Transcript

Mihaly Csikszentmihalyi Urok codziennociKsika dla tych, ktrzy chc wicej z ycia wzi i wicej mu da Spis treci Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Struktury ycia codziennego Skadniki dowiadczenia Rola samopoczucia Paradoks pracy Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego Zwizki z innymi a jako yda Zmiana stylu yda Osobowo autoteliczna Mio losu

Struktury ycia codziennego Jeli naprawd chcemy y, lepiej sprbujmy natychmiast; Jeli nie chcemy, to bez znaczenia, ale lepiej zacznijmy umiera. W. H. Auden.

Przytoczone powyej sowa Audena oddaj istot tej ksiki. Wybr jest prosty: pomidzy chwil obecn a nieuchronnym kresem naszych dni moemy dokona wyboru, by y lub by umrze. ycie biologiczne jest procesem, ktry, jeli tylko zatroszczymy si o potrzeby ciaa, toczy si automatycznie. Ale y w takim znaczeniu, jakie mia na myli Auden , to nigdy nie jest co, co dzieje si samo przez si. Waciwie wszystko si przeciwko temu sprzysiga: jeli sami nie nadamy kierunku naszemu yciu, ulegnie ono wpywom zewntrznym i suy bdzie jakiej innej sile. Zaprogramowane biologicznie instynkty posu si nim do replikacji materiau genetycznego, ktrego jestemy nonikami; kultura zmusi nas do tego, abymy wykorzystali je do krzewienia jej wartoci i umacniania jej instytucji; inni ludzie bd usiowali, na ile tylko im si uda, wykorzysta nasz energi dla swych wasnych celw, zwykle nieogldajc si na skutki, jakie to moe mie dla nas. Nie moemy oczekiwa, e kto pomoe nam y; sami musimy odkry, jak to zrobi. 1

Co zatem w tym kontekcie znaczy y"? Nie chodzi tu oczywicie o czysto biologiczne przetrwanie. y" to y w peni, bez marnotrawstwa czasu i energii, dajc wyraz niepowtarzalnoci jednostki, a jednoczenie bdc w pewien szczeglny sposb czci zoonoci kosmosu. W tej ksice przyjrzymy si rnym stylom ycia z tej wanie perspektywy, opierajc si na zdobyczach wspczesnej psychologii i na moich wasnych badaniach, a rwnie na mdroci czerpanej z caego dorobku ludzkoci. Do pytania , ,Na czym polega dobre ycie?'' podejd w sposb bardzo skromny. Miast szafowa proroctwami i tajemnicami, postaram si jak najcilej trzyma racjonalnych przesanek, koncentrujc uwag na sprawach przyziemnych, to jest na typowych zdarzeniach, jakie staj si zazwyczaj naszym udziaem kadego zwykego dnia. Co rozumiem przez dobre ycie", najlepiej chyba zilustruje konkretny przykad. Przed laty prowadziem wraz ze studentami badania w zakadzie zajmujcym si montaem taboru kolejowego. Gwnym pomieszczeniem bya ogromna, brudna hala, w ktrej z powodu cigego haasu z trudem mona si byo porozumie. Wikszo pracujcych tam spawaczy nienawidzia swej pracy, tote co chwila wszyscy zerkali na zegar w oczekiwaniu na fajrant. Znalazszy si za bram fabryki, spieszyli do pobliskich knajp albo wyjedali poza granic stanu w poszukiwaniu atrakcyjniejszych rozrywek. Wszyscy, z jednym tylko wyjtkiem. By nim Joe, panalfabeta, mczyzna po szedziesitce, ktry sam nauczy si rozumie i naprawia kady element wyposaenia fabryki, od dwigu po monitor komputerowy. Joe uwielbia wyszukiwa niesprawny sprzt, ustala, co jest nie w porzdku, i naprawia to. W czasie wolnym od pracy Joe wraz ze swoj on zaoyli na dwch ssiadujcych z ich domem pustych parcelach rozlegy ogrd skalny, a w nim wybudowali okolone tczow mgiek fontanny. Stu z gr spawaczy pracujcych w tej samej fabryce darzyo go prawdziwym szacunkiem, cho jego postpowanie nie byo dla nich zrozumiae. Lecz gdy pojawiay si jakie kopoty, prosili go o pomoc. Wielu z nich twierdzio, e bez Joego fabryka nie mogaby istnie. Spotkaem w yciu wielu szefw ogromnych przedsibiorstw, wpywowych politykw, kilkudziesiciu laureatw Nagrody Nobla, sowem: ludzi wybitnych, ktrzy wiedli wspaniae pod wieloma wzgldami ycie, w adnym jednak wypadku nie byo ono lepsze ni ycie Joego. Co zatem czyni ycie takie jak jego pogodnym, poytecznym i wartym przeycia? Oto wanie kluczowe pytanie, ktre stawia ta ksika. U podstaw mojej koncepcji legy trzy gwne zaoenia. Pierwsze, e prorokom, poetom i filozofom udao si na przestrzeni wiekw zgromadzi prawdy o doniosym znaczeniu dla naszego przetrwania. Zostay one jednak wyraone za pomoc poj i sw swoich czasw, by wic si nimi posuy, kade pokolenie musi najpierw odkry je na nowo i ponownie zinterpretowa. wite ksigi judaizmu, chrzecijastwa, islamu, buddyzmu czy te Wedy s najwietniejszymi skarbnicami myli, a dla naszych przodkw miay najistotniejsze znaczenie, zlekcewaenie ich zatem byoby przejawem icie dziecicego zarozumialstwa. Rwnie naiwnym byoby jednak sdzi, e wszystko, co zostao niegdy zapisane, zawiera prawd absolutn, ktra trwa wiecznie. Drugim filarem, na ktrym opiera si moja ksika, jest przekonanie, e nauka dostarcza obecnie wiedzy najwaniejszej dla ludzkoci. Lecz rwnie prawda naukowa wyraana jest jzykiem swoich czasw, dlatego sama ulega 2

zmianom i w przyszoci moe zosta odrzucona. We wspczesnej nauce tkwi, by moe, tyle samo zabobonw i nieporozumie, ile kryo si w dawnych mitach. Zbyt bliska perspektywa czasowa nie pozwala nam jednak tego oceni. Kto wie, czy w kocu zdolno do postrzegania pozazmysowego oraz energia duchowa nie umoliwi nam bezporedniego kontaktu z prawd, bez uciekania si do teorii i laboratoriw? Chodzenie na skrty jest jednak niebezpieczne; nie powinnimy udzi si, e nauka poczynia wiksze postpy, ni jest w istocie, ale na szczcie czy na nieszczcie - nauka jest w dzisiejszych czasach najrzetelniejszym lustrem rzeczywistoci, ryzykownym byoby wic j lekceway. Trzecie zaoenie gosi, e jeli pragniemy zrozumie, na czym polega prawdziwe ycie", powinnimy wsucha si w gosy przeszoci i zintegrowa ich przesanie z wiedz, jak stopniowo dziki nauce gromadzimy. Niektre ideologiczne koncepcje - jak powrt do natury" Rousseau, prekursorka freudowskiej wiary - to po prostu pustosowie, jeli nie ma si pojcia, czym jest natura ludzka. Przeszo nie daje zatem adnej nadziei, a teraniejszo rozwizania. Nie polepszymy te naszej sytuacji, rzucajc si na eb, na szyj, w wyimaginowan przyszo. Jedynym sposobem odkrycia, na czym polega ycie, jest cierpliwe i mozolne usiowanie zrozumienia minionych czasw oraz moliwoci, jakie niesie przyszo, przynajmniej w takim stopniu, w jakim moemy oszacowa je teraz. ycie" zatem bdzie dla nas w dalszych partiach tej ksiki wszystkim, czego dowiadczamy od witu do zmierzchu, siedem dni w tygodniu, przez jeli dopisze nam szczcie -jakie siedemdziesit lat, a nawet duej, jeli szczcie dopisze nam naprawd. Perspektywa ta moe si wyda nieco wska w porwnaniu ze znacznie wzniolejszymi wizjami, z jakimi oswoiy nas mity i religie. Wszelako -by odwrci zasad Pascala -najlepsz, jak si zdaje, w przypadku wtpliwoci strategi bdzie przyj, i owe siedemdziesit kilka lat to nasza jedyna okazja, by dowiadczy kosmosu, naley wic z niej w peni skorzysta. Bo jeli tego nie uczynimy, moemy utraci wszystko; jeli za si mylimy, a ycie pozagrobowe naprawd istnieje, nie tracimy niczego. Jako takiego ycia jest czciowo zdeterminowana przez procesy chemiczne zachodzce w naszym ciele, interakcje biochemiczne pomidzy organami, sabe impulsy elektryczne przeskakujce midzy synapsami naszego mzgu oraz uporzdkowanie informacji narzucone naszej wiadomoci przez kultur. W gruncie rzeczy jednak prawdziwa jako ycia -to, co robimy i jak si z tym czujemy - uzaleniona jest od naszych myli i emocji, od interpretacji owych procesw chemicznych, biologicznych i spoecznych. Badanie strumienia wiadomoci, ktry przepywa przez nasz umys, jest domen fenomenologii. Przez ostatnie trzydzieci lat pracowaem nad rozwojem fenomenologii systematycznej, wykorzystujcej narzdzia stosowane w naukach spoecznych -zwaszcza w psychologii i socjologii - by odpowiedzie na pytanie: Czym jest ycie? A take na pytanie bardziej praktycznej natury: Jak kady z nas moe stworzy sobie dobre ycie? Pierwszy krok ku odpowiedzi na tego rodzaju pytania wymaga trafnego okrelenia si, ktre nadaj ksztat temu, czego moemy dowiadczy. Czy to si nam podoba, czy nie, kady z nas podlega wyranym ograniczeniom w tym, co jest zdolny zrobi i odczu. Bagatelizowanie ich wiedzie do zaprzeczenia ich istnieniu, a w rezultacie do poraki. By osign cel i stworzy sobie dobre ycie, musimy najpierw zrozumie rzeczywisto codziennoci, ze 3

wszystkimi koniecznociami i potencjalnymi rozczarowaniami, jakie ze sob niesie. W wielu staroytnych mitach bohaterowie poszukujcy szczcia, mioci lub niemiertelnoci musieli najpierw odby podr przez podziemne wiaty. Dante, nim dane mu byo cieszy si wspaniaociami niebios, musia przemierzy okropnoci pieka, by mc zrozumie, co nie pozwala nam przekroczy bramy niebieskiej. Tak samo postpi musimy, wybierajc si w nasz bardziej wieck podr. Pawiany yjce na afrykaskich rwninach przeznaczaj mniej wicej trzeci cz ycia na sen, a gdy si obudz, dziel czas pomidzy przemieszczanie si, wynajdowanie i spoywanie jedzenia oraz odpoczynek, ktry sprowadza si gwnie do kontaktw z innymi osobnikami i iskania sobie wzajemnie filtra w poszukiwaniu wszy. Nie jest to wielce pasjonujca egzystencja, lecz doprawdy niewiele si zmienio, odkd istoty ludzkie oddzieliy si od wsplnych z mapami przodkw. Wymogi ycia nadal decyduj o tym, e wykorzystujemy czas w sposb wcale nie tak bardzo odmienny od tego, jaki jest waciwy afrykaskim pawianom. Wikszo ludzi powica na sen okoo jednej trzeciej doby, pozosta za cz spoytkowuje na prac, przemieszczanie si i odpoczynek - w takich samych mniej wicej proporcjach, co pawiany. A jak wykaza historyk Emanuel Le Roy Ladurie, w trzynastowiecznych francuskich wsiach (ktre w wczesnym wiecie naleay do najbardziej rozwinitych cywilizacyjnie) najpopularniejsz rozrywk byo nadal iskanie si. Dzi oczywicie mamy telewizj. Cykle odpoczynku, wytwarzania, konsumpcji i kontaktw z innymi w takim samym stopniu jak nasze zmysy -wzrok, such i pozostae -wpywaj na to, jak dowiadczamy ycia. Poniewa nasz system nerwowy tak jest skonstruowany, i moe przetwarza w danym momencie tylko niewielkie porcje informacji, wic sporej czci tego, czego dowiadczamy, z koniecznoci dowiadczamy kolejno -jedno po drugim. Przysowie mwi, e nawet bogacze mog nosi naraz tylko jedn koszul. Moemy zatem w jednej chwili pokn tylko jeden ks, sucha jednej piosenki, czyta tylko jedn gazet i prowadzi jedn rozmow. To wanie te ograniczenia podzielnoci uwagi, decydujce o iloci energii psychicznej, jak dysponujemy do percepcji wiata, ustanawiaj sztywny scenariusz, wedle ktrego mamy y. To, czym ludzie si zajmowali i ile czasu temu powicali, jest zreszt w rnych czasach i w rozmaitych kulturach zdumiewajco podobne. Stwierdziwszy, e pod wieloma istotnymi wzgldami wszystkie biografie wykazuj pewne podobiestwa, trzeba jednak doda, e istniej take oczywiste rnice. Makler giedowy z Manhattanu, chiski wieniak i yjcy na pustyni Kalahari Buszmen odegraj w podstawowy, ludzki scenariusz w sposb, ktry na pierwszy rzut oka bdzie cakowicie odmienny. Historycy, Natalie Zemon Davis i Arlette Farge, piszc o Europie okresu od szesnastego do osiemnastego wieku, zauwaaj: ycie codzienne toczyo si w ramach trwaych hierarchii, opartych na przynalenoci do okrelonej pci oraz grupy spoecznej. Wniosek ten jest prawdziwy dla wszystkich znanych nam spoecznoci - to, jak kto yje, zaley przede wszystkim od jego pci, wieku i pozycji spoecznej. Okolicznoci zwizane z urodzeniem umieszczaj czowieka w czym na ksztat przegrdki. One wanie okrelaj, z jakiego rodzaju dowiadcze skada si bdzie jego ycie. Szeciu-siedmioletni chopiec, urodzony dwiecie lat temu w ubogiej rodzinie w jednym z przemysowych regionw Anglii, 4

codziennie, przez sze dni w tygodniu, budzi si najprawdopodobniej okoo pitej rano, po czym bieg do fabryki, by do zmierzchu obsugiwa szczkajce krosna. Czsto zdarzao si, e umiera z wyczerpania, jeszcze zanim zosta nastolatkiem. Dwunastoletnia dziewczynka mieszkajca w tym samym czasie w jednym z jedwabniczych regionw Francji przesiadywaa cae dnie nad bali, zanurzajc we wrzcej wodzie kokony jedwabnika, by rozpuci kleist substancj zlepiajc nici. Siedzc w wilgotnym ubraniu od witu do zmierzchu, miaa wszelkie dane po temu, by zapa na jak chorob ukadu oddechowego, a od gorcej wody tracia czucie w palcach. Tymczasem dzieci arystokratw uczyy si taczy menueta i prowadzi konwersacj w obcych jzykach. To samo zrnicowanie perspektyw yciowych istnieje po dzi dzie. Jakich dowiadcze moe w dzisiejszych czasach oczekiwa dziecko urodzone w przemysowych dzielnicach ndzy Los Angeles, Detroit, Kairu czy Meksyku? Jak bd si one rniy od tego, co czeka dziecko z dostatniego amerykaskiego przedmiecia lub z zamonej szwedzkiej czy szwajcarskiej rodziny? Niestety, o tym, e kto rodzi si ubogi, a do tego z jakim defektem fizycznym, inny za wchodzi w ycie wyposaony w urod, dobre zdrowie i pokane konto w banku, nie decyduje ani sprawiedliwo, ani adna podobna jej zasada. Chocia wic gwne parametry ycia s raz na zawsze ustalone i nikt nie moe unikn odpoczywania, jedzenia, kontaktowania si z innymi i wykonywania choby minimum pracy, to jednak ludzko dzieli si na kategorie spoeczne, przynaleno do ktrych w znacznej mierze decyduje o tym, czego w cigu ycia dowiadczamy. Ale, eby byo ciekawiej, istnieje jeszcze j oczywicie kwestia indywidualnych rnic. Gdy wyjrzymy przez okno zim, moemy dostrzec miliony wirujcych wkoo identycznych patkw niegu. Jeli jednak wemiemy do rki lup i przyjrzymy si poszczeglnym patkom, odkryjemy, e wcale nie s one identyczne; prawd mwic, okae si, e kady patek ma niepowtarzalny ksztat. Tak samo rzecz si ma z ludmi. O tym, jakie przeycia bd udziaem Sophie, sporo mona powiedzie na podstawie samego tylko faktu, e jest ona istot ludzk. Jeszcze wicej mona doda, jeli wiemy, e jest mod Amerykank, yjc w okrelonym rodowisku, a jej rodzice maj taki to a taki zawd. Ale kiedy ju wszystko zostanie powiedziane, znajomo owych zewntrznych parametrw nadal nie pozwoli nam odgadn, jakie bdzie jej ycie. I to nie tylko dlatego, e przypadek moe pokrzyowa wszelkie rachuby, ale -co duo waniejsze - dlatego, e Sophie ma wasny rozum, dziki ktremu moe albo zaprzepaci swe moliwoci, albo przeciwnie przezwyciy wrodzone niedostatki. To wanie ze wzgldu na t elastyczno ludzkiej wiadomoci mog powstawa ksiki takie jak ta. Jeli wszystko zdeterminowane byoby przez waciwoci ludzkiej natury, przynaleno do okrelonej grupy spoecznej i kulturowej oraz przypadek, bezcelowe byoby zastanawianie si nad sposobami udoskonalenia czyjegokolwiek ycia. Na szczcie jest jeszcze do miejsca na wasn inicjatyw i wiadomy wybr, i ma to niebagatelne znaczenie. Ci za, ktrzy w to wierz, s na najlepszej drodze do uwolnienia si ze szponw losu. y to dowiadcza - poprzez dziaanie, odczuwanie, mylenie. Dowiadczanie rozgrywa si w czasie. To czas jest zatem podstawowym, acz rzadkim dobrem, jakim dysponujemy. Z biegiem lat to baga dowiadcze jednostki decyduje o 5

jakoci jej ycia. Dlatego te jedn z najistotniejszych decyzji, jakie kady z nas podejmuje, jest decyzja, na co przeznaczy i w co zainwestowa dany nam czas. To, jak zagospodarowujemy nasz czas, nie jest naturalnie wycznie nasz decyzj. Jak ju wczeniej widzielimy, pewne surowe ograniczenia dyktuj nam, co musimy robi - czy to jako przedstawiciele rodzaju ludzkiego, czy z powodu przynalenoci do okrelonej kultury lub spoecznoci. Niemniej jednak zawsze istnieje przestrze dla osobistego wyboru, a kontrola nad czasem spoczywa w pewnej mierze w naszych rkach. Jak zauway historyk E. P. Thompson, nawet w najtrudniejszych dziesicioleciach wielkiej rewolucji przemysowej, kiedy w kopalniach i fabrykach robotnicy harowali po ponad osiemdziesit godzin w tygodniu, trafiali si i tacy, ktrzy po pracy, zamiast cign za wikszoci do pubw, nieliczne godziny wytchnienia powicali literaturze lub dziaalnoci politycznej. Sama terminologia, ktrej uywamy, by mwi o czasie -gospodarowanie, inwestowanie, przeznaczanie na co, marnowanie -zapoyczona zostaa z jzyka finansw. W efekcie spotykamy si nieraz z zarzutem, e nasz stosunek do czasu zabarwiony jest swoicie kapitalistycznym dziedzictwem. To prawda, e maksyma Czas to pienidz" naleaa do ulubionych powiedzonek wielkiego apologety kapitalizmu, Benjamina Franklina, lecz mimo to stawianie znaku rwnoci pomidzy tymi dwoma porzdkami ma znacznie starszy rodowd, a zakorzenione jest bardziej we wsplnym wszystkim ludziom dowiadczeniu ni w samej tylko kulturze. Mona by nawet prbowa dowie, e to pienidze czerpi sw warto z czasu, a nie odwrotnie. Pienidze s po prostu najpopularniejszym miernikiem zainwestowanego w co czasu. Poza tym cenimy pienidze, bo w pewnym stopniu uwalniaj nas od ogranicze narzuconych przez ycie, ofiarowujc wolny czas, bymy mogli robi to, na co mamy ch. Na co przeznaczamy czas Na podstawie wynikw ankiety na temat zaj codziennych, przeprowadzonej w Stanach Zjednoczonych wrd dorosych i modziey. Wyniki rniy si w zalenoci od wieku, pci, statusu spoecznego i osobistych preferencji badanych - zaznaczono wartoci minimalne i maksymalne. Jeden punkt procentowy odpowiada przecitnie jednej godzinie w tygodniu.

6

C zatem robi ludzie ze swym wolnym czasem? Tablica pierwsza daje oglne wyobraenie o tym, jak spdzamy okoo szesnastu godzin dziennie; czas, ktry przeywamy wiadomie, nie pic. Dane s z koniecznoci przyblione, poniewa wyniki wykazyway znaczne wahania w zalenoci od tego, czy obrazoway dzie osoby starej czy modej, mczyzny czy kobiety, bogatego czy biednego. Z grubsza jednak biorc, liczby te mona uzna za wstp do opisu, jak wyglda przecitny dzie w amerykaskim spoeczestwie. S one zreszt bardzo zblione do wynikw uzyskanych w innych uprzemysowionych krajach. To, czym si zajmujemy na co dzie, mona zatem podzieli na trzy gwne kategorie. Pierwsza i najszersza zawiera wszystko to, co zmuszeni jestemy robi, by wytworzy energi niezbdn do przetrwania i utrzymania dobrego samopoczucia. W naszych czasach jest to niemal rwnoznaczne z zarabianiem pienidzy, jako e za pienidze mona dzi dosta niemal wszystko. W przypadku ludzi modych, uczcych si, do kategorii aktywnoci twrczej i produkcyjnej zaliczymy te nauk, bdc dla nich odpowiednikiem pracy u osb dorosych, jedno przecie wiedzie do drugiego. Na wszelkiego rodzaju aktywno twrcz i produkcyjn wydatkujemy od jednej czwartej do ponad jednej drugiej naszej energii psychicznej, w zalenoci od rodzaju i wymiaru wykonywanej pracy. Chocia wikszo pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze spdza w pracy okoo czterdziestu godzin tygodniowo, co stanowi 35 procent studwunastogodzinnego okresu czuwania, wielko ta nie odzwierciedla jednak dokadnie rzeczywistoci, bo z owych czterdziestu godzin zaledwie okoo trzydziestu powiconych jest faktycznie na prac, reszta za upywa na rozmowach, rozmylaniach, sporzdzaniu notatek oraz innych zajciach, cakowicie z wykonywan prac nie zwizanych. Czy to duo, czy mao? Wszystko zaley od tego, do czego te liczby porwna. Wedug niektrych antropologw w najsabiej technologicznie rozwinitych spoecznociach, takich jak na przykad plemiona zamieszkujce brazylijsk dungl czy afrykaskie pustynie, rzadko si zdarza, by doroli mczyni przeznaczali wicej ni cztery godziny dziennie na zaspokojenie yciowych potrzeb; reszt czasu wypenia im odpoczynek, pogawdki, piew i taniec. Z drugiej strony, w kilkusetletniej historii uprzemysawiania Zachodu, 7

nim zwizki zawodowe zdoay wywalczy skrcenie dugoci dnia pracy, sytuacje, gdy robotnicy spdzali w fabryce po dwanacie i wicej godzin dziennie, nie naleay bynajmniej do rzadkoci. Omiogodzinny dzie pracy, ktry jest dzi norm, znajduje si zatem w p drogi pomidzy tymi dwiema skrajnociami. Dziaalno twrcza jest rdem nowej energii; trzeba jednak duego wysiku, by utrzyma w odpowiedniej formie nasze ciao i dobytek. Z tego wzgldu niemal czwarta cz dnia upywa na wykonywaniu rozmaitych czynnoci bytowych. Utrzymujemy ciao w dobrej formie, jedzc, odpoczywajc i wykonujc zabiegi higieniczne; o dobytek dbamy, sprztajc, gotujc, robic zakupy oraz wykonujc wszelkie prace domowe. Dziaalnoci t tradycyjnie obarczone s kobiety, podczas gdy mczyni z reguy bior na siebie odpowiedzialno za czynnoci twrcze i produkcyjne. We wspczesnym spoeczestwie amerykaskim rnica ta jest nadal do wyrana: cho mczyni i kobiety spdzaj tyle samo czasu najedzeniu (okoo piciu procent), kobiety powicaj dwukrotnie wicej czasu ni mczyni na wszystkie pozostae czynnoci bytowe. Wszdzie indziej, oczywicie, podzia rl w obowizkach domowych jest, praktycznie biorc, jeszcze wyraniejszy. W byym Zwizku Radzieckim, gdzie rwno pci stanowia kwesti ideologii, zamne panie doktor czy inynier musiay, obok pracy zawodowej, podoa wszystkim zajciom domowym. Na caym niemal wiecie przyjo si zreszt uwaa, e mczyzna, ktry gotuje dla swej rodziny czy zmywa naczynia, traci szacunek dla samego siebie, a take w oczach innych. Taki podzia rl wydaje si rwnie stary jak sama ludzko. W przeszoci jednak utrzymanie obejcia wymagao od kobiety o wiele bardziej wytonej pracy. Oto, jak jeden z historykw opisuje sytuacj w Europie przed czterystu laty: W regionach ubogich w wod kobiety nosiy j na strome grskie tarasy. Kopay i suszyy torf, zbieray wodorosty, drewno na opa i przydrone chwasty, by wyywi krliki. Doiy krowy i kozy, uprawiay warzywa, zbieray orzechy i zioa. Najpopularniejszym opaem wrd brytyjskich, irlandzkich i holenderskich rolnikw by wwczas nawz zwierzcy, ktry kobiety wasnorcznie zbieray i ukaday w pobliu domowego paleniska, gdzie mg schn. Bieca woda i elektronika z pewnoci wpyny na rozmiary wysiku fizycznego, niezbdnego do prowadzenia domu, podobnie jak postp technologiczny zredukowa obcienie fizyczne towarzyszce pracy. Jednak nadal wikszo Azjatek, Afrykanek oraz mieszkanek Ameryki Poudniowej, innymi sowy - wikszo kobiet na wiecie - musi powica lwi cz swego ycia na podtrzymanie materialnego i emocjonalnego bytu swoich rodzin. Czas, jaki pozostaje po odliczeniu czynnoci produkcyjnych i bytowych, jest czasem wolnym, czyli relaksem, ktry rwnie zajmuje okoo jednej czwartej doby. Wedug wielu dawnych mylicieli mczyni i kobiety mogli realizowa swoje potencjalne moliwoci jedynie wwczas, gdy nie mieli nic innego do roboty. To w czasie wolnym stajemy si -wedle filozofw greckich prawdziwie ludzcy, oddajc si samodoskonaleniu: nauce, sztuce, dziaalnoci politycznej. Od greckiego przecie sowa na okrelenie relaksu -scholea wywodzi si angielskie school czy polskie szkoa, Grecy uwaali bowiem, e studiujc, najwaciwiej wykorzystuje si wolny czas. Rzadko, niestety, myl owa wcielana bywa w ycie. Wspczenie wolny czas wypeniaj trzy podstawowe rodzaje zaj, ktre niewiele maj wsplnego z tym, o co greckim filozofom -ludziom cenicym czas wolny -naprawd 8

chodzio. Pierwszy to korzystanie ze rodkw masowego przekazu, gwnie ogldanie telewizji, przeplatane sporadyczn lektur prasy codziennej i czasopism. Drugi to prowadzenie rozmw. Trzeci rodzaj zaj cechuje si bardziej aktywnym stosunkiem do wolnego czasu i z tego wzgldu najbliszy jest staremu greckiemu ideaowi, a obejmuje rozmaite hobby, muzykowanie, uprawianie sportu i wicze fizycznych, bywanie w restauracjach i chodzenie do kina. Te trzy formy aktywnoci zabieraj nam od co najmniej czterech do a dwunastu godzin tygodniowo. Ogldanie telewizji, spord wszystkich form relaksu pochaniajce statystycznie najwicej energii psychicznej, jest rwnie w naszym ludzkim dowiadczeniu najnowsz form spdzania czasu. adne inne spord zaj, ktrym mczyni i kobiety oddawali si na przestrzeni milionw lat ewolucji, nie byo rwnie pasywne i rwnie uzaleniajce przez atwo, z jak przyciga uwag -jeli, oczywicie, pominiemy wpatrywanie si w gwiazdy, zaywanie sjesty czy wprowadzenie si w trans, ktre zwykli praktykowa mieszkacy Bali. Apologeci telewizji twierdz, e dostarcza ona rwnie wszelkiego rodzaju interesujcych informacji. To prawda, jednak -poniewa znacznie atwiej wyprodukowa program, ktry przyjemnie podnieci widza, ni taki, ktry go intelektualnie wzbogaci - ludzie skazani s w wikszoci na ogldanie programw, ktre do ich rozwoju wcale sienie przyczyniaj. Aktywno twrcza i produkcyjna, czynnoci bytowe i odpoczynek to trzy podstawowe rodzaje czynnoci, ktre absorbuj nasz energi psychiczn. S one rdem wszystkich informacji, przepywajcych przez nasz wiadomo dzie po dniu od chwili narodzin po kres ycia. Dlatego to, czym jest nasze ycie, zawiera si zasadniczo w dowiadczeniach zwizanych z prac, z trosk o to, co posiadamy, oraz z tym, czym si zajmujemy w wolnych chwilach. Toczy si ono w krgu tych spraw, to za, w jaki sposb dokonujemy wyboru zaj i jak do nich przystpujemy, decyduje o tym, czy sum dni naszego ycia bdzie chaotyczna mgawica, czy co bliskiego dzieu sztuki. ycie codzienne okrela nie tylko to, co robimy, lecz rwnie to, z kim przebywamy. Nasze czyny i uczucia zawsze podlegaj oddziaywaniom innych ludzi -tych obecnych i tych nieobecnych. Ju od czasw Arystotelesa wiadomo, e czowiek jest zwierzciem spoecznym - zarwno w kategoriach fizycznych, jak i psychologicznych zaleni jestemy od towarzystwa innych. Stopie uzalenienia od osb trzecich lub od ich zinternalizowanych opinii jest jednak odmienny w rnych kulturach. Hodujcy tradycji Hindusi na przykad nie widz w sobie odrbnych jednostek, za jakie my ich uwaamy, lecz raczej wzy rozbudowanej sieci spoecznej. O tosamoci osobnika decyduj dla nich nie tyle jego niepowtarzalne myli i czyny, ile to, kim s jego rodzice, rodzestwo, krewni i potomkowie. Rwnie wspczenie dzieci wychowywane w tradycji wschodnioazjatyckiej s, w porwnaniu z dziemi rasy biaej, znacznie bardziej wiadome oczekiwa i opinii swoich rodzicw nawet pod ich nieobecno, czyli -jeli uy terminologii psychoanalitycznej maj duo silniejsze superego. Lecz niezalenie od tego, z jak bardzo indywidualistyczn kultur mamy do czynienia, i tak inni w znacznym stopniu decyduj o jakoci naszego ycia. Wikszo ludzi spdza mniej wicej tak sam ilo czasu w trzech rnych kontekstach spoecznych. W skad pierwszego wchodz obcy, wsppracownicy lub - u modych ludzi - szkolni koledzy. Owa sfera publiczna" jest miejscem, gdzie oceniane s dziaania jednostki oraz gdzie wspzawodniczy ona o rozmaite dobra i ustanawia stosunki z innymi. Panuje 9

te przekonanie, e publiczna sfera ycia - obszar najwikszego ryzyka i najintensywniejszego rozwoju - odgrywa gwn rol w realizacji indywidualnego potencjau jednostki. Kolejny kontekst spoeczny to rodzina; dla dziecka -rodzice i rodzestwo, dla czowieka dorosego -partner yciowy lub wspmaonek i dzieci. Chocia ostatnio samo pojcie rodziny" jako rozpoznawalnej jednostki spoecznej poddawane jest surowej krytyce i cho prawd jest, i aden znany z historii system pokrewiestwa nie przylega cile do naszej definicji rodziny, nie ulega te kwestii, e zawsze i wszdzie istniaa grupa ludzi, z ktrymi jednostka uwaa si za spokrewnion, ktrych obecno daje jej poczucie bezpieczestwa i za ktrych czuje si bardziej odpowiedzialna ni za pozostaych. Bez wzgldu na to, jak dziwaczne mog si nam dzisiaj wydawa niektre dawne systemy rodzinne w porwnaniu do ideau rodziny nuklearnej, bliscy krewni s nadal rdem jedynych w swoim rodzaju przey. Kolej wreszcie na kontekst spoeczny charakteryzujcy si brakiem obecnoci innych ludzi - to samotno. W spoeczestwach technologicznie wysoko rozwinitych spdzamy samotnie niemal trzeci cz doby, znacznie wicej ni czonkowie wikszoci spoecznoci plemiennych, gdzie przebywanie w samotnoci czsto uwaano za wysoce niebezpieczne. Zreszt my take uwaamy samotno za co niepodanego; ogromna wikszo z nas stara si jej w miar monoci unika. Cho mona si nauczy czerpa przyjemno z samotnoci, tych, ktrzy tak czyni, charakteryzuj raczej do wyrafinowane gusta. Lecz czy si to nam podoba, czy nie, wikszo naszych codziennych obowizkw wymaga odizolowania od innych: dzieci ucz si i wicz rozmaite umiejtnoci w pojedynk, gospodynie domowe troszcz si o dom zwykle pod nieobecno domownikw, a wikszo zawodw jest przynajmniej czciowo wykonywana w samotnoci, wic nawet jeli nie robimy tego z ochot, zmuszeni jestemy nauczy si znosi samotno; w przeciwnym razie ucierpi na tym jako naszego ycia. W rozdziale niniejszym oraz nastpnym mwi o tym, w jaki sposb ludzie wykorzystuj czas, jak jego cz spdzaj samotnie, a jak w towarzystwie innych, oraz jak to, co robi, wpywa na ich samopoczucie. Co jest podstaw takich rozwaa? Najpowszechniejszym sposobem uzyskania informacji o tym, jak ludzie dysponuj swoim czasem, s ankiety, sondae oraz tak zwane budety czasu". Wszystkie te metody polegaj na zwracaniu si do ludzi z prob o wypenienie kartki z kalendarza pod koniec dnia lub tygodnia; s do atwe, ale, jako e opieraj si na przypominaniu sobie faktw, niezbyt dokadne. Inn moliwoci jest metoda prbki dowiadcze (MPD), ktr opracowaem na uniwersytecie chicagowskim na pocztku lat siedemdziesitych. W metodzie tej wykorzystuje si pager albo zaprogramowany zegarek, sygnalizujcy uczestnikowi badania, kiedy naley wypeni dwie strony w broszurce, ktr cay czas powinien mie ze sob. Sygnay wczaj si w nieregularnych odstpach czasu, w dwugodzinnych cyklach od wczesnego ranka do jedenastej wieczorem, a nawet pniej. Na dwik sygnau uczestnik badania zapisuje, gdzie si znajduje, z kim, co robi, o czym myli, a nastpnie, posugujc si rozmaitymi skalami liczbowymi, okrela stan swojej wiadomoci -to, jak bardzo czuje si szczliwy, jak bardzo jest skoncentrowany, jak siln ma motywacj, jak wysokie mniemanie o sobie i tak dalej. Pod koniec tygodnia kady z uczestnikw ma wypenionych pidziesit sze stron broszury MPD i jest to prawdziwy minireporta dokumentujcy 10

codzienne zajcia i przeycia, dajcy nam moliwo rejestrowania wszystkich czynnoci badanego, od witu do nocy, przez kolejne dni tygodnia, a rwnie ledzenia waha jego nastroju w zalenoci od wykonywanych czynnoci czy towarzyszcych mu osb. W naszym chicagowskim laboratorium zgromadzilimy na przestrzeni lat ponad siedemdziesit tysicy stron pochodzcych od okoo dwch tysicy trzystu respondentw; badacze z uniwersytetw w innych czciach wiata z gr potroili te liczby. Dua liczba respondentw odgrywa tu istotn rol, umoliwia bowiem bardziej szczegowy wgld w ksztat i jako codziennego ycia. Dziki temu moemy na przykad dowiedzie si, jak czsto ludzie jadaj posiki i jak si w ich trakcie czuj. Co wicej, moemy stwierdzi, czy nastolatki, doroli i ludzie w wieku podeszym odczuwaj wwczas to samo i czy jedzenie jest podobnym dowiadczeniem, gdy odbywa si w samotnoci i gdy jemy w towarzystwie. Metoda ta umoliwia rwnie porwnania midzykulturowe obejmujce Ameryk, Europ, Azj oraz wszystkie te spoecznoci, gdzie j zastosowano. W dalszych rozdziaach przedstawi wyniki rozmaitych ankiet i sonday, przeplatajc je danymi uzyskanymi dziki MPD. Skadniki dowiadczenia Stwierdzilimy, e praca, czynnoci bytowe i odpoczynek pochaniaj wikszo naszej energii psychicznej. Kto moe jednak kocha prac, a inni jej nienawidz; mona cieszy si czasem wolnym lub odczuwa znudzenie, gdy nie ma sienie do roboty. To, co robimy kadego dnia, wiele ma wic wsplnego z tym, jakiego rodzaju ycie prowadzimy. Duo waniejsze jednak jest to, czego wwczas dowiadczamy. Emocje s w pewnym sensie najbardziej subiektywnym elementem wiadomoci, bo przecie tylko sam zainteresowany potrafi tak naprawd stwierdzi, czy dowiadcza uczucia mioci, wstydu, wdzicznoci czy szczcia. Z drugiej jednak strony emocje s najbardziej obiektywn treci umysu uczucie ciskania w doku", jakiego dowiadczamy, gdy jestemy zakochani, zawstydzeni, przeraeni lub szczliwi, jest dla nas bardziej realne ni wszystko, co obserwujemy w wiecie zewntrznym lub co poznajemy dziki nauce albo logice. Dlatego te czsto zdarza nam si znale w sytuacji icie paradoksalnej. Z jednej strony upodabniamy si do behawiorystw; gdy patrzymy na innych ludzi, sceptycznie podchodzimy do tego, co mwi, a polegamy jedynie na tym, co robi. Z drugiej za, kiedy patrzymy na siebie, zachowujemy si jak fenomenologowie, powaniej traktujc nasze odczucia wewntrzne ni wiat zewntrzny i zachowanie. Psychologowie zidentyfikowali a dziewi podstawowych emocji, ktre mona w wiarygodny sposb odrni, chociaby na podstawie wyrazu twarzy osb yjcych w zupenie rnych kulturach.* * Dziewi podstawowych emocji. Wsplne dla wszystkich badanych kultur i cywilizacji to: rado, wcieko, smutek, lk, zainteresowanie, wstyd, wina, zawi i przygnbienie. Wydaje si wic oczywiste, e, podobnie jak wsplna wszystkim ludziom jest zdolno do widzenia czy artykuowania mowy, wsplny jest te repertuar stanw uczuciowych. Upraszczajc nieco, mona jednak powiedzie, e kada emocja odznacza si podstawow dwoistoci: jest albo pozytywna, czyli 11

atrakcyjna, albo negatywna, czyli odpychajca. Dziki tej waciwoci emocje pomagaj nam wybra to, co jest dla nas dobre. Niemowl ledzi z uwag ludzk twarz i okazuje zadowolenie, gdy widzi matk, bo sprzyja to j ego wizi z kim, kto si nim opiekuje. Odczuwamy te przyjemno podczas jedzenia lub w obecnoci osoby pci przeciwnej, gatunek nasz bowiem nie przetrwaby, gdybymy nie aknli poywienia i seksu. Czujemy za instynktown odraz na widok wy, niektrych owadw, zapachu zgnilizny, ciemnoci, czyli wszystkiego tego, co kiedy, w historii gatunku, mogo stanowi powane zagroenie dla naszego bytu. Obok prostych, genetycznie zakodowanych emocji* * Genetyczne zakorzenienie emocji. Chocia ju Darwin wiedzia, e emocje peni istotne funkcje i ewoluujtak, jak narzdy i organy ciaa, dopiero niedawno cechy psychologiczne zaczto bada z perspektywy ewolucyjnej. gatunek ludzki rozwin wiele subtelniej szych, bardziej wyrafinowanych, ale take i niszych uczu. Ewolucja zdolnoci do autorefleksji umoliwia nam zabaw uczuciami - udawanie uczu lub manipulowanie nimi w sposb, do jakiego nie jest zdolne adne zwierz. Pieni, tace, maski naszych przodkw wzbudzay lk i groz, rado i upojenie. Filmy grozy, narkotyki i muzyka peni dzi podobn funkcj. Pierwotnie emocje byy sygnaami informujcymi o wiecie zewntrznym; dzi czsto pojawiaj si w oderwaniu od jakiegokolwiek realnego obiektu, a wywoywane s dla przyjemnoci pyncej z nich samych. Prototypem emocji pozytywnych jest uczucie szczcia. Jak od czasw Arystotelesa twierdzi ju niejeden myliciel, wszystko, cokolwiek robimy, nakierowane jest na osiganie szczcia. Tak naprawd nie pragniemy bogactwa, zdrowia czy sawy jako takich - zaley nam na nich, bo ywimy nadziej, e nas uszczliwi. Jedynie szczcie nie suy osigniciu czego innego -pragniemy go dla niego samego. Lecz jeli szczcie naprawd jest istot ycia, c o nim wiemy? Do poowy obecnego stulecia psychologowie niechtnie zabierali si do bada nad szczciem, obowizujcy bowiem wwczas w naukach spoecznych paradygmat behawiorystyczny gosi, i subiektywne emocje s nazbyt ulotne, by mogy stanowi odpowiedni przedmiot docieka naukowych. Lecz gdy z instytutw naukowych w ostatnich dziesicioleciach zacz znika mgawicowy empiryzm", subiektywne przeycia nabray znw znaczenia, a badania nad szczciem podjto ze wzmoonym entuzjazmem. Z bada tych wyniky wnioski tyle oczywiste, co zaskakujce. Zadziwiajce jest, na przykad, e pomimo tragedii i problemw ludzie na caym wiecie skonni s uwaa si raczej za szczliwych ni za nieszczliwych. W Ameryce, na przykad, okoo jednej trzeciej respondentw, z grupy stanowicej reprezentatywn prb caego spoeczestwa, okrela siebie jako ludzi bardzo szczliwych", a zaledwie jedna osoba na dziesi stwierdza, e jest niezbyt szczliwa". Wikszo umieszcza si na skali powyej wartoci neutralnej, czyli uwaa si za ludzi do szczliwych". Podobne wyniki uzyskano w wielu innych krajach. Jak to moliwe? Przecie od stuleci myliciele w zadumie nad ulotnoci ycia i przypisanym mu cierpieniem kadli nam w gowy, e wiat jest padoem ez, a szczcie nie jest bynajmniej naszym przeznaczeniem. Przyczyn owej rozbienoci mona upatrywa chociaby w tym, e prorocy i filozofowie maj zwykle skonnoci perfekcjonistyczne, a 12

uomnoci ycia zdaj si ich obraa. Reszta ludzkoci za sprawia wraenie zadowolonej z tego, e yje, pomimo wszelkich niedoskonaoci ycia. Istnieje te, oczywicie, wyjanienie bardziej pesymistyczne, a mianowicie takie, e kiedy ludzie mwi, i czuj si do szczliwi", to albo oszukuj ankietera, albo -co znacznie bardziej prawdopodobne -wyraaj jedynie swe pobone yczenia. W kocu ju Karol Marks oswoi nas z myl, e robotnik moe czu si absolutnie szczliwy, lecz to subiektywne poczucie szczcia jest samooszukiwaniem si, ktre nie ma wikszego znaczenia, z obiektywnego bowiem punktu widzenia jest on osobnikiem wyalienowanym -z winy systemu, ktry wyzyskuje jego trud. Jean Paul Sartre z kolei uwiadomi nam, e wikszo z nas trwa w faszywej wiadomoci", udajc, nawet przed samym sob, e yje w najlepszym z moliwych wiatw. Bliszy nieco wspczesnoci Michel Foucault oraz postmodemici nie maj wtpliwoci, e to, co ludzie mwi, nie odzwierciedla realnych zdarze, lecz jedynie waciwy kademu styl narracji, sposb opowiadania, ktry odnosi si wycznie do samego siebie. Lecz cho ci krytycy samowiedzy zwracaj uwag na istotne i wymagajce rozpoznania kwestie, grzesz jednoczenie intelektualn arogancj uczonych, przekonanych, i ich wasn interpretacj rzeczywistoci naley przedkada nad bezporednie dowiadczenia posplstwa. Ja sam za, bez wzgldu na powane wtpliwoci ywione przez Marksa, Sartre'a czy Foucaulta, nadal sdz, e jeli kto twierdzi, i jest do szczliwy", nie mamy prawa tego lekceway lub interpretowa opacznie. Badania nad relacjami midzy dobrobytem a szczciem dostarczyy kolejnej porcji faktw dobrze znanych, a mimo to zastanawiajcych. Jak naleao oczekiwa, obywatele krajw o wyszym standardzie ycia i wikszej stabilnoci politycznej czsto uwaaj si za szczliwszych od innych (na przykad Szwajcarzy i Norwedzy twierdz, e s szczliwsi od Grekw i Portugalczykw), cho nie jest to regu (ubosi Irlandczycy uwaaj si za szczliwszych od Japoczykw). Jednak w obrbie tej samej grupy spoecznej zalenoci midzy sytuacj finansow a zadowoleniem z ycia s bardzo niewielkie: amerykascy miliarderzy czuj si tylko minimalnie szczliwsi od ludzi o przecitnych dochodach. I cho dochody obywateli Stanw Zjednoczonych ulegy od lat szedziesitych do dziewidziesitych podwojeniu, odsetek ludzi uwaajcych si za bardzo szczliwych utrzymuje si na staym poziomie - okoo trzydziestu procent. Wnioskiem, do ktrego powysze ustalenia zdaj si upowania, jest stwierdzenie, e powyej progu ubstwa adne dodatkowe rodki finansowe nie zwikszaj, przynajmniej w znaczcy sposb, naszych szans nabycie szczliwym. Z tym, jak ludzie szczliwi widz i opisuj siebie samych, najwyraniej pozostaje w zwizku pewien zestaw cech osobowoci. Na przykad w USA tryskajcy zdrowiem ekstrawertyk, majcy wysokie mniemanie o sobie, religijny i pozostajcy w stabilnym zwizku maeskim, bdzie z wikszym prawdopodobiestwem mwi o sobie jako o kim szczliwym ni schorowany, introwertyczny, rozwiedziony ateista o niskiej samoocenie. W takich wanie wizkach zalenoci ujawnia si zasadno sceptycyzmu wobec postmodernistycznej krytyki. To cakiem prawdopodobne, e na przykad cieszca si zdrowiem, religijna osoba przedstawi swoje ycie w kolorach bardziej rowych ni kto, kto nie jest ani zdrowy, ani religijny, i to bez wzgldu na rzeczywist jako dowiadcze. Poniewa jednak z surow materi" dowiadczenia zawsze stykamy si dopiero po przepuszczeniu jej przez filtr interpretacji, nasze opowieci o tym, jak si czujemy, s bardzo 13

istotn czci naszych emocji. Kobieta, ktra twierdzi, e jest szczliwa, mogc pracowa na dwa etaty, by zapewni dzieciom dach nad gow, jest przypuszczalnie naprawd szczliwsza od innej, ktra nie rozumie, czemu musi boryka si ze swym jednym etatem. Ale szczcie nie jest z pewnoci jedynym wartym uwagi uczuciem. Prawd mwic, jeli komu naprawd zaley na poprawie jakoci wasnego ycia, niech lepiej nie zaczyna od poszukiwania szczcia. Po pierwsze, stwierdzenia poszczeglnych osb dotyczce wasnego szczcia nie rni si tak bardzo, jak emocjonalna samoocena w innych wymiarach; bez wzgldu na to, jak bardzo puste byoby czyje ycie pod jakimkolwiek innym wzgldem, bardzo niechtnie przyzna on, e czuje si nieszczliwy. Co wicej, uczucie to zdaje si bardziej cech osobnicz ni konsekwencj okolicznoci. Innymi sowy, niektrzy z nas -niezalenie od tego, co si dzieje - z biegiem czasu zaczn myle o sobie jako o ludziach szczliwych, podczas gdy inni przywykn do myli, e s stosunkowo mniej szczliwi, bez wzgldu na to, co si im przydarzy. Pozostae uczucia s w wikszym stopniu uzalenione od tego, co robimy, z kim przebywamy czy te gdzie si znalelimy. Skoro za wykazuj wiksz podatno na zmiany w otoczeniu i istnieje te zwizek pomidzy nimi a subiektywnym poczuciem szczcia, mog w duszej perspektywie podnie jego poziom. Dla przykadu: stopie naszego subiektywnego poczucia bycia aktywnym, silnym czy te czujnym zaley w duej mierze od tego, co robimy. Intensywno tych wrae wzrasta, gdy wykonujemy trudne zadanie, maleje za, gdy ponosimy porak lub w ogle nie podejmujemy dziaania. Bezporedni wpyw na nie ma zatem to, co decydujemy si robi. Kiedy czujemy si aktywni i silni, jest bardziej prawdopodobne, e bdziemy si rwnie czuli szczliwi. Wybr okrelonego dziaania oddziauje zatem na nasze poczucie szczcia. Na podobnej zasadzie wikszo ludzi czuje si radoniej i nastawiona jest do wiata bardziej przyjacielsko w towarzystwie ni w samotnoci. Pogoda ducha i przyjazny stosunek do wiata cz si z poczuciem szczcia, co, by moe, wyjania, dlaczego ekstrawertycy s na og szczliwsi od introwertykw. Jako naszego ycia nie zaley jednak od samego szczcia, lecz take od tego, co robimy, by by szczliwi. Jeli kto nie wytyczy sobie celw, ktre dostarczaj mu poczucia sensu wasnej egzystencji, jeli nie wykorzystuje w peni potencjau swojego umysu, to dobre samopoczucie wypenia jedynie uamek danego mu czasu. Kto, kto osiga zadowolenie dziki wycofaniu si ze wiatowego ycia, by -niczym Wolterowski Kandyd -uprawia wasny ogrdek", nie moe uchodzi za czowieka wiodcego wspaniay ywot. Bez marze, bez ryzyka ludzka egzystencja staje si tylko lich namiastk ycia. Emocje odnosz si do wewntrznych stanw wiadomoci. Emocje negatywne -smutek, strach, niepokj czy nuda -wywouj w umyle zjawisko, ktre nazwa by mona entropi psychiczn; powoduj stan niezdolnoci do efektywnego skupienia uwagi na wykonywanych zadaniach, dla jego osignicia konieczne jest bowiem przywrcenie subiektywnie odczuwanego adu wewntrznego. Natomiast emocje pozytywne -poczucie szczcia, siy, czujnoci, s motorem negentropii psychicznej; nie zuywamy wwczas energii na przetrawianie przykrych dozna i ualanie si nad sob, moemy wic j w caoci spoytkowa na realizacj , dowolnego pomysu lub zadania. 14

Kiedy decydujemy si skupi uwag na jakim zadaniu, mwimy, e okrelilimy zamiar lub wytyczylimy sobie cel. Jak dugo i z jakim entuzjazmem wytrwamy przy nim, zaley od motywacji. Std zamiary, cele i motywacje uwaa si rwnie za przejawy negentropii psychicznej. Skupiaj one energi psychiczn, ustanawiaj priorytety, zaprowadzajc tym samym ad w naszej wiadomoci. Bez nich procesy psychiczne staj si przypadkowe, a samopoczucie gwatownie si pogarsza. Cele ukadaj si zwykle w pewn hierarchi, od bahych, takich jak wybranie si do sklepiku na rogu po porcj lodw, po naraanie ycia dla dobra ojczyzny. Okoo jednej trzeciej typowego dnia spdzamy, robic to, co chcemy robi, jedn trzeci - robic to, co musimy, a przez reszt czasu robimy co, bo nie mamy nic lepszego do roboty. Proporcje te rni si nieco w zalenoci od wieku, pci i zajcia: dzieci czuj, e maj wiksz swobod wyboru ni ich ojcowie, a mczyni -ni ich ony; cokolwiek za robimy w domu, odbieramy jako dziaanie bardziej dobrowolne, ni gdybymy wykonywali je w pracy. Istnieje sporo dowodw na to, e cho czujemy si najlepiej, kiedy to, co robimy, jest dobrowolne, to wcale nie czujemy si najgorzej, kiedy wykonujemy czynnoci konieczne. Entropia psychiczna osiga natomiast poziom najwyszy, gdy czujemy, e nasze dziaania wynikaj z braku czego innego do roboty. Z tego wzgldu zarwno motywacja wewntrzna (ch), jak i zewntrzna (konieczno) s bardziej podane ni stan, w ktrym jednostka dziaa niejako bezwolnie, nie majc adnego celu, na ktrym mogaby si skupi. Fakt, i spor cz ycia ludzie spdzaj w taki wanie, pozbawiony motywacji sposb pozostawia ogromne pole do prb doskonalenia naszej egzystencji. Powzicie zamiaru pozwala skupi energi psychiczn tylko na krtk met, wytyczenie sobie celu natomiast ma dziaanie bardziej dugofalowe i w rezultacie to dziki celom, ktre przed sob stawiamy, stajemy si w kocu tym, czym jestemy. Co, co sprawia, e zakonnica Matka Teresa tak bardzo rni si od piosenkarki Madonny, to cele, na ktrych kobiety te przez cae ycie skupiaj sw uwag. Bez systemu konsekwentnie realizowanych de trudno jest rozwin spjn osobowo. Tylko dziki celowemu zainwestowaniu energii psychicznej jednostka wprowadza ad do wasnego wiata przey. ad w, ktry przejawia si w przewidywalnoci dziaa, emocji i wyborw, z biegiem czasu staje si rozpoznawalny jako mniej lub bardziej niepowtarzalne ja". Cele, ktre jednostka przed sob stawia, wpywaj rwnie na jej samoocen. Jak zauway ponad sto lat temu William James, samoocena zalena jest od relacji pomidzy oczekiwaniami a osigniciami. Niskie mniemanie o sobie moe by rwnie dobrze wynikiem ustanowienia poprzeczki zbyt wysoko, jak i braku sukcesw. Niekoniecznie zatem prawdziwe jest przekonanie, i samoocena osoby, ktra osigna najwicej, bdzie najwysza. Cakiem przeciwnie, amerykascy studenci pochodzenia azjatyckiego, ktrzy uzyskuj na studiach doskonae wyniki, maj z reguy gorsze mniemanie o sobie ni przedstawiciele innych mniejszoci, nie dorwnujcy im na tym polu. Dzieje si tak dlatego, e ich cele ulokowane s wyej ni realne osignicia. Matki pracujce w penym wymiarze godzin oceniaj si niej ni matki w ogle nie pracujce poza domem, bo chocia ich osignicia s wiksze, to jednak nie osigaj poziomu wasnych oczekiwa. Zatem, wbrew powszechnemu przekonaniu, sprzyjanie poprawie samooceny dziecka przez rodzicw lub wychowawcw wcale nie jest dobrym pomysem 15

zwaszcza, jeli si to osiga kosztem obnienia jego oczekiwa. Kwestii formuowania zamiarw i stawiania sobie celw towarzyszy zreszt wiele nieporozumie. Na przykad, zwraca si uwag na to, e religie Wschodu, takie jak rozmaite formy hinduizmu i buddyzmu, zalecaj wyzbycie si de jako warunek niezbdny do osignicia szczcia. Zwolennicy tej interpretacji twierdz, i jedynie wyzbywszy si wszelkich pragnie i osignwszy stan swoistej bezcelowoci, moemy mie nadziej na uniknicie braku szczcia. To podejcie wywaro ogromny wpyw na europejsk i amerykask modzie, zachcajc do odrzucenia wszelkich de, w przekonaniu, e jedynie absolutnie spontaniczne i niezaplanowane zachowanie prowadzi do owieconego ycia. Moim zdaniem, takie odczytanie przesania filozofii Wschodu grzeszy powierzchownoci. Prba wyzbycia si wszelkich de jest zadaniem nadzwyczaj trudnym i ambitnym. Wikszo z nas jest tak kompletnie przesiknita wrodzonymi lub zakodowanymi w kulturze pragnieniami, e trzeba by nadludzkich niemal aktw woli, by si ich wszystkich wyzby. Ci, ktrzy udz si, e dziki spontanicznoci unikn stawiania sobie celw, zwykle podaj lepo za celami wytknitymi im przez instynkty lub pochodzenie i czsto kocz jako ludzie tak podli, rozpustni i peni uprzedze, e na ich widok buddyjskim mnichom wosy stanyby na gowach. Prawdziwe, wedug mnie, przesanie religii Wschodu nie zachca do porzucenia wszelkich de, lecz uwiadamia nam, e naley nieufnie podchodzi do wikszoci zamiarw, ktre formuujemy spontanicznie. By zapewni nam przetrwanie w penym niebezpieczestw wiecie, w ktrym panuje cigy niedostatek wszystkiego, nasze geny zaprogramoway nas jako jednostki zachanne, dne wadzy i dominacji. Z tych samych powodw grupa spoeczna, w ktrej si rodzimy, uczy nas, e obdarzy zaufaniem moemy jedynie tych, ktrzy mwi takim samym jak my jzykiem i wyznaj tak sam religi. Przeszo, si inercji, sprawia, e wikszo naszych celw zostanie uksztatowanych pod dyktando biologicznego lub kulturalnego dziedzictwa. Wanie te ograniczenia wyznawcy buddyzmu zalecaj nam trzyma w karbach. Wymaga to jednak bardzo silnej motywacji. Paradoksalnie, cel, ktrym jest odrzucenie wszelkich celw zaprogramowanych z zewntrz, wymaga od jednostki cigego angaowania caej dostpnej jej energii psychicznej. Jogin czy buddyjski mnich zmobilizowa musz ca uwag, by nie pozwoli owym zaprogramowanym pragnieniom zakci swej wiadomoci, niewiele zatem energii psychicznej pozostaje im na cokolwiek innego. W praktyce wic religie Wschodu okazuj si niemal przeciwiestwem tego, czym staj si w interpretacji Zachodu. Nauka, jak radzi sobie z wasnymi celami, jest wanym krokiem na drodze do osignicia doskonaego ycia na co dzie. Aby to osign, nie trzeba si wcale ani ucieka do penej spontanicznoci, ani te kurczowo trzyma imperatywu totalnej kontroli nad wasnymi celami. Najlepszym rozwizaniem moe by zrozumienie rde wasnej motywacji, by, rozpoznawszy tendencje kierujce naszymi pragnieniami, z ca pokor wybra takie cele, ktre wprowadz ad do naszej wiadomoci, nie zaburzajc jednoczenie nadmiernie adu w naszym spoecznym i materialnym rodowisku. Zadawalanie si czym mniej ambitnym oznacza zaprzepaszczenie szansy rozwoju drzemicego w nas potencjau, aspirowanie za do czego wicej to wystawianie si na niechybn porak. 16

Trzecim skadnikiem wiadomoci jest aktywno intelektualna, funkcja rozumu. Mylenie jest tematem tak bardzo zoonym, i szczegowe jego omwienie tutaj nie wchodzi w rachub. Pewne uproszczenie pozwoli jednak przyjrze si temu elementowi wiadomoci w kontekcie ycia codziennego. To, co nazywamy myleniem, jest rwnie procesem, dziki ktremu nasza energia psychiczna ulega uporzdkowaniu. Emocje zawiaduj nasz uwag, mobilizujc cay organizm w trybie do" lub od". Denia czyni to samo, dostarczajc wyobrae o podanym efekcie naszych dziaa. Myli za kieruj nasz uwag za pomoc cigw wyobrae, powizanych ze sob w jaki znaczcy sposb. Na przykad, jedna z najbardziej podstawowych operacji psychicznych polega na czeniu przyczyny ze skutkiem. Jak si to zaczyna w yciu osobniczym, mona z atwoci zaobserwowa, kiedy niemowl po raz pierwszy odkrywa, e machajc rk, moe wydoby dwik z wiszcego nad eczkiem dzwoneczka. To pierwsze dowiadczenie staje si wzorcem, na ktrym opiera si cae pniejsze mylenie. Lecz z czasem powizania pomidzy przyczyn a skutkiem s coraz bardziej abstrakcyjne, oddalone od fizycznej rzeczywistoci. Elektryk, kompozytor czy makler giedowy rozwaaj jednoczenie setki moliwych powiza pomidzy symbolami, ktrymi si w myli posuguj takimi jak waty, omy, nuty, takty czy ceny kupna i sprzeday akcji. Jasne stao si ju chyba, e emocje, zamiary i myli nie przepywaj przez wiadomo jako oddzielne pasma dowiadcze, lecz e bez przerwy przeplataj si i wzajem modyfikuj. Zamy, e mody czowiek zakochuje si w pewnej dziewczynie i w zwizku z tym przeywa typowe dla tego stanu uczucia. Zamierza zdoby jej serce, zaczyna si wic zastanawia, jak ten cel osign. Przychodzi mu na myl, e sprawienie sobie nowego, szykownego samochodu przycignie jej uwag. A zatem cel, jakim jest zarobienie pienidzy na kupno nowego samochodu, splata si z celem oczarowania dziewczyny. Lecz konieczno intensywniejszej pracy moe kolidowa z chci chodzenia na ryby i przez to budzi negatywne odczucia, ktre z kolei rodz nowe refleksje, wymagajce od chopaka uporzdkowania wasnych emocji. Strumie dowiadcze zawsze niesie z sob wiele takich porcji informacji jednoczenie. Aby mc prowadzi jakiekolwiek operacje psychiczne, trzeba posi umiejtno koncentrowania uwagi. Bez niej wiadomo znajduje si w stanie chaosu. Baagan informacyjny to naturalny stan umysu: jedna przypadkowa myl goni drug, zamiast ukada si w logicznie powizane cigi. Bez umiejtnoci koncentracji niemoliwe wic jest inwestowanie wysiku, bo myli rozsypi si, nie prowadzc do adnych wnioskw. Nawet marzenie na jawie, czyli czenie ze sob przyjemnych wyobrae w pewien rodzaj mentalnego filmu, wymaga umiejtnoci koncentracji. Wiele dzieci nigdy nie opanowuje w zadowalajcym stopniu tej umiejtnoci; pozostaj niezdolne do snucia marze na jawie. Koncentracja wymaga jeszcze wikszego wysiku, gdy nie idzie w parze z emocjami i motywacj. Ucze, ktry nienawidzi matematyki, przeyje cikie chwile, skupiajc si nad podrcznikiem wystarczajco dugo, aby wchon zawarte w nim informacje, i bdzie potrzebowa niezwykle silnego bodca na przykad, groby nie zdania do nastpnej klasy by temu podoa. Zwykle, im cisze zadanie, tym trudniej si na nim skoncentrowa. Kiedy jednak kto lubi to, co robi, i ma siln motywacj, skupienie si przychodzi mu bez wysiku, nawet jeli obiektywne trudnoci s znaczne. 17

Najczciej, kiedy mowa o myleniu, wikszo z nas zakada, e musi to mie co wsplnego z inteligencj. Interesuj ich rnice pomidzy ludmi wyraane w pytaniach typu: Ile wynosi mj iloraz inteligencji?", czy opiniach: On jest matematycznym geniuszem". Lecz pojcie inteligencji odnosi si do rozmaitych procesw psychicznych, na przykad do tego, z jak atwoci kto potrafi operowa w mylach liczbami albo jak wyczulony jest na informacje zakodowane w sowach. Jednak, jak wykaza Howard Gardner, moliwe jest takie poszerzenie tego pojcia, by obejmowao zdolno rozrniania i czynienia uytku z rozmaitych informacji, cznie z doznaniami pyncymi z mini, wraliwoci na dwiki, uczucia czy ksztaty. Niektre dzieci na przykad rodz si ju z ponad-przecitn wraliwoci na dwiki. Potrafi lepiej ni inne odrnia tony i barwy dwikw, a gdy dorosn, z wiksz ni rwienicy atwoci ucz si rozpoznawa nuty i tworzy ukady melodyczne. Podobnie rzecz si ma z uzdolnieniami plastycznymi, sportowymi czy matematycznymi; niewielka predyspozycja u zarania ycia moe si z czasem rozwin w ogromn przewag nad innymi. Jednak wrodzone talenty nie s w stanie rozwin si w dojrza inteligencj, o ile jednostka nie nauczy si kierowa swoj uwag. Jedynie poprzez celowe ukierunkowanie energii psychicznej utalentowane muzycznie dziecko moe przeobrazi si w przyszego muzyka, a dziecko ze zdolnociami do matematyki -w inyniera czy fizyka. Potrzeba wielkiego wysiku, aby zdoby wiedz i umiejtnoci niezbdne dorosemu profesjonalicie do przeprowadzania operacji umysowych. Mozart by cudownym dzieckiem i geniuszem, lecz gdyby jego ojciec nie zacz zmusza go do wicze, jak tylko malec wyrs z pieluszek, wtpliwe, czyjego talent rozkwitby tak wspaniale, jak si to stao. Uczc si koncentracji, jednostka zdobywa kontrol nad wasn energi psychiczn - podstawowym paliwem, ktre uruchamia wszelkie mylenie. W yciu codziennym rzadko si zdarza, by rne skadniki dowiadczenia byy ze sob zsynchronizowane. W pracy moja uwaga moe by skupiona, bowiem szef wyznaczy mi okrelone zadanie, ktre wymaga intensywnego wysiku umysowego. Lecz to konkretne zajcie nie naley do chtnie przeze mnie wykonywanych, tote brak mi jakiej szczeglnej motywacji wewntrznej. Bywa, e tak si jednoczenie skada, i trapi mnie wanie uczucie niepokoju z powodu na przykad nieodpowiedniego zachowania mojego nastoletniego syna i to rozprasza moj uwag. Chocia wic mj umys jest czciowo skupiony na wykonywanym zadaniu, trudno mwi o cakowitym zaangaowaniu. Nie mona te powiedzie, e panuje w nim chaos, prawd jest za, e do mojej wiadomoci zakrada si odrobina entropii: myli, uczucia i zamiary pojawiaj si z ca ostroci, a nastpnie znikaj. Jest to przyczyn sprzecznych impulsw, kierujcych moj uwag to w jedn, to w drug stron. Kiedy indziej znw mam ochot pj po pracy z kolegami na jednego", lecz drczy mnie poczucie winy, e nie spiesz do domu i do rodziny, i wciekam si na siebie, bo marnuj czas i pienidze. aden z tych scenariuszy nie naley do szczeglnie rzadkich - prawd mwic, ycie codzienne obfituje w tego rodzaju sytuacje. Doprawdy nieczsto od czuwamy bogo wynikajc z tego, e serce, wola i umys pozostaj ze sob w zgodzie. W naszej wiadomoci wci cieraj si ze sob sprzeczne pragnienia, zamiary oraz myli, a my czujemy si bezsilni, prbujc je uadzi. Rozwamy teraz rozwizania alternatywne. Wyobramy sobie na przykad, e zjedamy na nartach po zboczu, a caa nasza uwaga skupia si na ruchach 18

ciaa, pooeniu nart, wietrze owiewajcym twarz i migajcych przed oczyma onieonych drzewach. Nie ma w naszej wiadomoci miejsca na konflikty czy sprzecznoci; wiemy, i kada niepotrzebna myl albo uczucie moe sprawi, e wyldujemy twarz w niegu. Zreszt, kt chciaby w takiej chwili myle o czymkowiek innym? Jazda jest tak cudowna, e nie pragniemy niczego poza tym, by trwaa wiecznie; chcielibymy cali zanurzy si w tym doznaniu. Jeli narciarstwo nie jest dla ciebie czym atrakcyjnym, podstaw w to miejsce ktre ze swoich ulubionych zaj. Moe nim by piewanie w chrze, pisanie programw komputerowych, taniec, bryd, lektura ksiki. Albo -jeli kochasz swoj prac, jak si to wielu ludziom zdarza -moe to by zaangaowanie si bez reszty w trudnej operacji chirurgicznej lub skomplikowanej transakcji handlowej. Cakowite zanurzenie w tym, co si robi, moe mie rwnie miejsce podczas spotka z innymi, kiedy na przykad rozmawiamy z dobrymi znajomymi albo bawimy si z dzieckiem. Wspln cech takich chwil jest to, e caa wiadomo przepeniona jest owymi dowiadczeniami, a one pozostaj ze sob w harmonii. Takie wanie niezwyke chwile s tym, co nazywam dowiadczeniem przepywu (flow expeence). Pyn" lub unosi si" to metafora czsto uywana, kiedy ludzie chc opisa poczucie swobody, lekkoci, braku wysiku, jakie nawiedza ich w chwilach okrelanych jako najlepsze w yciu. Mwimy te czasem, e odczuwamy przepyw energii midzy nami a wiatem czy przypyw pozytywnych emocji. Mistyk religijny nazwie podobny stan ekstaz, artysta estetycznym uniesieniem. Kady z nich wykonuje inne czynnoci, kiedy dowiadcza tego uczucia, ale to, jak to opisuj, okazuje si nad wyraz podobne. Uczucie przepywu zdaje si pojawia, gdy jednostka staje w obliczu jasno sformuowanych celw, wymagajcych okrelonych zachowa. atwo jest je wywoa podczas gry w szachy, tenisa czy pokera, poniewa obowizuj w nich zasady, ktre umoliwiaj grajcemu dziaanie bez potrzeby kwestionowania susznoci samego posunicia czy sposobu jego wykonania. Podczas gry jej uczestnik yje w osobnym, zamknitym wiecie, w ktrym wszystko jest czarno-biae. Taka sama jasno celw widoczna jest w odprawianiu rytuaw religijnych, graniu utworw muzycznych, tkaniu dywanw, pisaniu programw komputerowych, wspinaniu si na grskie szczyty czy przeprowadzaniu operacji chirurgicznych. Zajcia, ktre wywouj podobne uczucie, mona by nazwa dziaaniem w przepywie, poniewa w ich trakcie szansa na jego wystpienie jest znaczco wiksza. W przeciwiestwie do innych sytuacji yciowych, pozwalaj one jednostce skupi si na celach, ktre s jasno okrelone i spjne. Inn cech charakterystyczn dziaania w przepywie jest obecno natychmiastowej informacji zwrotnej - robic co, od razu dowiadujesz si, jak dobrze sobie radzisz. Podczas gry, po kadym posuniciu okazuje si, czy poprawie, czy pogorszye swoje pooenie; z kadym kolejnym krokiem alpinista ma wiadomo zbliania si do szczytu; kady kolejny takt piewanej piosenki upewnia ci, e trafnie odczytujesz nuty; tkacz moe oceni, czy nastpny rzdek pasuje naleycie do wzoru tkaniny; chirurg, wykonujc nacicie, widzi, czy unikn uszkodzenia jakich arterii, czy te wystpio nage krwawienie. Tymczasem w trakcie wykonywania zwykych, codziennych czynnoci, w pracy lub w domu, wiele czasu zazwyczaj upynie, zanim otrzymamy sygna, jak nam idzie. 19

Uczucie przepywu czsto pojawia si w sytuacjach, w ktrych czyje umiejtnoci s w peni wykorzystane, przy przezwycianiu trudnoci lub podejmowaniu wyzwa graniczcych z niemoliwoci. Cech dowiadcze optymalnych jest zazwyczaj delikatna rwnowaga pomidzy zdolnoci do okrelonego dziaania a istniejcymi moliwociami (patrz: wykres 1.). Jeli wyzwanie okazuje si zbyt wygrowane, przeywamy frustracj, potem przygnbienie, wreszcie niepokj. Jeli jest nie do ambitne w stosunku do naszych moliwoci, odpramy si, a nastpnie caa rzecz nas nudzi. Gdy za zarwno wyzwanie, jak i nasze moliwoci pozostaj na niskim poziomie, pojawia si apatia. Kiedy jednak wysokie wymagania id w parze z wysokimi umiejtnociami, istnieje due prawdopodobiestwo, e pojawi si gbokie zaangaowanie, ktre odrnia uczucie przepywu od dowiadcze ycia codziennego. Alpinista poczuje przepyw, jeli gra zada od niego

Jako dowiadczenia jako funkcja stosunku pomidzy wyzwaniami a umiejtnociami Dowiadczenie optymalne, czyli dajce uczucie przepywu, pojawia si, gdy i wyzwania, i umiejtnoci s wysokie.

20

mobilizacji wszystkich si, piewak -gdy utwr wymaga bdzie wykazania si ca rozpitoci skali gosu, tkacz - spotykajc wzr bardziej skomplikowany ni kiedykolwiek przedtem, a chirurg -jeli podczas operacji konieczne bdzie zastosowanie nowych metod lub kiedy pojawi si nieoczekiwane komplikacje. Przecitny dzie wypeniaj niepokj i nuda -dowiadczanie przepywu dostarcza przebyskw intensywniejszego ycia na szarym tle powszednioci. Gdy nasze cele jawi si nam wyrazicie, otrzymujemy informacje zwrotne, a wyzwania i umiejtnoci s w rwnowadze. Nasza uwaga ulega uporzdkowaniu i moe by w peni wykorzystana. Ze wzgldu na to, e uczucie przepywu pochania ca energi psychiczn jednostki, kady, kto go dowiadcza, jest absolutnie skupiony. Nie ma w wiadomoci miejsca na myli czy uczucia nie na temat". Znika skrpowanie, a czowiek czuje si silniejszy ni zwykle. Zaburzeniu ulega poczucie czasu: godziny zdaj si minutami. Kiedy dziaa si na penych obrotach", wszystko, co robimy, wydaje si warte zachodu; sensu nabiera ycie dla samego ycia. W harmonijnym skoncentrowaniu energii fizycznej i psychicznej ycie zaczyna jawi si nam nareszcie w swej penej krasie. I raczej to gbokie zaangaowanie, bdce nierozczn cech uczucia przepywu, nie za szczcie, jest czym, co decyduje o piknym yciu. Kiedy doznajemy tego uczucia, nie czujemy si szczliwi, bo, by poczu szczcie, musielibymy si skoncentrowa na naszym stanie wewntrznym, a to odcignoby nasz uwag od wykonywanego zadania. Gdyby alpinista, pokonujc trudny odcinek trasy, zrobi sobie przerw we wspinaczce, by da si ponie szczciu, naraziby si na odpadnicie od ciany. Chirurg rwnie nie moe sobie pozwoli na przeywanie szczcia podczas skomplikowanej operacji, a muzyk -gdy gra trudny fragment utworu. Dopiero gdy zadanie jest zakoczone, przychodzi czas na luksus obejrzenia si za siebie i dopiero wtedy ogarnia nas fala wdzicznoci za to, e dane nam byo czego takiego dowiadczy - dopiero wtedy te czujemy si szczliwi. Mona by jednak szczliwym, nie dowiadczajc uczucia przepywu. Czasem uczucie to daje 21

nam bierne rozkoszowanie si wypoczynkiem, ciepo promieni sonecznych czy zadowolenie z udanego, bezkonfliktowego zwizku. Zdarzaj si wwczas niezapomniane chwile, lecz tego rodzaju szczcie atwo zburzy, zaley ono bowiem w duej mierze od sprzyjajcych okolicznoci zewntrznych. Szczcie wynikajce z dowiadczania uczucia przepywu jest nasz wasn zasug, prowadzi wic do komplikowania si struktur wiadomoci, czyli do jej rozwoju. Z wykresu 1. mona odczyta, dlaczego uczucie przepywu prowadzi do rozwoju. Przyjmijmy, e kto znajduje si na polu zaznaczonym jako pobudzenie. Stan ten jest do korzystny - w stanie pobudzenia czowiek ma poczucie skupienia uwagi, panowania nad sytuacj, jest aktywny, zaangaowany (chocia nie zanadto) oraz ma dobry humor. W jaki sposb moe osign jeszcze przyjemniejszy stan przepywu? Odpowied jest prosta: poprzez uczenie si czego nowego. Przyjrzyjmy si teraz obszarowi oznaczonemu jako opanowanie. To take stan pozytywny, dajcy poczucie szczcia, siy i zadowolenia. Znajdujcemu si w tym stanie brak jednak koncentracji, zaangaowania oraz poczucia, e to, co robi, jest wane. Jak zatem powrci do przepywu? Zwikszajc wymagania. Stany pobudzenia i opanowania odgrywaj, jak wida, niezwykle istotn rol w procesie uczenia si. Gdy za jestemy zaniepokojeni lub przygnbieni, stan przepywu moe si nam wyda zbyt trudny do osignicia; zamiast sprbowa stawi czoo trudnociom, wycofujemy si wwczas do sytuacji mniej wymagajcych. Dowiadczanie uczucia przepywu jest zatem zacht do nauki i osigania nowych puapw wymaga i umiejtnoci. Sytuacja idealna powstaaby wwczas, gdyby jednostka rozwijaa si bez przerwy, czerpic jednoczenie rado z tego, co robi. Niestety, dobrze wiemy, e tak nie jest. Zwykle czujemy si zbyt znudzeni i apatyczni, by przenie si w stref przepywu, wybieramy wic atwiejsze sposoby, wypeniajce nasz umys gotowymi, prefabrykowanymi stymulatorami rodem z wypoyczalni kaset wideo albo jakim innym produktem przemysu rozrywkowego. Bywa te, e czujemy si zanadto stamszeni, aby sobie w ogle wyobrazi, e moglibymy posi odpowiednie umiejtnoci, popadamy wtedy w apati, wspomagamy si sztucznymi dopalaczami", jak narkotyki czy alkohol. Aby osign najkorzystniejsze stany, potrzeba energii. Nierzadko jednak nie potrafimy, czy te nie chce si nam, wykona tego pierwszego kroku. Jak czsto zdarza si ludziom osiga doznanie przepywu? To zaley, czy gotowi jestemy zaliczy do tej kategorii stany choby nieznacznie zblione do idealnego. Kiedy spytamy na przykad kontroln grup typowych Amerykanw: Czy zdarza ci si czasem tak bardzo pogry w jakim zajciu, e wszystko inne przestaje by wane, a ty tracisz poczucie upywu czasu?", przecitnie jeden na piciu odpowie, e przydarza mu si to czsto, co najmniej kilka razy dziennie, okoo 15 procent stwierdzi za, e nigdy nie przeywa czego podobnego. Proporcje te zdaj si trwae i uniwersalne. Jak wykazaa ankieta przeprowadzona wrd 6469 Niemcw, reprezentujcych cay przekrj spoeczny swego kraju, na to samo pytanie pady nastpujce odpowiedzi: czsto" -23 procent, czasem" -40 procent, rzadko" - 25 procent, nigdy/nie wiem" - 12 procent. Gdybymy jednak pytali o naprawd intensywne doznania, czstotliwo dowiadczania uczucia przepywu byaby oczywicie duo nisza. Uczucie to, wedug deklaracji, najczciej towarzyszy wykonywaniu ulubionego zajcia - uprawianiu ogrdka, suchaniu muzyki, grze w krgle, gotowaniu. Pojawia si rwnie w czasie prowadzenia samochodu, rozmw z 22

przyjacimi i, co do zaskakujce, cakiem czsto w pracy. Bardzo rzadko natomiast ludzie dowiadczaj go przy biernym odpoczynku, na przykad podczas ogldania telewizji. Poniewa jednak kade zajcie moe by rdem tego uczucia (z tym co prawda zastrzeeniem, i spenione zostan pewne okrelone warunki), moliwe jest polepszenie jakoci ycia poprzez stawianie przed sob jasno sprecyzowanych celw, zapewnienie sobie natychmiastowej informacji zwrotnej oraz rwnowagi pomidzy wymaganiami a umiejtnociami. Rola samopoczucia Jako ycia zaley od tego, czym zajmujemy si przez te siedemdziesit lat, jakie jest nam zwykle dane, oraz tego, co wwczas przepywa przez nasz wiadomo. Typowe zajcia w okrelony i przewidywalny sposb wpywaj na jako naszych dowiadcze. Jeli przez cae ycie wykonujemy wycznie czynnoci przygnbiajce, nie wydaje si prawdopodobne, bymy uznali, e byo ono szczliwe. Lecz kada aktywno ma w sobie aspekty zarwno pozytywne, jak i negatywne. Czynno jedzenia na przykad na og poprawia nasze samopoczucie - wykres przedstawiajcy zmiany poziomu szczcia podczas dnia przypomina sylwetk mostu Golden Gate, spinajcego brzegi Zatoki San Francisco, a jego najwysze punkty odpowiadaj porom posikw. W tych momentach jednak poziom koncentracji umysu jest raczej niski, zatem przypadki dowiadczania wwczas uczucia przepywu nale do rzadkoci. Wpyw rnych form aktywnoci na nasze uczucia nie jest liniowy. Cho wic jedzenie jest rdem dobre go samopoczucia, nie mona osign szczcia, jedzc przez cay czas. Posiki podnosz poziom zadowolenia, ale tylko wtedy, gdy na samo jedzenie powicamy do piciu procent czasu czuwania; gdybymy spdzali w ten sposb cay dzie, jedzenie szybko przestaoby peni funkcj gratyfikacji. To samo dotyczy niemal wszystkich pozostaych przyjemnoci; seks, relaks, ogldanie telewizji w maych dawkach, wydatnie podnosz jako ycia, nie powodujc uzalenienia. Szybko jednak osiga si punkt, w ktrym koszty przewyszaj korzyci. Tabela 2. w bardzo zwizy sposb przedstawia, co ludzie odczuwaj podczas wykonywania rozmaitych codziennych czynnoci. Wynika z niej, e kiedy doroli pracuj (a dzieci ucz si), czuj si mniej szczliwi. I rwnie ich motywacja wykazuje warto znacznie poniej normy. Jednoczenie poziom koncentracji jest stosunkowo wysoki, procesy psychiczne przebiegaj zatem z wiksz ni w cigu reszty dnia intensywnoci. Co zaskakujce, praca okazuje si czsto rdem uczucia przepywu, zapewne z powodu do wysokiego w takich sytuacjach puapu zarwno wymaga, jak i umiejtnoci, a take jasno zazwyczaj sprecyzowanych celw i natychmiastowej informacji zwrotnej. Haso praca" jest oczywicie pojciem tak szerokim, e niemoliwym si zdaje sformuowanie jakich w peni trafnych uoglnie na jej temat. Po pierwsze, mona przypuszcza, e to, co przeywamy podczas pracy, powinno zalee od rodzaju wykonywanych przez nas czynnoci. Praca kontrolera ruchu wymaga wikszej koncentracji ni praca nocnego stra. Indywidualny przedsibiorca odznacza si przypuszczalnie wysz motywacj do pracy ni urzdnik zatrudniony Czego dowiadczamy podczas codziennych zaj? 23

Opracowano na podstawie bada przeprowadzonych na reprezentatywnej prbie mieszkacw USA (dorosych i modziey). Symbole oznaczaj: _ _ warto zdecydowanie negatywna; _ warto negatywna; 0 warto przecitna lub neutralna + warto pozytywna ++ warto zdecydowanie pozytywna

na jakiej pastwowej posadzie. Wszystko to prawda, lecz i tak, na przekr wszelkim rnicom, praca zachowuje pewien swoisty rys, odrniajcy j od innych zaj. To, czego dowiadczaj w pracy dyrektorzy fabryk, wicej ma wsplnego z przeyciami robotnikw pracujcych przy tamie ni z tym, czego ci sami ludzie dowiadczaj w domowych pieleszach. Innym problemem zwizanym z uoglnieniami na temat pracy jest fakt, e ta sama praca posiada wiele aspektw, ktre mog by rozmaicie odbierane. Dyrektor moe uwielbia planowanie nowych przedsiwzi, a nienawidzi wysiadywania na konferencjach, monter za - kocha skadanie maszyny z podzespow, a nie znosi remanentw. Niemniej jednak, prawdziwe jest stwierdzenie, e dowiadczenia zwizane z prac cechuj si pewn swoistoci w porwnaniu z innymi kategoriami ludzkich dziaa. Im bardziej zblione s one do uczucia przepywu, tym wiksze wykazujemy zaangaowanie i praca staje si tym przyjemniejszym dla nas przeyciem. Gdy praca daje nam jasno okrelone cele, jednoznaczn informacj zwrotn, poczucie panowania nad sytuacj, a wymagania wspgraj z umiejtnociami i niewiele jest czynnikw rozpraszajcych uwag, wwczas przeycia, jakich dostarcza, niewiele si rni od przey sportowca na stadionie czy artysty wystpujcego przed publicznoci. Czynnoci bytowe s do zrnicowane pod wzgldem przey. Niewielu ludzi przepada za zajciami zwizanymi z utrzymaniem domu, zaliczajc je w caej rozcigoci do czynnoci nieprzyjemnych, a w najlepszym razie obojtnych. Jeli jednak przyjrze si im bardziej szczegowo, okazaoby si, e gotowanie czsto uznawane jest za czynno przyjemn, zwaszcza w porwnaniu ze sprztaniem. Dbao o higien osobist-mycie si, ubieranie i tym podobne -ma zazwyczaj zabarwienie neutralne. Jedzenie, jak ju wczeniej 24

wspomniaem, stanowi pod wzgldem rodzaju uczu oraz motywacji jedn z najbardziej pozytywnych czci dnia, niski jest natomiast wwczas poziom aktywnoci umysowej oraz rzadka sposobno do przeycia uczucia przepywu. Prowadzenie samochodu, czyli ostatnia z czynnoci zaliczanych do czynnoci bytowych, okazuje si nieoczekiwanie cakiem przyjemn czci ycia. Zajcie to, cho neutralne pod wzgldem zdolnoci wzbudzania uczucia szczcia i pobudzania motywacji, wymaga znacznych umiejtnoci i duej koncentracji, std wielu ludzi podczas kierowania samochodem czciej dowiadcza uczucia przepywu ni w jakiejkolwiek innej sytuacji. Jak mona by si spodziewa, odpoczynek czy si raczej z pozytywnymi dowiadczeniami dnia codziennego. O prawdziwym odpoczynku mona mwi, gdy kto ma wyran motywacj do tego, co robi, i kiedy myli, e robi dokadnie to, co chce. Jednak i w tym wypadku czekaj nas pewne niespodzianki. Bierny wypoczynek, ktry obejmuje korzystanie ze rodkw masowego przekazu oraz relaks, cho jest zajciem motywujcym i do przyjemnym, wymaga jednak niewielkiego skupienia i rzadko bywa rdem uczucia przepywu. Kontakty towarzyskie -czyli rozmowy nie majce adnych innych, ukrytych celw poza sam interakcj maj na og konsekwencje pozytywne, chocia rzadko wymagaj duej koncentracji psychicznej. Flirtowanie i seks s w cigu dnia rdem najlepszych przey, lecz dla wikszoci ludzi czsto tego rodzaju dozna bywa raczej niewielka, std ich znikomy wpyw na jako ycia jako takiego, chyba e osadzone s w kontekcie trwaego zwizku, ktry sam jest rdem emocjonalnej i intelektualnej gratyfikacji. Aktywny odpoczynek jest drugim rdem najprzyjemniejszych dowiadcze. Gdy czowiek oddaje si jakiemu hobby, wiczy, grana instrumencie lub idzie do kina czy restauracji, czuje si szczliwszy, wzrasta jego motywacja i koncentracja, i czciej zdarza mu si przeywa uczucie przepywu ni kiedykolwiek indziej w cigu dnia. To wanie w takim kontekcie wszelkie wymiary dowiadczenia ulegaj najwikszemu skupieniu i harmonijnie cz si ze sob. Trzeba jednak pamita, e aktywny wypoczynek wypenia zwykle zaledwie czwart - lub nawet pit - cz czasu wolnego i na og pozostaje w cieniu zaj zaliczanych do kategorii biernej, jak choby ogldanie telewizji. Na dane z tabeli 2. mona te spojrze inaczej i zada pytania: Jakie zajcia daj najwicej przyjemnoci? Ktre s rdem najsilniejszej motywacji? Stwierdzimy wwczas, e najszczliwsi czujemy si jedzc, aktywnie wypoczywajc i rozmawiajc z ludmi, najmniej szczliwi natomiast wykonujc prac zawodow lub domow. Z motywacj jest do podobnie, tyle tylko, e bierny wypoczynek wprawdzie nie uszczliwia, ale za to nikt i nic nas do niego nie zmusza. Poziom koncentracji osiga warto najwysz podczas wykonywania pracy zawodowej, prowadzenia auta i aktywnego odpoczynku, czyli dziki zajciom wymagajcym najwikszego wysiku psychicznego. Te wanie formy aktywnoci, podobnie jak ycie towarzyskie, s najczstszym rdem uczucia przepywu. Powysze obserwacje potwierdzaj raz jeszcze, e czynny wypoczynek daje nam w oglnym bilansie najwicej przyjemnoci, podczas gdy zajcia zwizane z utrzymaniem domu i zaspokajanie wasnych, podstawowych potrzeb oraz prnowanie - najmniej. Pierwszym zatem krokiem na drodze do poprawy jakoci ycia bdzie takie zaaranowanie codziennych zaj, by stay si one rdem najbardziej pozytywnych i graty filcujcych przey. Brzmi to do prosto, lecz bezwad 25

przyzwyczaje oraz naciski spoeczne s tak silne, e wielu ludzi nie ma pojcia, ktre spord skadnikw ich ycia sprawiaj im najwiksz przyjemno, a ktre wzmagaj tylko stres i przygnbienie. Prowadzenie dziennika lub zwyczaj cowieczornego rozwaania zdarze minionego dnia to cakiem nieze sposoby systematycznego inwentaryzowania czynnikw wpywajcych na nasz nastrj. Kiedy jasne ju si stanie, jakie czynnoci wywouj ekstremalne nastroje, mona przystpi do eksperymentowania: zwikszania czstoci dozna pozytywnych i ograniczania negatywnych. Skrajny w pewnym sensie przykad skutecznoci dziaania tej metody opisany zosta przez Martena DeYriesa, psychiatr kierujcego wielkim rodowiskowym orodkiem zdrowia psychicznego w Holandii. W jego szpitalu pacjentom regularnie poleca si wypenianie kwestionariuszy MPD, by mona byo ustali, czym si zajmuj w cigu dnia, co o tym sdz i jak si przy tym czuj. Jedna z pacjentek, cierpica na chroniczn schizofreni i przebywajca na oddziale od dziesiciu lat, wykazywaa typow dla cikiej patologii niezborno myli i niski poziom empatii. Jednak w tracie wypeniania przez dwa tygodnie kwestionariuszy MPD, dwukrotnie zdarzyo si jej odnotowa do pozytywne stany nastroju. W obu wypadkach czynnoci, ktr wykonywaa, byo pielgnowanie paznokci. Personel medyczny, uznawszy, e warto sprbowa, zatrudni wykwalifikowan manikiurzystk, by ta zapoznaa pacjentk z tajnikami rzemiosa. Chora z entuzjazmem przystpia do nauki i wkrtce moga ju wiadczy usugi pozostaym pacjentom. Jej samopoczucie ulego tak radykalnej zmianie, e moliwe stao si wypisanie jej ze szpitala do domu, gdzie jedynie sprawowano nad ni pewn kontrol. Kobieta na drzwiach swojego mieszkania wywiesia szyld manicure i pedicure" i w cigu roku staa si samowystarczalna finansowo. Nikt nie wie, czemu akurat opiowywanie paznokci byo wyzwaniem, ktrego potrzebowaa, a -patrzc na t histori z perspektywy psychoanalitycznej -mona by rzec, e moe po prostu nikt wczeniej nie chcia wiedzie. Faktem pozostaje jednak, e w wypadku tej konkretnej osoby, w tym konkretnym momencie jej ycia, moliwo zostania manikiurzystk otworzya wrota czemu na ksztat uczucia przepywu. Profesor Fausto Massimini i jego wsppracownicy z uniwersytetu w Mediolanie rwnie zastosowali MPD jako narzdzie diagnostyczne w terapii indywidualnej. Zmieniajc rozkad zaj pacjentw, prbuj wpywa na ich samopoczucie. Jeli chory zawsze przebywa w samotnoci, staraj si znale mu taki rodzaj pracy lub dobrowolnych zaj, ktry umoliwi mu kontakty spoeczne; jeli pacjentka boi si ludzi, zabieraj j na spacery po zatoczonych ulicach, na przedstawienia i tace. W sytuacjach trudnych, cakiem odmiennych od tych, jakich pacjent dowiadcza w zaciszu gabinetu, kojca obecno terapeuty nierzadko pomaga przezwyciy niech pacjenta i jego lk przed uczestnictwem w dziaaniach mogcych podnie jako jego ycia. Ludzie twrczy odznaczaj si szczeglnym uzdolnieniem do kierowania swym yciem w taki sposb, by otacza si blinimi, ktrzy umoliwiaj im jak najlepsze wykonywanie wasnych zada, a jeli potrzebuj spontanicznoci i baaganu, potrafi sobie zapewni rwnie i to. Pisarz Richard Stern tak oto, w typowy dla takich osb sposb, opisa rytmy swego codziennego ycia: Myl, e przypominaj one rytmy ycia innych ludzi. Kady, kto pracuje, wykonuje swoje czynnoci rutynowo albo narzuca sobie pewne okresy samotnoci, przeplatajce si z momentami wsppracy z innymi; tak czy inaczej, 26

wypracowuje sobie swoisty harmonogram, i nie jest to wycznie zjawisko zewntrzne. Moim zdaniem, ma to wiele wsplnego z relacj pomidzy czyim fizjologicznym, hormonalnym, organicznym ,,ja "a wiatem zewntrznym. Moe tu chodzi o co tak zwyczajnego, jak lektura porannej prasy: kiedy robiem to stale, pniej na wiele lat zaprzestaem, co niewtpliwie zmienio rytm mojego dnia. Przykady mona by mnoy - czasem jest to kieliszek wina o okrelonej porze, wieczorem, kiedy obnia si poziom cukru we krwi i przychodzi na straszna ochota. Oczywicie, dotyczy to rwnie wyboru godzin pracy. Podstawow cech rytmw dobowych jest wchodzenie w samotno i wychodzenie z niej. Wyniki naszych bada potwierdzaj, e w samotnoci ludzie zwykle popadaj w przygnbienie, a w towarzystwie innych oywiaj si. Kiedy czowiek jest sam, uskara si zazwyczaj na zy nastrj, brak motywacji, sab koncentracj, apati i ca mas innych niepodanych dozna i odczu -bierno, wyobcowanie, zobojtnienie, niskie mniemanie o sobie. Na samotno najwraliwsi s ci, ktrzy pod jakim wzgldem dysponuj maymi zasobami - ludzie bez wyksztacenia, ubodzy, owdowiali, rozwiedzieni. Stany patologiczne s zazwyczaj niedostrzegalne, pki kto przebywa z innymi, dochodz do gosu dopiero w osamotnieniu. Nastroje, jakich dowiadczaj ludzie zdiagnozowani jako cierpicy na chroniczn depresj lub zaburzenia odywiania, sanie do odrnienia od nastrojw ludzi zdrowych, dopki przebywaj w towarzystwie innych i robi co, co wymaga koncentracji. Kiedy jednak zostan sami i nie maj adnego zajcia, w ich umysy zakradaj si przygnbiajce myli, a wiadomo zaczyna ulega entropii. To samo, aczkolwiek w mniej wyrany sposb, dotyczy wszystkich, rwnie tak zwanych zdrowych ludzi. Przyczyna tego stanu rzeczy ley w tym, e kiedy wchodzimy w relacje z innym czowiekiem, choby nawet nieznajomym, nasza uwaga dopasowuje si do wymaga zewntrznych. Obecno tej drugiej osoby wyznacza cele i dostarcza informacji zwrotnej. Najprostsza nawet interakcja, taka jak spytanie kogo o godzin, stanowi wyzwanie, sprawdzian umiejtnoci wchodzenia w relacje midzyludzkie. W skad umiejtnoci niezbdnych do zatrzymania nieznajomego na ulicy i zrobienia na nim dobrego wraenia wchodz ton gosu, umiech, postawa ciaa, zachowanie. W bardziej osobistych kontaktach poziom zarwno wymaga, jak i umiejtnoci moe osign prawdziwe wyyny. Z tego wzgldu kontakty midzyludzkie posiadaj wiele cech czynnoci wzbudzajcych uczucie przepywu i z pewnoci wymagaj umiejtnego dysponowania energi psychiczn. I przeciwnie, kiedy jestemy sami i nie ma nic do roboty, nie musimy si koncentrowa, nasze myli zaczynaj bdzi i szybko znajdujemy jaki powd do zmartwie. Przebywanie wrd przyjaci dostarcza najbardziej pozytywnych przey - stwierdzamy wwczas, e czujemy si szczliwi, czujni, yczliwi, pogodni, aktywni. Odczuwaj to szczeglnie nastolatki, cho podobne doznania pojawiaj si take u siedemdziesiciu i osiemdziesicioletnich emerytw. Wpywu przyjani na nasze dobre samopoczucie nie sposb przeceni. Jako naszego ycia wydatnie si poprawia, gdy istnieje choby jeden czowiek, ktry chtnie wysucha opowieci o naszych kopotach i wesprze nas emocjonalnie. Przeprowadzone w wielu krajach ankiety wykazuj, e wrd osb deklarujcych posiadanie piciu lub wicej przyjaci, z ktrymi mog 27

omwi wane sprawy yciowe, prawdopodobiestwo okrelenia siebie samych jako bardzo szczliwych" wzrasta a o 60 procent. Przeycia, jakich dowiadczamy, przebywajc z rodzin, plasuj si na rednim poziomie - znacznie niej, ni kiedy jestemy z przyjacimi, lecz nie a tak nisko jak w samotnoci. Jednake ta rednia czy si z wielkimi wahaniami: w domu mona si czu skrajnie poirytowanym, a za chwil przeywa eufori. W pracy doroli wykazuj wiksz koncentracj i aktywno umysow, w domu za wzrasta ich motywacja i poczucie zadowolenia. To samo odnosi si do dzieci. Czonkowie rodziny czsto przeywaj wzajemne kontakty w odmienny sposb. Ojcowie, na przykad, zwykle deklaruj dobry nastrj w towarzystwie swych dzieci, a dzieci do jedenastego roku ycia odwzajemniaj to uczucie. Jednak w miar dorastania (przynajmniej do pitnastu lat, brak nam pniejszych danych) nastolatki coraz czciej przyznaj si do obnienia nastroju w towarzystwie ojcw. Wyrany wpyw towarzystwa innych ludzi na jako naszych przey nasuwa myl, e lokowanie energii psychicznej w kontaktach towarzyskich moe okaza si dobrym sposobem poprawy jakoci ycia. Nawet do prozaiczne i powierzchowne pogawdki w pobliskim barze mog zapobiec depresji. Do prawdziwego rozwoju konieczne jest jednak zapewnienie sobie towarzystwa ludzi o interesujcych pogldach, z ktrymi rozmowa bdzie dla nas stymulujca. Jeszcze trudniejsz, lecz na dusz met duo poyteczniejsz umiejtnoci jest sztuka tolerowania samotnoci, a nawet cieszenia sieni. ycie codzienne toczy si w wielu sceneriach -w domu, samochodzie, w biurze, na ulicy, w restauracjach -ktre, podobnie jak rodzaj zaj i towarzystwo innych ludzi, wywieraj wpyw na jako naszych przey. Nastolatki czuj si najlepiej, kiedy znajd si jak najdalej od nadzoru dorosych, na przykad w oglnie dostpnym parku. Najbardziej skrpowane s za w szkole, w kociele oraz pozostaych sytuacjach, w ktrych musz dostosowa swoje zachowania do oczekiwa innych. Doroli rwnie lubi miejsca publiczne, gdzie mog spotyka si z przyjacimi i spdza czas na wybranych przez siebie zajciach. Odnosi si to szczeglnie do kobiet, dla ktrych przebywanie poza domem oznacza zwykle uwolnienie si od codziennej harwki; dla mczyzn wyjcie z domu czciej wie si z prac oraz innymi obowizkami. Wielu ludziom prowadzenie samochodu daje najintensywniejsze poczucie wolnoci i panowania nad sytuacj. Oni wanie nazywaj swj samochd maszyn do mylenia", bo podczas jazdy, w ochronnym kokonie karoserii, bez przeszkd mog skupi si na wasnych problemach i yciu emocjonalnym. Pewien robotnik z chicagowskiej stalowni, ilekro poczuje si osaczony osobistymi problemami, wskakuje do swego samochodu i pdzi na zachd, dopki nie dotrze do rzeki Mississippi. Tam spdza kilka godzin na nadbrzenym campingu, obserwujc pynce cicho masy wd. Potem wraca do samochodu i gdy razem ze socem wyaniajcym si znad jeziora Michigan dociera do domu, w jego duszy znowu panuje spokj. Dla wielu amerykaskich rodzin samochd sta si miejscem, gdzie wreszcie przebywaj razem. W domu rodzice i dzieci rozproszeni s po rnych pokojach, zajci rozmaitymi czynnociami, tymczasem jadc dokd samochodem wszyscy siedz blisko siebie, rozmawiaj, piewaj i bawi si. Rne pomieszczenia w domu odznaczaj si swoistym klimatem, gwnie ze wzgldu na ich odmienne przeznaczenie. Mczyni na przykad deklaruj 28

zwykle dobre samopoczucie, gdy przebywaj w basemencie, zupenie inaczej ni kobiety. Zapewne mczyni chodz tam dla relaksu lub by odda si wasnemu hobby, podczas gdy ich onom miejsce to kojarzy si wycznie z praniem. Kobiety za deklaruj dobry nastrj, gdy przebywaj w azience, gdzie mog si czu wzgldnie wolne od wymaga innych czonkw rodziny, oraz w kuchni, gdzie wykonuj stosunkowo przyjemn czynno, jak jest gotowanie, i gdzie panuj nad sytuacj. (Prawd mwic, mczyznom gotowanie sprawia jeszcze wiksz przyjemno, gwnie dlatego, e powicaj mu dziesiciokrotnie mniej czasu ni kobiety i bior si do gotowania tylko wtedy, gdy przychodzi im na to ochota.) Chocia wiele napisano o tym, jak otoczenie, w ktrym yjemy, wpywa na nasz umys, niewiele jest w gruncie rzeczy systematycznych bada temu powiconych. Od niepamitnych czasw artyci, naukowcy i mistycy religijni usilnie poszukuj otoczenia, ktre zapewni im spokj i natchnienie. Mnisi buddyjscy osiedlali si u rde rzeki Ganges, chiscy uczeni pisywali swe dziea na malowniczych wysepkach, chrzecijaskie klasztory budowano na wzgrzach, skd rozpocieray si najpikniejsze widoki. We wspczesnej Ameryce instytuty badawcze i laboratoria sytuowane s zwykle pord agodnie falujcych wzgrz, z widokiem na pywajce po stawach kaczki lub majaczcy w dali ocean. Jeli wierzy ludziom twrczym, mylicielom i artystom, waciwe otoczenie jest wanym rdem inspiracji. Twrcy powouj si czsto na sowa Franciszka Liszta, ktry o romantycznym jeziorze Como napisa: Czuj, e rne cechy otaczajcej mnie Natury (...) budz w gbi mej duszy reakcj emocjonaln, ktr staram si przeoy na muzyk. Manfred Eigen, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w 1967 roku, mawia, i niektre z jego najwaniejszych wizji naukowych objawiy mu si podczas zimowych wycieczek w Alpy Szwajcarskie, dokd sprasza na narty i rozmowy o nauce kolegw po fachu z caego wiata. Czytajc biografie takich saw fizyki, jak Bohr, Heisenberg, Chandrasekhar czy Bethe, odnosi si wraenie, e bez wdrwek po grach i widoku nocnego, rozgwiedonego nieba ich wiedza nie signaby takich szczytw. By moliwe byo wywieranie twrczego wpywu na jako wasnych dowiadcze, sensowne wydaje si eksperymentowanie zarwno ze zmian otoczenia, jak te zaj i towarzystwa. Wszelkie rozrywki poza domem oraz wakacje umoliwiaj nam oczyszczenie umysu, zmian perspektywy i pozwalaj spojrze wieym okiem na wasn sytuacj. Dbao o dom lub miejsce pracy - polegajca na pozbywaniu si niepotrzebnych, przyozdabianiu pomieszcze, w ktrych spdzamy czas zgodnie z wasnym gustem, dopasowywaniu rodowiska do osobistych potrzeb - moe by pierwszym krokiem ku uporzdkowaniu ycia. Czsto si syszy, jak wane s biorytmy albo jak odmiennie czujemy si w poniedziaek ni w inne dni tygodnia. Rwnie to, jak przeywamy dzie, zmienia si midzy witem a zmierzchem. Wczesne poranki i pne wieczory nie obfituj na przykad w pozytywne emocje, pory posikw natomiast oraz popoudnia - przeciwnie. Najwiksze zmiany zachodz, gdy dzieci wracaj ze szkoy, a doroli z pracy. Nie wszystkie elementy wiadomoci podaj w tym samym kierunku: bdc wieczorem z przyjacimi, poza domem, nastolatki z kad godzin odczuwaj rosnce podniecenie, lecz jednoczenie maj wraenie stopniowej utraty kontroli nad sytuacj. Oczywicie, oprcz pewnych tendencji oglnych w gr wchodz rwnie rnice indywidualne: znamy 29

przecie skowronki" i sowy", czyli osoby najaktywniejsze wczesnym rankiem lub pnym wieczorem, i kady z tych typw bdzie reagowa na por dnia odmiennie. Pomimo nie najlepszej reputacji niektrych dni tygodnia ludzie najczciej zdaj si przeywa kady dzie podobnie jak poprzedni czy nastpny. To prawda, i nic w tym nie ma dziwnego, e bardziej lubimy pitkowy wieczr i sobot ni wieczr niedzielny i poniedziakowy ranek, ale rnice w odczuciach nie s a takie due. Wiele zaley od tego, jak zaplanujemy sobie czas - niedzielny poranek bywa czasem przygnbiajcy, gdy nie ma si czym zaj, jeli jednak czekamy na jak zaplanowan czynno lub znany rytua, chociaby pjcie do kocioa, wwczas ten dzie moe si sta punktem kulminacyjnym caego tygodnia. Niewtpliwie ciekawym odkryciem jest spostrzeenie, i statystycznie rzecz biorc, podczas weekendw oraz dni wolnych od pracy czy nauki ludzie uskaraj si na duo wicej dolegliwoci somatycznych, takich jak ble gowy czy plecw. Z pewnych bada wiemy te, e nawet cierpienia kobiet z chorobami nowotworowymi wydaj si atwiejsze do zniesienia w towarzystwie przyjaci czy podczas jakiego zajcia; w samotnoci, gdy nie ma nic do roboty, znacznie si nasilaj. Najwyraniej wraliwo na to, co dzieje si z naszym ciaem, wyostrza si, gdy energii psychicznej nie angauje adne okrelone zadanie. Pokrywa si to z nasz wiedz o doznawaniu uczucia przepywu: podczas trudnej rozgrywki szachici mog godzinami nie odczuwa godu lub blu gowy; lekkoatleci potrafi lekceway bl i zmczenie, dopki zawody si nie skocz - kiedy uwaga jest skupiona, niewielkie ble i dolegliwoci nie maj szansy przedrze si do wiadomoci. W wypadku pory dnia, podobnie jak przy pozostaych parametrach ycia, istotn rzecz jest ustali, jakie rytmy s korzystne dla naszej osobowoci. Nie istnieje aden dzie tygodnia ani taka pora dnia, ktra obiektywnie byaby najkorzystniejsza dla wszystkich ludzi. W ustaleniu najlepszej dla siebie opcji pomc moe refleksja nad wasnymi upodobaniami oraz eksperymentowanie z rnymi moliwociami - na przykad: wczesnym wstawaniem, poobiednimi drzemkami, zmian pr posikw. We wszystkich powyszych przykadach patrzylimy na ludzi tak, jakby byli biernymi obiektami, na ktrych stan wewntrzny wpywa wycznie to, czym si zajmuj, z kim i gdzie przebywaj. Jest to czciowo zgodne z rzeczywistoci, jednak teraz zajmiemy si nie tyle samymi czynnikami zewntrznymi, ile tym, jak je wykorzystujemy. Mona czu si absolutnie szczliwym, krztajc si samotnie po domu, penym zapau -pracujc, skupionym -rozmawiajc si z dzieckiem. Innymi sowy, jako ycia, urok codziennoci, zaley nie tyle od tego, co robimy, lecz od tego, jak. Zanim jednak przyjrzymy si, jak moemy bezporednio, poprzez przeksztacanie informacji w wiadomoci oddziaywa na jako naszych przey, warto zastanowi si nad wpywem, jaki maj ananas codzienne okolicznoci: miejsca, ludzie, czynnoci i pory dnia. Najzagorzalszy nawet mistyk, wyzwolony spod wszelkich oddziaywa, wybierze jedno okrelone drzewo, pod ktrym zasidzie, spoyje okrelony pokarm i spdzi czas w jakim towarzystwie chtniej ni w innym. Wikszo z nas za znacznie silniej reaguje na okolicznoci, w ktrych si znajduje. 30

Std, twoim pierwszym krokiem na drodze ku poprawie jakoci ycia powinno by zwrcenie pilnej uwagi na to, czym si zajmujesz na co dzie, i okrelenie emocji przeywanych podczas wykonywania rnych czynnoci, w towarzystwie rnych ludzi, w rozmaitych miejscach i porach. Cho rwnie w twoim przypadku potwierdz si przypuszczalnie tendencje oglne stwierdzisz zapewne, e w porach posikw czujesz si szczliwszy, a doznanie przepywu czsto pojawia si w chwilach aktywnego wypoczynku mog ci spotka zdumiewajce niespodzianki. Moe si na przykad okaza, e tak naprawd lubisz samotno. Albo e praca sprawia ci wiksz


Recommended