gi xem t do nh i tng chnh hay linh hn ca tin trnh pht trin x hi. Do , trong cc cuc ci cch, ci cn thay i trc tin phng ng l nhn thc v t do. iu quan trng nht m phng ng cn nhn thc l: t do khng phi l mt loi quyn c trao tng bi bt k ai, bt k lc lng no m n l ti sn t nhin ca con ngi. iu ny c ngha t do khng phi l khng gian cho php, khng mt nh nc no c quyn ban pht t do cho con ngi. Ni cch khc, con ngi phi ra khi trng thi nhn thc t do nh l s nhn nhng ca b trn i vi k di, tc l trng thi th ng n nhn t do. Cn phi khng nh t do khng phi l th g bn ngoi cuc sng, t do thuc v con ngi, t do gn lin vi con ngi vi tt c hnh hi c th ca n. T do l nh , t do l ng i, t do l bi c rng mnh mng, l thc n, l nc ung... T do l tt c nhng g lin quan n i sng con ngi k c vt cht ln tinh thn. T do mun hnh mun v v thing ling n mc khng c nh kin no tri buc c n, h b km kp bi nh kin l con ngi mt t do. T do l ci m tr tng tng ca con ngi lun vn ti, hay ni cch khc, trong tr tng tng ca mnh, con ngi lun cm thy ng sau n vn cn n. Nu ng sau n khng l g na, khng cn n th khng phi t do. T do l mt khng gian dnh cho mi c nhn, tu thuc vo kh nng ca mnh, mi c nhn u c quyn lm ch khng gian y, khai thc n v hn na l m rng n. C nhiu cch nh ngha v t do, mt trong nhng nh ngha ph bin nht l ca Hegel: T do l ci tt yu c nhn thc. T do y khng phi l th t do bn nng m l th t do trong mi tng quan vi ci tt yu, v ci tt yu c hiu l cc quy lut t nhin. nh ngha ny cho thy ranh gii gia trng thi t do v trng thi khng c t do chnh l s nhn thc c ci tt yu. Con ngi cng nhn thc c ci tt yu bao nhiu th cng t do by nhiu. Tuy nhin, trn thc t, khng phi ai cng hiu t do nh l kt qu ca vic nhn ra ci tt yu. Nhn thc v ci tt yu l mt nng lc v cng quan trng v l vic khng h n gin i vi con ngi. Khng phi ngu nhin, nhiu khi con ngi khng nhn ra ci tt yu hnh ng, do , phn ng con ngi vn khng hiu v t do v gi tr cao qu ca t do. C mt iu cn phi nhn nhn l ranh gii gia t do v khng t do rt mong manh, con ngi thng ch nhn ra t do khi vng phi ranh gii ca s thiu t do hay ni khc i, chng no cha vng phi cc ranh gii ca s thiu hoc mt t do th con ngi vn cha cm thy gi tr ca t do, ca cuc sng t do. Chnh v vy, con ngi cn nhng nh ngha

gn gi hn v t do. Ti cho rng, t do l mt i lng c cht lng rng, mt tp hp rng, iu y c ngha, t do l mt khng gian, nhng ngi ta khng i lang thang trong m ngi ta i theo cc i hi. Con ngi lun hnh ng theo i hi ca tm hn mnh. Chnh s thc bch ca ngha v, ca nhng i hi ni ti trong i sng tm hn khin con ngi hnh ng. Khi con ngi hnh ng theo cc i hi m khng b ngn cn th lc , con ngi c t do. Nh vy, t do c biu hin u tin s ch ng. S ch ng khng xut hin mt cch ngu nhin m do s thc bch ca tm hn. Nu khng c s thc bch t bn trong tm hn tc l khng ch ng. Ch ng l iu kin ban u con ngi nhn c cm gic hnh phc khi thc thi cc quyn t do, ng thi, ch ng l trng thi m con ngi t c khi c t do hay c kinh nghim v t do. Chng ta c th cm nhn c con ngi t do l con ngi khng b l thuc, bit i tm ci ng, bit ngh n cng v bit xy dng cho mnh cng ngh hnh ng theo tr tng tng ca mnh. V th, t do c tp hp di hnh thc cc quyn to ra nhng khng gian chnh tr m y con ngi hnh ng da trn nhn thc ca mnh v cc tt yu. Ni cch khc, t do l khong khng gian m con ngi c c s thng nht gia ngh v hnh vi, con ngi yn tm v s tn ti ca mnh, v hnh ng ca mnh m khng chu s p t, kim ta ca bt k yu t no. Kt li, nh ngha v t do, ti cho rng t do l qu trnh dch chuyn song song ca ngh v hnh vi. Khi c s dch chuyn song song ca ngh v hnh vi th con ngi ch ng. ngh v hnh vi l hai thnh t cn bn ca t do, l t do nhn thc v t do hnh ng. Con ngi t do l con ngi c t do nhn thc v t do hnh ng trn tt c cc lnh vc ca i sng. Chng ta bit rng, th hin sng ca con ngi l hnh ng, nhng th hin sng ca ci trc hnh ng l ngh. T do nhn thc l nn tng con ngi i ti t do hnh ng. Khng c t do nhn thc, con ngi khng th c t do hnh ng bi v khi y, con ngi lun vp phi cc ranh gii v mt nhn thc, do vy, con ngi s cm thy b hn ch, b mt t do ngay t trong ngh ch khng ch trong hnh vi ca mnh. T do nhn thc s to iu kin cho s pht trin v dch chuyn ca ngh, trong khi , t do hnh ng s to iu kin cho s dch chuyn ca hnh vi tng ng v ph hp vi s dch chuyn ca ngh. Mt khc, t do nhn thc l iu kin tin quyt xy dng cc khng gian nhn thc ca mi c nhn, t mi hnh thnh mt vn m t duy ca cng ng. Khu vn ch a dng v phong ph chng no t do nhn thc c cng nhn nh mt trong nhng nguyn l cn bn nht. S phong ph v a dng v mt nhn thc s dn ti s phong ph v a dng ca hnh ng. chnh l nhn t to ra tnh a chiu ca cc khng gian kinh t, chnh tr v vn ho - iu kin cn v mi c nhn, mi cng ng, mi nh nc duy tr v pht trin s ng n ca mnh. n lt mnh, t do hnh ng li to iu kin cho vic m rng khng gian nhn thc ca mi c nhn v cng ng, bi thng qua t do hnh ng, con ngi c iu kin lm phong ph kinh nghim sng, kinh nghim vn ho ca mnh, v do , c th xc tin nhng ci mi v nhn thc v t iu chnh nhn thc ca mnh. y chnh l mi lin h hu c gia hai thnh t c bn nht ca t do. mt x hi m s dch chuyn song song ny din ra thun li trong mt trt t hi ho th x

hi y s t ti trng thi t do. Tm li, t do khng h xa l, n l bn cht t nhin ca con ngi. T do gn lin vi i sng con ngi t qu kh, n hin ti, n tng lai nh mt cng c tn ti, sng v pht trin. Cng ngy, nhng nghin cu v t do cng cho thy s cn thit phi bin t do tr thnh cu trc tinh thn hay tr thnh thc phm hng ngy ca i sng tinh thn con ngi. Con ngi phi thy c gi tr, a v ca t do trong i sng v ng dng n to ra hnh phc ca mnh. II. Nhng cm gic ca t do T do l mt khi nim nhiu chiu, nhiu thnh t. Con ngi c th nhn thc, chim nghim nhng kha cnh ca t do nh mt khi nim tng cao trit hc, chnh tr hc nhng khng ch c th, con ngi cn c th cm nhn c t do mt cch sinh ng, hng ngy, thng qua cc cm gic ca mnh. Trong tm hn con ngi lun lun hin hu nhng cm gic ca t do. l tnh yu t do bn nng, l cm hng sng to, l danh d, l hnh phc. 1. Tnh yu t do Nh ni trn, con ngi thng ch nhn ra t do khi vng phi ranh gii ca s thiu t do. Tuy nhin, iu khng c ngha l kht vng v t do khng thng trc trong mi ngi. T do c th khng hin hu tt c mi ni nhng tnh yu i vi t do bao gi cng tn ti trong con ngi nh mt bn nng. C th tnh yu t do c th hin mnh m ngi ny, cng c th trng thi ng hay cha c nh thc ngi kia, nhng con ngi ni chung lun khao kht t do mt cch bn nng. iu ny cng ging vi vic khng ch nhng ngi bit chi c m ngay c nhng ngi khng bit chi c vn n tham d mt cch h hi vo nhng ngy hi u c. Bi l, mc d khng phi l ngi chi c nhng con ngi lun cm thy nim vui khi c thng thc cm gic t do ca vic nh c trong mt bn c y quy tc. X hi dn ch cng ging nh mt bn c, l mt x hi t do v y cm hng trong mi tng quan vi nhng quy tc hp l v thng nht. Tuy nhin cng cn ni thm, nu coi nim vui l cm gic c c khi i nhng nc c y t do v sng to m khng h vi phm nhng quy tc chi c th khng ch nhng ngi dn trong x hi dn ch, m ngay c ngi dn nhng x hi cha c nn dn ch cng cm thy c nim vui . Bi v tnh yu t do bn nng chnh l mi lin h ngm gia nhng con ngi lnh mnh. i khi con ngi cng ni hng t do, l lc ci bn nng t do khng c kim sot, n tri dy mt cch phung ph. Hoc c khi, t do b tc ot khin con ngi c nhng phn ng, l phn ng trc s thiu t do hay s ym kh ca con ngi. Nhng phi n khi con ngi thc s i tm kim t do th t do mi tr thnh l tng, thnh ng lc ca con ngi. V th, khng phi ngu nhin nhng vn th hay nht v t do li c ct ln trong ngc t v nhng nh th t do ng thi l nhng chin s ca t do nh Sandor Petofi, Nazim Hikmet... Sandor Petofi vit ln nhng cu th,

nhng bi th cha ng s rung cm su sc trong iu kin thiu t do: "T do v i tnh V cc ngi ta sng V tnh yu lng lng Ta dng hin i ta V t do mun i Ta hi sinh tnh i" (Sandor Petofi) Cu th cho thy s nh i quyt lit gia nhng gi tr ng ra c th chung sng vi nhau trong cng mt con ngi l T do v i tnh. Nhng ngi ta phi nh i i tnh ly T do. Ti sao li nh i? V h l nhng chin s ca t do, nhng ngi chin u cho t do trong iu kin thiu t do. Chnh tnh yu t do l ht nhn c bn ca tm l chnh tr hay kht vng chnh tr ca con ngi. Khi t do c t ln cao hn c tnh yu, t do tr thnh l tng, thnh kht vng sng ca con ngi. Tuy nhin, trong mi con ngi, bn cnh bn nng tm t do cn c c bn nng chng li t do, hay ni cch khc, con ngi bo v t do ca mnh v chng li t do ca ngi khc. Chnh tnh hai mt ny l tin to ra mu thun x hi. Ch khi b chim ot t do, con ngi mi ny sinh tnh yu sng cht cho t do v thc bo v t do cho chnh mnh. Nu t do l mt th khng cn bo v th con ngi khng th c ci gi l nn dn ch, khng th c ci gi l nn vn ha chnh tr tin tin. Bn cht ca s pht trin v ca nn vn ha chnh tr tin tin l bo v cc quyn dn ch. Bn cht ca nn dn ch chnh l bo v cc quyn t do ca con ngi. Chnh v th, nh ngha v quyn t do trong Hin php ca Campuchia do Lin Hip quc son tho nm 1993 c mt cu rt hay rng: "T do c nhn l t do ca mt con ngi mu cu hnh phc, nhng khng dm p ln cc quyn tng t ca ngi khc". T do l anh ngh n u th anh c th i n y nhng i m khng gy v cho ngi khc, khng dm p ln t do ca ngi khc. y chnh l bn lnh ca con ngi, bn lnh ca t do. Khng c t do th con ngi khng c kinh nghim, v th, mi th phi bt u bng t do, t do l ht nhn ca mi qu trnh nhn thc v pht trin. Chnh ch v tnh yu t do bn nng ca con ngi to ra nhu cu xy dng nh nc php quyn, bi nh nc php quyn l cng c nhn to duy tr, pht trin v bo v t do. Trong nh nc php quyn, lut php l mt b cc quy tc ng x v iu chnh, n cng gn vi bn nng ng x ca con ngi bao nhiu, tc l cng bin thnh vn ho bao nhiu th cng c kh nng thc thi trong hin thc by nhiu. Gi tr t do ca lut php chnh l bo v cc thi quen vn ho ca con ngi v ch t do ca con ngi.

2. Tm hn v l phi T do to ra con ngi nhng ngc li, con ngi, ch su xa nht ca mnh l tm hn lm cho t do tr nn a dng, giu c v ni dung. Chnh tm hn con ngi khi vn ng theo nhng l phi ca n l mt biu hin su sc nht ca t do. C th ni, tm hn con ngi ging nh ht d, n c mt lp v cng, n mt ngy no , lp v cng y c bc ra v tm hn con ngi mi trc tip giao dch vi cuc sng. Tm hn con ngi l mt i lng ng trc khi n t nhn ra n, v bao gi n cng t nhn ra n trc khi ngi ta tm n n. Tm hn sinh ra cng con ngi nn lc no n cng hn nhin m khng bao gi chu gi i. Ngay c khi ngi ta tng rng nh mt tm hn th thc ra, ch l trng thi t lit ca tm hn. V th, mi c thuyt lun hi ni v cc linh hn nhp vo nhng qun tr khc nhau ca cuc i l th xc. Con ngi phi bit trn trng, nng niu, gi gn tm hn mnh, khng nh i n bng bt c ci g, bi l, trong tt c cc b phn cu thnh nn mt con ngi, phn d b t lit nht chnh l tm hn. Nhiu ngi lm tng rng cng vi kinh nghim, cng vi s khn ngoan trong i sng vt cht, trong i sng quan trng, h thng, nhng n khi v hu, ngm li nhng iu tri qua, h mi nhn ra thc cht ci mnh c, ci mnh nhn c, ci mnh nh i c khng bao gi c gi tr bng ci mnh nh mt. Ti cho rng, s yn n ca tm hn l iu v cng qu gi, mt ngi ch c th c gi l thnh t nu nh ngi c mt i sng tm hn thanh thn. S thanh thn ca tm hn hay mt tm hn cha ng nhiu l phi l ngun gc ca hnh phc. Con ngi lin kt tt c nhng l phi thng qua tnh cm ca mnh to nn l phi tm hn. Phi khng nh rng, nhn thc bng l phi tm hn l biu hin cao nht ca t do. Khng ai c th kim sot c tm hn con ngi, ch su thm y, con ngi

t do. Con ngi thng c khuynh hng cng iu thc m khng bit rng, thc ch l mt b phn nhn thc, thm ch khng phi l b phn thng thi nht. Chnh tm hn mi l b phn thng thi nht ca con ngi. Nu ch n thun da vo thc th thc s lm hng s chn thc ca cuc sng, bi v thc ca mi ngi khng hon ton l ca chnh ngi , m n cn chu nh hng ca nhng s p t t mi trng khch quan, t s tuyn truyn, cy ghp ca ngi khc. Ch c tm hn chng ta mi thun tu l ca chnh chng ta. Khi no chng ta pht trin bng nhng ch dn ca tm hn th chng ta s tr thnh chnh chng ta. Suy cho cng, con ngi sng v lm vic tun theo l phi ca tm hn m con ngi nhn thy trong bn thn mnh. Con ngi lin kt cc l phi thng qua tnh cm ca mnh, tnh cm vn n u, to ra mi lin kt n u th gi tr con ngi hnh thnh n y. y chnh l qu trnh pht trin t nhin ca nhn cch con ngi. Con ngi nn cho tm hn ca mnh ch o cuc sng hn l thc. Con ngi cn tm hn t ng to ra s lin kt cc tr khn li hn l c gng bng thc xu chng li mt cch my mc, bi v chnh tm hn v ch c tm hn mi l cht xc tc to ra cc chui ht cc k duyn dng. Tm li, tm hn l yu t hng dn con ngi, gip con ngi nhn ra l phi. V l phi tm hn chnh l cch ngn nht m con ngi c th s dng i n s ng n. ng nhin, con ngi c nhiu cch to ra thnh qu, to ra gi tr, nhng nu c s hng dn ca i sng tm hn th con ngi c th to ra c nhng gi tr vt c sc tng tng ca mnh. Chnh l phi ca tm hn hng dn con ngi vt qua rt nhiu ranh gii t nhin, nhng cn tr t nhin n nhng trng thi nhn thc m con ngi cha tng c kinh nghim. Ni cch khc, tm hn l cng c vn nng gip con ngi vt ra khi ranh gii t nhin thng thng, nhng tr ngi ca s thiu ht kinh nghim mng tng, suy tng v tin ti nhng nhn thc hon chnh. Lao ng tm hn hay lao ng bng l phi tm hn ca cc thin ti to ra nhng bc ngot cho i sng pht trin ca loi ngi v y l nhng minh chng hng hn m chng ta c th trng thy. Cc dn tc chu u v i v h c Michelangelo, Leonardo da Vinci, c Picasso, Beethoven hay Mozart... l nhng nh cao ca tinh hoa nhn loi, ng thi cng l nhng nh cao ca cc gi tr tm hn m con ngi lun mun vn ti. Chng mch bo chng ta rng, mun pht trin, con ngi phi c tm hn v tm hn y phi pht trin. Mun tr thnh mt ngi lnh mnh th mi con ngi phi c s pht trin cn i v mt tm hn. i sng tm hn phong ph v cao p th con ngi phi c c s a dng v mt vn ho, a dng v mt hc thut, a dng v mt thng thc v phi gn b mnh vi thin nhin, vi con ngi, vi tt c nhng g ang hin hu xung quanh. Nu khng gn b vi thin nhin th tm hn kh ho, nu khng gn b vi con ngi th mt i tnh nhn hu vn c, ci m chng ta vn coi l bn tnh t nhin trong mi mt con ngi. Tm li, nu con ngi khng c s a dng tinh thn, hay l trng thi t do v tinh thn th con ngi khng c s n nh trong cch thc tim cn n l phi, thm ch, khng th nhn thc c l phi. M ni rng ra, s n nh ca x hi l kt qu ca s n nh trong cch thc con ngi tim cn n l phi. V th, nu mt dn tc khng khuyn khch s pht trin ca i sng tm hn, ca t do th dn tc y

khng th pht trin c. i sng tm hn l mt dng chy lin tc, nu chng ta lm gy mch ch o ca tm hn th chng ta khng bao gi ni li c dng chy y. Chnh v th, con ngi khng bao gi c qun nhim v bo v v chm sc s phong ph, s trn vn ca i sng tm hn. Con ngi phi gi gn kht vng vn ti s phong ph ca i sng tm hn bi v mt n, con ngi s cht v mt tinh thn. iu hon ton c th din ra hng ngy trong i sng mi c nhn. Duy tr s ti tn, s cao qu trong i sng tinh thn ca mnh chnh l ngh thut quan trng nht gi gn cc gi tr ca mnh trong thc o ca ngi khc. Bi l, khi cc gi tr tinh thn ca mnh cao p v n nh, con ngi s nhn c tnh yu ca ngi khc mt cch cao p v n nh. Con ngi tm kim s yu mn ca ngi khc i vi mnh bng chnh s cao p ca tm hn. Hay ni cch khc, con ngi chinh phc v hp dn ngi khc bng sc mnh v song ca ch, ca s phong ph v uyn thm ca i sng tm hn. Con ngi phi hc cch lm cho ngi khc cm thy c nhu cu chim ngng mnh nh l mt ngi giao lu vi mnh. Con ngi ni chung khng th ton thin, nhng bng cch lun chm sc cho s phong ph, trn vn ca i sng tinh thn, con ngi c th hon thin bn thn, hon thin lng dng cm v ch vn ti s thnh vng. 3. Cm hng v sng to C mt giai thoi v trn nh lch s gii phng Leningrad l: trc trn nh, Stalin ra lnh tp trung tt c cc thnh vin thuc dn nhc giao hng ca Hng qun Lin X tr v chi bn giao hng s 7 ca Shostakovich nhm mc ch to cm hng v s hng phn cho nhng ngi lnh khi xung trn. cng chnh l thi im bt u s phn cng ca Hng qun Lin X i vi pht xt c. Cu chuyn ny cho thy cm hng v cng quan trng i vi con ngi, nht l khi con ngi bit cch khai thc v s dng chng. Trong bt k mt cng vic sng to no cng vy, sng to, con ngi khng ch cn nng lc m cn cn c cm hng. Cm hng l ng lc thc y kht vng pht trin ca con ngi. Mt con ngi khng c cm hng, mt dn tc khng c cm hng, th khng th c kht vng i tm cc gi tr, v do khng th pht trin c. Pht trin l kt qu ca s sng to, m s sng to lun bt ngun t cm hng m t do mang li cho con ngi. Ngi phng ng chng ta vn ph phn vic ngi phng Ty th hin tnh cm ca mnh gia ph, vo ban ngy. Chng ta cho rng h khng kn o v khng bit xu h, nh vy c ngha l chnh chng ta khng nhn thy rng mnh khng bit yu mn v p tht s ca con ngi, l yu gia mt tri. Chng ta khng c c nhng cm hng nh vy bi chng ta thiu t do. Nhng x hi lc hu chng no cn cha hiu c gi tr ca nhn quyn th c nh chnh tr v ngi dn ca h u khng th c c cm hng. Nu ch coi dn quyn l , m tm thng ha hay khng cn n nhn quyn th con ngi khng bao gi vn ti c trng thi Ngi v khng c cm hng pht trin. Cm hng thng c biu hin di hnh thc ca vn ho, n l mt trng thi tinh

thn c pht tn, lan truyn, nh hng rt nhanh v hiu qu thng qua vn ha. Nhng cn phi hiu rng cm hng khng thuc v vn ha m cm hng lun thuc v con ngi. Chng ta thng thy nhng tc phm vn hc c gi tr bao gi cng l nhng tc phm gieo vo lng ngi c nhng rung cm thc s. Ti sao mi ngi khp ni trn th gii khi c "Chin tranh v ho bnh" ca Tolstoi u b li cun bi tinh thn Nga bt dit trong cuc chin tranh v quc? Nu nh tc phm ny b bao kn bi lp v o vn ha v b c nh bi ngn ng th liu n c th gi ln nhng cm xc c gi khng? Ngn ng cng l vn ho cho nn n c gi tr khu tr. Nu dng li trng thi vn ha nh nhng c th khu tr th vn ha khng c gi tr h tr pht trin. Hiu nh th, chng ta s thy, mi sng to khng ch theo ui ngn ng hay ci v hnh thc bn ngoi m cn phi theo ui tinh thn c bn thuc v con ngi to ra gi tr ph qut c tnh cht kch thch s pht trin ca i sng, ca tm hn con ngi. Chnh ci tinh thn c bn y l yu t quan trng nht khi dy s ng cm ca con ngi. S lan to cc gi tr vn ha gip con ngi hiu nhau d hn, truyn ti cht lng tm hn con ngi d hn, v do , tc ng thc y s pht trin gia cc quc gia din ra mt cch d dng hn. C nh th mi tha mn nhu cu tham gia tch cc ca mi ngi vo cc cng ng cng dn khc, tc l gip con ngi c ch trong nhiu nn vn ha khc nhau. Mt con ngi c ch l mt con ngi gp phn vo s pht trin nhng ni m n n, tc l ti nhiu nn vn ha m n c mt. Cm hng c th xc tin kh nng pht trin nhng cng c th xc tin kh nng ph hoi khi n khng c cn bng. Cm hng khng c cn bng l biu hin ca s mt cn i trong i sng tinh thn v trng thi ny rt nguy him. Chnh loi cm hng ny to ra cch mng vn ho Trung Quc, m ca cho nng lc ph hoi v to ra s tn st kinh hong. l biu hin ng s nht ca s gin d y cm hng ca nhng con ngi khng bit mnh ang lm g v khng kim sot c chnh mnh. Do , vn t ra l lm th no xc lp c s cn i gia nng lc v cm hng ca con ngi. trnh nhng hu qu nh vy, con ngi cn phi to ra c nhng th ch m y, ngay c cm hng cng phi c iu chnh, c cn bng. Vy, lm th no cn bng cm hng ca con ngi? Ai tng ni rt hay: "Chng ta cn s ni gin ca tr tu ch khng cn tr tu ca s ni gin". Ti cho rng ch c tr tu mi c th cn bng c cm hng. Con ngi phi bit t cn bng cm hng ca mnh bng tr tu ca mnh. Con ngi khng th cho cm hng ca mnh c th hin mt cch tu tin, m qung, nhng con ngi cng khng c cho cm hng b tiu dit. Bi v, khi khng cn cm hng, con ngi tr nn kh khc trong s tnh to, mt cm hng l mt i ng lc pht trin cc gi tr tinh thn. Hin tng ny thng xy ra nhng x hi m tnh a dng ca cuc sng b hn ch hay b tiu dit. Trong cuc sng tng tn ti nhng x hi nh th, l x hi m mi cm hng u b dn nn, con ngi khng mun lm g c, con ngi bng lng vi s ngho kh, thm ch thing ling ho s ngho kh ca mnh. Vic dn nn cc cm hng to ra mt tri ca n l ch ngha hoi c, ch ngha yu chung qu kh v y l mt trong nhng nguyn nhn gy ra s chm pht trin s c cp n nhng phn sau. Nh vy, cm hng l nhn t v cng quan trng i vi s pht trin. Mt con ngi khng c cm hng, mt dn tc khng c cm hng th s lun lun li bing v khng

cn kht vng i tm ci mi ngoi nhng th m mnh c, v do khng th pht trin c. Tt c cc dn tc u phi thc mt cch r rng v vic gieo trng cm hng pht trin x hi v tt nhin, qu trnh ny buc phi bt u t vic khch l cm hng ca mi c nhn. iu ng ngha vi vic phi xy dng ch dn ch t do tr thnh cm hng c bn khch l con ngi tham gia mt cch hiu qu vo tin trnh pht trin ca c nhn v ca c cng ng. Vy thng qua cm hng, t do bin thnh s sng to nh th no? Con ngi sng to thng qua nng lc tng tng ca mnh v cm hng chnh l cht men nui dng nng lc tng tng y. Nh vy, r rng, t do l cht xc tc cho mi sng to ca con ngi, v con ngi khng th sng to c nu khng c t do. T do to ra cm hng lm cht men nui dng nng lc tng tng, ng thi n khuyn khch s pht trin nng lc tng tng v lm bng n nng lc sng to mi ngi. C mt th gii tng tng trn ngp trong mnh, con ngi mi c am m sng to. Ni cch khc, con ngi ch sng to c nu t nguyn lao ng, nu yu mn ci mnh ang lm, yu mn cuc sng v t nc mnh ang sng. T do l khng gian ca mi s sng to t vn ho, ngh thut cho n khoa hc cng ngh... Michelangelo tng nm nga trn cc quang treo my nm rng v bc ha "Sng to th gii" trn nc vm nh th Sixtine ni ting Italia. Nu khng c thin thn nhp vo trong tm hn ca Michelangelo, nu Michelangelo khng bay trong t do, khng mnh bay ln cng vi s thng hoa ca tr tng tng th lm sao ng c th tm thy hnh phc bng cch nm nga trn quang treo v ra tc phm m hng trm nm sau con ngi vn cn tm tc, trm tr? Chnh cm hng v nng lc tng tng phong ph lm nn s a dng cc gi tr tinh thn, ni con ngi c th nht c s sng to trong bt k gc ti no ca cuc sng. Ni n s sng to khng th khng ni n ci p v sng to chnh l ci p. Ci p tn ti ngay bn trong mi con ngi nu con ngi bit yu ci p. Ci p l thng ip ca s hp l, s cao thng, thm ch c th khng nh ci p l biu hin cao nht ca trng thi pht trin ca con ngi, l s thng hoa cc kh nng ca con ngi, tc l s sng to. Vn L Trng Thnh l mt v d. V p uy nghi, hng v ca n lun lm cho chng ta thch th, lm cho chng ta chong ngp v khin chng ta phi kinh ngc, ngng m. Trong s chp trng ca thin nhin, ngi ta v mt nt nhn lm ph ra nhng ng nt un ln lng ly ca tri t v buc tt c phi tha nhn v p ca n. V p y em li s hp dn cho nc Cng ho Nhn dn Trung Hoa. Nu ta b i nhng Di Ho Vin, Thin An Mn, Vn L Trng Thnh th t nc Trung Hoa c g cun ht? Cng nh vy, nc Php s gim i bit bao nhiu s vy gi nu nh chng ta b i ca Paris sng Saint, in Louvre, in Pantheon... Cho nn ci p l biu hin tng hp ca cuc i, l biu hin cao nht khng ch ca s thnh vng m ca c s bt t. Trong , vt ln tt c, con ngi l s tng hp cao qu nht, l hin thn cao nht ca ci p. Bc tng David lun c ca ngi l mt trong nhng biu tng p nht ca ngh thut to hnh theo phong cch c in chnh v n th hin v p cn i v hon m nht ca con ngi. Ci p bao gi cng tn ti cng vi s a dng v t nhin ca i sng tinh thn con ngi. Nu con ngi khng c tr tng tng, khng nhn bit c v p bng chnh

tm hn mnh th con ngi khng bit cch to ra v p v cng khng th c c n. Mi ngi ch c mt tm hn, mt i sng tinh thn, do vy, nu n kh cng, n iu hoc mo m th con ngi khng th c ng lc lm bt c vic g m cm thy hnh phc. Nu xy dng cc tiu chun con ngi tr thnh nhng k ngc nghch v n iu, hay nu lm cho con ngi mo m v mt i s a dng tnh thn vn c th y l ti dit chng v mt tinh thn. Xt trn quan im pht trin, s dit chng v mt tinh thn l mt ti c chng li loi ngi bi n tiu dit kh nng sng to ca con ngi. Th gii vn ln n ti c dit chng v mt sinh hc nhng dng nh cha nhn ra mt s dit chng khc cn nguy him hn, l s dit chng con ngi v mt tinh thn. V th, phi xy dng con ngi gi tr c nhn ca n. Tn trng gi tr c nhn con ngi l tn trng cuc i v gi tr ca chnh mnh, ca ngi khc v tn trng s trong sch ca i sng x hi. Khi xc nhn c gi tr ca mnh th con ngi mi c gi tr ng gp cho x hi. phng Ty, ngi ta cao vai tr c nhn, tri li, phng ng, v nhng l do vn ho, ngi ta coi trng vai tr ca cng ng. Do , phng ng khng c con ngi hon chnh, khng c cc c th hon chnh. Trc y, ngi phng ng thng ln n nhng c im mang tnh c nhn v gi l ch k, l c nhn ch ngha, theo , ngi ta i lp c nhn vi cng ng, li ch c nhn vi li ch cng ng. Quan nim nh vy cho n nay cha phi l hon ton chm dt. Phi thy rng, s i lp, s khinh trng rt phi l, bi c th v cng ng khng phi l mt cp phm tr i lp m l cp phm tr c quan h h qu. Cng ng l kt qu s t hp ca cc c th. Mt cng ng lnh mnh phi c cu to bi cc c th lnh mnh, m mt c th lnh mnh phi bt u t mt c th c gi tr. Khi no con ngi khng nhn ra mnh l mt c th v chng minh mnh l mt c th c gi tr th khi y, con ngi vn khng pht trin. Tm li, cm hng v sng to lun i lin vi nhau, gn kt vi nhau bi xc tc l t do. C th ni, chnh cm hng v tnh yu t do to ra nhng thnh tu v nhng du n c gi tr vnh cu trong tin trnh pht trin ca x hi loi ngi. 4. Danh d Danh d l mt ch tiu mang cht lng tinh thn v l mt trong nhng cm gic quan trng nht ca con ngi. Danh d cng l mt ch tiu th hin mc t do ca con ngi. Chng ta bit rng, khi con ngi khng c t do th con ngi khng th t lp. S thiu t do lm cho con ngi mt mt nhng nng lc c bn v tr thnh nhng sinh vt lun ph thuc, ng s nht l ph thuc vo nhng nhn thc b p t. Khi ph thuc, con ngi nh mt lng t trng. M khng c lng t trng, con ngi khng th c danh d, v t trng l ngun gc ca nim t ho, ca cm gic danh d. Ni n cng, con ngi khng c cm gic danh d th khng phi l con ngi, con ngi hon chnh hay con ngi hiu theo ng ngha ca n. Bi v con ngi khng c danh d th khng t tin ng trc ngi khc, nht l ngi khc chng tc, v khng t tin ng trc ai th y c phi l con ngi khng? Danh d c xc lp nh mt ch tiu lm ngun vn pht trin cc gi tr tinh thn con ngi. Danh d l kim ch nam tin ti nhng gi tr vn ho ci m hn v pht trin cc nng lc. Nhn cch

ca mt con ngi pht trin cng vi tnh yu ca ngi . Trc ht, con ngi phi c danh d th mi bit thng yu ngi khc. Khi t n mt tnh yu rng ln hn l tnh yu t nc th y chnh l biu hin mang tnh cng ng ca danh d. Danh d l mt cm gic mang cht lng s hu c nhn. Khi no danh d tr thnh s hu c nhn th chnh l im pht trin cao nht ca thc v o c. Trng thi t hp ca cc danh d c nhn i lc to ra danh d tp th, nhng danh d tp th khng phi l trng thi thng xuyn, m ngay c tp th c danh d th n cng b phn chia thnh tng mu mt v c cha ng trong tng c nhn. Khng phi ai trong tp th cng cha ng trong mnh danh d y, song, mt iu chc chn l ai cng phi c danh d ca mnh. Bi v nu thiu danh d, con ngi khng c cch g pht trin lnh mnh c. Nu thiu danh d, mi s pht trin u bin thnh s pht trin ca nhng yu t tiu cc v chng ta khng th lm cho x hi tr nn tt p. Mt dn tc mun tr thnh dn tc lnh mnh th mi con ngi phi tr thnh mt con ngi hon chnh, cn bng v mt tinh thn. 5. Hnh phc Hnh phc l trng thi cm gic m tt c con ngi u mong c. Hnh phc l mc tiu ca cuc sng con ngi, mc tiu ca mi s pht trin. Suy ra cho cng, tt c ngha, gi tr, nim vui ca cuc sng u c gi ghm trong khi nim hnh phc. Cm gic hnh phc v cng quan trng, n lm cho mt ngi rt vt v, rt lam l c th lm th. Cm gic hnh phc l tin ca kht vng vn ti, l cm gic mun chim lnh nhng gi tr cao qu nht ca cuc sng. Suy cho cng, i sng con ngi l mt tp hp cc cm gic, trong cm gic hnh phc c mt trung tm ca mi cm gic cn li. Hnh phc ca mt ngi ch c to ra bng chnh nng lc ca ngi . Chng ta u bit rng c th cho con ngi tin nhng khng th cho con ngi hnh phc. Hnh phc phi l thnh qu ca s pht trin v n ch xut hin trong iu kin pht trin y ca con ngi. Do , con ngi khng th t c hnh phc nu thiu t do. T do l phng tin m nh n, con ngi c th tm thy hnh phc cho mnh. T do khng phi ch l quyn trn l thuyt hay quyn trn thc t m i lin vi n cn l cm gic hnh phc. Khi con ngi c nng lc hnh ng, tr tu khai thc cc quyn ca mnh, tc l khi cc quyn c s dng th n em n cho con ngi mt cm gic mun lm li nh th ln sau. Hnh ng ny em li cho con ngi mt khoi cm, chnh l cn nghin t nhin ca con ngi i vi nhng tp hp quyn ca mnh. V cn nghin y to ra cm gic v trng thi hnh phc, trng thi tho mn, trng thi vin mn ca con ngi, chnh cm gic y l cm gic ban u ca qu trnh sng to. Nh vy, t do l mt trong nhng iu kin ban u hnh thnh hnh phc.Khi con ngi gt hi c thnh qu t vic c t do th con ngi hnh phc. T do l cm gic u vo ca con ngi v hnh phc l cm gic u ra ca con ngi, ton b tin trnh gia l tin trnh pht trin. Khng phi con ngi tm c t do khi i qua mt ngc t l con ngi c c hnh phc. Hnh phc ca con ngi l mt cm gic tng hp t cm gic t tin, t ho, t trng n tnh yu... M xt n cng, chnh l nhng trng thi cm xc ch tn ti mt ngi c danh d, nn cm gic hnh phc

II.

CHNG 9: Khng c s pht trin no i trc t doTrong sut cuc i con ngi cng nh trong sut lch s nhn loi c hai vn ln cn quan tm. Th nht l vn tn ti, th hai l vn pht trin. Pht trin l mt trong nhng mc tiu c bn ca con ngi. Tuy nhin, khng phi lc no con ngi cng thc c iu . I. Con ngi - trung tm ca s pht trin II. T do v s pht trin III. Nhng chng ng pht trin C mt thi gian rt di, con ngi phn vn gia pht trin v khng pht trin, con ngi c gng gii thch quyn c s khc nhau trong quan nim v pht trin, thm ch, con ngi bn n khi nim pht trin m khng bn n s bt buc phi pht trin. Chng ta vn hay ni nhiu v s pht trin m cha hiu ht bn cht ca n. Nu khng hiu bn cht ca s pht trin, chng ta khng th hiu c gi tr ca t do v cng ngh s dng t do. Ti sao chng ta li cn t do? V t do c phi l mt th xa x khng? y l mt vn cn phi c tho lun rt nghim tc. Nghin cu mi tng quan gia t do vi con ngi, con ngi v s pht trin, t do v s pht trin chnh l nghin cu s pht trin vi nh hng con ngi l trung tm. T do sinh ra con ngi v con ngi cn t do pht trin. Pht trin l mt tt yu m con ngi khng th trn trnh. I. Con ngi - trung tm ca s pht trin Trc ht, cn phi phn bit gia pht trin v tng trng kinh t. Pht trin khng ch l tng trng kinh t. Ch tiu tng trng kinh t l yu t biu th mt cch tp trung nht nng lc tha mn nhu cu ca con ngi, nhng mnh n cha gi l pht trin. Tng trng l biu hin hnh thc hay biu hin hp ca pht trin. Ni cch khc, tng trng ch l s gia tng v vt cht, cn pht trin l nng cao v hon thin i sng c v vt cht ln tinh thn ca con ngi. Chng ta bit rng, giu c khng phi l mc tiu ca s pht trin, m kht vng ln nht ca con ngi bao gi cng l mt cuc sng hnh phc. u con ngi cm thy hnh phc th y c s pht trin. S pht trin chnh l trng thi con ngi c hnh phc, c nng lc, c bit l nng lc nhn thc tt hn, c iu kin hng th v t duy mt cch t do, sng to hn. V th, pht trin l qu trnh to ra nhng nng lc con ngi t nng cao i sng ca mnh. Suy cho cng, pht trin l s tng trng nhng gi tr ca con ngi. Nh vy, con ngi l trung tm ca s pht trin, hay ni cch khc, con ngi l ng lc to nn s pht trin, v pht trin phi v hnh phc ca con ngi. Ch s quan trng nht nh gi mi s pht trin l ch s con ngi. V suy cho

cng, gi tr con ngi l kt qu cui cng ca s pht trin. Mi s pht trin c ngha g nu n khng phi l ca mi con ngi v v mi con ngi? Phi hiu rng, s pht trin khng ch c th hin bi cc nh nc bnh ng trn trng quc t v s giu c. Cng c nhng giai on nh th nhng l giai on i u v n qua ri. Mt nh nc mnh trong quan h vi cc nh nc khc nhng ngi dn khng hnh phc th sc mnh cng khng c ngha. Mi con ngi phi c hng hnh phc, phi c hng kt qu ca s pht trin v thc o nh gi ch s ny th hin trc tin thi t tin ca mi c th trong cng ng i vi cc quan h m h buc phi i thoi trong cuc sng. Nu khng pht trin, nu khng cm thy hnh phc th mt ngi kh c th t tin i thoi vi ngi khc, cng khng c nng lc cnh tranh. Thi i by gi cn s pht trin thc cht, tc l con ngi cc quc gia khc nhau c t th bnh ng vi nhau. l nhng con ngi xc nh c tiu chun pht trin, c nng lc to ra s pht trin v pht trin nhng chng tip theo ca cuc sng. Cng vi tin b x hi, khi nim pht trin c thm nhiu ni dung mi. Con ngi khng ch ni n s pht trin vi ngha thun tu m cn bn n s pht trin bn vng. Pht trin bn vng l thnh qu ca cc ngun pht trin n nh. Cc ngun pht trin n nh c to nn bi chnh cc gi tr trn vn ca con ngi. Chng ta bit rng, mi s pht trin lun lun c nhng gi , lun lun c yu t sng to v th nghim nhng sng to ca con ngi. y l bn cht ca cuc sng pht trin. Ci cch l mt hnh thc sng to ca con ngi duy tr s n nh ca cc ngun pht trin. Nu ci cch kinh t to ra c sc mnh nhn thy ca s pht trin th ci cch chnh tr, ci cch vn ho v nht l ci cch gio dc to s pht trin bn vng. Mun c s pht trin bn vng, con ngi phi xc lp c s cn bng ca tt c cc thnh t tham gia vo qu trnh pht trin. Trong khi i tm trng thi mi, trnh c ci sai th con ngi phi bnh tnh, bi nu nng vi, con ngi rt d ln xung dc theo qun tnh m khng tm thy gii hn dng. Ton b tin trnh pht trin n nh chnh l xc lp trng thi khng ln theo qun tnh ca i sng pht trin. Nhng con ngi s rt vt v nu khng li dng c qun tnh ca s dch chuyn. Bi th, con ngi cn n khoa hc v chnh tr tn dng qun tnh m khng l thuc vo qun tnh. Con ngi cn phi c trng thi bnh tnh trong nhn thc v s pht trin. Trng thi bnh tnh chnh l trng thi t cn bng ca i sng. Vy, pht trin con ngi l g? Nh ti ni, t do gn lin vi con ngi, t do sinh ra con ngi, cho nn mun pht trin, con ngi phi t do. Ch c t do th con ngi mi pht trin, ch c pht trin th mi m bo nhng gi tr ca con ngi. Mc t do l yu t ban u to nn ch s con ngi. Ti cho rng, nng lc nhn ra c hi, nng lc khai thc c hi v nng lc t chc cuc sng l nhng nng lc quan trng nht ca con ngi. Nhng nng lc ch xut hin khi con ngi t do v chu thng chu kh nhn thc. Ngay c khi c t do, khng c cch no tr thnh mt con ngi hon chnh, mt con ngi pht trin nu con ngi khng lao ng tht. iu c ngha, pht trin th trc ht con ngi phi lao ng, u tin l lao ng tr tu. Khng c nng lc lao ng tr tu th con ngi khng th nhn bit c cc c hi. Chnh lao ng tr tu cn mn v lin tc gip con ngi hon thin tr tu

ca mnh, con ngi tr nn thng thi, cao thng v t tm thy tng lai ca mnh. T do v lao ng to ra nng lc v nng lc to ra mi s pht trin. S pht trin c th khc nhau tng con ngi nhng lun c s pht trin cho tt c nhng con ngi hi t c hai iu kin . Khi mi ngi to ra s pht trin ca chnh mnh th x hi s t nhin c hng thnh qu ca s pht trin v chc chn l s pht trin bn vng. Hin nay, ngi ta bt u thy rng ch s IQ khng cn quan trng trong s pht trin, s thnh t ca mt c nhn m thay vo , ch s cm hng hay ch s EQ ngy cng tr nn quan trng. Con ngi c th thiu kinh nghim nhng nu khng c nhit tnh bn trong i tm hnh phc th khng c s pht trin. Nu mt ngi khng phong ph, khng a dng t trong i sng tinh thn th ngi kh c th tip thu cc gi tr thing ling, cao qu, thit thc, ci g ngi c trong tay cng ch l kt qu ca s dch chuyn hnh thc, ch l cm h s pht trin ca ngi khc. S phong ph ca i sng tinh thn con ngi, s cao qu ca tm hn con ngi chnh l ci kho tim n cc gii php pht trin. Nu con ngi khng phong ph th con ngi khng c cc kinh nghim tnh hung, con ngi khng ng x nhanh to ra cc gii php pht trin v do , con ngi lun l nhp trong s pht trin. Phi khng nh rng con ngi, c bit l con ngi ca thi i ngy nay khng c cch no trn trnh s pht trin c, khng th ni n s pht trin m khng bt buc mnh phi pht trin. Pht trin l con ng sng ca tt c cc dn tc, k c cc dn tc pht trin. Pht trin l mt tt yu ca con ngi, l ni dung c bn ca con ngi. Bi v khng pht trin th con ngi khng tn ti. Pht trin tc ng n x hi, tc ng n cuc sng ca mi ngi, c i sng vt cht v tinh thn ca mi ngi. Nu xem s pht trin l hon thin i sng hnh phc ca con ngi th khng th khng ni n dn ch. Dn ch l bin php duy nht ng n to ra s pht trin v bo m hnh phc ca con ngi, v n to ra cng ngh kim sot tnh hp l ca s pht trin. Dn ch m bo mi gi tr cui cng ca s pht trin c phn phi mt cch cng bng n tng con ngi, iu c ngha, pht trin khng ch l vn ca tng quc gia m quan trng hn, l vn ca tng con ngi. Hn bao gi ht, trong thi i ngy nay, nu khng xy dng ch dn ch t do tr thnh cm hng c bn khch l con ngi tham gia mt cch hiu qu vo qu trnh cnh tranh ton cu th khng th c s pht trin c.

II. T do v s pht trin T do v pht trin l hai phm tr c quan h h qu v bin chng su sc. T do l iu kin ban u ca s pht trin v t do gii phng nng lc con ngi v to ra sc cnh tranh, m cnh tranh thc y s pht trin. Ngc li, pht trin gp phn ni rng cc bin ca khi nim t do hay m rng khng gian t do. S pht trin ca mi con ngi phn nh sc cnh tranh ca ngi . Gi tr con ngi to nn sc cnh tranh v sc cnh tranh chnh l nhn t quan trng nht ca con ngi trong thi i mi. u con ngi c sc cnh tranh tt, y c s pht trin. Cnh tranh thc y s pht trin v l ng lc c bn ca mi s sng to. Bn cht ca cuc sng l tnh a dng t nhin ca cc yu t, chng lun lun c xu hng cnh tranh vi nhau v cnh tranh trong s bnh ng. Qu trnh cnh tranh t do v bnh ng ca cc yu t to ra s pht trin. Do vy, cn phi m bo mt mi trng m mi mt i tng tham gia u c nhng quyn t do v bnh ng trong qu trnh cnh tranh. T do to ra gi tr con ngi m con ngi ch hon ton t do khi c t do chnh tr. m bo t do chnh tr chnh l nng cao nng lc cnh tranh ca mi mt con ngi, v t do chnh tr to ra s phong ph ca cc khuynh hng trong x hi v tng cng nng lc cnh tranh ca c x hi. Cho nn, c sc cnh tranh, cc quc gia phi tm mi cch huy ng hay gii phng nhn t con ngi mt cch ti a. Nh phn tch, to ra s pht trin, con ngi khng ch cn nng lc m cn cn c cm hng. T do l cm hng ca s pht trin. Mt dn tc khng c cm hng, mt con ngi khng c cm hng v khng cn kht vng i tm hnh phc th khng th pht trin c. Ch c t do mi to ra cm hng cho con ngi. n lt mnh, cm hng khch l sng to, cnh tranh v to ra s pht trin. T do bao gi cng l im xut pht ca s pht trin. Mc d Amartya Sen, mt trong nhng nh kinh t hc ot gii Nobel, rt c l khi cho rng "Pht trin nh l t do",

nhng theo ti, ni cho n cng th khng c s pht trin no i trc t do. Mi s pht trin ch c th c c khi c t do v i cng vi t do. S pht trin c th di chuyn t vng ny sang vng khc, nhng nu nh cc vng c s pht trin i qua m con ngi khng c hng th th iu chng t y con ngi cha t do, y con ngi ch cm h s pht trin ca ngi khc. T do khng ch l linh hn ca s pht trin m chnh l s pht trin. Chng ta phi lun lun nh rng ngy nay t do khng cn l quyn chnh tr m l quyn pht trin. T do khng ch l ni dung ca s pht trin m hn th l ng lc c bn, l yu t to ra s pht trin. Trng thi km pht trin trn mi lnh vc kinh t, vn ho, chnh tr th hin s km pht trin ca cc quyn t do hoc khng c t do. Pht trin va l h qu ca t do, ng thi cng l tin con ngi c t do nhiu hn. T do l khi nim ng, khi nim bin thin. T do l linh hn ca mi s pht trin v bn thn t do cng l mt khi nim c cht lng pht trin. iu y c ngha, khng gian t do lun c xu hng n ra. Khng gian y khng o c bng h quy chiu ca hnh hc Euclid. Khng gian ca t do l khng gian t n, tt c cc trc ca n u cong. Khng gian t do khng c tn cng. Con ngi yu t do mi hiu t do c ngha sng cn vi con ngi nh th no. T do ging nh bu khng kh m con ngi cn tng giy tng pht cho s sng ca mnh. Ai cng c khng gian t do ca mnh cng nh c quyn khai thc v s dng n pht trin. Mt ngi c t do hn ngi khc, c nhiu c hi hn ngi khc nu bit khai thc trit khng gian t do ca mnh. Chng ta ch ra phn trc l khng gian t do ca mi c th c cu to bi khng gian t do bn trong l i sng tinh thn ca c th v khng gian t do khch quan bn ngoi l cc iu kin v m ca cng ng, ca x hi. Con ngi cng t do vi th ch bao nhiu th con ngi cng tn trng t do bn trong ca mnh by nhiu. Ngc li, cng thc c t do bn trong ca mnh bao nhiu th con ngi cng i hi t do vi th ch by nhiu. Pht trin chnh l s ho hp gia hai khng gian t do . ni no khng gian t do khch quan v khng gian tinh thn ng nht vi nhau th c nhng tin c bn cho s pht trin con ngi. Quyn con ngi ca ngy hm qua, ca th k XX khc vi ca th k XXI. Gn y, cc nh chnh tr chu u tht bi khi trng cu ph chun Hin php chu u, l do l h khng rn luyn cho ngi dn chu u thy rng vic ni rng khng gian chu u tr thnh mt th thng nht l nhu cu ca s pht trin. Ngi dn va khng c thuyt phc chp nhn thc t pht trin, va khng c khch l s tn nhim i vi nh nc trong vic a ra nhng tiu chun mi ca khi nim t do, cho nn cc nh chnh tr tht bi. Ngi dn Chu u c t do v c nhiu n mc ngi ta cm thy nhn vi t do. Nhng thc ra, con ngi lun hiu t do mt cch c gii hn v con ngi phi khng ngng thay i, nng cao s hiu bit ca mnh. Khng ai khc m chnh cc nh chnh tr phi c trch nhim to ra s thc tnh ca con ngi v gi tr mi ca t do. Nng cao hiu bit v khi nim t do s thc y con ngi pht trin hay ni cch khc, pht trin l nhn ra nhng gii hn mi ca t do. Mi mt thi i c nhng gii hn t do ring. Gii hn t do l s gii hn ca lch s i vi t do, v l mt trong nhng biu hin cho s pht trin ca thi i. Pht trin nng lc nhn thc, c bit l nng lc nhn thc v t do l i hi thit yu ca thi i i vi mi

ngi, mi dn tc, thm ch, n phi c coi l nng lc quan trng nht ca con ngi. T do l im khi u, l ht nhn ca mi qu trnh nhn thc v pht trin. Kinh nghim v t do tim tin vi nng lc nhn thc ca mi con ngi. Cng vi s pht trin cc nng lc, con ngi s nhn ra nhng gii hn mi, nhng chn tri mi ca t do. T do khng ch dng li khng gian bn trong ca cc gii hn t do, m t do ca con ngi hin i, t do ch ng, cn l s ph v ng bin ca cc gii hn. Pht trin chnh l s dng cc quyn t do ph v cc gii hn ca t do. Chng ta phi nh rng t do khng ch l iu kin ca s pht trin m t do cn l iu kin ca s sng. T do l iu kin cn bng ca s sng v nu khng cn bng th con ngi khng c trng thi ban u ca s pht trin. Khng th no pht trin bn ngoi s cn bng c, bi v bn cht ca s pht trin l s dch chuyn ph v gii hn cn bng trc v tm kim mt gii hn cn bng cao hn. Mt trong nhng s cn bng quan trng l s cn bng gia nhng con ngi trong cng ng vi nhau. Nu khng c t do th khng c s cn bng, bi v con ngi tng tc vi nhau mi to ra cn bng, cn bng to ra n nh, cn bng chnh l mt trng thi biu kin ca s n nh. Nu khng n nh th con ngi khng th nhn thc c s pht trin, nhn thc c nhu cu cn phi dch chuyn n trng thi no. Rt nhiu ngi lm tng t do l mt th xa x, l mn n ca ngi giu c. Nhng thc ra, con ngi ngho kh cng cn n t do, v nh ni, t do sinh ra nhng gi tr con ngi, m gi tr con ngi lm nn s pht trin. Chng ta phn u v s giu c, v hnh phc ca mnh nhng trc , chng ta phi phn u c nhng gi tr con ngi. Chng ta phi xy dng nhng gi tr bn vng v mun c s pht trin bn vng, con ngi phi bn vng. Mun con ngi bn vng th khng gian chnh tr phi bn vng v chnh l khng gian m ngi dn lm ch, l khng giam m cc quyn t do ca con ngi c m bo. Nu khng c t do th khng c tin , khng c khng gian ban u, khng c s sch s tm hn con ngi tip nhn tt c cc kh nng tm kim li thot pht trin. Mi s pht trin phi bt u t t do. Mi quan h bin chng gia s pht trin v cc quyn t do chnh tr l ch, n to ra cc khng gian chnh tr, x hi con ngi pht trin mt cch bn vng. III. Nhng chng ng pht trin Pht trin va l mt qu trnh, va l mt trng thi. Pht trin l trng thi khi con ngi xem xt n nhng thi im nht nh, cn t n l mt qu trnh. Pht trin lun lun l mt qu trnh lin tc bao gm nhng chng khc nhau vi cc ni dung khc nhau. Ti cho rng c hai chng ng pht trin m bt k ai, bt k dn tc no cng cn phi thc c. Chng u tin l chng i t tin con ngi tr thnh con ngi v chng th hai l pht trin con ngi. Nghin cu s pht trin qua hai chng l nghin cu con ngi vi nhng nng lc m rng ph hp vi i hi ca thi i. Nh ti ni, con ngi chnh l mc tiu ca s pht trin. V th, chng th nht,

phi lm th no mi ngi t c cc tiu chun con ngi. y l vn ln ca mi thi i. L con ngi theo ng ngha rt quan trng v phi l con ngi mi c tm l con ngi, mi c nhn cch. Nhn cch con ngi ch hnh thnh sau khi con ngi c t do, t do nh ci vn ban u tin con ngi tr thnh con ngi, nu con ngi cha bit t do, cha c hng hnh phc m t do em li th khng c kinh nghim i tm v cng khng bit ci mnh cn tm l t do. Hin nay, hn mt na nhn loi vn cha c cuc sng ca con ngi theo ng ngha. l nhng con ngi ngho kh, khu tr, lc hu v chm pht trin, bn thn h cha c gii phng. Do vy, chng th nht ca qu trnh pht trin l phi tr li cho con ngi nhng iu kin pht trin, m iu kin ban u, iu kin tin quyt, iu kin sng cn ca qu trnh ny chnh l t do. Sang n chng th hai, s pht trin khng cn n thun l gii phng con ngi, em li t do cho con ngi m l pht trin con ngi. Trong vic pht trin con ngi th pht trin nng lc con ngi l quan trng nht. Cc nng lc ca con ngi khng cn ph hp vi i hi ca thi i l nng lc chm pht trin. Nng lc y khng bn c, khng i c, khng to ra c thnh tu. Rt nhiu ngi khng ph hp v lun lun lc hu so vi thi i m h tn ti. Chnh s lc hu so vi nhng iu kin ca thi i m con ngi tn ti to ra ni bt hnh ch yu ca con ngi. Do vy, pht trin con ngi l lm cho con ngi c nhng nng lc ph hp vi i hi ca thi i. Pht trin nng lc con ngi l mt cng vic bao gm nhiu bc. Th nht, cn phi to ra mt x hi t do. Ch c x hi t do mi to ra c hi va p (ti cha ni n c hi c cng n vic lm, c hi thnh cng), s va p lm cho mi mt c th thc tnh v s khng tng thch ca cc kh nng ca mnh. Nu khng c nhng c hi va p, con ngi s thiu nng lc nhn bit, nh gi, so snh hay ni cch khc, con ngi thiu kinh nghim hnh ng. S thiu t do ca con ngi to ra s thiu ht cc nng lc ph hp vi i hi ca thi i v lm cho con ngi khng pht hin ra s chm pht trin ca nng lc ca mnh. Th hai, cn phi c mt th ch dn ch. Cng c nhng con ngi t o to mnh, t u t cho mnh nhng mt th ch khng dn ch th trng thi t do y ch l trng thi nht thi, khng n nh. S khng n nh y to ra s lch pha no trong nhn thc, trong vic cu to kinh nghim ca con ngi. Cho nn ngi ta cn dn ch m bo cho t do n nh. Tt nhin, khi c t do, dn ch th khng phi ng nhin chng ta s c hnh phc, v t do, dn ch ch to ra c hi ch khng to ra thnh tu. Thnh tu l s kt hp gia c hi v s ng n ca con ngi. Trong cc chng ng pht trin y, nh trn ni, bnh tnh l iu kin cn v con ngi li dng c tt c cc yu t, k c yu t t ph. Ngi ta lun lun cn cc yu t t ph. Yu t t ph i lc l nhng yu t xut hin mt cch ngu nhin, t bn ngoi, mt cch khch quan i vi cc tin trnh. Nhng i lc n xut hin ngay trong lc lng, trong cc ch th ca tin trnh. i vi mt con chim, yu t ch th ca s bay ca n l i cnh, nhng yu t khch th, yu t bn ngoi ca s bay ca n l gi. Thng thng, n tn dng gi mi cnh, nhng n ch lng

gi th n phi to ra nhng s t ph mang cht lng ch quan t trong i cnh ca chnh mnh i qua nhng chng hay l nhng chng ngi vt. Nh vy, trc , i cnh c ch o bi mt b no thng minh l khng lng ph nng lng khi c gi, tc l bit tn dng gi, hay l khng bay ngc gi. Con ngi phi thng xuyn pht hin ra cc yu t t ph. Yu t t ph nm trong chnh mnh l ni lc, yu t t ph nm ngoi mnh l yu t khch quan. C hai yu t y u cng tn ti trong mt tin trnh pht trin. Con ngi cn phi pht hin c nhng yu t nh vy v phi hp s dng chng theo mt cng ngh no to ra hiu qu ln nht. Trong tin trnh pht trin t nhin ca con ngi c c nhng cch thc to ra bc nhy. Tuy nhin, gii php y cha trong n y ri ro, cho nn s t ph cn phi c iu chnh bi nhng lc lng cc k thng thi v mnh m. Chng ta phi bit hi sinh li cc yu t mnh t chy to ra s t ph, chng ta phi bit d tr nhng nng lng cho thi im sau t ph tin trnh pht trin c bnh thng. t ph l mt tc ng ch quan, t ph chnh l ci cch. Cc nguyn l ca t ph chnh l nguyn l ca cc cuc ci cch. V th, cc cuc ci cch u phi c thit k mt cch cn thn nh nguyn l m ti vit trong quyn "Ci cch v S pht trin", trong c xc nh thm ca cc chnh sch v m, xc nh im dng ca nhng tc ng ch quan n tin trnh t nhin nh th no l hp l, tc l con ngi c thi thn trng trong tin trnh thc hin nhng c t ph ca i sng pht trin t nhin. Lm cho ngoi lc xut hin nh nhng yu t t ph gia i sng pht trin l do s ch o ca nng lc t duy, chnh l ni lc. Chnh phn cao qu nht, phn tinh khn nht ca ni lc hng dn qu trnh s dng nhng nng lc bn ngoi to ra s t ph. Hn na, tt c cc s vt pht trin khng phi l bng cc yu t bn trong m bng s hi nhp vi yu t bn ngoi. M rng khng gian bn trong cha ng cc yu t thm nhp t bn ngoi chnh l b quyt ca s pht trin. Pht trin v s lng v pht trin v cht lng, hay l cn i gia cht lng v s lng trong qu trnh pht trin, l kt qu ca tr tu. Tr tu bao gi cng l ni lc, tc l mi ch th u phi c nng lc phn loi nhng th m mnh kt np vo trong i sng ca mnh to ra s pht trin ca chnh mnh. Nh vy, qu trnh pht trin ca con ngi ti thiu phi c hai giai on, giai on phn u tr thnh con ngi v giai on phn u tr thnh con ngi ph hp vi i hi ca thi i. Chng u tin v quan trng hn c ca cuc u tranh v con ngi l a tin con ngi tr thnh con ngi. Chng th hai l trang b cho con ngi nhng nng lc pht trin theo khuynh hng m con ngi lun lun tng thch hay tha mn i hi ca thi i. S tha mn cc i hi ca thi i chnh l gii phng con ngi ra khi ni bt hnh ca mnh. va l hai cng on rt c bn trong qu trnh u tranh gii phng mi mt con ngi, va l hai chng ca tin trnh pht trin chung ca c nhn loi. Con ngi nhn ra s cn thit phi tin hnh chng u tin l gii phng mnh khi trng thi tin con ngi nhng cha thnh cng trn phm vi ton cu. Con ngi tng nhn c t do nhng l nhng bin dng ca t do, l t do hn ch, t do vt v v t do sai lc. T do hn ch c ngha l ci tt yu ch c nhn thc rt gii hn

ch con ngi cha thc s s hu mt khng gian t do bn trong. T do vt v l s thiu t do trong trng thi khng bnh ng gia con ngi vi con ngi. Cn t do sai lc l th t do m con ngi tng rng mnh c nhng thc ra, con ngi khng thc s t do. C th ni, ba ln tht bi ca con ngi khi i tm t do nh du s khp li chng ng u tin trong tin trnh pht trin. M u cho chng ng th hai chnh l ton cu ho. Ton cu ho l xu th chung ln nht t trc ti nay, n m ra c hi khng l cho con ngi tm li t do v bin kht vng pht trin thnh s thc. Con ngi trong thi i ton cu ho phi l con ngi pht trin, hn th phi pht trin ton din v l i hi ca th gii hin i, ca k nguyn pht trin khoa hc cng ngh, ca s hp tc v cng pht trin. Ton cu ho l c hi con ngi so snh vi nhau v thy c ni bt hnh ca vic khng thnh ngi, ni bt hnh ca vic con ngi khng tha mn nhng i hi ca thi i. Cc i hi ca thi i th hin tp trung nhng tiu chun v t do v hnh phc ca con ngi. chnh l ni dung ca khi nim pht trin trong thi i ngy nay. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV.

CHNG 10: C hi th t - ton cu

haC th ni, trong sut lch s pht trin lu di, con ngi tm cch l gii th gii bng rt nhiu khi nim, nhng bn thn khi nim con ngi th cha c nhn thc mt cch y . mi mt trnh vn minh, mi mt trnh pht trin, mi mt c trng vn ha, n u c hiu, c quy nh, c chp nhn rt khc nhau. Do vy, mu thun c bn m th gii to ra cho mnh chnh l h thng tiu chun lin quan n vic nh ngha con ngi. Mi mt dn tc u tranh lun vi cc dn tc khc v h thng gi tr, v nh ngha con ngi ca mnh m khng dch chuyn n ci ngng ca n. I. Ton cu ha, t sc p n c hi

II. T do trong thi i ton cu ha 1. Nhn quyn, trng thi t do mang tnh ton cu 2. S dch chuyn ca cc dng nng lc III. Nng lc t ch Tuy nhin, t nhng nm cui th k XX n nay, trn th gii xut hin mt tro lu mi, mt hin tng x hi, hin tng chnh tr, hin tng kinh t v hin tng vn ha mi v rng ln, l hin tng ton cu ho. Hin tng ny ph v tng mng mt s ct c v tinh thn trn ton th gii, v to iu kin cho loi ngi tin ti thng nht mt nh ngha chung xt c v cht lng ln nh lng v con ngi. chnh l c hi th t ca loi ngi pht trin, trong ht nhn quan trng nht to ra s pht trin l t do c hiu mt cch nht qun. XV. I. Ton cu ha, t sc p n c hi

Nh ti ni trong nhiu bi vit, qu trnh pht trin ca con ngi gm c hai giai on, giai on phn u tr thnh con ngi v giai on phn u tr thnh con ngi ph hp vi i hi ca thi i. Ba ln tht bi ca con ngi khi i tm t do nh du s khp li chng ng u tin trong tin trnh pht trin. M u cho chng ng th hai chnh l ton cu ho. Chng ta bit rng, trc khi ton cu ho, th gii cha phi l mt khi nim thng nht, th gii gm nhng mnh khc nhau t tri dt trong mt dng chy. Con ngi khng ch c mt s lch lc m c nhiu s lch lc tng i vi nhau trn phm vi ton cu, cho nn con ngi khng th i thoi ton cu. Song, tt c nhng s lch lc nh vy s c iu chnh bi hin tng ton cu ho, bt u t kinh t, sang n chnh tr, sang n vn ha v do , n xc tin mt s pht trin thng nht i vi cc gi tr con ngi. Nh th c ngha l, th gii bt u hi t n mt trng thi t do mang tnh ton cu i vi thn phn con ngi. Cc quc gia buc phi m ca do s thc p ca ton cu ho, nhng cng chnh l c hi ln pht trin cho con ngi tt c cc quc gia ny. Ton cu ha hay l trnh khi nim t do bc l dn nhng gi tr ca n i theo hai trt t. Trt t th nht l n xut hin mt cch bn nng do s ton cu ha v kinh t v s giao lu v mt vn ha. Ton cu ho v kinh t v ang l mt xu th ln cun hu ht tt c cc quc gia vo . S giao lu v mt vn ha lm cho cc nn vn ha c iu kin tm cch chung sng vi nhau. Du lch l mt trong nhng cch thc m con ngi to ra s giao lu gia cc nn vn ha. Nu nhn du lch n thun nh l nhn mt ngnh kinh t th l mt cch nhn ng nhng khng , m phi nhn du lch nh mt trong nhng cch thc ch yu m loi ngi s dng giao lu vn ha v lm thc tnh nhng tiu chun vn ha ton cu. C th ni rng, ton cu ha to ra nhng hin tng rt k l i vi tin trnh pht trin ca nhn loi. Ton cu ha to ra cc h qu kinh t, h qu chnh tr, h qu vn ha. Tt c nhng h qu ny y con ngi vo tnh th buc phi so snh, buc phi cnh tranh, v buc phi hp tc vi

nhau. iu c ngha, cng ngy, vic th gii c ton cu ha mt cch bn nng phn nh vo trong thc ca con ngi, con ngi buc phi c thc v hin tng y c th tham gia mt cch c li vo qu trnh ny. V th, ton cu ha li xut hin di dng thc th hai l thc ha v cc hin tng ban u ca ton cu ha v do , c ngnh khoa hc nghin cu cc din bin ton cu. Nghin cu v ton cu ha thc cht l nghin cu s cnh tranh ton cu. S cnh tranh ton cu t gic mt thc t quan trng l s thiu nng lc cnh tranh ca cc nc th gii th ba. Ni cch khc, qu trnh hi nhp to ra s thc tnh ca cc nc th gii th ba v vic thiu t do. Thiu t do th khng pht trin, thiu t do th thiu nng lc cnh tranh. c bit l thiu t do th con ngi khng hnh phc. Trong iu kin ton cu ha, con ngi nhn ra v thm ch cn phi xc nh r hnh phc mi l mc tiu ca t do. V nu khng th con ngi ng mt gic rt say cng thy mnh hnh phc. Theo ti, cc dn tc khu tr, cc dn tc ng ca l cc dn tc ng. y l nhng dn tc c tm l khng cn c gng, khng cn t do. H ng v h khng cn t do, v khi con ngi ch l con ngi thc. Ng v mt vn ha tc l khng t do. Nhiu dn tc ng g ng gt sut nhiu th k v h cm thy mnh rt hnh phc. u ngi ta chng i cc nn vn minh nhiu nht? nhng vng lc hu, nhng vng Amazone, Mexico, nhng vng su thm trong rng Clombia, Peru, Bc Phi, Trung Phi, Congo ch no m cc dn tc ng th ngi ta chng i, ngi ta chng M, ngi ta chng phng Ty mt cch quyt lit v b lm huyn no gic ng hng nghn nm. Suy cho cng, h chng i v h s nhn vo s tht. Ton cu ha l c hi cc dn tc nhn vo s tht v mnh. T nhin ngi ta b t vo trong cc tng quan so snh vi nhng ngi bn cnh thy mnh l mt ngi ln nh th no. Tt nhin, nu khng nhn ln tha nhn s thua km ca mnh th con ngi c th nhn xung, c th nhn ngang. Nhn cc chiu l quyn t do ca con ngi nhng ngi ta khng th giu c s thua km . Con ngi cn phi thc tnh gic ng ca mnh bng nhng li ch ca t do. Cc dn tc khng c ng ca. Tt c cc dn tc mun pht trin th khng c bo th v mt chnh tr, khng c ng ca v mt kinh t, v khng c lc hu v mt vn ha. Ngi ta thng t do trong nhng gii hn m ngi ta nhn thc c, nhng gii hn m x hi loi ngi thi im y cho php. V thm ch, ngi ta bit cch hnh phc vi nhng gii hn t nhin, nhng gii hn mang tnh sinh hc ca mnh. Quay tr li v d trn, nu con ngi c ng trin min trong s khu tr ca mnh th con ngi c hnh phc khng? Tuy nhin, ngay c khi con ngi ng ca li hnh phc mt mnh, tc l con ngi ng ca v mt vn ha, th khi xu hng ton cu ho thc p anh m ca, anh s cm thy bt hnh ngay lp tc. V khi anh ng ca th anh ri vo tnh trng t mn, tc l nhn ln th chng bng ai, nhn xung th cng chng ai bng mnh. S t mn cng lm cho con ngi khng th hnh phc nu thy mnh lp v trong bt k tng quan so snh no vi nhng ngi c a v nh mnh trn th gii. Ngay trong mt quc gia cng c ngi hnh phc, c ngi khng hnh phc. Ngi thnh t th hnh phc hn ngi khng thnh t, v th gii khng bao gi phng v s chnh lch , ton cu ho khng xa b c s chnh lch giu ngho, nhng ton cu ha cho php ngi ta so snh gia nhng ngi khng thnh t vi nhau. Ngi ta nhn r ra gia ci cu trc nhn ln v nhn xung ca con ngi cn c

nhn ngang. Nhn ngang l ci nhn khng nh cc gii hn t nhin, cc gii hn khch quan ca con ngi. Khi mt ngi quc gia no thy rng c nhng ngi c tng quan nh mnh v cng c trng thi nh mnh trn ton th gii th h s khng thc mc v s hm hiu ca mnh na. y l mt khi nim cc k tinh t trong phn tm hc. Trong cnh tranh ton cu, con ngi s so snh. Ti sao ngi ta i xe t Mercedes m mnh li i xe p? L bi v trong khi ngi i Mercedes y lm mt ngy 20 gi ng h v ch ng 4 ting th mnh ng 12 ting mt ngy. V khi no ngi ta nhn thy c ngi mt quc gia khc cng ng 12 ting mt ngy nh mnh, cng i xe p th khi ngi ta mi yn tm v trng thi i xe p l trng thi tt yu ca mnh. Nhng nu con ngi khng nhn thc c nhng gii hn trong nng lc ca mnh th h s cho rng mnh bt hnh hay mnh khng c c hi, h khng bit rng rt nhiu ngi cng nh th. Vy, phi pht trin cc dn tc, cc cng ng nh th no cho h c th tm c s ng cm ton cu? Ton cu ha c kh nng em n cho con ngi s ng cm y, bi trong thi i chng ta, ch cn qua mng Internet, qua my tnh, ngi ta cng cm nhn c v con ngi trn khp th gii. Do , khng nh s hm hiu trn quy m ton cu l lm cho con ngi yn tm vi trng thi vn c ca mnh. Ni cch khc, ton cu ha to iu kin cho con ngi nhn ra s khng bt hnh hay khng bi kch ha s bt hnh ca mnh. Ton cu ha l c hi cho con ngi nhn ra gii hn ca cc nng lc ca mi mt con ngi hay mi mt dn tc, t , n to ra trng thi tha mn tng i, ng thi cng xc lp mt trng thi nhn thc c s km tng i v nh hng con ngi vt ln nhng gii hn c th trong nng lc ca mnh. Khi con ngi nhn thc c gii hn ca cc nng lc ca mnh th con ngi d yn phn, yn phn sng trong khng gian c php tc l xy dng cm gic t do ca mnh ch khng phi l xy dng nn t do ca mnh. Nhng ton cu ha ch ra cho con ngi nhn thy rng, nu con ngi yn phn vi cc tiu chun t do ca mnh th con ngi s khng p ng c i hi ca thi i. V vy, con ngi phi bn lnh khng bu vu, khng khu tr, v tip nhn. Do , sau khi nhn ra nhng iu kin cn v cho i sng ca mnh, cho s pht trin nng lc ca mnh th con ngi phi bit t chc cuc sng ca mnh. Con ngi phi c nng lc t chc cuc sng. Nhn ra cc gii hn n ng bn cnh cc gii hn th khng pht trin c. M pht trin l nhn ra cc gii hn t i tip, m rng tip ci khng gian t do ca mnh. Tt nhin, pht trin khng c ngha l lin tc v vt qu cc quy nh t nhin. Pht trin ti cc gii hn t nhin ca mt c th, y chnh l pht trin cao nht. Nu con ngi khn ngoan, con ngi s bit r nhng gii hn nhng giai on khc nhau, trn nhng kha cnh khc nhau, v nhng vn khc nhau ca i sng. Trong thi i ton cu ha, mi dn tc, mi con ngi phi t nhn ra cc gii hn trong nng lc ca mnh. Chng ta cn phn bit r rng sau khi c t do, con ngi c th pht trin nht so vi chnh h, gii phng cc tim nng c th c ca mnh nhng iu ny khng ng ngha vi vic lm cho tim nng ca con ngi cc nc chm pht trin tng ln n mc bng con ngi cc nc pht trin. Chnh v th, chng ta khng th i tm cc nh lng v s pht trin ging nhau trn ton th gii. Tuy nhin, thc tnh con

ngi pht trin, chng ta c th thng nht cc tiu chun ca khi nim t do nhm gii phng con ngi n mc c th pht trin c hay c th tm n gii hn t nhin ca mnh. II. T do trong thi i ton cu ha 1. Nhn quyn, trng thi t do mang tnh ton cu Cng vi qu trnh ton cu ha, t do l mt khi nim cn phi lm sng t hng ngy hng gi trong i sng nhn thc ca loi ngi. T do cn phi c m bo bng quy trnh lm mi, lm phong ph v quy trnh bo v n lin tc trong cuc sng con ngi. Thc ra, trong tt c nhng tuyn ngn chnh tr m cc nh chnh tr th gii ni, hin nay, khng c khi nim no lm h lng tng nh khi nim t do. Nhiu nh khoa hc, nhiu nh trit hc cng c gng l gii khi nim t do, nhng khi nim t do vn cha c m t mt cch hon ho. N cha tr thnh nhng tiu chun ph bin c th kim sot tnh trng t do ca con ngi trong quan h i vi cc nh nc, cc nh lnh o. Chng ta bit rng, con ngi l ni c tr ca nhng kht vng v t do, kht vng v bnh ng v lng bc i. V th, nu con ngi khng tr thnh trung tm ca s pht trin th mi s sp t trt t dng nh khng ngha, nn mt cch t nhin, nhn quyn tr thnh cc quyn trung tm. Bi vy, hin nay, nhiu ngi ni rng nhn quyn tr thnh quyn trung tm trong thi i ton cu ho l ni mt cch khng y . Trong thi i ton cu ho, con ngi c c hi nhn ra cc quyn trung tm ca mnh ch khng phi cc quyn trung tm y ch xut hin trong thi i ton cu ho. Do s cnh tranh khc lit ton cu m con ngi bng nhin thy rng nu mnh khng t do th mnh khng c nng lc, mnh thua trong cuc chi ton cu y. Cho nn, sau ba ln con ngi tht bi khi i tm t do, ton cu ho l c hi th t con ngi nhn ra s cn thit, s sng cn ca khi nim nhn quyn, m linh hn ca n l t do. Cn phi gii phng con ngi con ngi chy kp vi thi i ca mnh. thm ca tinh thn ton cu chnh l gii phng con ngi, hay ni cch khc l m rng nhng gii hn ca t do. Ton cu ha trang b cho con ngi nhng tiu chun mi v t do. Trong thi i ca chng ta, t do pht trin thnh quyn, t do l ti sn ca con ngi. l trng thi mi ca t do. T do tr thnh quyn pht trin cng vi s hin i ha ton b li sng, cng vi ton cu ha. Trc y con ngi c th mun hoc khng mun pht trin, con ngi khng c quyn v khng c kinh nghim i hi t do, con ngi hnh phc vi ci mnh c. S hp tc ton cu to ra c hi cho con ngi thc v cc quyn c nhn, c bit l cc quyn pht trin, tt c mi ngi u c v tr nh nhau trc cc c hi v quyn li ca mnh. Vy con ngi c th dch chuyn t do n u khng mu thun vi s t do ca ngi khc? m bo t do v nhn quyn cho tt c mi ngi, thi i ton cu ho i hi cc dn tc phi thc hin nhng cam kt quc t v quyn t do, v nhn quyn v iu to ra t do ton cu. By gi t do l quyn ca con ngi, Lin Hp Quc c cng c v nhn quyn. T nhng tinh thn t do ca Montesquieu n cng c v nhn quyn ca Lin Hip Quc l mt bc nhy khng l ca con ngi c c bi nhng th

ch ton cu. y chnh l nhng du hiu u tin v quan trng ca s ton cu ha v chnh tr, v x hi v vn ha. Nu nh khng c nhn quyn th khng c t cch con ngi, cho nn phi xc lp c cc iu kin v nhn quyn. Nhn quyn bao gi cng c th hin trn tt c cc kha cnh ca cuc sng, khng c kinh t t do, khng c bun bn lm n mt cch t do th khng c quyn t do kinh t; khng c cc quyn nh t do bo ch, t do ngn lun, t do c tr th con ngi khng c cc quyn t do x hi; sng trong mt mi trng vn ha y con ngi b cht vn v nu ko bi cc h tc th con ngi khng t do v vn ha. T do kinh t, t do chnh tr, t do vn ha l ba nhm ca nhn quyn. Chng ta u thy rng, th gii khng quan st dn quyn m quan st nhn quyn, cho nn h khng thnh lp mt t chc no c gi l t chc dn quyn, m ch c t chc nhn quyn nh Human Rights Watch. Tn trng quyn con ngi i hi phi lm cho con ngi hiu c gi tr ca nhn quyn. Bn cnh , cn phi a ra tiu chun v tnh hp php ca mt chnh ph, bi v tnh hp php ca mt chnh ph l bng chng v mc dn ch ca mt quc gia. Cht lng ca mt chnh ph l cht lng ca cng ngh sinh ra n nh l h qu ca quyn lm ch ca ngi dn. Khi khng tha nhn y cc quyn c bn ca con ngi th ch quyn, l quyn cao nht ca con ngi i vi quc gia ca mnh, khng c l gii minh bch. cc quc gia chm pht trin, con ngi dng nh mc nhin tha nhn ch quyn l quyn ca chnh ph. Mt vn th hin rt r s khng hp l ca quan nim v quyn lm ch ca ngi dn l quyn s hu t ai. Mt s quc gia cho n nay vn khng nh t ai l s hu ca ton dn, quyn s hu t ai l mt trong cc quyn s hu dn tc. Thc t cho thy cch gii thch v tuyn tuyn v quyn s hu t ai c tnh cht ton dn gy ra rt nhiu vn phc tp lin quan n vic qun l t ai. Vy phi hiu ch quyn trong vn s hu t ai nh th no? Ti cho rng, t ai c hai a v, hai kha cnh rt quan trng v u quan trng nh nhau. Trc ht, t ai biu hin l t v nc, tc l ch quyn quc gia. l con ngi th c quyn s hu t ai. Nhng mt ngi khng phi cng dn quc gia ny c quyn s hu t ai ca quc gia khng? Mi quc gia u tho lun rt gay gt v iu ny v khng phi u ngi nc ngoi cng c quyn s hu t ai. Cng vi s pht trin kinh t, t ai khng cn mang nhiu ngha v ch quyn na. nhiu nc pht trin, t ai khng quan trng bng nhng th khc, v d, by gi ngi ta ch ti vic nghin cu cc quyn v hng hi, cc quyn v lnh hi v ngi ta ang gii quyt vn v quyn bu tri. Th nhng nhng quc gia chm pht trin, con ngi cha trang b iu kin ni v nhng quyn ny, v th, h cng iu quyn t ai. V quyn t ai c tnh cht th nht l ch quyn l nh vy. Kha cnh khc ca quyn t ai l quyn s hu thng thng, tc l t ai c gi tr ti sn thng thng. Chng ta thy rng nu t ai khng bin thnh hng ho, t ai khng c thng mi ho th tnh cht ch quyn y khng c gi tr trn thc t. V thc t l ngi ta thng mi ho mt s th c gi l ch quyn, bn bu tri cho v tinh bay l mt vic bn ch quyn. Do s pht trin kinh t m con ngi thng mi ho mt s i tng s hu ca ch quyn tr thnh i tng ca cc quyn thng mi thng thng. iu ny khng nh mt vn cng ngy cng tr nn cn bn l nhn quyn, dn quyn hay

ch quyn u c ngha pht trin v cn phi c tn trng thc s. Tn trng cc quyn con ngi chnh l tn trng con ngi. Bn i ra nc ngoi hay li t nc mnh, l quyn ca bn. Trong thc t i sng quc t hin nay, khi mt con ngi c quyn cng dn ca nhiu quc gia th iu ny rt c ngha. chu u by gi, mt ngi c quyn cng dn ca 27 quc gia. Thi i ton cu ho, cc quc gia khc nhau ch l a im con ngi ng gp vo tin trnh pht trin. Cc quc gia c th hng nim vinh quang ca mt ngi c ngun gc vng t ca mnh to ra i vi cc vng t khc nhau trn th gii, nhng quyn li m s vinh quang em li th thuc v ngi sng to ch khng phi thuc v quc gia c ngi . Nhn quyn tr thnh mt khi nim v cng quan trng i vi s pht trin ca th gii hin i. Mi th u phi thuc v con ngi th con ngi mi mang theo n mt cch tch cc n nhiu ni khc nhau trn th gii. Mi cuc ci cch u phi phc v s m rng khng gian c ch ca tng con ngi c th. Ci cch chnh tr, ci cch kinh t, ci cch vn ha u phi to ra cc mi trng h tr nng lc sng to ca con ngi khi con ngi dch chuyn n nhng a im khc nhau trn tri t. y chnh l mc tiu, l kt qu cui cng ca ton cu ha. C nhiu nh ngha v ton cu ho nhng ti cho rng trc ht, ton cu ha cn phi c hiu l qu trnh to ra mt mi trng v m m u mt ngi cng u c hiu lc ng gp ging nhau, y chnh l t do hin i. T do c tr l mt phn ca t do hin i. T do c tr cng l mt vn ln ca mi quc gia trong thi i ton cu. Chng ta cn phi rt tinh t phn bit mc ch ca vic t do c tr vi mt h qu tt yu ca n l lm xao nhng tnh cm ca con ngi vi vng xut x ca mnh. Ti sao ngi ta phi an phn sng mt vng t khng h tr hnh phc cho mnh? Con ngi c quyn di c. T do c tr chnh l mt trong nhng du hiu chnh tr khng nh con ngi c quyn thot ra khi nhng ch mnh khng mun , con ngi c quyn i n nhng ni mnh thch. Nh vy, ngay c quyn t do c tr cng c khng nh bi nhiu quyn c th, quyn sinh sng nhng ch khc nhau v quyn t nn. Ni tm li, tn trng nhn quyn l mt trong nhng gi tr vn ha v i nht ca thi i chng ta. 2. S dch chuyn ca cc dng nng lc Ton cu ha l mt qu trnh dch chuyn tt c cc dng nng lc ca nhn loi n nhng ch m gi tr c th tng trng. Trong bi cnh ton cu ho, cc dng dch chuyn nng lc ang hng ngy din ra vi mt dy c trn ton th gii, t cc dng dch chuyn con ngi, cc dng vn n cc dng cng ngh, ti nguyn Cc dng di dn chnh l s thot ra khi s rng buc ca cc quc gia i vi cc lc lng con ngi. Chnh s dch chuyn ca cc lc lng con ngi to ra s dch chuyn ca cc dng nng lc. Khi nim nng lc x hi khng ch khoanh trong bin gii quc gia, trong mi trng ton cu ha n l s hp dn ca cc quc gia i vi cc dng nng lc. S dch chuyn t do cc dng nng lc trn phm vi ton cu chnh l l tng ca s pht trin chnh tr trn ton th gii, v chnh l tin ca l thuyt v ton cu ho, tc l tit kim nng lng sng ton cu. Dng vn s vo ch no m y ngi ta khai thc mt cch hp l nht, hu ch nht, tc l tit kim. S tit kim trn quy m ton cu to ra s dch chuyn t do ca tt c cc dng nng

lc, v s dch chuyn t do ca cc dng nng lc lm cho nng lc c nhng dng i ra, c nhng dng i vo. Xut khu lao ng, xut khu chuyn gia l dng nng lc i ra. By gi mt dn tc ng dn th s dch chuyn i ra ca cc dng nhn lc tr thnh nhu cu, bi v nhn lc cng l mt yu t to nn nng lc. X hi l tp hp cc ngun nng lc. Con ngi cng l tp hp ca cc ngun nng lc. Ti chnh l mt nng lc thuc v con ngi. S dch chuyn ca ti sn l biu hin hin i ca s dch chuyn con ngi. Nhn nhng dng dch chuyn i ra chng ta thy c bn cht ca s pht trin cc dng nng lc, hay cc khng gian chnh tr. Cc dng y dch chuyn gia cc khng gian chnh tr, do cc quc gia, cc nh nc phi xy dng cc khng gian chnh tr ph hp vi i hi ca nhu cu pht trin khch quan ca tng vng lnh th. nhng ch ng dn m dng dch chuyn nhn lc i ra th l mt biu hin lnh mnh. Nhng con ngi i ra vi t cch no? Nu i ra vi t cch l nhng nhn lc cao cp th khc vi i ra vi t cch l lao ng n gin. Vy mt chnh ph phi xc nh u t vo u? S i ra tt yu ca cc dng nhn lc nhng quc gia ng dn l mt hin tng khch quan, v nu chnh ph u t cho dng dch chuyn i ra ca cc ngun nhn lc y tr thnh nhng chuyn gia th hiu qu kinh t s ln hn. Xut khu lao ng n gin l s i ra t nhin, nhng xut khu chuyn gia l s i ra c u t. Nh vy, men theo cc quy lut vn hnh ca i sng t nhin m chnh ph hay x hi phi xc nh i tng u t. Pht trin nng lc l to ra s hp dn cc ngun nng lc. S hp dn cc ngun nng lc khc nhau t hp v mt vng lnh th chnh l nng lc khai thc ht cc ngun lc. Nu chng ta hp dn v mt chnh tr, chng ta hng dn du nhp nhng phn thiu ht ca nng lc, v d nh thiu tin (tin l mt nng lc) th mt cch t nhin, chng ta s gii quyt c vn pht trin ca mnh. To ra s dch chuyn thun li cho tt c cc dng nng lc l biu hin quan trng nht ca t do. Sc hp dn cc dng nng lc c to ra bi sc hp dn ca cc khng gian chnh tr t do. Cc khng gian chnh tr t do s thu ht cc dng nng lc. Nhng cc dng nng lc cng c tnh hp dn, bi v chnh chng cng b li ko. Khng ai li ko mt dng nng lc khng c gi tr. V th, bn cnh vic bn thn cc dng nng lc phi c u t tr nn hp dn th cc khng gian chnh tr cng phi hp dn v t do thu ht cc dng nng lc. Tt c cc cht lng hin c ca cc ngun nng lc l tt v c trin vng, y chnh l s hp dn v chnh tr. Mt h thng ta n tt l s hp dn chnh tr, h thng lut php tt l s hp dn chnh tr, h thng tr tu tt l s hp dn v chnh tr, h thng gio dc tt l s hp dn v chnh tr. Mt quc gia hp dn s hi t c nhiu ngi thuc nhiu dng vn ho, nhiu mi trng khc nhau i din cho nhiu nng lc a dng n sinh sng, tt c s khuch i nng lc pht trin ca quc gia . Nhng phn tch trn cho thy nng lc quan trng nht ca mt quc gia l tnh hp dn ca n. Nu mt quc gia khng c s hng dn chnh tr tt da trn nn tng l t do th s b mt nng lc, khng ch l mt nng lc sn xut, m cn l mt tt c cc nng lc con ngi khc. l kt qu ca s chuyn nhng nng lc thuc v con ngi ra nhng khng gian c iu kin chnh tr tt hn. Chnh s thiu hp dn ca mt khng gian l s hng dn chnh tr con ngi thot ra khi khng gian y. Nh

vy, xy dng mt khng gian chnh tr t do chnh l pht trin nng lc hay to ra s hp dn nng lc trong thi i ton cu ha. S xut hin ca ton cu ho cng vi s pht trin nh v bo ca khoa hc cng ngh lm cho cuc sng ca con ngi hin i vn ng vi tc ngy cng nhanh. Cng ngy, cc dn tc, cc cng ng giao lu vi nhau ch yu thng qua cc h gi tr, thng qua cc quyn li v c bit l thng qua cc nn vn ho; cng ngy, con ngi cng nhn ra gi tr chung m mnh phi vn ti, l nhng tiu chun c gi tr ph qut ton cu. Do vy, vic xy dng mt h t tng c gi tr ton cu l ng nhin cng vi s hp tc v pht trin ca con ngi. Ngy nay, do qu trnh ton cu ho, tt c cc quc gia c mt trong nhau v s trn lan ca thng tin s khin cho cc qu trnh nhn thc cng c mt trong nhau. V th, ton cu ho cng c gi tr nh thuyt tng i ca i sng, v chnh n lm ri lon h t tng, buc h t tng phi bm vo cc gi tr thc tc l h gi tr tn ti. Cng ton cu ho th h t tng vn ch mang tnh khu tr c nhn cng phi tri qua mt qu trnh sng lc khc nghit hn tn ti bng nhng gi tr tht ca n.i iu v k tr Ng S Thuyt - Email: nsthuyet@vnn.vn (21/07/2007 08:05:32 AM)

Ti rt thch c nhng bi ca ng v mong c dp c gp ng cng trao i v nhiu vn th v. Ti l mt k s tin hc, nay l mt doanh nhn, khng phi l mt hc gi hay mt nh nghin cu l lun lm vic trong cc Vin, trng ni ting. Bn thm k hp th nht, Quc hi Kho XII ti mun trao i nhng suy ngh ca mnh v vn c tr, Php tr v K tr nhm gp thm mt ting ni vo din n phc hng t nc. bt c x hi no, thi k no, vn o c cng c coi trng. Chng ta cng c thy trong lch s c nhiu triu i, ch m cc gi tr o c con ngi c a ln hng u: mt ng vua hin, c c, c lng yu dn lun c ngi ca, sng knh v do li cun, thu phc c lng dn trm h chung tay xy dng, bo v t nc. X hi c tr cn da trn s t gic ca mi c th v cao vai tr ca d lun trong x hi v vn ho, gio dc thc, o c, gi tr tinh thn. Tuy nhin, s pht trin ca x hi thun c tr n mt ngng no s khng cn ph hp do nhng nguyn nhn, mu thun ni ti bn thn mi ngi, nht l khi c s pht trin ca x hi vt cht v do dn n s xut hin x hi Php tr - qun l iu hnh t nc bng lut php. Lut php c sinh ra iu chnh cc hnh vi ca con ngi, hng con ngi n cc s quy c, tun th, trng pht rn e con ngi nhng bn thn lut php cng rt thong, nhiu khng gian, thi gian cho con ngi trong con ngi c iu kin t do sng to, vn dng. Do vy, ngi tt th khng sao, nhng cn k xu li trit li dng k h ca lut php. M ngi xu, ngi tham hin nay nhan nhn khp ni (ti ngh s tham lam, ch k l mt loi virus nguy him nht ang tng gi tng pht lan truyn, ly nhim gia ngi sang ngi thm ch gia quc gia ny vi quc gia khc, khu vc ny sang khu vc khc). Bn thn Lut cng l thc th t sinh, lun vn ng, lun t iu chnh hon thin hn, ph hp hn vi mun hnh vn trng ca cuc sng nhng ci xu, ci c lan truyn qu nhanh, s iu chnh ca Lut

li cn phi c thi gian, nhiu khi khng theo kp vi s pht trin ca x hi. y ti mun bn n mt kha cnh th Ba, l K tr, K tr y c hiu l s dng cng ngh, tin b khoa hc k thut qun l, iu hnh t nc, x hi. Vic kt hp nhun nhuyn, khn kho trn c c 3 kha cnh: c Php K s l iu kin tin quyt qun l x hi thnh cng. R rng, nu lut php qu h khc, dn chng cng cc kh, s t do, nhn quyn i khi cng b nh hng bi chnh nhng iu chng ta quy nh ra m nhiu khi khng lng ht c nhng mt tiu cc do n em li. Cn nu ch tuyn truyn, h ho, gio dc, ly c lm trng cng ch em li nhng kt qu ht sc hn ch. Gii php c th dung ho c cc mu thun y l phi trit s dng cng ngh, tin b khoa hc k thut qun l, iu hnh t nc, l K tr. Bng ng dng cng ngh nht l cng ngh cao, cng ngh thng tin, Nh nc c th t ra nhng quy nh m ngi dn c th d dng chp nhn hn do tnh khch quan, hp l, d iu chnh ca n. Cc nc pht trin ang ngy cng ng dng cng ngh cao trong qun l x hi: thng mi in t, thanh ton qua th, gim st ni cng cng bng camera, khai bo thu, chi tiu c nhn qua mng, do em li nhng thnh qu to ln, giu li cng giu. Mt iu chng ta d dng nhn thy l cng ngy con ngi cng ph thuc hay l thuc vo cng ngh, k thut. Ti s rt kh khn nu khng c my tnh v Internet vit bi ny trong vic ly t liu v vit ra nhng suy ngh ca mnh, nht l sa i sa li t, cu ch mt cch thoi mi. Tng lai khng xa, hu ht hot ng ca con ngi s b ph thuc, thm ch l thuc hon ton vo my tnh v Internet. V chng ta buc phi lm quen dn vi khi nim con ngi tr thnh n l ca cng ngh, ca Internet. Phn mm tin hc, dch v my tnh, dch v Internet s chi phi hu ht cc hot ng hng ngy ca con ngi, cc thit b, phn mm tin hc s m thm, t ng gim st, theo di, iu chnh hnh vi ca con ngi v l nhn chng trong cc phin to phn x. May mn thay, phn mm tin hc tuy c mt sc mnh v cng to ln nhng li do chnh con ngi to ra, do vy u c mc ch, nh, chc nng r rng v con ngi c th kim sot c. Phn mm hng hot ng ca con ngi bt c a v no vo s quy c, tun th theo nhng quy nh ca t chc, ca lut php x hi. cc nc pht trin, vn ng dng khoa hc k thut rt c coi trng, cng ngh thng tin gip cho vic iu hnh, qun l t nc tt hn. H thng thng tin minh bch, r rng, y gip cho vic iu chnh chnh sch, lut php thm ch hin php c kp thi c s c khoa hc, p ng c i hi ca thc tin x hi. X hi pht trin cao l x hi in t, x hi s, chnh ph in t, k nguyn tri thc, l nhng khi nim khng cn xa l vi chng ta. Nn tng pht trin x hi tri thc l phn cng v phn mm tin hc. S pht trin ca ngnh phn mm trn th gii v ca Vit Nam hin nay trnh rt cao, sau ny s cng cao hn na. Chng ta thy nhiu loi phn mm, mt s loi nh l, thit k cng theo yu cu t ra ban u, mt s loi c thit k mm do linh hot hn (do yu cu ca ngi t hng v trnh ca ngi vit phn mm). Ngoi ra cn mt s loi phn mm c lp trnh theo cch c th t hot ng, ly lan c qua mng my tnh, y ht nh c ch ca virus sinh hc. Phn ln loi chng trnh virus ny c vit

vi mc ch xu, l ly lan v t chc, thm ch ph hoi d liu, phn cng, gy phin h, tn km thi gian v tin bc ca nhn loi. Tuy nhin, c ch hot ng ca phn mm virus cng lm ny sinh ra tng: con ngi s pht kin ra mt loi phn mm qun l t sinh, t pht trin ging nh c ch sinh hc vy nhng vi mc ch tt p hn, l phc v cho con ngi, phc v cng tc qun l ca mi c nhn cho n cc t chc, doanh nghip, chnh quyn v ton x hi. Hin nay, Cng ty CP Minh Ngc Vit Nam l Cng ty u tin ang tp trung pht trin phn mm dng ny, vi phin bn dng Cy thng tin qun l c s dng cho mt s n v, v phn mm c thit k c tnh tng qut cao, khng ph thuc vo nghip v qun l nn kh nng ng dng rt ln, chng ti c k hoch qung b v trin khai mnh m t nm 2008. Bn th tng tng xem, cc Rbt, Manager o ny khi c ci t vo Trng hc s l cng c qun l hc sinh, gio vin, kt qu ging dy v hc tp; Nu ci t vo c quan, t chc s gip cho qun l nhn s, k hoch, ti chnh, nghip v bo co; Nu ci cho n v b i s gip qun l qun s, kh ti, k hoch kt qu hun luyn, Vi mt chi ph hp l (nh mt sut lng trung bnh chng hn), nh qun l c th tr tin bn quyn s dng cho Manager o ny hn theo di, n c, gim st hot ng ca t chc, doanh nghip 24/24 gi, khng n khng ng, mt cch trung thnh, tn tu nhng nghim khc nht. Vic ci t, s dng li v cng n gin, ch cn gieo ht ging (ci t vo my ch) v chm sc ci Cy thng tin hoc Nh qun l Manager o bng cch chu kh chm bn, vun trng l thc hin cp nht thng tin s liu y v c trch nhim. Tm li, pht trin t nc, hi nhp thnh cng chng ta phi t ho l ngi Vit Nam, phi cao gi tr o c, truyn thng vn ho ca dn tc Vit Nam ngn nm vn hin, t nc Con rng - Chu tin, a linh Nhn kit. Quc hi kho XII s tip tc hon chnh h thng lut php xy dng Nh nc Php quyn v bn cnh khng th thiu c nhng nh K tr vi suy ngh to bo, sng to, dm p dng nhng cng ngh qun l tin tin nht, c bit l ng dng cng ngh thng tin trong vic iu hnh t nc, qun l x hi v l cch ng trn vai nhng ngi khng l a T quc vn ln. H Ni, 20.07.2007 Ng S Thuyt, Ch tch, Gim c Cng ty CP Minh Ngc Vit Nam

Chuong 11: Chnh tr hc ca t doT do l cch thc gii phng con ngi ra khi sai lm, nh kin, qu kh, t do lm thay i mt cng ng, mt dn tc, mt quc gia bt u chng ng pht trin ca chnh n. Khch l nhu cu t do ca con ngi l mt trong nhng khch l nhn vn nht. Nhng ai ngn cn t do, nhng ai t chi to iu kin con ngi t do th l k chng li loi ngi.

Xu th ca thi i chng ta ang m ra nhng c hi khng l cho bt k ai, bt k dn tc no mun pht trin. C hi ln nht m ton cu ho mang li chnh l t do. Nhng lm th no khng b l c hi? Lm th no pht trin? Ch khi no con ngi t do th con ngi mi pht trin. Hn bao gi ht, mi con ngi ca thi i phi nhn thc c rng t do khng phi l th g xa ri cuc sng ca con ngi, t do khng ch c ngha trit hc. T do v cng cao qu, v cng thit yu i vi s sng cn ca con ngi. T do l th c th "n c" v con ngi "n" t do l gii phng mnh ra khi trng thi lc hu, chm pht trin. Cn phi trao tr t do con ngi tr thnh chnh n. S tr v ca t do phi l mt l trnh c hoch nh tng xng vi nhng nhn thc ca con ngi v t do, nu khng, con ngi s ri vo trng thi chong ngp trc nhng gi tr ca t do v s s dng n mt cch liu lnh hay ng hn s cng hin t do mt cch thiu chn chn v y mnh vo nhng trng thi khng t do khc. Cho nn, hiu r v gi tr v nhng ni dung ca t do l i hi thit yu i vi mi con ngi. T trc ti nay, con ngi vn c thi quen tip cn t do di gc mt i tng trit hc hay mt i tng ca th ca m qun mt rng t do cn l mt i tng ca chnh tr hc. Nghin cu t do di gc chnh tr hc s gip chng ta tm thy gi tr, ng dng v a v ca t do trong cc lnh vc quan trng nht ca i sng. Bng cch , t do c ko xung cc tng ca i sng hng ngy con ngi c th s dng t do, bin t do thnh cng ngh sng v pht trin. I. Nhng khng gian t do c bn Trong cuc sng hng ngy t do c nhiu ni dung, nhng y ti mun cp n t do trong cc khng gian thuc cc lnh vc quan trng nht ca i sng, l: t do kinh t, t do chnh tr, t do vn ho. T do kinh t i trc con ngi nm c cc thnh qu ca s pht trin. Khi ngi ta cm nhn c v ngt ca n ri th ngi ta mi nhn thc c gi tr ca t do chnh tr. T do chnh tr chnh l nhu cu i hi mt th ch nh nc c nng lc php ch ho hay th ch ho cc quyn t do. Nhng ch c t do kinh t v t do chnh tr thi th cha , con ngi cn cn c c t do vn ha. Bi v con ngi hnh thnh mt cch lin tc, con ngi l sn phm ca qu kh nn nu khng t do v vn ho, con ngi khng tm c yu t bo tr tinh thn cho t do kinh t v chnh tr. Nu khng c s bo tr tinh thn th qu trnh s to ra s pht trin khng n nh v b nu ko bi s lc hu v mt vn ho v khng c c s hng ng i vi cc hnh vi t do. Nu khng c t do v chnh tr, khng c t do v vn ho th t do kinh t khng c bo tr v mt php l, khng c bo tr v mt tinh thn. T do chnh tr v t do vn ho l nhng yu t bo tr tinh thn xy dng mt cng ng m chu k sau ca s pht trin c i din bi nhn s c nng lc cho li n trng thi t do cao hn v n nh hn. 1. T do kinh t thot khi i ngho Tr li quyn t do kinh t cho con ngi nhng quc gia km pht trin c ngha trc tin v thit thc l gii phng con ngi khi i ngho v lc hu. Bn cht ca hot ng kinh t l s tm kim li ch hay hot ng kinh t c hng dn bi li

ch. Nu khng c s hng dn bi li ch th mi hot ng kinh t u khng c mc tiu. Hot ng kinh t ch din ra mt cch t nhin v ch pht trin khi con ngi c t do kinh t. Nu khng t do trong vic thc hin cc hot ng kinh t, con ngi s khng t c mc ch kim tm li nhun v nh vy cc hot ng ny s tr nn phi kinh t. Tuy nhin, kinh t c th pht trin t do mt cch bn nng n mt ngng no s vp phi cc gii hn do chnh tr to ra. Bi v chnh tr l mt hot ng thuc v thng tng kin trc ca x hi. N nh hng n tt c nhng mt cn li ca cuc sng. Nu khng c th ch ng n, rt d xy ra tnh trng chnh tr chi phi v thao tng hot ng kinh t, khin cho hot ng kinh t khng th pht trin. S chi phi ca chnh tr i vi cc hot ng kinh t nhiu quc gia lm mt t do kinh t, km hm s pht trin ca kinh t. Bn cht ca tt c chng trnh pht trin kinh t l pht trin c hai yu t th ch v lc lng kinh t. Th ch kinh t mt khi b p t, b chi phi bi nhng mc tiu chnh tr th khng th h tr v m bo hot ng ca lc lng kinh t, do khng th h tr s pht trin kinh t. Vic tri buc kinh t vo chnh tr cn tim n rt nhiu ri ro m ri ro ln nht l lm con ngi mt mt nng lc trong i sng kinh t. T do to ra s a dng tinh thn ca con ngi v to ra s cn bng t nhin ca cuc sng. Mt khi con ngi khng t do v mt kinh t cng nh chnh tr th con ngi khng cn tnh a dng na, con ngi s pht trin lch lc v con ngi tr nn mt nng lc. Cc lc lng kinh t cng nh mi lc lng khc khng th pht trin trong iu kin mt cn bng ca cuc sng nh vy. Do cn phi tr li cho con ngi t do kinh t. cng chnh l ni dung ca ci cch kinh t. Trong l thuyt v ci cch m ti nghin cu th ci cch kinh t cc nc ang pht trin hin nay l to quyn t do kinh t v quyn c lp kinh t cho con ngi. iu kin tin quyt c t do kinh t l phi tha nhn quyn s hu ca mi c nhn. y cng l iu kin ph bin v cn bn c th tin hnh cuc gii phng con ngi ln th hai ny. Ni n quyn t do l phi ni n tp hp cc quyn v cc quyn y c mc pht trin khc nhau cng vi s pht trin ca x hi, trong quyn s hu l mt trong nhng quyn thit thn nht ca con ngi. y, ti khng ni n gi tr tuyt i ca s hu m ni n quyn t do mi ngi phi c nh ot nhng th thuc v mnh, tc l tnh cht ca s hu. Con ngi buc phi c khng gian php l c s hu, khi c s hu con ngi s tm cch gi. Con ngi c th cha c cc quyn cng dn theo ng ngha nhng phi t gic v chng v phi thc v ci mnh cn. thc c quyn l tin c bn ca qu trnh t gii phng ca mi ngi. Vn quan trng nht i vi mi mt c nhn l anh bit r ci anh c gi v bit r ci anh cn tm. Khi no con ngi bt u c nhu cu i tm kim ci mnh cn v gn gi ci mnh c th lc y con ngi bt u thc tnh v gi tr, v c hi cng nh ri ro ca mnh. Quyn t do kinh t s em li cho mi ngi s t ch v mt kinh t. T ch v kinh t l im xut pht con ngi rn luyn bn lnh v nng lc, ng thi phn u t c nhng phm cht v cng quan trng ca mt con ngi l t lp, t ch v t trng. iu c ngha l, khng gian kinh t t ch l c s cho cc gi tr c nhn pht trin. Trong khng gian , con ngi c c hi bo tn v pht trin cc bn nng

kinh doanh, bo tn v pht trin nhng kh nng lm xut hin cc tr gi gia tng. To khng gian t do kinh t cho mi c nhn l gieo mm cho s pht trin ca khu vc kinh t t nhn. khng ch l gii php nhm mc ch pht trin kinh t m cn nhm m bo s an ton v chnh tr. Nhng nh chnh tr no khng nhn thc c tm quan trng ca t do kinh t th nn kinh t khng th pht trin, v quc gia sm mun cng ri vo nhng cuc khng hong chnh tr ng thi y x hi n t