�
Cudoki, cacka, trzeszczydła
Świętokrzyskie zabawki, po ludowemu cacane i cudacznE, niektóre nieco zapomniane, dotknięte zębem
czasu, trzeszczące ze starości, są świadectwem najlepszych, dziś zanikających tradycji rzemieślniczych tego
regionu.Zakażdąztychzabawek–itąnajprostsząitąnajbardziejwymyślną-stoiczłowiek:rzemieślnik,artysta
ludowyze swoimiumiejętnościami, pasjami, inspiracjami.Toonczarował światrzezającczy lepiąc,wycinając
imalującswojezabawki.Teniepoważneprzedmioty-czasaminiezgrabne,siermiężne,czasamimisterne,staranne
– są małymi dziełkami sztuki, świadectwem lokalnych tradycji i dziedzictwa kulturowego. Nie zapominamy
otymjakomuzealnicy.Wybierającobiektydowystawyniekierowaliśmysięgustem,aleprzedewszystkimchęcią
pokazaniawszystkichzjawisk,dotyczącychświętokrzyskichzabawekludowych.
TenajstarszewypożyczyliśmyodtwórcóworazzezbiorówMuzeumNarodowegowKielcach.Tenowsze
pochodzą z kolekcji Muzeum Zabawek i Zabawy. Wiemy, że warto pokazać je na wystawie, bo zabawki
ludowe były obiektem westchnień, marzeń i pragnień wszystkich wiejskich dzieci. Dzięki cackom, cudokom
itrzeszczydłomrozwijaływyobraźnięiumiejętności,radośniespędzałyczas,budującswójwłasnyniezwykłyświat
dalekioddomowychigospodarskichobowiązków.Zabawkiludowepodobająsięnadal.Wykonaneznaturalnych
materiałówptaszki,motylki,koniki ibryczkibudzązachwyt maluchów,przyzwyczajonychdoklocków,lalek
zplastiku,minisamochodówczyminiodkurzaczy,grającychzabaweknabaterię.
Freaky dolls, hunky dories, creakers
The local toys and playthings, called by the folk people “cacane” and “cudaczne” (these terms can be
translated,moreorless,as“hanky dory”and“creakers”howeverthisisratherlessthanmore),someofthem
almostforgotten,outoffashion,creakingandcrackingduetotheirage,arethetestimonyofthebest,now
disappearing,handicrafttraditionoftheŚwiętokrzyski(TheHolyCrossMountains)region.Eachofthesetoys,
themostsimpleorthemostsophisticatedone,has itscreator:acraftsman,afolkartisthavinghis (orher)
passions,skillsandinspirations.Curving,moulding,cuttingandpaintingthetoyshewasenchantingtheworld.
Thesesmallobjects–sometimesclumsyandrough,sometimesfineanddelicate–aresmallartworks,thetestimony
oflocaltraditionsandculturalheritage.Asmuseologists,wedon’tforgetaboutit.Thiswasnotourtastethat
prompteduswhichitemsshouldbechosenfortheexhibition,butourwill,firstofall,toshowallphenomena
encompassedbythevasttopic:folktoysfromtheHolyCrossMountains.
Theoldesttoyshavebeenborrowedfromtheartistsandcraftsmen,aswellasfromtheNationalMuseum
inKielce.ThosenotsooldarepartofthecollectionofTheMuseumofToysandPlay.Weknowitisworthto
showthemattheexhibition,forfolktoysweredesiredandadmiredbyallcountrykids.Withthehelpfrom
thesefreaky-mickey-creakythingsthekidscoulddeveloptheirimaginationandskills,couldspendnicelytheir
time,hadfunconstructingtheirown,particularworldsodistantfromhomeandfarmduties.Folktoysare
stillenjoyedandadmired.Kidswhogotusedtoplasticblocks,dolls,minicars,minivacuumcleanersorbattery
drivensingingtoysaredelightedwhentheycanseelittlebirds,butterflies,horsesandcoachesmadeofnatural
materials.
Wystawa:
Koncepcjaiorganizacjawystawy-zespół:
Projektaranżacjiplastycznej:
Współpraca:
Katalog:Teksticzęśćedukacyjna:
Tłumaczenie:Fotografieiskład:Rysunkibabajadzi:
Wydawca:
Wydanie:KielceISBN:
Druk:
Cudoki,cacka,trzeszczydłaMuzeumZabawekiZabawywKielcach
PatrycjaDereniewicz,MarcinGawliński,JacekGonciarz,MagdalenaGórecka,LesławKielin,PaulinaKosmala,AgnieszkaKozłowska-Piasta,JerzyKuzka,AnnaMyśliwiec,PiotrReliszka.
JacekGonciarz
MuzeumNarodowewKielcach
MuzeumWsiKieleckiej
PaństwoweMuzeumEtnograficznewWarszawie
AgnieszkaKozłowska-Piasta,MagdalenaGóreckaRadosławNowakowskiMonikaCybulskaJacekGonciarz
KatalogzrealizowanoprzywsparciufinansowymSamorząduWojewództwaŚwiętokrzyskiego
MuzeumZabawekiZabawywKielcachpl.Wolności2,25-�67Kielcewww.muzeumzabawek.eu
Sponsor
1Kielce2010978-8�-928895-8-8Apla,ul.Sandomierska89,25-�24Kielce
4 55
Kram z zabawkami ludowymi, Kielce pl. Wolności, 1930, Fot. Jan Kłodawski, zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach
Kielecczyzna
Jestobszaremzróżnicowanymgeograficznie,gospodarczo ikulturowo.TenterenwcentralnejPolsce,
położonypomiędzyMazowszemiMałopolską,oddzielonyodzachoduipółnocyrzekąPilicą,aWisłąodwschodu,
obejmujeGóryŚwiętokrzyskie,aleiobszarynizinne, jakDolinaNidy.Kielecczyznępokrywająliczne bujne lasy i puszcze, obok pozbawionych lasów lessów sandomierskich czy piasków w okolicach Rakowa i Staszowa.
Zróżnicowane geograficznie warunki wpłynęły na rozwój i różnorodność gospodarczą Kielecczyzny. Część
południowajestrolnicza,wpółnocnej,zwłaszczawobszarachpokrytychlasami(Ostojów,Łączna,Suchedniów),
dominujerzemieślnictwo związane z obróbką drewna.Naterenachbogatychwglinę(Iłża,Denków,Chałupki)
rozwinęłosięgarncarstwo,atam,gdziewydobywanorudyżelaza,ołowiu,wczasachprehistorycznychwytapiano
metale w dymarkach, a w XIX wieku dzięki Stanisławowi Staszicowi powstał Staropolski Okręg Przemysłowy.
Sąsiedztwo dwóch ważnych historycznie i kulturowo krain geograficznych – Mazowsza i Małopolski także
miało wpływ na historię i niejednolitość etnograficzną Kielecczyzny. W lokalnym zabawkarstwie decydujące
okazałysięwpływymałopolskie,zwłaszczawprzypadkuzabawekdrewnianych.
Kielce region
Asforitsgeography,economyandculturethisareaisquitedifferentiated.It’ssitedincentralPoland,between
Mazowsze(Mazovia)intheNorthandMałopolska(LesserPoland)intheSouth,havingthePilicariverasaborder
intheWestandtheVistulariverintheEast;itencompassesbothmountainranges(TheHolyCrossMountains)
andflatlands(TheNidaRiverValley).Kielceregioniscoveredwithabundantforestsandwildernesses,however
therearenowoodsnearSandomierz(duetotheloesssoils)androundRakówandStaszów(duetothesandy
soils).Variousgeographicalconditionsdeterminedthedevelopmentofindustryanditsvariety.Thesouthernpart
ismoreagricultural,whilethenorthernpart,especiallytheforestareasofOstojów,ŁącznaandSuchedniów,
is thedomainofwood industryandcraftsmanship.Theterrainswithabundantclaydeposits (Iłża,Denków,
Chałupki)haverichpotterytradition;whereironandleadoreshavebeenexploited,metalshadbeensmelted
inprimitivefurnacesintheprehistorictimesandStaropolskiOkręgPrzemysłowy(OldPolandIndustrialArea)
hadbeenfoundedbyStanisławStaszicinthe19thcentury.Twoneighbouringgeographicalregions–Mazowsze
andMałopolska–soimportanthistoricallyandculturallyhavehadstrongimpactonethnographicvariety
ofKielceregion.However,inthecaseoftoys,especiallythewoodenones,thecrucialinfluencewastheoneof
Małopolska.
4 5
6 7
Jarmark na św. Michała, Studzianna, 1987, fot. Krzysztof Chojnacki, arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Jarmark na św. Michała, Studzianna , 1958, fot. Stefan Deptuszewski, arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
6 7
8 98
Jarmark na św. Michała, Studzianna, 1972, fot. Piotr Szacki.Arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Tadeusz Żak Bąk, drewno, Kielce - łazy 1976. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
Zabawki drewniane
Kieleckiezabawkarstworozwinęłosięzpowodubiedy.Uprawaniezbyturodzajnychziemniepozwalała
na utrzymanie rodzin. Nic dziwnego, że mieszkańcy kieleckich wiosek szukali dodatkowych źródeł dochodu,
które zapewniało m.in. zatrudnienie w sąsiednich fabrykach, zakładach czy tartakach. Trudnili się także
rzemieślnictwem,zwłaszczawzimie,gdypracegospodarskieniezajmowałyzbytwieleczasu.WokolicachŁącznej,
Wooden toys
ToymakinginKielceregiondevelopedduetopoverty.Cultivatingthepoorlandwasnotenoughtosupport
families.It’snotstrangethecountrypeoplewerelookingforadditionalincomeworking,forexample,inlocal
factoriesorlumbermills.Theyalsoearnedfortheirlivingascraftsmen,especiallyinwintertime,whenfarming
workswerenotsotimeconsuming.IntheforestareaofŁączna,OstojówandSuchedniówtheymadefurniture
8
10 11
Ostojowa,Suchedniowa,otoczonychlasami,najczęściejwykonywanodrewnianemeble,przedmiotycodziennego
użytku: drewniane łyżki, nosidła do wody, niecki i wrzeciona, znane w całej centralnej Polsce. Sprzedawano
je na targach i jarmarkach. Najpopularniejszym z nich był odpust Św. Michała Archanioła w Studziannie,
(miejscowościwwoj.łódzkimpow.opoczyńskimzSanktuariumŚw.Rodziny),któryodbywałsię29września.Co
rokunatenodpustjeździłozKielecczyznykilkadziesiątfurmanek,wypełnionychpobrzegisolidniewykonanymi
stołami,ławamiidrewnianymisztućcami.SprzedawanojetakżenakieleckimtargunaplacuWolności.
Adam Zegadło Kowale, drewno, Krzyżka 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Józef materek Tracz i kobieta robiąca masło, Zabawka ruchoma, drewno, Skarzysko-Kamienna l. 80.
Napoczątkulat�0.XXw.popytnawyrabianeprzezświętokrzyskichrzemieślnikówprzedmiotyznacznie
sięzmniejszył.WtymczasiewŁącznejosiedliłysiędwierodzinyzLachowicwŻywieckiem:Sitarze(wniektórych
źródłachnazywaniSitarskimi)1iKrawczykowie.Pierwsizaczęliwyrabiaćskładanekrzesełka,drudzy–zabawki.
RodowicimieszkańcyKielecczyznynazywaliichGalicjokami.MieszkańcyŁącznej,napoczątkunieufni przybyszom
z zewnątrz, z czasem przekonali się do nowych sąsiadów i zaczęli wykonywać zabawki, wzorując się na tych
wykonanychprzezrodzinęKrawczyków.Wsąsiadującej z ŁącznąwsiCzerwonaGórkanapoczątkuXXwieku
andobjectsforeverydayuse:woodenspoonsandladles,bowls,basinsandtrenchers,yokesforcarryingwater
buckets,spindles,wellknowninthewholecentralPoland.Thesethingsusedtobesoldatmarketsandfairs.
ThemostpopularwasSaint Michel Archangel churchfairinStudzianna(asmalltowninŁódźvoivodeship,in
Opocznocounty,whereSaintFamilyShrineislocated)takingplaceonSeptember29th.Eachyearseveraltensof
wagonsfullofsolidlymadetables,benchesandwoodencutleryusedtogothere.Theproductswerebeingsold
alsoatthefairinKielceinPlacWolności(TheFreedomSquare).
Inthebeginningofthe19�0sthedemandfortheproductsmadebytheHolyCrossMountaincraftsmen
decreasedsignificantly.TwofamiliescomingfromLachowiceinŻywiecregion(SouthofPoland)settledinthat
timeinŁączna:Sitarze(theSitarzs)(sometimescalledSitarscy–theSitarskis)*andKrawczykowie(theKrawczyks).
Sitarzewereproducingfoldingchairs,whilethelatterones–toys.Thenativepeopleusedtocallthenewcomers
Galicyoki(thepartofPolandtheycamefromwascalledGalicya).AtthebeginningtheinhabitantsofŁączna
didn’t trustthenewcomers,howeverlateracceptedthemandbegantoproducetoysimitatingtheonesmadeby
theKrawczykfamily.Inthebeginningofthe20thcenturyKarolSowulacomingfromPieskowaSkałanearOjców
(notfarfromCracow)settledinCzerwonaGóra,avillageadjacenttoŁączna.Hislittlecarts (britzkas)and
cradleswerecopiedverysoonbyhisneighbours.
12 1�
Mieczysław Kołomański Koń klockowy na kółkach, drewno, Ostojów 1967. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Roman Piwowarczyk Bryczka z konikami, drewno, ŁĄczna 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
osiedliłsięKarolSowulazPieskowejSkałyobokOjcowa.Wykonywaneprzezniegobryczkiikołyskitakżeszybko
podpatrzylisąsiedzi.Wszystkiekieleckiezabawkiwtymczasiezdobionotymisamymitechnikamijakteżywieckie.
Dobryczek,koników ikołysek szybkodołączyłyzabawkiruchome:klepaki (czylimotyle lubptakinakółkach,
którepchanenakijkuprzezdzieckoruszająskrzydełkami),karuzelki(obracającasięplatformazfigurkamina
kółkach),konienabiegunachczytaczki.Wdużejilościprodukowanotakżenieznanewspółcześniebociany na biegunach,najczęściejdarowanedzieciomzokazjiMikołaja2.
Abysprawnieiszybkowykonywaćdrewnianezabawki,rzemieślnicywymyślaliikonstruowaliurządzenia
inarzędzia.Dowycinaniatrzonkówdoklepakówikaruzelekdodziśużywasięośników,dorzezania-kozika,do
wykrawaniarowkówspecjalnegonożykaonazwiefuk. Najlepszymtworzywemdowyrobuzabawekjest drewno
lipowe,sosnowe,brzozowe,wmniejszymstopniuosikowe.Wszyscyzajmującysięprodukowaniemzabawektwórcy
odtwarzaliwzory,jakichnauczylisięodswoichmistrzów,czyswoichrodzicówidziadków.Fachprzekazywali
sobiezpokolenianapokolenie.
All Kielce toys produced in that time were ornamented with the same techniques as the Żywiec ones.
“Klepaki” (clappers – wooden butterflies or birds on wheels; while pushed with a long stick they roll
clapping their wings), merry-go-rounds and carousels (a round, turning platform with figures on it),
rocking horses or wheel-barrows soon joined britzkas and cradles. The rocking-storks, not known
now, were also produced in large numbers; they used to be given to kids as gifts on Saint Nicolas day
(December6th).**
Toproducewoodentoysskilfullyandquicklythecraftsmeninventedandconstructednewtoolsand
machines.Asimple“ośnik”(aspokeshave–ametalbladewithtwohandles)hasbeenusedtillnowtomakehandles
forclappersandlittlemarry-go-rounds,a“kozik”(simplewoodenhandledpocketknife,similartoFrenchopinel)
forcutting,a“fuk”(aspeciallittleknifetocarvegrooves).Lime,pineandbirchwoodisthebestforproducing
toys;aspenwoodisused,too.Alltoy-makersrepeatedthepatternstheylearnedfromtheirmasters,ortheir
parentsandgrandparents.Theskillswerehandeddownfromgenerationtogeneration.
14 1515
WłodzimierzCiszekzOstojowaodnajmłodszychlatprzyglądałsiępracyojcaStanisławawwarsztacie
zabawkarskim,teraz„kontynuujerodzinnątradycjęwykonującdrewnianekonienabiegunach,bryczki”-jaksam
piszenaswojejstronieinternetowej�.NieżyjącyjużJózefMaterekzeSkarżyska-Kamiennejuczyłsięfachuodswego
ojcaJakuba.Wyposażonewnarzędzia,urządzeniaiszablonydowycinaniazabawekwarsztaty,dziedziczylinie
tylkosynowie,aletakżedalsiczłonkowierodzin.Gdybrakowałonastępcy,dozawoduniekiedyprzyuczalisię
sąsiedzi.CzęśćwarsztatuporodzinieMaterkówwykorzystujedziśzięćJakuba–JerzyŁakomieczPodłazia.
Stanisław Ciszek Wiatrak z piórami, drewno, Ostojów l.80.
Włodzimierz Ciszek przy pracy, Ostojów 2010.
WłodzimierzCiszekfromOstojówobservedasakidhisfatherworking,andnowhehimself“continues
the family tradition making wooden rocking horses and britzkas” as it is written on his website***. The late
JózefMaterekfromSkarżysko-Kamiennawastaughtbyhisfather,Jakub,too.Thestudioswithtools,machines
andstencilsforcuttingtoyswereinheritedbysons,andbycousinsaswell.Whentherewasnoheir,thenthe
neighbourscouldlearnedtheskills.ThepartoftheMaterekfamilystudioisnowusedbyJerzyŁakomiecfrom
Podłazie,theJakub’sson-in-law.
15
16 17
Antoni Zemsta z Krzyżki precyzyjnie odwzorowuje tradycyjne formy zabawek: karuzelki, „klepoki” czy kołyski.Wpracypomagająmużonaicórka,któremalujązabawki.Fachunauczyłsięodokolicznychzabawkarzy
starszegopokolenia–AdamaZegadłyiWacławaDupaka.Nowepokoleniawprowadzałynowekształtyzabawek
izdobienia. Ichpomysłyczęstoprzejmowalinastępni,podpatrująckramy „konkurencji” najarmarkach.Teresa
LewińskaprzytaczarozmowęzeStanisławemCiszkiemzOstojowa,któryprzyznał,że jegosąsiad „ściągnął”od
niegokoniki,alewykonujejetandetnie,niestaranniei„jakdzieciakusiądzietokonikowinogiodpadną”4.
Antoni Zemsta, Klepak, Drewno, Krzyżka 2010.
Marian Brzeziński Klepak, drewno, Ostojów l.80 . Franciszek Skóra, Klepak, drewno, Krzyżka l.80.
AntoniZemstafromKrzyżkipreciselycopiesthetraditionalformsofthetoys:little carousels,clappers or cradles.Hiswifeanddaughterhelphimpaintingthetoys.Helearntheprofessionfromthelocaltoy-makers
ofoldergeneration:AdamZegadłoandWacławDupak.
New generations of producers introduced new shapes, forms and ornaments. Their ideas were often
adoptedbytheotherswhosimplywatchedthestands of their rivals atthefairs.TeresaLewińskaquotesan
excerptfromtheconversationwithStanisławCiszekfromOstojów,whoadmittedhisneighbourhadjust“cribbed”
hisponies,butmadethemshoddily,„soifakidsat,thenthehorsewouldgetitslegsbroken”.****
17
18 19
Włodzimierz Ciszek Konik z bryczką, drewno, Ostojów l.90.
Wierzono,że jako jednazwieluzlatywałanasabatynanajwyższy szczytGórŚwiętokrzyskich– Łysicę.WXX
wieku ubrano ją w regionalny strój: czarno-czerwoną zapaskę. Świętokrzyskie Baby Jagi jako figurki, czy
zabawkiwykonujedodziśtwórcazeSkarżyska-Kamiennej,AndrzejKozłowski,znanytakżezesmukłych,dużych
fantastycznychptaków-cudaków.
Stanisław Ciszek Tańczący - Karuzelka, drewno, Ostojów l.80.
Twórcy czerpali pomysły z różnych źródeł. Często eksploatowanymi motywami i tematami zabawek
świętokrzyskich była praca i życie codzienne na wsi. Stąd wiele zachowanych zabawek mechanicznych
przedstawiających wiejskich tancerzy, traczy czy zwierzęta gospodarskie, Bohaterką wielu zabawek, rzeźb
iscenekjestznanazeświętokrzyskichlegendipodańludowychczarownicaBaba Jaga.
Theinspirationusedtocomefromvarioussourcesandsides.Themotifsofthecountrysideeverydaylife
andfarmworkwereusedquiteoften.Thatiswhywehavenowmanymechanictoysoftenrepresentingvillage
dancers,timber cuttersorlivestock.BabaJaga(Baba Yaga),awitchknownverywellfromnumerouslocalfairy
talesandlegends,canbemetquiteoftenamongtoys,sculpturesandpuppets.
ShewasbelievedtoparticipateinwitchjamboreestakingplaceonthehighestpeakoftheHolyCrossMountains
–Łysica(BaldMountain).Inthe20thcenturyshewasdressedinlocal folk attire:akindofcapewithblackand
redverticalstripes,madeofwool.AndrzejKozłowskifromSkarżysko-KamiennahasbeenproducingtheBaba
Jagatoysandfigurines;he’salsoknowntomakebigandslim,fancyfreak-birds.
20 21
Stanisław Ciszek Koń na kółkach, drewno, Ostojów 1995.
Zupływemlatizmianąpokoleń,przyjętenaKielecczyźnieżywieckiewzoryzabawekstopniowoodchodziły
wniepamięć,awśródtwórcówukształtowałsiętypowykieleckitypzdobień.Świętokrzyskiekonikimająowalne
brzuszkiwyrzeźbionezjednegokawałkadrzewa,grzywyiogonkizpakuł,końskiegowłosialubkróliczejskórki.
Najczęściejsąbiałezozdobamiwkształciekwadratów, trójkątów i kółekwintensywnychkolorachniebieskim
iczerwonym.Tezdobieniaprzypominająniecorozkładświętokrzyskichpól i zagonów zmiedzami,któredzielą
terennaprostefigurygeometrycznewróżnychkolorachioróżnychfakturach.
ThetimehaspassedandthepatternsofŻywiectoysadaptedinKielceregionhavebeengraduallyforgotten,
while typical local shapes and ornaments have been worked out. Little horses and ponies have oval bellies
sculptedoutofonepieceofwood,manesandtailsmadeofoakum,horsehairorrabbitfur.Mostoftenthey
arewhitewithsharpblueandredsquares,triangles and circleornaments.Theornamentsvaguelyreminds
thecompositionof fieldssocharacteristicforthisregion:simplegeometricalfiguresofvariouscoloursand
textures.
21
22 2�
Współczesnekrajobrazyświętokrzyskiesąjużinne.Polałącząsięwwiększepołacieterenu,zmieniłsięnieco
profilitechnikaupraw.ZabawkidrewnianenaKielecczyźnienadalwykonywanewewsiachokolicSuchedniowa,
Ostojowa,Łącznejtakżesięzmieniają.Dziękidostępowidomediów:telewizji,radia,gazet,czyInternetu,współcześni
twórcyludowimająwięcej źródeł inspiracji,aprzyswajanienowychwzorównietrwajużprzezkilkapokoleń.
Jan rafalski Tracz, drewno, Jagodne 1970. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.Bronisław Dziopa Tracz, drewno, Kielce 1984. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
Zdobienianazabawkachwykonujesięwspółcześniedroższymifarbamiakrylowymi,emulsyjnymiiekologicznymi,
wcześniejszkodliwymianiliną,fuksynąidużotańszymiodfarbmazakami.Oboktradycyjnychzabawekpojawiają
sięwspółczesnedrewnianesamochody,helikoptery,pociągisamoloty,choćnaKielecczyźnietetendencjeniesą
takwidoczne.Wieleświętokrzyskichzabawekludowychwyróżnianietylkoprecyzyjnewykonanie,aleobokcech
typoworzemieślniczych,równieżindywidualne, artystyczne podejście.
Thecontemporarylandscapeisofcoursedifferent.Thesmallfieldshavemergedintobiggerunits,both
profileandmethodsofcultivationhavebeenchanged.ThewoodentoysstillproducedintheareaofSuchedniów,
OstojówandŁącznahavechanged,too.ThankstoTV,radio,newspapers,Internet,thefolkartistshavemore sources of inspiration,andadaptingnewpatternsdoesn’tlastforgenerations.
Ornamentsarenowmadewithmoreexpensiveacrylic,emulsionandecopaints,whileearliertheharmfulaniline
andfuchsinewerewidelyused,aswellassimplemarkersandfeltpens.Besidestraditionaltoys,woodencars,
helicopters,trainsandplanesareproduced,althoughthistendencyisnotstronghere.ManytoysfromThe
HolyCrossMountainsarequiteuniquenotonlyduetofineworkmanship,butbecauseofindividual, artistic attitudeofthetoy-maker.
24 25
Zabawki gliniane
Świętokrzyskie pokłady glin garncarskich znane były mieszkańcom od tysiącleci. Pierwsze odnalezione
gliniane naczynia pochodzą sprzed 6 tysięcy lat z okolic Krzemionek Opatowskich, prehistorycznych kopalń
krzemienia pasiastego, te z okresu wpływów rzymskich i średniowiecza znajdowano w okolicach Opatowa
iSandomierza.TradycjegarncarskienaKielecczyźniesąznacznie starszeodstolarskich.
Od XIV wieku istniał cech gliniany w Iłży, z 1564 roku pochodzą pierwsze informacje o ceramicznych
wyrobachzDenkowa(obecniedzielnicaOstrowcaŚwiętokrzyskiego),dokumentyzpołowyXVIwiekuwskazujątakże
natradycjeglinianewChałupkach,wsikołoMorawicy.PodkoniecXIXiwXXwiekudołączyłyKątyDenkowskie,
Głowaczów,RędociniOdrowąż.WtychokolicachnajbardziejznanajestrodzinaRokitówzRędocina,wktórej
kolejnepokoleniaucząsięgarncarskiegofachu.Początkowoprodukowanoceramikęużytkową,kafle,wyroby
fajansoweikamionkoweorazcegły.
Julianna kowalska Ptak gwizdek, ceramika, Chałupki 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Elżbieta Klimczak Twardowski na kogucie, ceramika, Chałupki l. 90.
The clay toys
TheHolyCrossMountainsdepositsofpotteryclayhavebeenknowntothelocalpeopleformillennia.The
oldestclayvesselsarealmost6thousandsyearsold;theywerefoundinKrzemionkiOpatowskiearea,wherethe
pre-historicflintminesarelocated.TheclayvesselsfromtheperiodofRomaninfluencesandMiddleAgeswere
foundintheareaofOpatówandSandomierz.Thetraditionofclaypotteryisheresignificantly olderthanthe
traditionofmakingwoodenobjects.
Since14thcentury Iłżahadapotterguild;thefirstpiecesof informationabouttheceramicproducts
fromDenków(nowadaysthedistrictofOstrowiecŚwiętokrzyski)comefrom1564;thedocumentsfromthemid
16thcenturyprovesthetraditionofusingclayinChałupki,avillagenearMorawica.Intheendofthe19thand
thebeginningofthe20thcenturiesKątyDenkowskie,Głowaczów,RędocinandOdrowążjoinedthisgroup.The
Rokitafamily,wheregenerationshavebeenlearningthepotteryskills,isthebestknowninthisarea.Atfirst
stove tiles,faienceandstonewarethings,aswellasbrickswereproduced.
26 27
GdynaprzełomieXIX iXXwiekuzaczętoprodukowaćżeliwne imetalowenaczynia,popytnaceramikę
użytkowąznaczniesięzmniejszył,zmniejszyłysiętakżezarobkigarncarzy.Zamiastnaczyńrzemieślnicyzaczęli
produkować ceramikę ozdobną: figurki świątków, postaci z baśni, legend i zabawki: gwizdki, ptaszki, fujarki
okaryny, zwierzątka naczyńka i kropielniczki. Sprzedawane na jarmarkach i odpustach pozwalały ratować domowy budżet. Garncarze pracowali głównie jesienią i zimą, gdy uprawa pól nie zajmowała już tak wiele
czasu.
Wzoryimotywyprzekazywanozpokolenianapokolenie.Drobnezabawkoweprzedmiotyzglinybardzoczęsto
wyrabiały dzieci, przyuczające się w ten sposób do rzemiosła. Toczyły je na kołach garncarskich lub lepiły
ręcznie.
Technika wyrobu glinianych przedmiotów jest skomplikowana. Garncarz obijał porcję gliny, zwaną
pniokiemnadrewnianejkonstrukcjizwanejkobylicą.Potemzpniokawycinałmetalowymnożempłaskiekrążki
gliny,którewyrabiał,abystałysięklusą –porcjąglinyprzeznaczonądotoczenia.Klusękładłnakołogarncarskie,
Krystyna mołdawa Dziecko w kolebce, ceramika, Rędocin l.90.
Thedemandforappliedceramicsdecreasedintheendofthe19thandthebeginningofthe20thcenturies
whenmetalandcast-ironvesselswerebeguntobeproduced;theincomesofpottersalsodecreased.Insteadof
variousvessels,thecraftsmenbegantoproducethedecorativeceramics:figurinesofsaints,ofcharactersfrom
well known legends, as well as toys: whistles, singing birds, simple flutes, ocarinas, animal-vessels and little
stoups.Soldatthefairs,marketsandchurchfairstheyhelpedto support family budgets.Thepotterscould
workmainlyinautumnandwintertime,whenfarmworkswerenotsointense.Patternsandmotifswerehanded
downfromgenerationtogeneration.Quiteoftenthesewerekidswhomadesmallclaytoys,thuslearningthe
futureprofession.Theyeitherusedpotter’swheelormadethemmanually.
Thetechniqueofproducingobjectsfromclayisverycomplex.Withahelpofawoodenconstruction,kind
ofvice,called“kobylica”apotterusedtobeataclumpofclaycalled“pniok”(trunk).Then,usingametalknife,he
cutoutof“pniok”flatcircles,kneadedthemandturnedinto“klusa”–aportionofclayreadytobethrown.He
putthe“klusa”onthepotter’stable,spunit,slowlyshapingthevessel.Nottolettheclaygluetohisfingers,he
usedtodiphishandsinwatercontainercalled“moćka”.Tomakeornamentspottersusedwooden stamps;they
pressedvariousshapesonvesselsandtoys.Themoulded,shapedandornamentedvesselwasputontheperch–a
shelfwhereithadtogetdry,andaweeklateritwasfiredinthekiln,heatedwithwood,whichwaslocatedin
thepotter’sstudioorintheyard.Thetemperatureandthetimewereindicatedveryprecisely.Thepottershadto
Elżbieta Klimczak Dinozaur, ceramika, Chałupki 2006.
28 29
kręciłkołem,powolinadająckształtnaczyniu.Abyglinaniekleiłasiędorąk,rzemieślnikmoczyłręcewpojemniku
zwodązwanymmoćką.Dozdobieniagarncarzeużywalidrewnianych stempelków,którymiodciskalikształty
w naczyniach i zabawkach. Ulepione, wyprofilowane i ozdobione naczynie czy zabawka trafiało najpierw
nagrzędę–półkę,naktórejbyłosuszone,apotygodniu -dogarncarskiegopiecaopalanegodrewnem,który
stał w warsztacie lub na podwórku garncarza. Temperatura i czas wypału były ściśle określone. Rzemieślnicy
musieliuważać,abytemperaturawpiecuzaszybkoniepodniosłasięlubnieopadła,botouszkadzałonaczyniai
zabawki.Powypaleniuiostudzeniu,glinianeprzedmiotywyjmowanozpieca.Świętokrzyscyrzemieślnicyzwykle
ichniemalowali,a jedynie jeszkliwili.Polewa składałasięzwody,doktórejdodawanoskładnikichemiczne:
mączkęołowianądlauzyskaniażółtejbarwy,tlenekżelazadlaczerwieniitlenekmiedzidlazielonegoodcienia
szkliwa.
Tradycje garncarskie regionu świętokrzyskiego podtrzymują twórcy, ale także całe społeczności.
W niewielkiej miejscowości Chałupki niedaleko Kielc w gminie Morawica w latach świetności funkcjonowało
kilkadziesiąt warsztatów garncarskich m.in. rodziny Głuszków, 4 pokoleń rodziny Armańskich. Współcześnie
funkcjonuje tam Ośrodek Tradycji Garncarstwa, organizujący warsztaty garncarskie, prezentujący
zrekonstruowanetechnikiwypalaniawglinie.Dzisiejsigarncarzeprodukujągłównieformyużytkowe:dzbanki,
dwojaki czy donice. Zabawkarstwem nadal para się m.in. Elżbieta Klimczak z Obic, która wykonuje nie tylko
tradycyjneglinianeptaszki,alerównież-dbającoklientaturystę-gwizdkiwkształcieBabaJagi,czygrzechotki
-dinozaury.
becarefulnottomakethetemperatureupordowntooquickly,otherwisethevesselsortoyswouldbedamaged.
Whenalreadyfiredandcooleddown,theclayobjectsweretakenoutofthekiln.TheHolyCrossMountains
craftsmenusuallydidn’tpaintthem,onlyglazedthem.The glazewascomposedofwaterandsomechemical
ingredients: lead flour (to get yellow colour), iron oxide (to get red colour) and copper oxide (to get green
colour).
ThepotterytraditionsoftheHolyCrossMountainsregionaresupportednotonlybythefolkartists,
butthewholelocalsocietyaswell.Inthe“goldenage”afewdozensofpotterystudiosworkedinthesmallplace
calledChałupkinearKielce inMorawicacommunity;theybelongtoGłuszkafamily,andfourgenerationsof
Armańskifamily,andtheothers.Nowadaysthere’sThePotteryTraditionCentrethere,anditorganizespottery
workshops, and presents the reconstructed techniques of firing clay objects. Contemporary potters produce
mainlythingsforeverydayusage:jars,doublejars,flowerpots,etc.ClaytoysareproducedbyElżbietaKlimczak
fromObice,whomakesnotonlythetraditionalclaybirds,butBabaYagawhistlesand dinosaurs-rattlesas
well,justtosatisfythedemandsoftourists.
Andrzej Kozłowski Baba Jaga na huśtawce, drewno, Skarżysko-Kamienna, 1997.
�0 �1
Nie tylko drewno i glina
W wiejskich rodzinach, gdzie zajmowano się rzemiosłem zabawkarskim często nie brakowało i innych
talentów.Kobietyidziecipozamalowaniemzabawek,wykonywałytakżepraceplastyczne:wycinankizpapieru,
pająkizesłomyizbibuły–dziśtakbardzokojarzonezpolskimfolklorem.Zabawkirobiłosięnasprzedaż,wycinanki
i pająki -głównienadomowy „dekoracyjny”użytek.Delikatne imisternepająkipodwieszanoupowałyprzede
wszystkim z okazji Świąt Bożego Narodzenia i uroczystości rodzinnych. Różniły się kształtem i kolorystyką:
biało-różowepastelowenaślub,kolorowenaświęta.Niektóreprzypominałykościelneżyrandole,inneparasole,
gwiazdy czy olbrzymie romby zbudowane z malutkich kryształków. Były bardzo nietrwałe: szybko się kurzyły,
blakłyiniszczyły,apracanadnimizajmowaławielegodzin.Nietrwalebyłytakżewycinanki,dlategostosunkowo
szybkoprzestanonimiozdabiaćdomymieszkalne.JeszczedoIwojnyświatowejmożnabyłojespotkaćwkażdej
chałupieSukowa,Bielin,powiatusandomierskiegoczybuskiego.Przybierałyróżneformyikształty:typowedla
całejPolskigwiazdy,kołaikwadraty,zwanecyrkami.Gospodyniewycinałytakżekrótkiewstęgipołączonychze
sobądrzewek,czybardzocharakterystycznedlaKielecczyznyszeregi połączonych rączkami lalek.Tradycja
wycinanekzpapieruwróciłapodczasIIwojnyświatowejwewsiSkadlapodChmielnikiem.Gospodyniewykonywały
wycinankiwkształciedużychkwadratówwycinanychwsiatkę.Towłaśnietenwzóruznajesięwspółcześnieza
typowoświętokrzyski.Wycinankiipająkiwykonująobecniegłównietwórczynieludowe.Jednąznichjestpani
LucynaKozłowskazeSkarżyska-Kamiennej.
Not only wood and clay
Themembersoftoymakingfamiliesoftenhadothertalents.Womenandkids,besidespaintingthetoys,
madeotherthings:papercut-outs,strawandcrepepaperspiders–todaysomuchassociatedwithPolishfolklore.
Thetoysweremadeforsalewhilepapercut-outsandspidersmainlyforhome,asa“decoration”.Delicateand
fine spiders were usually hung under the main ceiling beam, mainly at the Christmas time or in the case of
familycelebrations.Theyhadvariousshapesandcolours:white-and-pinkpastelinthecaseofwedding,motley
inthecaseofChristmas.Someofthemweresimilartochurchchandeliers,otherstoumbrellas,starsorhuge
rhombusesconstructedofsmallcrystals.Theywereveryimpermanent:dustscoveredthemquickly,coloursgot
paleandvanished,whilemakingthemneededhoursofhardwork.Alsothepapercut-outswerenotsodurable,
andthisiswhytheystoppedtobeusedasadwellinghouseornaments.BeforetheWorldWarItheycouldbe
found ineverycottage inSukóworBieliny, inSandomierzorBuskocounties.Theyhaddifferentshapesand
forms:stars,circlesandsquarestypicalforwholePoland,calledcircuses.Housewivesusedtocutoutribbons
oftreesor,sotypicalforKielceregion,ofdolls keeping their hands.Thetraditionofpapercut-outsrevived
duringWorldWarIIinSkadlavillage,nearChmielnik.Housewivesmadecut-outshavingmainlytheformofbig
netsquares.Thispatternisconsideredastypicalforourregion.Papercut-outsandspidersarenowmadebyfolk
Lucyna kozłowska, Pająk, Skarżysko-Kamienna 2009.
�0
�2 ��
Wykonanietychpapierowychisłomkowo-bibułkowychozdóbbyłodoskonałymzajęciemnadługiejesienne
izimowewieczory.Dziecispędzałytenczaszeswoimibliskimi,nietylkouczącsięrzemiosła,aletakżesłuchając
rodzinnych i lokalnychopowieści.Obecniewiejskiedzieci, podobnie jakrówieśnicyzmiastamają jużzupełnie
innepomysłynaspędzaniewolnegoczasu.Wzorypająkówiwycinanek,utrwalonetradycją,stanowiąkopalnię
inspiracjidlawspółczesnychprojektantówformużytkowych.Ludowewzorypojawiająsięnp.namodernistycznych
kubkachceramicznych,breloczkach,meblachanawettorbach na laptopa!
Ludowe zabawkarstwo jako rzemiosło w ciągu kilkudziesięciu lat przeskoczyło kilka szczebli w hierarchii postrzegania go przez społeczeństwo – na początku traktowane mało poważnie, jako sposób
zarobku dla biedniejszych mieszkańców wsi, dziś jest zajęciem unikatowym, kilkanaście lat temu uznanym za
zawódginącywjednymzprogramówoperacyjnychministerstwakultury.Stopniowoznikająteżetnograficzne
podziały terytorialne, a ludowość traci powiązanie z terenem, na jakim powstaje. Twórcy ludowi z naszego
regionuoboktypowychświętokrzyskichzabawek,wykonująinne,charakterystycznenp.dlaŻywiecczyzny,czy
okolic Leżajska. Zdarza się także, że zabawki niektórych współczesnych rzemieślników trafiają nawet tysiąc
kilometrów od miejsca wytworzenia. To, co ludowe, staje się po prostu ludowe, a nie regionalne. Staje się
alternatywą dla industrialności,nowoczesnościlubdesignerskim,przetworzonymmotywem.Ważne,żeciągle
jesticiąglezachwyca.
Lucyna kozłowska, Wycinanka, Skarżysko-Kamienna 2009.
artists,mainly.OneofthemisMsLucynaKozłowskafromSkarżysko-Kamienna.
Making paper and straw-crepe-paper decorations was an excellent way of spending long autumn and
winterevenings.Childrencouldstaywiththeirrelativesnotonlylearningskillsandcrafts,butlisteningto
familyandlocaltales.Nowadaysthevillagekidshavetotallyother ideashowtospendtheirfreetime.The
patternsofspidersandpapercut-outs,preservedbytradition,areanabundantsourceofinspirationsforthe
moderndesigners.Folkpatternscanappearonmodernisticcups,furniture,evenon laptop bags!
Asacraftfolktoymakinghasclimbedsignificantlyhigh the leader of social hierarchy–atfirstitwas
perceivednotseriously,justasawayforpoorvillagerstoearnsomemoney,todayitisauniquejob,butadozen
ofyearsagoitwasconsideredavanishingprofessioninoneoftheoperationprogrammesoftheMinistryof
Culture.Graduallytheethnographicdivisionsofterritoryarelessclear,lessvisible,andfolknessislessandless
connectedandrelatedtotheterritorywhereitgrowsanddevelops.BesidestypicalHolyCrossMountaintoys
folkartistsformourregionproduceŻywiectoysorLeżajsktoysaswell.Itcanhappen,thatthetoysmadeby
somecontemporarycraftsmencanbefoundthousandsofkilometresfromtheplacetheyhavebeenmade.What
isfolkis only folk,itstopstoberegional.Folkhasbeenbecomingan alternative to industry,tosomething
industrial,tosomethingmodern,orithasbeenbecomingaredesignedmotif.Butitis,itstillexistsanddelight
us–thisisthemostimportant.
��
�4 �5
Przypisy: 1 O Sitarzach wspomina Teresa Lewińska („Kolorowy świat zabawek. zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, s. 47), o Sitarskich – Małgorzata Oleszkiewicz w tekście
owystawiewMuzeumEtnograficznymwKrakowie„ZabawkizJarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego”,http://www.etnomuzeum.eu).2Cytza:.R.Zięzio,„KieleckiOśrodekZabawkarski-Tradycjaiwspółczesność”,w:„Samiosobie.Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1997,
s.100.�http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html4T.Lewińska,„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,s.51.
*SitarzearementionedbyTeresaLewińska(„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,p.47),SitarscyarementionedbyMałgorzataOleszkiewicz
whowroteaboutanexhibitionatTheEthnographicMuseuminCracow(Zabawkizjarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego,http://www.etnomuzeum.eu).
**R.Zięzio,„KieleckiOśrodekZabawkarski–tradycjaiwspółczesność”,in:„Samisobie.Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1997,p.100.
***http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html
****T.Lewińska,„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,p.51
Bibliografia:GrabowskiJózef„Sztukaludowa.FormyiregionywPolsce”,Warszawa1967.
JackowskiAleksander„Polskasztukaludowa”,Warszawa2007.
„Katalogpokonkursowejwystawygarncarstwa,tkactwaświętokrzyskiego,zabawekludowychorazkowalstwaartystycznego.”,Kielce1967.
LewińskaTeresa„Kolorowyświatzabawek”,Kielce1995.
OleszkiewiczMałgorzata,PylaGrażyna„Zabawkizjarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego”,http://www.etnomuzeum.eu
PaneckaAleksandra„StanisławCiszek–rzeźbiarzludowy”,pracanapisanapodkierunkiemdr.KazimierzaGłowackiegonapodyplomowychstudiach„Edukacja
artystycznawzakresiesztukplastycznych”wAkademiiŚwiętokrzyskiej,Kielce2002.
SewerynTadeusz,„Podłaźniki.Studiazdziedzinysztukiludowejz64rycinamiwtekście”,Kraków19�2.
SewerynTadeusz,„Polskiezabawkiludowe”,Warszawa1960.
SkuzaZbigniewAdam„GinącezawodywPolsce”,Warszawa2006ss.270-281.
Tyszewicz Anna „Twórcy ludowi województwa świętokrzyskiego. Wyniki badań terenowych z roku 2007 zleconych przez Muzeum Zabawek i Zabawy”, opracowanie
wewnętrzne.
Zięzio Ryszard „Kielecki Ośrodek Zabawkarski – tradycja i współczesność”, w: „Sami sobie. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1997,
ss.9�-110.
ZięzioRyszard„OśrodkizabawkarskiewPolscenatleporównawczym”w:„Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1996,ss.109-124.
Dość tego wymądrzania!
pora na zabawę! wasza Babajadzia
�6 �7
lalkikieleckiePopularny do I Wojny Światowej wzór wycinanki świętokrzyskiej
(Podgaj,Pow.Pińczowski,Woj.Kieleckie)wzór-JózefGrabowski,„SztukaludowawPolsce”,Warszawa1967.
1.PrzetnijkartkĘpapieruA4napółwzdłużdłuższegoboku2.Tendługiprostokątzłóżnapółwzdłużkrótszegoboku�.Złóżjeszczerazwzdłużkrótszegoboku4.Złóżgotrzecirazwtymsamymkierunku5.Wytnijszablon6.Przyłóższablondoodpowiedniejkrawędzizłożonegopapieruiodrysujlalkę7.PamiĘtajozaznaczonychliniach,nieprzecinajichbowycinankarozpadniesięnaczęści.
SZABLON Nieprzecinajdokońcakartkiwmiejscuczerwonejlinii
A K L E P A K N B K
K I A N I L G A R A
T E K O Ł O P I Y K
O E D L E I C C C L
H C Z Z L Y Ś O Z E
C K A T I Z Ę B K Z
E I R O N W G A A U
Z N U K T U G O K R
R O K O K A R Y N A
G K O P I A R K I K
Znajdź16słówwymienionychponiżejiwykreśljezdiagramu.Słowazapisanesąpionowo,poziomolubukośnie.Litery,którepozostanąnieprzekreślone,czytanerzędamipoziomymi,utworząrozwiązanie.
KLEPAK GRZECHOTKA KOPIARKI GWIZDEK KARUZELKA BOCIANOKARYNA LIPA KONIK KOGUT BRYCZKA KURA KOT GĘŚ GLINA KOŁO
Tutajzapiszrozwiązanie ........................................................................................................................
�7
�8 �9
krzyżówka1.stolicawojewództwaświętokrzyskiego2.rodzajludowejtkaniny�.otrzymywaneześciętychdrzew4.śpiewaokonikunabiegunach5.dziecilubiąjenajbardziej6.kolorcharakterystycznydlakielecczyzny7.zniejrobisięgwizdkiigarnki8.narzędziedowycinaniazabawek9.ciągnąjąkonie
�8
40 41
Lecę sprawdzic twoją
wiedzę!
Rozwiąż test i przekonaj siĘ, jak dużo wiesz o świĘtokrzyskich zabawkach ludowych. W każdym pytaniu tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.1. Jak nazywa się ozdoba wieszana w wiejskich chałupach z okazji świąt i rodzinnych uroczystości? a) motyl b)mucha c)pająk2. Miejscowości, w których wyrabia się zabawki gliniane w kieleckim ośrodku zabawkarskim to a) Iłża,ChałupkiiDenków b)Starachowice,ChęcinyiŁączna c) Oblęgorek,Strawczyn,Tokarnia3. Świętokrzyskiego konika poznamy po: a) kwiatkunasiodle,drewnianymogonieiszpiczastychuszach b) kółkachlubbiegunachprzymocowanychdokopyt c)brzuszkuwyrzeźbionymzjednegoklockadrewnaiozdobachwkształcieprostych,geometrycznych figur4. Zabawka na kółkach z ruchomymi skrzydłami nazywa się: a) klepak b)klakier c)bijak5. Świętokrzyska czarownica to: a) LadyWitch b) HermionaGranger c)BabaJaga6. Frucka to: a)lokalnanazwakrowy b)zabawka c)nożykdoobieraniaowoców7. Ludowa zabawka dźwiękowa wykonywana najczęściej z gliny to: a)pozytywka b)cymbałki c)okaryna8. miejscowość, w której pod koniec XIX w. na Kielecczyźnie zaczęto wykonywać zabawki drewniane a) WzdółRządowy b)Bodzentyn c)Łączna9. Klusa to: a) Wielkimakaron b) Porcjaglinydotoczenia c)Rodzajtańcaludowego10. Jakie geometryczne figury można znaleźć na świętokrzyskich konikach? a)trójkąt,kwadratikoło b)ośmiokąt,rombistożek c)kwadrat,sześciokątitrapez
Którykonikuciekłzzielonegotła?
42
Prawidłowe odpowiedzi:1.c),2.a),�.c),4.a),5.c),6.b),7.c),8)c),9.b),10.a)
Za każdą prawidłową odpowiedź przyznaję Ci 1 punkt. Dodaj punkty i sprawdź, jaki wynik osiągnąłeś/-aś.
Wyniki:
9-10 punktówJesteśmistrzem.Zpewnościąuważnieprzeczytałeś/-aśkatalogisłuchałeś/-aśprzewodnikanawystawie.8-7 punktów.Jestnieźle,alemogłobyćlepiej.Możewartojeszczerazprzeczytaćkatalog?5-6 punktówMusiszjeszczepopracować.Obejrzyjkatalogiwystawęjeszczeraz.3-4 punktyDopracy!Chybaniezbytprzyłożyłeś/-aśsiędotestualbonieuważałeś/-aśnawystawie.1-2 punktyCzytywogólebyłaś/-eśnawystawie?
MAmnaimięanielka.Właśnieoglądamżółtegomotyla.
Mamamówi,żeonmanaimięklepak.Dziwneimiędlamotyla...
Alekółkamaniezłe.