DeKeringVisie op Schouwen Duiveland 2039
1 Aannemingsbedrijf van Gelder, ABN-AMRO,
Agrarisch Schouwen-Duiveland, Airpack,
De Stern, De Vries Communicatiecentrum,
Emulsion Holland, Heijmans Servicebouw
Burgh-Haamstede, Hotel De Zeeuwse Stromen,
ING Bank, Kamer van Koophandel, Kon. Zeelandia, Mol Schuddebeurs,
NV EIZ, OSD, OVR Renesse, Pontes Pieter Zeeman College, Recron,
SNS Fonds ‘t Nut Zierikzee, Stichting Renesse,
VHP, Vitro Plus, VVV Schouwen-Duiveland, WEA,
Zeelenberg, Zeeuwland, ZMF.
2 Stichting Sociaal Economisch Advies Platform
3 Dutch Research Insititute for Transitions,
Erasmus Universiteit Rotterdam. www.drift.eur.nl
1
2
3
SAMenVATTing 17 KeuzeS en 10 projecTen Hoeveel Michelinsterren is Schouwen-Duiveland waard? Met deze
vraag werden sponsoren1 en initiatiefnemers2 op 21 april 2008
geconfronteerd tijdens de aftrap van een visievormingsproces over
de toekomst van Schouwen-Duiveland. Onder begeleiding van
DRIFT3 heeft een vijftiental friskijkers en dwarsdenkers de ontwik-
kelingen van het eiland geschetst en geanalyseerd, de noodzaak
tot verandering onderzocht en een lange termijn agenda opgesteld
met concrete keuzes voor de komende 30 jaar.
In 2039 heeft Schouwen-Duiveland bijzondere aantrekkingskracht. Het eiland
is een buitengewone bestemming geworden om in te wonen, te recreëren en te
ondernemen. Schouwen-Duiveland gaat op zoek naar de essentie, reactiveert het
oergevoel van haar bewoners en profileert zich met het oergevoel dat het land-
schap, de zee en de dorpen oproepen bij haar bezoekers. Schouwen-Duiveland
streeft naar een authentieke, innovatieve economie.
De Stichting Sociaal Economische Advies Platform (SEAP) neemt het voortouw
om een nieuwe generatie opbouwwerkers te mobiliseren. Door het aanjagen
en het volgen van 10 toekomstbepalende projecten wordt de beoogde nieuwe
dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg worden de keuzes verder aangescherpt.
Ontwikkelingen en noodzaak tot nieuwe keuzes
Tussen 1940 en 1980 kent Schouwen-Duiveland een periode van groei, dynamiek
en verandering. Tijdens deze periode ontstaat de huidige structuur, cultuur
en werkwijze.
Tot dan is Schouwen-Duiveland te kenmerken als een geïsoleerd Delta-eiland met
een regionale, agrarische economie. Na de watersnoodramp wordt het eiland
verbonden met het vasteland en wordt het ontdekt als toeristische bestemming.
De bevolking neemt toe, de landbouw moderniseert en het toerisme zorgt voor
een ongekende economische vitaliteit. Het landschap, de dorpen, de cultuur
en de bedrijvigheid veranderen ingrijpend. Het voorzieningenniveau kent een
spectaculaire stijging. De nieuwe dynamiek stelt de bestuurskracht van het
eiland op de proef. De hechte en relatief gesloten dorpsgemeentes fuseren en
professionaliseren om het hoofd te bieden aan de nieuwe druk van buitenaf.
Na 1980 neemt de dynamiek langzaam af. Het voorzieningenniveau stijgt niet
langer en zakt langzaam in. De interne verdeeldheid maakt het moeilijk om actief
in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.
Sinds de jaren ‘80 trekken steeds meer jongeren weg. De bevolkingsgroei vlakt
af en het aantal toeristen daalt sinds 2003. Het wordt daardoor steeds moeilijker
om de economie en de voorzieningen op het gewenste peil te houden. Zieken-
huizen, scholen, banken en postkantoren verdwijnen. De stuurkracht blijft zwak.
De schaalsprong van dorpskernen naar een eilandgemeente leidt nog niet tot
gemeenschappelijke daadkracht van de bewoners, bestuurders en ondernemers.
Er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven, ze ondervinden veel weerstand en
komen nauwelijks van de grond. Het eiland heeft veel verborgen schoonheden,
die veel beter kunnen worden benut.
De afgelopen 20 jaar heeft Schouwen-Duiveland stil gestaan. Het eiland is sterk
verdeeld, er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven. Het eiland teert op de
structuur die voortkomt uit de jaren 80. Intussen heeft het te maken met: terug-
vallend voorzieningenniveau, terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende
verstedelijking in de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen
zullen hebben voor het landschap. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt
op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans. Schouwen-Duiveland
kent sluipende problemen die vragen om een duidelijke koersbepaling. Door vast
te houden aan de huidige situatie en geen keuzes te maken over de toekomst van
het eiland is men niet goed voorbereid op de toekomst en zal men voortdurend
verrast worden door de toekomst.
Opgaven voor 2039
Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap, sociale cultuur,
voorzieningen en infrastructuur een parel in de delta. De opgave van Schouwen-
Duiveland is dan ook om de verdeeldheid en het gebrek aan vertrouwen te
doorbreken om de potentie van het eiland verder te realiseren, door het kapitaal
van het eiland beter te benutten en daadkrachtig in te spelen op nieuwe
ontwikkelingen.
Toekomstperspectief Schouwen-Duiveland 2039
De bewoners van Schouwen-Duiveland voelen zich nauw verbonden met hun
omgeving. Het gevecht met de elementen en de gemeenschapszin liggen diep
geworteld in de cultuur. In 2009 is het landschap de stille getuige van de rijke
historie en cultuur. De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel
van Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het gevoel van dit
buitengewone eiland; bezoekers komen om het oergevoel te beleven.
In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd
Door de zeespiegelstijging en klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe
vormen van wonen en nieuwe gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie
ontstaan, met veel verschillende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals
zilte landbouw, drijvende woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden
omarmd om het eiland te profileren en het landschap, de voorzieningen en een
nieuwe duurzame innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen.
In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal
met een bumpersticker van het eiland.
Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij het hele eiland. De bewoners
van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en verdedigen en ontwikkelen
met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt aan een sterke regionale
duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe landschappen die ze hebben
ontwikkeld.
In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone
aantrekkingskracht.
Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het
eiland om even gezond te leven en de kracht van de natuur te beleven. Naast
de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere en
flexibele verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op en aan het water
leven. Elke dag zijn er zo’n 10 tot 25 000 mensen extra op het eiland. Zij komen
af op de vernieuwde voorzieningen, ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland
duurzaamheidprincipes.
Om het eiland de komende 30 jaar te transformeren tot een watergestuurd, trots
eiland met een buite ngewone aantrekkingskracht worden 17 concrete keuzes
voor de ruimtelijke, economische en sociale ontwikkeling van het eiland
gemaakt.
3
1. Groeikernen & karakterdorpen
Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen verder te laten groeien: Zierikzee
en Bruinisse. De andere kernen behouden hun karakter en het open landschap
wordt beschermd en de verrommeling tegengaan.
2. De visgraatweg
Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar West en heeft
tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere plekken.
Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden het snelle
en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracé wordt in 2010
voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam
naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.
3. De Gouwe in ere herstellen
In 2029 is de Gouwe in ere hersteld. De ontwikkeling van deze oude stroom, die
de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt, draagt bij aan de interne water-
huishouding en gaat gepaard met natuurontwikkeling. Watersporters kunnen via
deze blauwe ader van de ene naar de andere kant van het eiland varen.
4. Etalagedijken
Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn weer
open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en
zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het
landschap en dat het prettig is om erop, erin of ernaast te wonen. Er zijn
verschillende typen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te
experimenteren. De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe
attractie en bedrijvigheid. De kennis die wordt opgedaan wordt geëxploiteerd.
De eerste nieuwe dijk – de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.
5. Twee bedrijventerreinen op het eiland.
In 2029 kent het eiland twee grote, hypermoderne en bloeiende bedrijven-
terreinen. Een van deze grotere bedrijventerreinen richt zich op de watereconomie.
Van de huidige bedrijventerreinen blijven de traditionele en karakteristieke bestaan
en wordt de rest langzaam uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote.
Ook nieuwe bedrijven worden aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.
5 KeuzeS Voor lAnDSchAp, infrASTrucTuur en Voorzieningen
4
1. Watergerelateerd (ver)bouwen
Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in het water. Naast het pionieren
met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland nieuwe vormen van wonen,
landbouw en recreatie op, naast en in het water ontwikkeld: zilte landbouw,
aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen en watersport. In 2016 neemt
Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.
2. Duurzame energieleverancier
Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en waterenergie op te wekken op het
eiland. Het eiland is in 2019 een duurzame energieleverancier. Energie opwekken
via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind worden mogelijk gemaakt op veel
grotere schaal.
3. Waterkenniseconomie
Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de Delta. Het eiland vormt
een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op het gebied van klimaat-
adaptatie in Deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water, geïntegreerde
dijken, zilte landbouw en water-, zon- en windgerelateerde duurzame energie-
opwekking. In 2012 worden in het nieuwe ‘museum aan zee’ deze technologieën
tentoongesteld als nieuwe landmarks van deze economie.
4. Afgeknot piektoerisme
Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische bestemming. De piek van
het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod van tijdelijke accommodaties
geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze nu kennen worden langzaam
getransformeerd naar flexibele woonvormen. In 2039 verblijven er door het jaar
heen zo’n 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland, waardoor er een gezonde
economische basis (koopkracht) bestaat.
5. Flexibel wonen
Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leegstand van de
recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen door het
concept van flexibel wonen. Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen
die langer willen verblijven op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of
revalidatie. Er komen allerlei tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties
voor één nacht. In 2010 zijn de eerste flexibele & thematische verblijven beschik-
baar. Vanaf 2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk
geregeld in een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 15.000 mensen
op tijdelijke basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang).
Alhoewel het aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000
inwoners, is in 2039 de basisbezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000
mensen. De hogere, constante bezettingsgraad stimuleert de economie.
6. Sterke en duurzame eilandeconomie
Wonen, recreëren en ondernemen op het eiland worden aantrekkelijk als het
goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt om een sterke lokale economie,
die het landschap en de cultuur van het eiland versterkt. Hiervoor is een cultuur-
omslag nodig. Een klant moet worden doorverwezen naar andere ondernemers
op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld vastgehouden en
verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer rond op
het eiland.
Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid, met uitzondering
van de twee moderne bedrijventereinen. In 2011 wordt een begin gemaakt
met een bewustwordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt.
Schouwen-Duivelandse duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groen-scan
van het eiland.
7 KeuzeS Voor onTwiKKeling VAn econoMiSche ViTAliTeiT7. Voedsel van eigen bodem en water.
Er komt steeds meer vraag naar regionale producten.
De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat
er op het eiland zelf geproduceerd wordt.
Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.
In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouwareaal
terecht in de lokale restaurants en supermarkten.
5
1. SOM (Schouws Ondernemers Maatschappij)
Een sterke en duurzame eilandeconomie vraagt om ondernemerschap en inves-
teringen. Er wordt in 2010 een ondernemingsmaatschappij opgetuigd, die vanuit
het gemeenschappelijke belang de ontwikkelingen op het eiland aanjaagt.
De hier geconstateerde kansen worden benut, coöperaties opgezet, ruimte en
huisvesting worden beschikbaar gesteld en kapitaal wordt aangetrokken.
Mogelijk kunnen risico’s en winsten met de leden onderling gedeeld worden.
Het SEAP zou hierin een rol kunnen spelen.
2. Eilandporten en ‘community art’
Lokaal gevestigde en nieuwe kunstenaars worden gevraagd om de omslag
die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken voor iedereen en daarmee te
katalyseren. Het eiland is een rups en staat op het punt zich te ontpoppen tot een
vlinder. In een ‘community art’ project geven de bewoners van de verschillende
kernen samen met kunstenaars uiting aan hun oergevoel en de transformatie
die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefen- en voedingsplek voor de
identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ontstaat in 2011 een keuze voor
4 beeldende eilandpoorten. Deze ‘landart’-uitingen markeren de vier verbindingen
van het eiland met de omgeving.
3. Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel
Op Schouwen-Duiveland kom je dichtbij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op
het eiland, dichtbij de natuur, dichtbij de eigen cultuur, de openheid van het land-
schap en de dreigingen en kansen van het water, dat oergevoel is de basis voor
de profilering en doorontwikkeling van de merknaam Schouwen-Duiveland.
Reclame- en communicatiebureaus en kunstenaars van het eiland worden
uitgenodigd in een collectief om de komende 10 jaar samen te werken om het
buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart te zetten voor toeristen, nieuwe
(tijdelijke) bewoners en watereconomie-pioniers.
4. De Meente aanpak
De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden door ze als één
geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden beheerd zoals
de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van landeigenaren,
natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverleners de taak
om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl de Grevelinge te beheren.
5. De verbonden school
Schouwen-Duiveland kiest voor verdere verankering van de school in de samen-
leving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse activiteiten.
Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking met het hele
eiland. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven, teleonderwijs
wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan zingeving.
De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar school gaan
weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein cursussen,
stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland. De school wordt
een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een ontmoetingsplek
voor alle bewoners.
5 KeuzeS Voor DAADKrAchT en iDenTiTeiTSonTwiKKeling
6
Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland le-
ren om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg
zullen de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin.
Het SEAP werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organise-
ren die de ontwikkelingen aanjaagt en volgt. De volgende 10 concrete toekomst-
bepalende projecten zijn al of worden per direct opgepakt:
1. Eilandpoorten & community art
2. Flexibel & thematisch verblijf
3. Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart!
4. Dorpsplein
5. Brandingcollectief
6. Visgraatwegtracer
7. Demodijk
8. Aquacultuur pilote
9. Schouwen-Duiveland Energie
10. Waterdorp
Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers en het SEAP bedanken wij al-
len die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces. Wij hopen dat
deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen om vanuit
het oergevoel bij te dragen aan ‘De Kering’ van Schouwen-Duiveland:
Aad vd Wouden
Antoine de Ceuster
Bert Martens
Co Schot
Dominique van Lint
Eric Odinot
Ed Peerbolte
Harald Simmelink
Heleen Clerx
John Beijersbergen
Leo Adriaanse
Leo van Vliet
eerSTe STAppen VAn TrAnSiTie
Piter Goodijk
Pieter Schotte
Ria Geluk
Theo Van Campen
Ad Ruijtenberg
Adrie Tange
Jan Bruurs
Maureen Scheltema
Tjeu van Mierlo
Willem Ginjaar
7
keuzes maken
inhouD Samenvatting | 17 keuzes en 10 projecten
2
Aanleiding | Sterke visie gevraagd… 10
Inleiding | Concrete keuzes gemaakt… 11
Noodzaak tot verandering: urgentie! | De parel verliest haar glans 12
Ontwikkeling van het eiland | Kapitaal 13
De opgave | Keuzes maken 22
Visie 2039 | Aantrekkingskracht en oergevoel 23
Ruimte | Van landvullende naar watergestuurde open ruimte 25
Bevolking | Van krimp naar exclusief verblijf 26
Identiteit | Van doorgang naar ontmoeting 27
Economie | Van eigenbelang naar lokale waardering 28
Toekomstbepalende Projecten 30
Appendix: Geschiedenis 32
Appendix: Commissie Veerman 34
Bronnen 36
Colofon 38
8
keuzes maken
daadkracht tonen
9
AAnleiDing STerKe ViSie geVrAAgD 4 Stichting Sociaal Economisch Advies Platform
5 Watermerk, Eerste Zeeuwse Transitieagenda, 2008,
Pepik Henneman, DRIFT
6 Zeeland op een kantelpunt, 2006, Pepik Henneman, DRIFT
10
De SEAP4, voormalig SER, van Schouwen-Duiveland heeft eind
2002 in de vorm van een notitie over het toenmalige gemeentelijk
sociaal-economisch beleid een visie over het eiland ontwikkeld.
Sponsoren1 en SEAP willen vijf jaar later opnieuw een visie-
vormingstraject ingaan. Het onderzoeksinstituut DRIFT werd
gevraagd dit traject inhoudelijk en procesmatig te ondersteunen
vanuit een transitieperspectief.
Het gaat om het starten van een visionair proces, waarbij men zich sterk richt op
de lange termijn opgave van het eiland. Vanuit een transitieperspectief noemen
wij deze opgave ook wel een transitieagenda, oftewel een veranderings- en
versnellingsagenda. Deze visie op het eiland en haar veranderende omgeving
wordt gekoppeld aan innovatieve projecten. DRIFT is onder andere bij een soort-
gelijk proces betrokken op provinciaal niveau in Zeeland.56 Het idee was om
in 2008 een zoek- en leerproces op te starten met een groep koplopers uit alle
geledingen van Schouwen-Duiveland in een zgn. transitiearena. Een transitiearena
bestaat uit mensen met innovatieve ideeën (friskijkers en dwarsdenkers) gekoppeld
aan een zekere daadkracht en invloed om dat breed uit te dragen. Deze koplopers
komen uit het bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties en kennis-
instellingen. Dit gebeurt in onderling vertrouwen en op persoonlijke titel.
Ik wens de SEAPleden, de arenagangers en alle bewoners van Schouwen-
Duiveland veel positieve energie, vertrouwen en uithoudingsvermogen toe. Ik hoop
dat ‘de Kering’ een bijdrage zal leveren aan een bewuste transformatie van
het eiland.
Pepik Henneman | DRIFT
Eerste indrukken Schouwen-Duiveland
De kick-off van het milieubeleidsplan Schouwen-Duiveland september 2007.
De raadsleden waren verdeeld over het nut om in deze context over de lange
termijn na te denken. De noodzaak voor verandering werd niet gedeeld: ‘de gouden
jaren voor de landbouw liggen voor ons’ en ‘met niks doen is Limburg ook gaan
bloeien’. Toch bleek uit de presentaties dat er veel ideeën leven die de dynamiek
op het eiland kunnen waarborgen:
• Delandbouwtransformeertzichenblijfteenbelangijkedragermettopproducten
en innovatieve, klimaatneutrale productie ook voor lokale consumptie van
veilige producten.
• Heteilandbedientdewelgesteldeseniorenmarktmet(duurzame)huisvesting
en voorzieningen.
• Heteilandverwelkomtgroentoerisme‘eenuniekeplekinNL’.
• Het eiland wordt breder bereikbaar met een modern en schoon openbaar
vervoersysteem. Schouwen-Duiveland moet een voorbeeld gemeente worden,
waar ketens worden gesloten, duurzame energie wordt opgewekt, duurzaam
wordt gebouwd en geproduceerd. Waar het donker is in de nacht, en waar van
stilte, landschappen en natuur te genieten valt. Wat opvalt is dat waterweer-
baarheid en watermanagement niet aan de orde kwamen in de agenda van
Schouwen-Duiveland.
inleiDing concreTe KeuzeS geMAAKT ‘Er bestaat een grote verscheidenheid van belangen, de één wil dit,
de ander dat. We hebben van alles een beetje, industrie, recreatie,
wonen, werken. Iedereen denkt aan zichzelf. De mensen willen
niet veranderen. Iemand met een visie moet opstaan en zeggen:
‘dát gaan we doen!’
Hoeveel Michelin-sterren7 zou jij Schouwen-Duiveland eigenlijk geven? Vind
je Schouwen-Duiveland een buitengewoon uitzonderlijke plek, waardig om je
zonder twijfel te vestigen? Geef dan drie sterren. Geef twee sterren als je vindt
dat Schouwen-Duiveland een serieuze mogelijkheid biedt als woonplek of voor
een onderneming om haar verfijnde kwaliteit. Vind je dat Schouwen-Duiveland
vrij normaal is, dan geef je slechts één ster. Komt een bezoek aan het eiland louter
tot stand door toeval, dan geef je geen enkele ster.
Deze vragen werden gesteld aan een dertigtal eilanders op 21 april 2008
tijdens de eerste arenasessie in een klaslokaal van Pontes Pieter Zeeman. Uit de
antwoorden bleek een stijgende waardering over de afgelopen 50 jaar. Het wonen
en het recreëren steeg van geen ster naar 2 sterren in de periode 1950-2008,
zo stelde de arena. Het ondernemen steeg van geen ster naar 1 ster in diezelfde
periode.
Maar over toekomstige ontwikkelingen waren de meningen verdeeld. Sommigen
zijn bezorgd: het eiland zou wel eens een ster kunnen verliezen, het ondernemen,
wonen en recreëren hebben hun piek in de jaren 80 gehad. Anderen zien de
toekomst positief tegemoet: het eiland is en blijft uniek, met volop kansen om
te wonen, te recreëren en te ondernemen.
Unaniem was de roep om een sterke visie voor de lange termijn! En heldere
doelen voor de kortere termijn om de visie te gaan realiseren. Zo is het arena-
proces begonnen. Een aantal koplopers en frisdenkers zijn ongeremd op zoek
gegaan naar creatieve en innovatieve oplossingsrichtingen voor de problemen
en uitdagingen waar het eiland mee worstelt.
Aad vd Wouden, Antoine de Ceuster, Bert Martens, Co Schot, Dominique van Lint,
Eric Odinot, Ed Peerbolte, Harald Simmelink, Heleen Clerx, John Beijersbergen,
Leo Adriaanse,Leo van Vliet,Piter Goodijk, Pieter Schotte, Ria Geluk, Theo Van
Campen… stappen in het arenaproces. Gezamenlijk willen ze de draai maken en
nieuwe avontuurlijke toekomstbeelden ontwikkelen voor het eiland. In een zeven-
tal arenasessies zijn zij onder leiding van Jan Rotmans en Pepik Henneman en
ondersteund door Rutger van der Brugge en Marc de Reus gekomen tot een
gemeenschappelijk beeld van de problemen op het eiland en vervolgens tot een
gemeenschappelijke lange termijn visie en oplossingen.
Het eerste deel van deze transitieagenda bestaat uit een korte analyse en schets
van de ontwikkelingen op het eiland, waaruit de noodzaak tot verandering naar
voren komt en de toekomstopgaven worden geformuleerd. Het tweede deel
beschrijft de toekomstvisie, de paden er naar toe en concrete doelstellingen.
Tijdens de eerste terugkoppeling naar de initiatiefnemers bleek dat er behoefte
was aan het concreter benoemen van de keuzes. Daarom hebben wij de visie en
doelstellingen vertaald naar 17 concrete keuzes over de ontwikkeling van het
eiland en 10 toekomstbepalende projecten waar meteen mee van start kan
worden gegaan.
Op 6 maart 2009 is het resultaat aangeboden aan de Schouwen-Duivelanders.
Het SEAP neemt het voortouw om een nieuwe generatie opbouwwerkers te
mobiliseren. Door het aanjagen en het volgen van de 10 toekomstbepalende
projecten wordt de beoogde nieuwe dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg
worden de keuzes verder aangescherpt.
KW
ALI
TEIT
VA
N O
ND
ERN
EMEN
, REC
REËR
EN E
N W
ON
EN
1940
1980
2009
2039
?
STerren Schouwen-DuiVelAnD
onDerneMen, recreëren, wonen
7 Wij gebruiken hier losjes de categorisering van Michelinsterren voor
Horeca Ondernemingen
11
nooDzAAK ToT VerAnDering: urgenTie! De pArel VerlieST hAAr glAnS
12
Schouwen-Duiveland heeft zich de afgelopen 50 jaar ontwikkeld
tot een parel in de Delta: een groen/blauwe long om in te recreëren,
een kostbaar paradijs om in te wonen met eigenlijk een behoorlijk
strategische ligging om vanuit te ondernemen. Maar in de afgelopen
20 jaar lijkt Schouwen-Duiveland tot stilstand te zijn gekomen. Het
eiland is sterk verdeeld, er is geen vertrouwen in nieuwe initiatie-
ven. Het eiland teert op de structuur die voortkomt uit de jaren 80.
Intussen heeft het te maken met: terugvallend voorzieningenniveau,
terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende verstedelijking in
de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen zullen
hebben voor het landschap, de landbouw, de natuur en de voorzie-
ningen op het eiland. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt
op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans.
Schouwen-Duiveland kent sluipende problemen die vragen om
een duidelijke koersbepaling en daadkrachtig en eendrachtig op-
treden. Door vast te houden aan de huidige situatie en geen keuzes
te maken over de toekomst van het eiland is men niet goed voor-
bereid op de toekomst en zal men voortdurend verrast worden en
achter de feiten aanlopen.
Wat maakt Schouwen-Duiveland Schouwen-Duiveland? Welke kapitaalsvormen
bezit het eiland, die een hoge kwaliteit van wonen, recreëren en ondernemen
mogelijk maken? In het volgende hoofdstuk schetsen en analyseren wij het
kapitaal van Schouwen-Duiveland. Om beter te begrijpen hoe dit kapitaal zich
ontwikkelde doken wij in de geschiedenis van het eiland en analyseerden wij
haar dynamiek.
Schouwen-Duivenland door de tijd heen: polderen, pionieren,
beheren en fixeren…
Voor iemand die de taal beheerst, leest het landschap van Schouwen-Duiveland
als het verhaal van de strijd tegen de elementen, in de dijken, de polders, de
kreekruggen en poelgronden. De cultuurhistorische monumenten zijn de
getuigenissen van de pioniersgeest uit de gouden eeuw toen Brouwershaven
en Zierikzee dynamische, welvarende kernen waren, via de zee verbonden met
de wereldeconomie. Na de gouden eeuw verzandden de havens en werd het gebied
beheerd door agrarische gemeenschappen. De landbouw voerde 200 jaar de boven-
toon. Voedselarme stukken land werden beheerd in meenten, waarin men
gezamenlijk de zorg en de verantwoordelijkheden deelde. De watersnoodramp
van 1953 heeft diepe sporen achtergelaten in de herinnering en in het landschap.
De Deltawerken beschermden het eiland en ontsloten het. De dynamiek van de
zeearmen werd gefixeerd en in plaats daarvan kwam de dynamiek van het vaste-
land. Het toerisme nam toe en de landbouw moderniseerde. Het eiland werd éën
gemeente. Deze ontwikkelingen vormden de afgelopen 30 jaar de basisstructuur
van het eiland en waarborgden de kwaliteit van wonen, recreëren en onder-
nemen op het eiland. De vraag is of deze gefixeerde structuur ook de komende
30 jaar de kwaliteiten van het eiland kan waarborgen? Of breekt er een nieuwe
fase van pionieren aan?
Verdeeldheid en gebrek aan vertruwen:
‘Meer bedrijven, maar liever niet meer bedrijventerrein:
het heeft geen zin, nieuwe bedrijven komen toch niet’.
‘Ontdek de schoonheden van het eiland,
maar liever geen voorzieningen er omheen:
toch niet zo bijzonder, doe maar normaal’.
‘Groei van de bevolking, maar liever geen nieuwe
huizen: de mensen komen hier toch niet wonen.’
onTwiKKeling VAn heT eilAnD KApiTAAl We kunnen de volgende vijf kernvoorraden van Schouwen-
Duiveland onderscheiden: de bevolking, het landschap, de econo-
mische vitaliteit, de infrastructuur & voorzieningen en de bestuur-
lijke daadkracht. De ontwikkeling van deze voorraden is bepalend
voor het kapitaal van het eiland en dus de kwaliteit van het wonen,
recreëren en ondernemen.
De vijf kernvoorraden vormen samen het kapitaal van het eiland. We maken een
inschatting van de ontwikkeling en de onderlinge samenhang van deze voorraden.
De integrale voorraadanalyse is gebaseerd op het denkmodel voor duurzaam-
heid (SCENE-denkmodel) en vormt de basis voor het verder verkennen van de
mogelijkheden van toekomstige ontwikkelingspaden voor Schouwen-Duiveland.
Een aantal van deze voorraden is niet in cijfers en getallen uit te drukken.
De orde van grootte, de veranderingen en de interacties zijn belangrijke ken-
merken om de dynamiek van verleden, heden en toekomst te begrijpen.
De voorraad Bevolking
Schouwen-Duiveland heeft ongeveer 34.000 inwoners. Landelijk zou je dit kunnen
vergelijken met een middelgrote gemeente. Sinds 1996 valt het eiland ook onder
één gemeentelijk bestuur, maar in de praktijk blijkt de oude structuur van kleine
dorpskernen moeilijk weg te denken.
De bevolking van Schouwen-Duiveland is behoorlijk toegenomen vanaf de jaren
‘60. Dit heeft te maken met de ontsluiting van de Zeeuwse eilanden door de Delta-
werken en de welvaartsgolf die in heel Nederland optrad. Sinds de jaren ‘70 is er
een instroom van hoogopgeleide ouderen die zich hier vestigen. Recenter (jaren
‘90) komt er een instroom op gang van jonge, hoog opgeleide gezinnen uit de
Randstad. Dit heeft invloed op het profiel van gewenste voorzieningen: de nieuw-
komers wensen meer zorg, kunst en cultuur, terwijl de autochtonen (ca. 60%)
zich richten op woningen en banen. Ook wat betreft identiteit is er een scheiding
tussen de oorspronkelijke bewoners en de nieuwkomers. Voor deze
nieuwkomers is de binding met het eiland groter dan met de dorpskern, terwijl
in de ogen van de oorspronkelijke inwoners de dorpskernen nog steeds de
basisstructuur van het eiland vormen.
KW
ALI
TEI
T V
AN
ON
DER
NEM
EN, R
ECR
EËR
EN E
N W
ON
EN
19401980
20092039
?BESTUURLIJKEDAADKRACHT
WONENONDERNEMEN
RECREËREN
ECONOMISCHEVITALITEIT
LANDSCHAP INFRASTRUCTUURVOORZIENINGEN
BEVOLKING
KApiTAAl Schouwen-DuiVelAnD
13
beVolKingSAAnTAllenSchouwen-DuiVelAnD
1930 -2008
14
Bevolkingsaantal Schouwen-Duiveland
De meest recente bevolkingsprognose van de Provincie Zeeland uit 2008 laat zien
dat de totale bevolkingsomvang van Schouwen-Duiveland redelijk stabiel blijft
tot aan 2050. Voor Zeeland als geheel geldt de verwachting dat na 2025 een lichte,
maar structurele daling inzet. Dit komt vooral door een sterfteoverschot. Het
aantal jongeren in Zeeland maakt een daling door van 15% in de komende 15 jaar.
De groep 30-60 jaar daalt tot 2030 met ongeveer 20%. De groep 60-80 jaar stijgt
in dezelfde periode met ongeveer 43%. Na 2030 stijgt de groep 80+ sterk doordat
de babyboomgeneratie tot die leeftijdsgroep gaat horen. De ontgroening is
het gevolg van de geringe studie- en opleidingsmogelijkheden. Na de opleiding
vinden jongeren een baan in de Randstad.
Alhoewel de voorlopige prognose is dat de bevolking van Schouwen-Duiveland
niet zal krimpen, moet er wel rekening worden gehouden met een veranderende
bevolkingsopbouw. De ontgroening en vergrijzing zetten door. In de toekomst
komt hierdoor een steeds hogere druk te liggen op de beroepsbevolking (de leef-
tijdsgroep van 18-65) die de lokale economie draaiende moet houden.
De Schouwen-Duivelanders houden van hun eiland al zullen ze het nooit op
een bumpersticker zetten. Het lijkt een soort gekrenkte trots. Een deel van de
oorspronkelijke bewoners en van de jongere generaties hebben een zekere
weerstand tegen verandering. Die weerstand komt mogelijk voort uit de perceptie
dat het eiland verandert zonder dat zij er deel van uit maken of dat ze een vinger
in de pap hebben. Zo worden er dure huizen gebouwd voor nieuwkomers
met geld; er wordt natuur gecreëerd op de akkers waar hun familie al eeuwen
geboerd heeft; en omdat het toerisme geld binnenbrengt, lijkt alles te mogen.
Ze herkennen soms hun eigen eiland niet meer terug. Deze sentimenten vertalen
zich soms in een zekere ongastvrijheid en weerstand.
Wonen in het kostbare paradijs
‘Nu leven wij in een bijna ideale leefomgeving en dat willen wij zo houden!’
‘Renesse en Zierikzee hebben de X-factor! Zonnemaire is schitterend, Dreischor
en Ouwerkerk zijn ook allemaal mooi!’
‘Wat heb ik eigenlijk te zoeken in Zeeland? Dit vraag ik mezelf vaak genoeg af?!
Waarom zou ik niet gewoon een huisje gaan zoeken in de Randstad? Waar de
kansen open liggen. Nee, doe mij maar dit normale leventje, waar ik alles weet
te vinden, waar ik me veilig voel (...)’
De schoonheid van het landschap en de natuur, de menselijke maat, de diversiteit
aan gemeenschappen en de sociale veiligheid staan hoog in het vaandel en
worden zeer gewaardeerd. Een deel van de arenagangers huivert bij de gedachte
dat het eiland verder zal verstedelijken. Tegelijker tijd is men zich ervan bewust
dat het onderhouden van dit paradijs geld kost. ‘Om het paradijselijke te hand-
haven zijn er veranderingen nodig die wij zelf in gang moeten zetten...’
Er heerst een ambivalente houding ten opzichte van de toekomstmogelijkheden
en de huidige ontwikkelingen in de woningvoorraad ‘Groei van de bevolking is
nodig, maar liever geen nieuwe huizen... de mensen komen hier toch niet wonen’.
De noodzaak voor een verdubbeling van de bevolking zoals omschreven in het
Rabobank rapport Hom of Kuit (2006) wekt veel weerstand op.
De voorraad Landschap
Een tweede kapitaalsvorm is het landschap. Met de voorraad landschap bedoelen
we het land en het water, de kwaliteit ervan, het gebruik ervan en de beleving ervan,
zoals de ruimte en het uitzicht. Schouwen-Duiveland heeft natuur, landbouw en
cultuurgrond. Daarnaast biedt het water volop kansen die nog onbenut zijn.
In vogelvlucht van het Westen naar het Oosten zien we op de kop van Schouwen-
Duiveland het Duingebied bij Burgh-Haamstede. Dit duingebied biedt gevarieerde
natuurtypen van strand tot duin tot bos en is tevens waterwingebied. Dan vliegen
we verder over de polderzoom, het overgangsgebied van duingebied naar zoute
polder. Dit gebied is voornamelijk een landbouwgebied met versnipperde natuur en
verspreide bebouwing. Dan komen we aan bij de twee stroken landbouwpolder:
Schouwen West en Schouwen Oost. Beide gebieden hebben een agrarisch
karakter, voornamelijk akkerbouw, waarbij Schouwen West ook nog natuur heeft.
Hoogwaardige landbouw is niet echt mogelijk door verzilting en in de toekomst
treedt er wellicht meer vernatting op. Daarnaast ligt het gebied van de Gouwe en
de Ee waar wel hoogwaardige landbouw mogelijk is. Ten oosten hiervan ligt de
landbouwpolder Duiveland-laag met traditionele landbouw, natuur en wonen.
En daarnaast ligt de polder Duiveland-hoog met kassen, hoogwaardige landbouw,
wonen en recreatie als belangrijkste functies. In de zuidoostelijke punt van
Duiveland ligt dan tenslotte de natte as, een zoekgebied voor vernatting in het
kader van de ecologische hoofdstructuur (EHS). Tot nog toe is in dit gebied
vooral traditionele landbouw en natuurontwikkeling (bron: Waterplan Schouwen-
Duiveland 2008-2015).
Er is een relatief grote voorraad natuur op het eiland. Het leeuwendeel is in
beheer van particuliere terreinbeheerders. Uniek is het bestaande duingebied
op de kop van Schouwen-Duiveland, maar er is ook ruimte voor nieuwe natuur in
de omgeving van Zierikzee in het kader van de EHS. Op kleine schaal kan natuur-
ontwikkeling plaatsvinden door aanleg van natuurvriendelijke oevers. Aan de
zuidkant van het eiland is het Plan Tureluur sinds begin jaren negentig leidend,
het tracht de natuurwaarden van de slikken en schorren die in de Oosterschelde
verloren zijn gegaan te herstellen.
De agrarische sector op Schouwen-Duiveland is in ruimtelijke zin van groot
belang. In 2006 telde het eiland 556 agrarische bedrijven (ca. 7% van het totaal
aantal bedrijven). Meer dan de helft van de landbouwbedrijven op het eiland
is gespecialiseerd in akkerbouw en ook het aandeel van het gemengd bedrijf is
op Schouwen-Duiveland met 13% hoger dan landelijk.
De agrarische sector op het eiland is in de jaren ‘90 minder sterk gekrompen dan
gemiddeld in Nederland, zowel qua oppervlakte als aantal bedrijven. Het areaal
nam met een half procent af en het aantal bedrijven daalde met 20%. Landelijk
was dit 28%. Maar net als de landelijke trend, zal ook hier de landbouw verder
afnemen. Er is een duidelijke toename van het aandeel agrarische ondernemers
boven de 55 jaar te zien. Naar schatting komt een kwart van de huidige boerde-
rijen vrij voor andere (bedrijfs)activiteiten als de krimp van de akkerbouw zich in
het komende decennium voortzet. Dit zorgt ervoor dat de sector haar positie lang-
zaam verliest als drager van het landschap, al gaat de trend hier langzamer dan
in de andere landelijk gebieden in Nederland.
15
Naast de natuur en landbouw beschikt Schouwen-Duiveland over cultuurgrond die
ons doet herinneren aan de strijd tegen het water, zoals de oude inlaten. Vroeger
zag het eiland er anders uit. Het bestond uit vier delen opgesplitst door twee kreken:
de Gouwe en de Ee. De oude idyllische dorpskernen zijn monumenten op zich. Maar
ook op Schouwen-Duiveland dringt de verrommeling op. Van de 18 kernen op
Schouwen-Duivenland hebben er zeven een eigen bedrijventerrein. Dat is bijna
de helft. De bedrijventerreinen hebben verschillende afzetgebieden voor hun
producten. Sommige zijn bestemd voor de lokale markt terwijl andere, zoals die
in Bruinisse en Zierikzee, voor bovenregionale markten. Dit zijn over het
algemeen de grotere bedrijven (Bron: Website Gemeente Schouwen-Duiveland
(www.schouwen-duiveland.nl).
Het water speelt natuurlijk van oudsher een grote rol. Met de Deltawerken werden
de wilde zeearmen getemd, maar dat leidde ook tot nieuwe problemen, onder meer
de zandhonger van de Oosterschelde, een harde overgang zout-zoet en geen
toevoer van voedselrijk rivierwater. In het Grevelingenmeer onstonden zuurstofloze
geulen, een gebrek aan voedingstoffen en een achteruitgang in biodiversiteit.
Maar door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel en dit heeft directe gevolgen
voor het eiland. In het onlangs verschenen advies van de 2e Deltacommissie onder
leiding van Veerman over de toekomst van het Nederlandse waterbeheer (zie
appendix) wordt uitgegaan van een zeespiegelstijging van 85 cm tot 130 cm in
2100 en in 2200 zelfs van 2-4 m. Dit bedreigt opnieuw de veiligheid en zal leiden
tot meer wateroverlast en verzilting. De commissie stelt voor om het behoud van de
estuaria te waarborgen door mee te groeien met de klimaatverandering.
Ook Schouwen-Duiveland staat aan de vooravond van ingrijpende ruimtelijke
ingrepen om de wateropgave het hoofd te bieden. Aan de noordkant van het eiland
is er op termijn de mogelijkheid voor een doorlaat in de Grevelingendam om de
getijdenwerking en de zoet-zoutovergang te herstellen. Aan de westkant zijn er
twee zwakke plekken aan de kust, bij Oost-Renesse en bij Westerschouwen.
Zandsuppletie is daar een mogelijkheid, zoals nu gedaan wordt langs de gehele
Nederlandse kust. Voor de zuidkant is door de Deltacommissie geopperd om
wanneer de Oosterscheldekering niet meer voldoet vanwege de gestegen zee-
spiegel het volledige getij weer te laten terugkeren in de Oosterschelde.
De Oosterscheldekering zou dan als brug gehandhaafd kunnen worden en er
zouden nieuwe doorlaatopeningen in Neeltje Jans gebouwd kunnen worden
gecombineerd met een getijcentrale. In dat geval is zeker dijkversterking nodig.
Innovatieve vormen van bedijking, zoals de zogenaamde onbreekbare dijk zijn dan
mogelijk. Dit type brede dijk verzinkt in het landschap en kan worden geëxploiteerd.
In 2009 komt een planstudie gereed voor het verzilten en toelaten van enig getij
op het Volkerak-Zoommeer via een doorlaatmiddel in de Philipsdam naar de Ooster-
schelde, waardoor de blauwalgenproblematiek in het Volkerak-Zoommeer kan
worden opgelost. Op het eiland zelf is meer waterberging nodig. Kortom, de
waterkundige opgave is duidelijk en het is belangrijk om in te spelen op deze
veranderingen en de kansen volop te benutten.
De voorraad Economische vitaliteit
Wanneer we kijken naar de economische vitaliteit dan bedoelen we daarmee de
werkgelegenheid en de belangrijkste economische sectoren op het eiland zoals de
landbouw en visserij, het toerisme, de horeca en de winkeliers. In vergelijking met
de geringe omvang van de beroepsbevolking kent Schouwen-Duiveland een omvang-
rijke werkgelegenheid. Op iedere honderd leden van de beroepsbevolking telt het
eiland gemiddeld 103 banen. Dit is hoger dan het gemiddelde in het landelijk gebied
(77 op de 100 mensen) en hangt samen met de grote omvang van het toerisme
op het eiland. Overigens ligt de werkgelegenheid net iets lager dan het Zeeuwse
gemiddelde. In 2002 telde het eiland ruim 3.000 bedrijven en instellingen, die
oMzeT beDrijfSleVen
Schouwen-DuiVelAnD 2006
16
17
gezamenlijk een werkgelegenheid van ruim 14.500 banen boden. In 2006 waren
er ruim 3.800 bedrijven en instellingen (bron: In de peiling: trendmonitor 2006).
Schouwen-Duiveland zag in 1996-2006 het totaal aantal arbeidsplaatsen toenemen
van 13.140 tot 14.375, een toename van 9,4%. Tegelijkertijd trad er een verschuiving
op in de omvang van de verschillende sectoren. De werkgelegenheid in de land-
bouw en visserij, de industrie en de transportsector zag de afgelopen jaren krimp en
de handel, horeca en de zakelijke en financiële diensten groeiden juist gestaag
(Bron: In de peiling: trendmonitor).
Qua omzet zijn de groothandel en de detailhandel de grootste sectoren, gevolgd
door de dienstverlening en de industrie. Qua werkgelegenheid zijn dat de handel en
reparatie, de recreatie en de zakelijke dienstverlening. De landbouw en visserij
staan op plaats vier en de industrie op vijf.
Tegenwoordig worden in vijf van de zes agrarische bedrijven op het eiland
inkomsten verworven naast de landbouw. Op bijna een kwart van de bedrijven gaat
het daarbij om een baan buitenshuis, op 13% zijn neveninkomsten afkomstig uit
een camping en op 11% van de bedrijven uit de verkoop van producten. Het aandeel
van deze neveninkomsten is in de jaren ‘90 sterk toegenomen.
Recreëren in de blauwe long
‘Het eiland heeft iets maagdelijks, geen grote industrie, geen snelweg, wel schoon
water’
Iedere inwoner van Schouwen-Duiveland houdt van twee dingen: een open land-
schap en ver weg kunnen kijken. Het landschap is dan ook een van de redenen
waarom het toerisme zo booming is in Schouwen-Duiveland. Echter, de houding
ten opzichte van de toeristen is ambivalent. Enerzijds brengen zij geld in het laatje,
anderzijds ontstaat er af en toe wildgroei. Anno 2008 vindt men dat het tijd is voor
een kwaliteitsslag. Zo is er bijvoorbeeld niet eens een specifiek visrestaurant
te vinden en heeft Renesse nog steeds een slechte naam wat betreft het onverant-
woorde gefeest.
Er wordt te weinig gedaan aan profilering van het eiland. De kansen moeten benut
worden.
‘We staan aan het begin van de professionalisering van de watersportsector en we
moeten proberen samen te werken met andere eilanden’.
‘Watersportbedrijven hebben baat bij een goed en interessant eiland, met goede
fietspaden, een plan tureluur en dergelijke. De natuurbeleving is een groeiende
economische activiteit’.
‘Rust en ruimte zijn economische activiteiten. Er wordt te weinig ingespeeld op
vogelkijkers en duikers’.
‘Er is nog heel veel moois, we hebben veel verkloot, maar er is nog heel veel over’.
Ook de toeristisch-recreatieve sector is natuurlijk van groot belang voor Schouwen-
Duiveland. Van elke euro die op Schouwen-Duiveland als gevolg van toerisme wordt
besteed, gaat 25 cent naar de detailhandel, 17 cent naar horeca, 17 cent naar
verblijfsaccommodaties, 12 cent naar de watersport en 27 cent naar het overige
bedrijfsleven (KvK Zeeland, 2003). Alles opgeteld, dus de bestedingen van toeristen,
de verblijfsaccommodaties, de bestedingen in de detailhandel en de inkopen van
de toeristische bedrijven ten behoeve van de toerist, is 21% van de totale omzet
gerelateerd aan het toerisme (bron: In de peiling: trendmonitor 2006). Ook wordt
er fors geïnvesteerd in het toerisme. Van de totale investeringen op Schouwen-
Duiveland is 26% toeristisch georiënteerd. In absolute getallen betekent dit dat er
op Schouwen-Duiveland in 2006 voor 13 miljoen euro in het toerisme werd geïnves-
teerd. Op provinciaal niveau bedragen de toeristische investeringen 13% in datzelfde
jaar. Kortom, het toerisme is een belangrijke pijler in de economische vitaliteit van
het eiland.
Het toerisme is redelijk specifiek. In 2006 waren er bijna drie miljoen vakantieover-
nachtingen op Schouwen-Duiveland. Onder de toeristen is de vakantiewoning de
meest gekozen accommodatievorm. De zomerhuisjes in de bungalowparken zijn
populair en omvatten zo’n 85% van de vakantiewoningen. Zodoende beschikt het
eiland over relatief weinig hotelkamers en bedden. Om het gemiddelde voor de
landelijke kustgemeenten te bereiken zou het aantal hotels op Schouwen-Duiveland
met ruim 50% moeten toenemen en het aantal hotelkamers en bedden zou zelfs
moeten verdubbelen (bron: Hom of Kuit, 2004).
In Zeeland is sinds 2001 echter een dalende trend ingezet in het aantal vaste gasten
op het eiland (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08. Kenniscentrum
Toerisme en recreatie). Vanaf 2004 is ook een dalende trend te zien in het aantal
toeristische vakanties. Het profiel van de toeristen op Schouwen-Duiveland verandert.
Er komen gemiddeld meer toeristen, maar die verblijven gemiddeld korter. In 2007
werden er weliswaar 28.000 vakanties meer geboekt dan in 2006, echter het aantal
overnachtingen daalde met 325.000 (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland
2007/08. Kenniscentrum Toerisme en recreatie).
De voorraad Infrastructuur en voorzieningen
Lange tijd is Schouwen-Duiveland een vrij geïsoleerd gebied geweest, dat slechts via
het water te bereiken was. Schouwen-Duiveland werd midden jaren zestig uit haar
isolement getrokken door de Deltawerken. De aanleg van de Grevelingendam, de
Brouwersdam, de Oosterscheldekering en de Zeelandbrug verbonden het eiland met
de omliggende eilanden. Vanaf de jaren ‘60 zien we het aantal woningen dan ook
stijgen van 7.000 naar de huidige 15.000 (bron: www.statline/cbs.nl). Door de ruilverkave-
lingen die in dezelfde periode ontsponnen is het wegenstelsel volledig vernieuwd en
van asfalt voorzien. Doorgaande wegen zoals de N59 verbinden het Westelijke deel
met het Oostelijk deel van het eiland. De mobiliteit is hierdoor sterk toegenomen.
Schouwen-Duiveland beschikt over een behoorlijk aanbod van voorzieningen per
inwoner. Het aanbod van voorzieningen is hier per inwoner zelfs aanzienlijk groter dan
gemiddeld in landelijk gebied, echter niet zo hoog als het stedelijk niveau (bron: Hom
of Kuit, 2004). Het aanbod basisvoorzieningen zoals winkels, basisscholen en huis-
artsen is zelfs ruim anderhalf maal zo groot als gemiddeld in Nederland. Bijna elk dorp
beschikt over zijn eigen lokale supermarkt, bakker of slager. Ook heeft bijna elk
dorp eigen scholen voor het basisonderwijs. Daarnaast is er in Zierikzee een groot
aantal aanvullende voorzieningen als voortgezet onderwijs, bibliotheek, videotheek,
sportcentra en culturele centra. En door het toerisme zijn er relatief veel winkels,
restaurants en discotheken.
Echter het voorzieningenniveau gaat achteruit. Het aantal banken verdwijnt bijvoor-
beeld. Zo zijn de Rabobanken Beveland, Schouwen-Duiveland en Tholen samen-
gegaan in Rabobank Oosterschelde en zijn er nog maar drie verkoopkantoren in
Bruinisse, Burgh-Haamstede en Zierikzee waar geld gestort kan worden. In veel
dorpen kan men alleen nog maar pinnen en er zijn slechts 13 pinautomaten.
Schouwen-Duiveland heeft geen volwaardig ziekenhuis meer. In plaats daarvan is
er nu het Zweeds Rode Kruis Ziekenhuis waar men terecht kan voor spoedeisende
hulp. Wat betreft postkantoren zijn er nog maar twee volwaardige postkantoren
in Burgh-Haamstede en Zierikzee. Agentschappen van TNT-post zijn te vinden in
winkels in Renesse, Scharendijke, Brouwershaven, Ouwerkerk, Nieuwerkerk, Ooster-
land en Bruinisse.
AAnTAl VAKAnTieS in zeelAnDTuSSen 1990 en 2007
VAKAnTieSpreiDing
Schouwen-DuiVelAnD
18
0
500
1000
1500
Aan
tal v
akan
ties
x 10
00
B
ron:
CVO
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
20%
22%
19
De winkeldichtheid neemt sterk af, vooral in de kleine kernen met minder dan duizend
inwoners. Deze winkels hebben vooral een lokale functie. In sommige kernen is zelfs
geen enkele winkelvoorziening voorhanden, omdat er te weinig klanten zijn. Zierikzee
heeft daarentegen een meer regionale winkelfunctie met ruim 160 winkels en een
totaal oppervlak van ca 9600 m2 verkoopruimte.
Ondernemen: strategische ligging en groen
‘Het is hier prettig wonen en leven en dat motiveert werknemers, zij kunnen hun accu
opladen en genieten van de rust en ruimte’.
Schouwen-Duiveland ligt gunstig ten opzichte van Antwerpen en Rotterdam. Er zijn
werknemers en er is ruimte. Vooralsnog zijn er vooral lokale bedrijven met een kleine
afzetmarkt. Er zijn maar een paar bedrijven die een regionale markt bedienen. Schouwen-
Duiveland zou kunnen pieken in een markt voor duurzame en regionale producten,
drijvende woningen, rust en recreatie. Tot nog toe is er slechts een beperkt aantal
oprichtingen van bedrijven en de instroom van bedrijven is beperkt. Ook de uitstroom
van bedrijven is beperkt. De vernieuwing zou veel meer kunnen worden aangejaagd.
De voorraad Bestuurlijke daadkracht
Met bestuurlijke daadkracht bedoelen we niet alleen het gemeentebestuur, maar de
capaciteit van het eiland als geheel om dingen voor elkaar te krijgen. Om doelen
gezamenlijk op te pakken en te veranderen. Het gaat dus verder dan de besturen en
raden, de regels en het beleid, het gaat ook over de daadkracht van de bevolking
en het enthousiasme.
Officieel is Schouwen-Duiveland één gemeente. Dus een college van bestuur en een
gemeenteraad. Toch blijft de oude dorpskernenstructuur zichtbaar. De zeventien
kernen zijn in 1961 bestuurlijk samengevoegd tot zes gemeenten en in 1997 verder
tot één. De reden was het openbaar bestuur op het eiland te verbeteren en in het
gezamenlijk belang te denken. De dorpskernen zelf zijn te klein om veranderingen
in gang te zetten of een vuist te maken tegen de provincie of het rijk. De vraag is of
de tegenstellingen tussen de dorpen overstegen kunnen worden. Voor de groep
oorspronkelijke bewoners geldt nog steeds dat ze zich identificeren met het dorp
waar ze vandaan komen. Deze gescheidenheid is wellicht niet bevorderlijk voor de
benodigde schaalsprong.
Wat betreft daadkracht heerst er volgens sommigen juist een mentaliteit van ‘doe
maar gewoon dan doe je al gek genoeg’. Dat is de volksaard. Het is een remprincipe,
mensen trappen snel op de rem. Sommigen vinden dat de mensen niet zelf denken
maar dat er voor ze wordt gedacht. De lokale bevolking moet betrokken worden en
gevraagd worden wat ze eigenlijk willen. Men is gezagsgetrouw, niet gewend om
zelf na te denken.
Van de voormalige vakantiegangers kun je niet veel verwachten. Zij komen specifiek
voor de rust en niet om de boel te veranderen. Nieuwe bewoners zijn echter wel
verbonden met het eiland. Alhoewel ze soms nog steeds gezien worden als ‘import’,
is het een relatief grote groep waar je veel van mag verwachten wat betreft
innovatieve ideeën.
Er is ook veel creativiteit op het eiland. Er is kunst en cultuur. Veel kunstenaars wonen
op het eiland omdat het aantrekkelijk voor ze is. Maar het is ook een geweldig klimaat
voor ondernemers die wel kansen willen benutten. En er zijn volop kansen, zoals
de watersport, of drijvend bouwen. Als de rest kansen laat liggen dan kan een ander
daar dankbaar gebruik van maken.
Een veel gehoord geluid is dat veranderingen van buitenaf komen, de Deltawerken, de
herverkaveling, nieuwe natuur, etc. De bewoners worden niet gehoord en het is daar-
mee niet van de mensen zelf. Maar er is ook een cultuuromslag nodig bij de mensen
zelf: om niet het slachtoffer te spelen maar om de veranderingen te zien als openingen
om van Schouwen-Duiveland te maken wat je er van wilt maken.
Effecten van de herindeling:
‘Moeilijke dossiers die vooruit werden geschoven,
talloze niet-afgewerkte oude zaken, honderden kilo’s
aan vergunningaanvragen die opeens via dat ene loket
binnen kwamen. Maar ook grootschalig onderhoud aan
gebouwen dat niet was begroot of de vervanging van
brandweerwagens waar geen geld voor was gereserveerd.
En dat terwijl we in de voorbereidingen dachten
samen de boel aardig op orde te hebben.
Dan mag je dat dus even gaan oplossen en heb je
financieel én organisatorisch gelijk een enorme
achterstand. Dan krijg je maatschappelijke commotie
en daardoor hebben we lange tijd ongelooflijk
onder vuur gelegen’. (Bron: PZC, 27 maart 2007)
Het eiland in historisch perspectief...
De figuur links geeft een schetsmatige weergave van de ontwikkeling van de ver-
schillende voorraden over de laatste 70 jaar. In de periode van 1940 tot aan 1980
maakt Schouwen-Duiveland een grote ontwikkeling door. Tijdens deze periode
worden de hoofdstructuren op het eiland neergelegd die er tot op de dag van
vandaag nog steeds liggen. Belangrijke ‘triggers’ waren natuurlijk WOII met de
daaropvolgende wederopbouw en de watersnoodramp van 1953 met de daarop-
volgende bouw van de Deltawerken die het eiland ontsloten. In de periode van 1960
tot 1980 zijn er grote veranderingen in de voorraad landschap. Het totale landbouw-
areaal neemt toe en wordt beter te bewerken door de herverkavelingen.
De diversiteit in het landschap neemt echter af, waardoor de kwaliteit van de voor-
raad landschap minder wordt. De economische vitaliteit neemt in die periode sterk
toe, mede door de landbouw en de groeiende toeristische sector. Tegelijkertijd
neemt de voorraad bevolking toe. Er ontstaat grote vraag naar voorzieningen, mede
door de toeristen. Het voorzieningenniveau stijgt in die periode. Het bestuur op
het eiland verandert en een aantal dorpskernen gaat samen.
Na de jaren ‘80 stabiliseert het eiland. Er vinden geen echte fundamentele veran-
deringen plaats. Het landschap verandert niet veel, alhoewel de landbouwsector
krimpt en er meer aandacht voor natuurontwikkeling komt. Het voorzieningen-
niveau blijft op een relatief hoog niveau voor landelijk gebied. De bevolking groeit
licht. De economische vitaliteit neemt na 1980 in eerste instantie toe. In de jaren ´90
neemt de werkgelegenheid in de landbouw af. In de recente jaren neemt ook de
werkgelegenheid in de industrie en de transportsector af. De handel, horeca en de
zakelijke en financiële diensten groeien.
Sinds een aantal jaar neemt het aantal toeristen af, waardoor de economische
vitaliteit juist weer daalt. De bestuurlijke daadkracht wordt vergroot door het
samengaan van de dorpskernen tot één gemeente. In de praktijk voelt men zich
echter meer verbonden met de oude dorpskernen dan met de nieuwe gemeente.
Na 2008...
Hoe ontwikkelen de voorraden zich in de toekomst? De bevolkingsomvang blijft
waarschijnlijk stabiel, maar de ontgroening en vergrijzing leiden tot een andere
bevolkingsopbouw. Ook zal de verhouding tussen de oorspronkelijke bewoners en
nieuwkomers veranderen. In de voorraad landschap is de trend dat landbouwgrond
1940
1980
2009
2039
BESTUURLIJKE DAADKRACHT
ECONOMISCHE VITALITEIT
BEVOLKING
VOORZIENINGEN & INFRASTRUCTUUR
LANDSCHAP ?
VoorrAADonTwiKKeling Schouwen-DuiVelAnD
20
21
afneemt ten favoure van natuur. Het water zal nog meer een sturend element in het
landschap worden. In de voorraad economische vitaliteit zien we voorlopig dat de
dienstensector, groothandel en detailhandel groeien en dat de landbouw juist
krimpt. De toeristische sector lijkt te gaan krimpen. Alhoewel dit nog niet echt is
uitgekristalliseerd, lijkt het profiel van de toeristen in ieder geval te veranderen.
Meer vakanties maar korter. In de voorraad infrastructuur & voorzieningen zien
we een achteruitgang inzetten. Naar verwachting zal de bestuurlijke daadkracht
verbeteren als de bestuurlijke eenheid ook een culturele eenheid wordt. De oude
structuur van dorpskernen is nog steeds bepalend, maar als gevolg van ervaring
met de gemeentelijke structuur zal dit verbeteren.
De ontgroening en de vergrijzing leggen een steeds grotere druk op de beroeps-
bevolking. Echter juist deze groep wordt steeds kleiner, waardoor de economische
vitaliteit onder druk komt te staan. Het economisch belang van het toerisme neemt
daardoor toe terwijl het aantal toeristische overnachtingen juist afneemt. Het voor-
zieningenniveau komt hierdoor onder druk te staan.
Schouwen-Duiveland moet dus oppassen om niet in een negatieve spiraal terecht
te komen, waarin ontgroening en een krimpend toerisme resulteren in een lagere
economische vitaliteit en lager voorzieningenniveau.
Tegelijkertijd komen er van buitenaf allerlei ontwikkelingen op het eiland af. Ten
eerste de verstedelijking. Kan Schouwen-Duiveland wel die oase van rust blijven
of wordt het opgeslokt door de groeiende Randstad? Hoe behoudt Schouwen-
Duiveland haar kapitaal? Hoe zal zij zich moeten profileren?
Ten tweede de klimaatverandering. Hoe verandert het landschap als gevolg van
de bescherming tegen de zeespiegelstijging en de waterbergingsopgave? Hoe kan
zij dit gebruiken om haar kapitaal te versterken?
Doemscenario
Schouwen-Duiveland bestaat niet meer. Het is samengevoegd met andere ge-
meenten. Pontis is verder uitgekleed. Schaalvergroting in de landbouw heeft verder
doorgezet. 75 boeren bezitten 90% van het eiland. Er is leegstand in oude kernen.
Particuliere all-in vakantie parken zijn nog verder ontwikkeld.
De tweedeling tussen rijke nieuwkomers en oorspronkelijke geïsoleerde verschraal-
de kernen is vergroot. Elke kern heeft rommelige bedrijventerreinen zonder enige
samenhang. Er is nog steeds onenigheid over dringende wateropgaven.
Kortom, Schouwen Duiveland heeft een sluipend probleem en daarom dient heel
snel een lange termijn koers uitgezet te worden. Maar het eiland is verdeeld.
De verschillende kernen hebben eigen denkbeelden, de sectoren hebben eigen
belangen. De saamhorigheid en vernieuwing worden niet aangejaagd. En dat is
wel nodig anders dreigt de parel van de Delta haar glans te verliezen.
Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap,
sociale cultuur, voorzieningen en infrastructuur een parel in de
Delta. De opgave van Schouwen-Duiveland is dan ook om
verdeeldheid en gebrek aan vertrouwen te doorbreken, om haar
potentie verder te realiseren door haar kapitaal beter te benutten
en daadkrachtig in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.
Schouwen-Duivenland zal een nieuwe koers moeten uitzetten en haar eigen
daadkracht en verbeeldingskracht mobiliseren. De opgave is eigenlijk drie-
voudig. Ten eerste, hoe gaat Schouwen-Duiveland om met klimaatverandering.
Ten tweede, hoe behoudt Schouwen-Duiveland haar eigen identiteit en onder-
linge verbondenheid zonder een speelbal te worden van de dynamiek uit de
Randstad. Ten derde, hoe blijft Schouwen-Duiveland aantrekkelijk.
De parel in de Delta kan ook de komende eeuw een buitengewone plek zijn
om te wonen, te recreëren en te ondernemen. Dit potentieel kan worden
verwezenlijkt door het kapitaal van het eiland beter te benutten. De verschil-
lende voorraden moeten sterker aan elkaar verbonden worden: natuur met
cultuur, water met bedrijvigheid, bevolking met verbeeldingskracht en daadkracht
om aansluiting te vinden bij de dynamiek en de behoeftes van de omgeving.
Schouwen-Duiveland doet het op eigen wijze.
“Gewoon doen’ hoeft geen remprincipe te zijn, het vertolkt originaliteit
en authenticiteit tegenover gebluf en opblazerij van de Randstad!”
De opgAVe KeuzeS MAKen
22
ViSie 2039 AAnTreKKingSKrAchT VAn een nieuw oergeVoel
bewust bewustVLINDER
bewust onbewustpop
onbewust onbewustrups
recreëren in duurzaamheid
zinvolheid beleven – ervarennieuwe rust, nieuwe ruimte, nieuwe cultuur,nieuwe kunst, nieuwe economie
duurzame recreatie
voorwaardelijk comfort
recreatie
argeloos genieten
rust en ruimte
inclusieve eenheid
ulturele creativiteitwederkerigheid
co-creërende rolopnieuw verbinden hoofd en hart
groen geld
holarchie, denken in gehelen
exclusieve eenheid
humanisten en christenen stonden zij aan zij in
de opbouw van de huidige verzorgingsstaatindustrieel tijdperklandbouwrevolutie
autonoom geldsysteem
ecologische crisis
oorspronkelijke eenheid
creatie
antropocentrisch wereldbeeld
synergieconsu-minderen
consumeren
ToekomstSchouwen-Duiveland op de kaart
natuur op het menu
meewerken met de natuur
nieuw oergevoel
Heden
veranderend cultureel besefin veranderende wereld
strijd tegen het water
transitie
Verleden
mens is deel van geheel
oorspronkelijk evenwicht
oergevoel
Over het nieuwe oergevoel op het eiland:
“Terug naar de natuur en het natuurlijk leven als uitgangsprincipe.
We beleven de natuur als een geschenk om te bewaren, om zorg-
vuldig mee om te gaan, om van te genieten, om te promoten, om te
delen met mensen die de natuur missen. Het gaat om het aanleren
en oefenen van een nieuwe levensstijl: eenvoudig, gezond, milieu-
bewust, gastvrij.”
“Op Schouwen-Duiveland gebeuren dingen niet zomaar. Wij doen
wat past bij het gevoel! Wij blijven dicht bij ons gevoel....”
“Jongeren van het eiland verbinden met de tradities / het oerge-
voel van het eiland en met de toekomst die we daarop samen bou-
wen en waar diezelfde jongeren de belangrijkste deelnemers zijn!”
“In het verleden waren we één met de natuur – dit is een oergevoel.
In het heden zijn cultuur en natuur gescheiden. Net als met de oude
stadsmuur van Zierikzee – er binnen was het veilig, er buiten was
de ‘woeste’ natuur. Als voorbeeld van de toekomst past ons eigen
gemeentehuis; het ligt buiten de oude stadsmuur en staat symbool
voor de nieuwe verbinding van cultuur en natuur. De gedaante-
wisseling van oergevoel naar nieuw oergevoel is vergelijkbaar
met de gedaantewisseling van rups via pop naar vlinder. Nieuw
oergevoel gaat dus over oergevoel in een ander imago.”
“Mijn oergevoel bij Schouwen-Duiveland is dat we het hier nog
met elkaar oplossen.”
In 2039 voelen de bewoners van Schouwen-Duiveland zich nauw
verbonden met hun omgeving. Het gevecht met de elementen en
de gemeenschapszin liggen diep geworteld in de cultuur. In 2009
is het landschap de stille getuige van de rijke historie en cultuur.
De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel van
Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het
gevoel van dit buitengewone eiland.
In 2039 is Schouwen-Duiveland een buitengewone bestemming. Je komt niet
zomaar op Schouwen-Duiveland terecht, je reist er niet zomaar doorheen en gaat
er niet zomaar weg. Je komt af op het oergevoel. Je komt er om te pionieren in de
nieuwe watereconomie, je blijft er omdat je trots op het eiland bent, je verblijft er
om dichter bij jezelf te komen en gezond te leven.
In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd. Door de zeespiegelstijging en
klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe vormen van wonen en nieuwe
gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie ontstaan, met veel verschil-
lende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals zilte landbouw, drijvende
woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden omarmd om het eiland
te profileren en het landschap, de voorzieningen en een nieuwe duurzame
innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen.
In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal met een bumper-
sticker van het eiland. Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij
het hele eiland. De bewoners van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en
verdedigen en ontwikkelen met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt
aan een sterke regionale duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe land-
schappen die ze hebben ontwikkeld.
Op Schouwen-Duiveland respecteren wij de leefwijze van
de verschillende hechte woongemeenschappen waar wij
deel van uitmaken. Samen investeren wij in de toekomst van
het eiland. Wij streven naar een nieuw evenwicht tussen
water en land, mens en natuur, individu en collectief, traditie
en creativiteit. Wij spelen en strijden met de elementen.
Wij hebben het water omarmd om nieuwe vormen van
wonen, ondernemen en recreëren te verkennen. Wij zijn trots
op ons eiland en onze gastvrijheid. Wij ontwikkelen cultuur
samen met natuur, dat is de basis van onze economie.
Onze meentes dragen zorg voor water en land.
Onze coöperaties leveren duurzame energie, puur water
en gezond voedsel. Aan de poorten van het eiland vertel-
len onze kunstenaars het verhaal van onze cultuur, van ons
water, land, duinen, dijken, dieren en planten op het land,
in de lucht en in de zee. Elke dag komen mensen af op het
oergevoel en mensen vanuit Schouwen-Duiveland geven
vorm aan de nieuwe ontmoeting tussen cultuur en natuur.
‘Trots is een woord dat niet zo past bij ons “bescheiden”eiland.
Een mooi Zeeuws woord is grôôs!’
In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone aantrekkingskracht.
Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het
eiland om even gezond te leven en de kracht van het oergevoel te beleven. Naast
de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere
verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op, aan en in het water leven.
Het hele jaar door verblijven er zo tussen de 10.000 en 25.000 mensen extra op het
eiland. Samen met de vaste inwoners komt het totaal aantal mensen op het eiland
neer op tussen de 45.000 en 60.000 mensen. Dit biedt het hele jaar door een
gezonde basis voor de economie en het voorzieningenniveau. Mensen komen af
op de vernieuwde voorzieningen ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland
duurzaamheidsprincipes.
In 2039 is ondanks een verdere vergrijzing en ontgroening van de vaste bevolking
het totale kapitaal van het eiland toegenomen. Het eiland is zich bewust gewor-
den van haar identiteit en gebruikt deze identiteit om zijn aantrekkingskracht
te vergroten. Door het beperken van het aantal groeikernen en de aanleg van
nieuwe dijken en waterwegen is het landschap verfraaid en de natuur verder
ontwikkeld. De stuurkracht is toegenomen dankzij de nieuwe keuzes en organisa-
tievormen. De toegenomen aantrekkingskracht en de sterke duurzame lokale
economie en nieuwe watereconomie hebben geleid tot een hogere economische
vitaliteit. De kwaliteit van de voorzieningen is gelijk gebleven dankzij het groter
aantal mensen dat op het eiland verblijft.
De transformatie naar een watergestuurd, trots eiland met buitengewone aan-
trekkingskracht wordt omschreven in 4 omslagen en 17 concrete keuzes voor
de ontwikkeling en het benutten van het kapitaal van het eiland.
“Oefenen in een nieuwe mentaliteit en levensstijl”
1940
1980
2009
2039
BESTUURLIJKE DAADKRACHT
ECONOMISCHE VITALITEIT
BEVOLKING
VOORZIENINGEN & INFRASTRUCTUUR
LANDSCHAP
2010 SOM
2011 4 POORTEN2DE EERSTE HUISSD-MUNTGROENE SCAN
2012 MUSEUM AAN ZEE
2016 DEELNAME ZILTE FLORIADE
2015 DEMODIJK
2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER60% OP MENUKAART
2020 NIEUWE DORPSPLEINGREVELINGENMEENTE
2029 BLAUWE EN RODE ADERKRUISEN ELKAAR
2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN
2039 45.000 VERBLIJVERS60.000 MAXETALAGEDIJKENEURO 5X ROND
2009
2039
VoorrAADonTwiKKeling
Schouwen-DuiVelAnD
oergeVoel
24
Van Naar
Landvullend Open ruimte
Verrommeling Karakterdorp & expansiekernen
Water fixeren Water profileren
In 2039 zijn Bruinisse en Zierikzee de twee expansievaten van Schouwen-
Duiveland. Deze kernen houden de voorzieningen van het eiland in stand. Rond-
om Zierikzee en Bruinisse krijgen industrie en woningen de kans om te groeien.
Andere kernen worden beschermd en verder geprofileerd als karakterdorpen,
met ieder hun eigen oude en nieuwe profiel. Het landschap moet transformeren
om de klimaatverandering en het rijzende water op te vangen. De zuiddijk wordt
verbreed en biedt kansen voor een glooiend natuurlandschap waarin gewoond
kan worden. Lokale waterbergingsopgaven bieden kansen voor natuur, drijvende
woningen en transport over water. De Gouwe wordt als blauwe ader in ere hersteld.
4 Concrete keuzes
Groeikernen & karakterdorpen. Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen
verder te laten groeien: Zierikzee en Bruinisse. De andere kernen behouden hun
karakter en het open landschap wordt beschermd en de verrommeling tegen-
gegaan.
De visgraatweg. Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar
West en heeft tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere
plekken. Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden
het snelle en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracé wordt in 2010
voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam
naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.
De Gouwe in ere herstellen. Ook is in 2029 de Gouwe in ere hersteld. De ontwik-
keling van deze oude stroom, die de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt,
draagt bij aan de interne waterhuishouding en gaat gepaard met natuurontwik-
keling. Watersporters kunnen via deze blauwe ader van de ene naar de andere
kant van het eiland varen.
Etalagedijken. Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn
weer open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en
zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het land-
schap en dat het prettig is om op, in of naast te wonen. Er zijn verschillende ty-
pen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te experimenteren.
De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe attractie en bedrijvig-
heid. De kennis die wordt opgedaan wordt geëxploiteerd. De eerste nieuwe dijk
– de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.
ruiMTeVAn lAnDVullenDe nAAr wATergeSTuurDe open ruiMTe
Ossehoek
D wars in den Weg
Kabbelaarsbank
S tampersplaat V erk l ikkersduine n
Z eepeduinen
Zouten Haar d
Vroongronden
Natuur -reservaa t
Schelphoe k
Natuurreservaat
De Maire
S teen- z waa n
Koudekerks eI n laag
Meeuwenduine n
Gadra- bo s
Naters - kree k
Galgepolder
S l ikke nvan V iane
Gabr ië l l in apolder
Eendragts polder
De Punt
Sl ikke nva n
Bommenede
Sl ikke nvan
F lakke e
Ramme -gors
Mon Pla is i r
Prun je Natuurgebie d(P lan T ure luur )P r u n j e - p o l d e r
V
t a
a l
p s
n a
m
r e
e
H o m p e l v o e t
W esters chouwen
Boswach ter i j
N O O R D -
S C H O U W E N -
D U I V E L A N D
O V E R F L A K K E E
T H O L E N
S T . P H I L I P S L A N D
B E V E L A N D
Burghslu
Moriaan shoofd
Dijkhuisje Brijdo rpe
Kapelle
Beld
Elkerze
Loopersk
Nieuwerkerke
Batteno ord
Zijp e
Colijnsplaat
W issenkerke
Westenschouwen
Noordwelle
Serooskerke
Ellemeet
Zonnemaire
Noordgouwe Kerkwerve Dreischor
Den Osse
Sirjansland
Ouwerkerk
Herkingen
Melissan
Nieuw-Haamstede
- w u e i N V r e e m e s s o
Anna Jacobapo lder
St. Philipsla nd
Nieuwe-T onge
Oude-T onge
Kamperland
Burgh- Haamstede
Renesse
Brouwershaven
Middelharni s
S ommelsdijk
Dirksland
St. Annala nd
Nieuwerkerk
Oosterland
Scharendijke
Stav enisse
ZIERIKZEE
is
s
Kapelle
ert
eapelle
Nieuwerkerke
Slui s
W issenkerke
Noordwelle
Serooskerke
Ellemeet
Zonnemaire
Noordgouwe Kerkwerve
Schuddebeurs
Dreischor
Den Osse
Sirjansland
Ouwerkerk
t
Nieuw-Haamstede
- w u e i N V r e e m e s s o
Kamperland
Burgh- Haamstede
Renesse
Brouwershaven
Bruinisse
Middelharni s
S ommelsdijk
Dirksland
Nieuwerkerk
Oosterland
Scharendijke
Stav enisse
ZIERIKZEE
Vlucht- haven
Marina Port Zelande
Springersdiep
Diepe Ga t
Vroon- plas
Kakkers- wee l
Kaaske ns-wate r
Buiten- haven
Matten- haven
Binnen- haven
Sophiahaven
Jacoba- haven
Beton -have n
Vluchthaven Neel tje Jans
Flaauwers Inlaag
W eversInlaag
Suzanna’ sInlaag
Cauwer sInlaag
z l e k n i W e s e e
a W n a g r e t
g
Schaar
H a m m e n
Brouwershavense Gat
Zijp e
H a m m e n
S c h e l p h o e k
t e i l v g n i r a H
K r a b b e n k r e e k
R i j n
k a n
a a l
K r a m m
e r
M a s t g a t
K e e t e n S c h
e l d e -
G r e v
e l
i n
g e
n
O o s t e r s c h e l d e
O o s t e r s c h e l d e
N o
o r d z e e
5 N 7
9 5
N
5 N
9
N5 7
6 5
2 N
5 6 N 8
5 5 2 N
1 2
N 5
9 5
N
5 1 2 N
7 5 2 N
5 N
9
6 5 6 N
5 6
N 8
19
2, 3
5,4
7,2
1
72 73
74
75
84
Di jkwater
25
beVolKing VAn KriMp nAAr excluSief Verblijf Van Naar
Beschikbaar Exclusief
Vaste bewoners Flexibel verblijf
Piekdrukte Begrensd
In 2039 verblijven continu tussen de 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland. Ze
zijn op te splitsen in drie categorieën: vaste inwoners, toeristen en langduren-
de verblijvers. Het inwonersaantal zal naar verwachting gelijk blijven rondom
de 34.000. Tegelijkertijd worden er tal van flexibele woonvormen aangeboden
om kort en langdurig verblijf te faciliteren. Gemiddeld zullen hier elke dag 10 tot
25.000 mensen gebruik van maken. Er is sprake van een getransformeerde toe-
rismesector: geen grote piek toeristen in de zomer, maar meer toeristen het hele
jaar door. Ook het aantal bedden op het eiland wordt ingeperkt waardoor het
aanbod exclusiever is geworden en ook andere doelgroepen kunnen worden
aangesproken. Op deze manier wordt een gezonde basis voor de economie
gelegd, zodat voorzieningen kunnen worden behouden.
Keuzes:
Afgeknot piektoerisme. Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische
bestemming. De piek van het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod
van tijdelijke accommodaties geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze
nu kennen worden langzaam uitgefaseerd. In 2039 verblijven maximaal 60.000
mensen op het eiland.
Flexibel wonen. Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leeg-
stand van de recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen
door het concept van flexibel wonen.
Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen die langer willen verblijven
op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of revalidatie. Er komen allerlei
tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties voor één nacht. Alhoewel het
aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000 inwoners, is
in 2039 de basis bezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000 mensen. Vanaf
2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk geregeld in
een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 25.000 mensen op tijdelijke
basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang). De hogere,
constante bezettingsgraad stimuleert de economische vitaliteit en koopkracht.
WINTER
LENTE
ZOMER HERFST
TOTAAL VERBLIJF 2039
PIEK TOERISME 2008
VASTE BEWONERS
80
70
60
50
40
30
20
10
Verblijf op
Schouwen-DuiVelAnD
26
iDenTiTeiT VAn DoorgAng nAAr onTMoeTing Van Naar
Doorgang Ontmoeting
Modaal Op maat
Eigenaar Gastheer
In 2039 heeft Schouwen-Duiveland een nieuwe status. Ze vertelt het verhaal van
het eiland: haar landschap, haar historie, de natuur en de culturen. Schouwen-
Duiveland heeft een hechte gemeenschap en geeft een nieuw elan aan het
begrip van ‘community art’. Het kunstenaarscollectief heeft de levenskunst van
de gemeenschap in beeld bracht. Ook de nationale ‘land-art’ prijs zette het eiland
op de kaart. Landschapskunst is een belangijke deel van de uitstraling van het
eiland. Nieuwe beelden en een nieuwe taal zijn ontstaan voor het beleven van
landschap en natuur.
In 2039 is het omliggende stedelijke gebied dichtgegroeid tot een aaneengeslo-
ten ‘meltingpot’ van subculturen. Veel mensen zoeken de rust, de natuurbeleving.
Op het eiland ontmoeten ze het oergevoel. Het eiland verwelkomt nieuwe ge-
meen-schappen in unieke woonmilieus. Zo worden nieuwe woonkernen op maat
ontwikkeld en worden oude woonkernen vernieuwd.
Keuzes
Eilandpoorten en community art. Lokale gevestigde en nieuwe kunstenaars
worden gevraagd om de omslag die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken
voor iedereen en daarmee te katalyseren. Het eiland is een rups die op het
punt staat te ontpoppen tot een vlinder. In een community art project geven de
bewoners van de verschillende kernen samen met kunstenaars uiting aan hun
oergevoel en de transformatie die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefen-
en voedingsplek voor de identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ont-
staat in 2011 een keuze voor 4 beeldende eilandpoorten. Deze landart-uitingen
markeren de vier verbindingen van het eiland met de omgeving.
Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel. Op Schouwen-Duiveland kom je
dicht bij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op het eiland, dichtbij de natuur, dicht-
bij de eigen cultuur, de openheid van het landschap en de dreigingen en kansen
van het water. Dat oergevoel is de basis voor de profilering en doorontwikkeling
van de merknaam Schouwen-Duiveland. Reclame- en communicatiebureaus en
kunstenaars van het eiland worden uitgenodigd in een collectief om de komende
10 jaar samen te werken om het buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart
te zetten voor toeristen, nieuwe (tijdelijke) bewoners en watereconomie pioniers.
27
Van Naar
Concurreren Aanbevelen
Gewoon Gezond
Bedrijven Coöperaties
Gemeente Meente
In 2039 is Schouwen-Duiveland getransformeerd naar een duurzame economie.
Dit houdt in regionale eetbare producten, nieuwe duurzame producten zoals
zonne-energie en windenergie, innovatieve duurzame en zilte landbouw. Men koopt
elkaars producten. Schouwen-Duiveland wordt een etalage van de duurzaamheid.
Ondernemers in de recreatieve sector zijn naar elkaar toe gegroeid. Schouwen-
Duiveland ligt aan de wieg van de Delta Recreatie Coöperatie van waar uit het
hele delta gebied wordt verbonden met de stedelijk omgeving. Het aanbod: zie,
beleef en gebruik de elementen en de lokale cultuur. Het uitgangspunt: elke euro
gaat op Schouwen-Duiveland 5 keer rond. Iedereen draagt bij en neemt deel.
Schouwen-Duiveland kiest voor lokaal. Eigen gezonde en eerlijke producten:
lokale energieopwekking, streekproducten, woningbouw. Iedereen kan lid worden
van de verschillende coöperaties. De natuur op het menu zet Schouwen-
Duiveland op de kaart.
Alles wat lokaal kan, wordt lokaal geregeld. In de nieuwe meenten worden delen
van het land en het water onderhouden door de gebruikers zelf: agrariërs, bewoners
en recreanten. Dit biedt de mogelijkheid voor het ervaren van het oergevoel:
zelf zaaien, zelf oogsten, zelf plukken. Tevens zijn het nieuwe vormen van toerisme.
Het eiland wordt gekenmerkt door een diversiteit van woonvormen en vervoer-
middelen. Volgens het ‘quick-quick-slow’ principe worden de snelle en langzame
vervoerstromen van elkaar gescheiden. Het interne vervoer is afgestemd op 40 km
per uur elektrisch vervoer. De menselijke maat maakt het mogelijk om ouderen actief
in de maatschappij te betrekken en jongeren te koppelen aan het bedrijfsleven.
Het onderwijs zal deels een soort digitaal onderwijs worden als het aantal scholen
vermindert door de centralisatie. Projectmatig werken zal toenemen in samen-
werking met de bedrijven op het eiland. De schoolpleinen verworden tot sociale,
culturele ontmoetingsplaatsen en integreren meerdere diensten zoals een post-
kantoor en een apotheek.
“Hier worden uw drijvende woningen gemaakt” staat aangegeven op het
beeldbepalende bedrijventerrein van Zierikzee. Sinds 15 jaar zijn alle productie-
bedrijven hier verenigd. De focus ligt op voeding en water.
Keuzes
Sterke en duurzame eilandeconomie. Wonen, recreëren en ondernemen op het
eiland wordt aantrekkelijk als het goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt
om een sterke lokale economie, die het landschap en de cultuur van het eiland
versterkt. Hiervoor is een cultuuromslag nodig. Een klant wordt doorverwezen naar
andere ondernemers op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld
vastgehouden en verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer
rond op het eiland. Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid.
Authentiek, maar ook innovatief. In 2011 wordt een begin gemaakt met het bewust-
wordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt. Schouwen-Duivelandse
duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groene scan.
Twee bedrijventerreinen op het eiland. In 2030 kent het eiland twee grote,
hypermoderne en bloeiende bedrijventerreinen. Een van deze grotere bedrijven-
econoMie VAn eigenbelAng nAAr loKAle wAArDering
Zeeuwse Mosselen
Lamsoor
Zeekraal
Lamsbout
Alikruiken
Bolus
Oesters
Wijn
Streekprodukten van
Schouwen-Duiveland
Streekprodukten hebben op het gebied van smaak en
kwaliteit heel wat te bieden. Jarenlange ervaring en een
grote professionaliteit van producenten en verwerkers
dragen hiertoe bij. In de smaak van het produkt komt de
herkomst tot uiting. Streekproducten zijn daarom steeds
weer een ontdekking waard.
Laat u verrassen en ontdek
de verborgen schatten!
28
terreinen richt zich op de watereconomie. Van de huidige bedrijventerreinen
blijven de tradidiotnele en karakteristieke bestaan en wordt de rest langzaam
uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote. Ook nieuwe bedrijven worden
aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.
De Meente aanpak. De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden
door ze als één geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden
beheerd zoals de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van
landeigenaren, natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverle-
ners de taak om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl ‘de Grevelinge’ te beheren.
‘deze week is duidelijk geworden dat de ontwikkeling Brouwersdam gestagneerd
wordt. Een van de oorzaken is dat er teveel partijen met belangen in zitten. Een
meente voor die omgeving zou uitkomst bieden.’
De verbonden school. Schouwen-Duiveland kiest voor verder verankering van de
school in de samenleving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse
activiteiten. Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking
met het bedrijfsleven. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven,
teleonderwijs wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan
zingeving. De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar
school gaan weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein
cursussen, stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland.
De school wordt een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een
ontmoetingsplek voor alle bewoners.
Watergerelateerd (ver)bouwen. Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in
het water. Naast het pionieren met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland
nieuwe vormen van wonen, landbouw en recreatie op, naast en in het water
ontwikkeld: zilte landbouw, aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen
en waterport. In 2016 neemt Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.
Duurzame energieleverancier. Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en water-
energie op te wekken op het eiland. Het eiland is in 2039 een duurzame energie-
leverancier. Energie opwekken via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind
wordt mogelijk gemaakt op veel grotere schaal. In 2020 voorziet het eiland in
50% van haar energiebehoefte.
Voedsel van eigen bodem en water. Er komt steeds meer vraag naar regionale
producten. De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat er op het eiland
zelf geproduceerd wordt. Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.
In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouw areaal terecht in de lokale
restaurants en supermarkten.
Waterkenniseconomie. Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de
delta. Het eiland vormt een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op
het gebied van klimaatadaptatie in deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water,
geïntegreerde dijken, zilte landbouw en water, en zon- en windgerelateerde duur-
zame energieopwekking. In 2012 worden deze technologieën tentoongesteld
in het nieuwe ‘museum aan zee’ als nieuwe landmarks van deze economie.
Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland leren
om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg zullen
de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin. Het SEAP
werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organiseren die de
ontwikkelingen aanjaagt en volgt.
De volgende 10 concrete toekomstbepalende projecten zijn al of
worden per direct opgepakt:
Eilandpoorten & community art
Alle kernen van eiland worden door lokale kunstenaars aangesproken om hun
oegevoel te verbeelden en hun beelden voor buitengewoon Schouwen-Duiveland
2039 aan te dragen. Dit materiaal vormt de basis voor het ontwerpen van de 4
eilandsporten.
Flexibel & thematisch verblijf
Een samenwerkingsverband van pionierende recreatie accomodatiehouders,
huizenbezitters en de woningbouwvereniging werken het concept van flexibel
wonen verder uit. Ze dragen themawoningen (bestaande, aangepaste of nieuwe
verblijfsplaatsen) aan voor speciale doelgroepen om tijdelijk op het eiland te
verblijven.
Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart!
De pilot om recreatie en horeca bedrijven te verbinden aan locale producenten
wordt verder uitgebreid. Het doel: elk horeca bedrijf zet Schouwen-Duiveland op
de menukaart.
Dorpsplein
Een groep dorpsplein kwartiermakers draagt zorg voor de programmering van
de activiteiten en de nieuwe fysieke inrichting van het nieuwe dorpsplein.
nu beginnen ToeKoMSTbepAlenDe projecTen
LANDVULLENDVERROMMELINGWATER FIXERENCONCURRERENGEWOONBEDRIJVENDOORGANGMODAALEIGENAARBESCHIKBAARVASTE BEWONERSPIEKDRUKTE
OPEN RUIMTEKARAKTERDORP &EXPANSIEKERNENWATER PROFILERENAANBEVELENGEZONDCOÖPERATIESONTMOETINGOPMAATGASTHEEREXCLUSIEFFLEXIBEL VERBLIJFBEGRENSD
AQUAPILOTE
SD ENERGIE
MUSEUMAAN ZEE
WATERDORPEILANDPOORTEN
VISGRAAT
BRANDINGCOLLECTIEF
FLEXTHEMVERBLIJF
DEMODIJK
SD MENU
DORPSPLEIN
2009
2039
ToeKoMSTbepAlenDe projecTen
30
2010 SOM
2011 4 POORTEN2DE EERSTE HUISSD-MUNTGROENE SCAN
2012 MUSEUM AAN ZEE
2016 DEELNAME ZILTE FLORIADE
2015 DEMODIJK
2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER60% OP MENUKAART
2020 NIEUWE DORPSPLEINGREVELINGENMEENTE
2029 BLAUWE EN RODE ADERKRUISEN ELKAAR
2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN
2039 45.000 VERBLIJVERS60.000 MAXETALAGEDIJKENEURO 5X ROND
2009
2039
oergeVoel
Brandingscollectief
Een brandingscollectief wordt in het leven geroepen dat verantwoordelijk is voor
het uitdragen van de kwaliteiten van het buitengewone Schouwen-Duiveland.
Visgraatweg tracé
Een concept voor het tracé van de visgraatweg wordt ontworpen en aangedragen
in de planningcyclus van het bestemmingsplaan.
Demodijk
Een verkennend onderzoek bepaalt waar de demodijk het beste gerealiseerd kan
worden. Een prijsvraag wordt in het leven geroepen om flexibel wonen, water
en watereconomie te combineren. De demodijk wordt ingepland en uitgevoerd.
Aquacultuur pilot
Wereldwijd staat aquacultuur in de belangstelling. Infrastructuur wordt aangelegd
om het aantrekkelijk te maken om op een van de twee bedrijven terreinen te
innoveren en experimenteren met aquacultuur.
Schouwen-Duiveland Energie
De mogelijkheden voor duurzame energie voor de komende 30 jaar worden in kaart
gebracht. Het resultaat vormt het startschot voor de SD-energiemaatschappij.
Waterdorp
Nederland bouwt de eerste stad op het water en Zeeland het eerste dorp; ze
markeren het begin van de klimaatrobuuste watereconomie van Schouwen-
Duiveland. Het pionierende dorp trekt nieuwe mensen en nieuwe bedrijvigheid
aan. Er wordt geëxperimenteerd met de coöperatieve meente aanpak. Deze buiten-
gewone nieuwe vorm van wonen is een plek die is ingericht op flexibel wonen.
31
Oergevoel land en water
De eerste permanente bewoners van Schouwen-Duiveland verschenen in de
Nieuwe Steentijd. Aan het einde van de IJzertijd verdwenen vrijwel alle bewoners
weer, omdat het te nat werd. Uit de overgangsperiode van de IJzertijd naar de
Romeinse tijd zijn sporen van verdediging tegen het water gevonden. Romeinse
historici beschreven het gebied destijds als een vrijwel onbewoonbare wildernis.
Toch raakte Zeeland circa 75 en 270 na Christus relatief dicht bevolkt, met name
in de kuststrook. Het veen werd ontwaterd en ontgraven. De kreken vormden
de laagste delen van het landschap. Er werden dijken aangelegd en water aan
de bodem onttrokken door sloten en andere watergangen te graven. Dat ging
gepaard met inklinking van de veenlagen in de ondergrond en met rijping van
de klei. We spreken dan ook van kreekruggen, de hoger gelegen delen van
het landschap, terwijl de lager gelegen delen poelgronden worden genoemd.
De Romeins-inheemse bewoning kwam omstreeks 270 na Christus ten einde
door grote overstromingsactiviteit van de zee.
In de periode 1000-1200 na Christus werden aan de kust jonge duinen gevormd.
Deze jonge duinen lagen ten westen van de oudere duinen. In de zevende eeuw
nam de activiteit van de zee weer af. Het toenmalige landschap kan vergeleken
worden met het huidige waddengebied, met kreken en geulen, zandplaten en
schorren. Deze schorren waren geschikte plaatsen voor bewoning.
De inwoners van Schouwen-Duiveland werden vaak geteisterd door storm-
vloeden. In de Middeleeuwen is het huidige bewoningspatroon ontstaan. Vroege
bewoning en intensief grondgebruik concentreerde zich op het zogenaamde
oudland, te vinden op Schouwen en rond Zierikzee. Het overgrote deel van
Duiveland was echter nieuwland, gebieden gelegen buiten de ringdijk, die vanaf
het midden van de 13e eeuw op de zee werden veroverd. De meeste dorpen van
het oudland op Schouwen-Duiveland zijn kerkringdorpen, ze bestaan uit een kerk
met een ring van bebouwing er omheen. De huizen stonden doorgaans op terpen.
Vanaf de 15e eeuw werd een speciaal type nederzetting gebouwd: het voor-
straatdorp. Dit waren vooral grotere polders waarin nieuwe dorpen ontstonden.
Pionieren over zee
In de Middeleeuwen groeide Zierikzee uit tot een van de belangrijkste steden van
Holland en Zeeland. Koopvaardij, visserij, lakennijverheid en zoutindustrie waren
de pijlers van de welvaart. In het eerste kwart van de 13de eeuw kreeg Zierikzee
stadsrechten, die in 1248 opnieuw werden bevestigd.
Veel jonger is Brouwershaven, dat vanaf 1440 als stad wordt vermeld. Beide
steden deden hun invloed gelden. Zierikzee had veel macht doordat haar burgers
grote zakelijke belangen hadden op het eiland. Al sinds oude tijden fungeerde de
stad als centrum voor tal van regionale en internationale activiteiten. Vele lijnen
van het eiland kwamen in Zierikzee samen.
Fixeren en beheren van het land
Vanaf de 18de eeuw verzandden de havens en taande de invloed van de beide
steden tot een regionale functie. ‘Het pluche van Zeeland, de rijke kooplieden, zijn
vertrokken door de verzanding van de havens. Daardoor bleven boeren over die
erg gezagsgetrouw zijn’. Tot 50 jaar geleden is Schouwen-Duiveland een eiland
geweest waar de landbouw en visserij de boventoon voerden.
32
Verbinding met de dynamiek
De Watersnoodramp van 1953 trok met 1836 slachtoffers diepe sporen. De reactie
was de bouw van de Deltawerken. In 1965 kreeg Schouwen-Duiveland
vaste verbindingen; de Grevelingendam en de Zeelandbrug. In 1972 volgde de
Brouwersdam en in 1986 de Oosterscheldekering. De ontsluiting van het eiland
betekende een grote stimulans voor de recreatie. Schouwen-Duiveland werd
vooral bekend om zijn brede stranden, zijn riante jachthavens en zijn monumen-
tenrijkdom. In de loop van de 19de eeuw bedroeg het aantal gemeenten achttien.
Bij de gemeentelijke herindeling van 1961 werd dat aantal teruggebracht tot zes.
Vanaf 1997 zijn deze zes opgegaan in de gemeente Schouwen-Duiveland.
De bestuurlijke schaalvergrotingen waren deels een reactie op de vele verande-
ringen die zich voltrokken.
33
De commissie-Veerman, vernoemd naar voormalig Minister van Landbouw,
Natuurbeheer en Voedselkwaliteit Cees Veerman, heeft in 2008 een onderzoek
afgerond naar de effecten van de te verwachten zeespiegelstijging en andere
klimatologische en maatschappelijke ontwikkelingen die van belang zijn voor
het Nederlandse waterbeheer. De Deltacommissie gaat uit van een zeespiegel-
stijging van 0,65 tot 1,30 meter in 2100 en van 2 tot 4 meter in 2200. Op basis van
schattingen heeft de Deltacommissie een beleidssadvies uitgebracht voor
de komende 100 jaar. Dit advies omvat twaalf aanbevelingen. Kosten: 1 miljard
euro per jaar.
De commissie stelt dat de veiligheidsopgave urgent is op een groot aantal
plaatsen vanwege een hogere zeespiegel, een grotere variatie in rivier-
afvoeren en heviger neerslag. Hier lichten we kort de gevolgen toe voor de
Zuidwestelijke delta.
De Oosterscheldekering kan in principe een zeespiegelstijging van ca. 50 cm
opvangen. Mits goed onderhouden, is er tot 2050 dan ook geen veiligheids-
probleem. Daarna zullen aanvullende maatregelen moeten worden getroffen.
Met aanpassingen kan de kering een zeespiegelstijging van ca. 1 m doorstaan.
De commissie-Veerman stelt dat op termijn de getijdewerking in de Ooster-
schelde zoveel mogelijk moet worden hersteld om de zandhonger tegen te gaan.
Op korte termijn wordt de zandhonger gecompenseerd door zandsuppleties.
Op de lange termijn moet een een keuze worden gemaakt met in het achter-
hoofd het volledige palet van oplossingen, waaronder de verwijdering van
de Oosterscheldekering.
De Brouwersdam wordt wellicht doorlatend gemaakt om ook de getijdedynamiek
in de Grevelingnen deels te herstellen en zodoende een betere waterkwaliteit te
verkrijgen. Dit dient primair het herstel van natuurwaarden in de Grevelingen,
maar kan ook benut worden voor het winnen van elektriciteit uit getijdeverschil.
De combinatie van een doorlaatbare Brouwersdam en een getijdecentrale kan
winst opleveren voor de waterkwaliteit, de visstand, de kweek van schelpdieren,
de natuur en het aanbod aan duurzame energie.
AppenDix coMMiSSie VeerMAn
34
De commissie geeft aan dat een bredere kustzone de veiligheid kan verbeteren.
Tegelijkertijd biedt dat mogelijkheden voor natuur, recreatie, bouwen van hoog-
waterbestendige hotels, strandtenten en restaurants. Ook stelt de Deltacommissie
voor zogenaamde Deltadijken te ontwikkelen. De deltadijk kan niet breken,
omdat hij extra breed is. Dergelijke dijken kunnen gecombineerd worden met
woningbouw, bedrijventerreinen en infrastructuur. Er kan gebouwd worden
naast, op, onder of in dergelijke dijken.
De waterbergingsopgave kan dus leiden tot verschillende woon- en werkmilieus,
zoals bouw van terpen, drijvende woningen en dijkwoningen. Niet alleen moet de
veiligheid gewaarborgd blijven, maar ook de wateroverlast door regen moet worden
opgevangen en opgeslagen. Het oprukkende zeewater echter heeft ook gevolgen
voor de landbouw. De zoute kwel neemt toe waardoor de landbouw verzilt.
Ontegenzeggelijk wordt het water in de komende dertig jaar een belangrijk
sturend principe voor de ontwikkeling van het eiland. Figuur. Overzicht voorgestelde maatregelen voor het Krammer-Volkerak Zoommeer.
Grevelingen als waterberging. Volkerak als waterberging en herstel zoet-zoutgradient.
35
Balans van tien jaar herindeling PZC, Marcel Modde
www.pzc.nl/zeeland/schouwenduiveland/article980142.ece
Bevolkingsprognose 2004 Provincie Zeeland
Bevolkingsprognose 2006 Centraal bureau voor de statisiek. www.cbs.nl
De toekomst van ons buitengebied
www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=16138
De Zeeuwse Economie in cijfers Provincie Zeeland 2007
http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7005/700521_1.pdf
In de peiling: trendmonitor 2006 Kamer van Koophandel Zeeland &
Hogeschool Zeeland in opdracht van de Gemeente Schouwen-Duiveland, juni 2007
www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=10352
bronnen
36
Onverkende Paden. Uitdagingen voor de provincie Zeeland door de
veranderende bevolkingsopbouw Provincie Zeeland, februari 2008
Nieuwkomers in het landelijk gebied LEI, Juni 2007
Schouwen-Duiveland. Buitengebied in beweging: ontwikkelen met
kwaliteit Afdeling Ruimte en Milieu Gemeente Schouwen-Duiveland, Startnotitie
Project Buitengebied, Juli 2006
www.schouwen-duiveland.nl/dsc?c=getobject&s=obj&!sessionid=19xXGAuyBPe
kM35UuUCWRV1DyOvofBaqys3h50uZxzY@p1K38HdWziQW2wD1FEo9&objectid=2
1809&!dsname=default&isapidir=/gvisapi/
Schouwen-Duiveland: Hom of Kuit? Rabobank Nederland. Stafgroep
Economisch onderzoek. Utrecht, februari 2004
Sociaal Rapport Zeeland 2004 Linda Franken, Paulette de Kraker, Carola
Simon, Anke de Visser, Dick van der Wouw. Scoop, in opdracht van de provincie
Zeeland. 2004. http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7004/700422_1.pdf
Structuurvisie Randstad 2040 VROM 2008
Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08 Provincie Zeeland / Hoge-
school Zeeland Kenniscentrum Toerisme & Recreatie.
Website Gemeente Schouwen-Duiveland
www.schouwen-duiveland.nl
37
38
AuTeurS colofon
Pieter Schotte
Ria Geluk
Theo Van Campen
Ad Ruijtenberg
Adrie Tange
Jan Bruurs
Maureen Scheltema
Tjeu van Mierlo
Willem Ginjaar
Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers, de SEAP:
Wij bedanken allen die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces en
hopen dat deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen
om bij te dragen aan ‘De Kering’ van Schouwen-Duiveland:
Aad vd Wouden
Antoine de Ceuster
Bert Martens
Co Schot
Dominique van Lint
Eric Odinot
Ed Peerbolte
Harald Simmelink
Heleen Clerx
John Beijersbergen
Leo Adriaanse
Leo van Vliet
Piter Goodijk
Ir. Pepik Henneman
Drs. Rutger van der Brugge
Prof.dr.ir. Jan Rotmans
Marc de Reus
Dutch Research Institute for Transitions
Concept, ontwerp en productie:
Maart 2009
colofon