S E E I N G T H I N G S D I F F E R E N T LY
Scenario Planning
de pensioenmarkt in 2020
onderzoek naar de toekomst van de nederlandse pensioenmarkt
inhoud
voorwoord 3
inleiding 4
de pensioenmarkt anno 2009 5
drie pijlers 5
consolidaties en ‘ontzaffing’ 5
pensioenregister, algemene pensioen instelling (api)
en verplichtstellingen 6
scenario planning 8
verantwoording methode 8
trends en ontwikkelingen in de pensioenmarkt 9
trends 9
prioritering trends en ontwikkelingen 11
scenariomatrix 11
de vier scenario’s 13
scenario 1: verplichte pensioentoezegging 13
scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid 14
scenario 3: staatspensioen 15
scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler 16
strategische mogelijkheden 18
scenario 1: verplichte pensioentoezegging 18
scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid 18
scenario 3: staatspensioen 19
scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler 19
samenvatting 20
conclusie 21
dankbetuiging 22
literatuurlijst 23
3
voorwoord
Onzekerheid over de toekomst is een gegeven waar de mensheid al eeuwenlang mee bezig is. Goden,
orakels en zigeuners geven ons heden geen houvast, maar de behoefte om de toekomst te kennen en
hierop te anticiperen is nu zeker zo groot als vroeger. De onzekerheden in de markt zijn nog nooit zo groot
geweest. De wereld verandert snel, maar het is onduidelijk hoe precies.
Vooruligtgeenvoorspellingvandetoekomst.OokAtosConsultingheeftdiewijsheidnietinpacht.Watwelvooruligtiseenweergavevanhoedetoekomstzichzoukunnenontwikkelenenwelkegevolgendiehebbenvoordeoudedagsvoorzieningenhoedezegeorganiseerdmoetworden.
Hetonderzoekisuitgevoerdmet2020alstijdshorizon.Hetbeschrijftderelevanteaspectenvandepensioenmarkt.ErwordtstilgestaanbijdeAOW,hetaldannietverplichtstellenvanpensioenopbouw,depensioenleeftijd,fiscaleregelingenenhettoezicht.Werichtenonsinditonderzoeknietzozeeropdetoekomstigepensioenregeling,alswelophoedemarktzichzalontwikkelenalsgevolgvanalleveranderingendieaanstaandezijnvooronderanderedeconcurrentieverhoudingen,verhoudingmet(ex-)deelnemers,werkgeversennieuwetoetreders.
Eengrootaantalpensioenexpertsvanuitdewetenschap,belangenorganisaties,toezichthouderenmarktpartijenheeftaanditonderzoekmeegewerkt.Wijzijndezepartijenbijzonderdankbaarvoorhunvisieenopinie.WijwillenugraagalslezerattenderenopdeandereScenarioPlanningwhitepapersvanAtosConsulting,dieindezelfdereeksvoordefinanciëlemarktzijnverschenenenzijntevindenopwww.scenario-planning.nl.
4
inleiding
Nognooiteerderwasdepensioenmarktzovaakinhetnieuwsalsnu.Helaasisdezeaandachtnietaltijdhetgevolgvanpositieveberichten.Endatisjammer!Depensioenmarktzoujuistvakerpositiefnaarvorenmoetenkomen,omdathetverbondenismetdetoekomst,onzetoekomst.
Maarhoezietdetoekomstigepensioenmarkteruit?Kunnenwewelietszeggenoverdetoekomstofmoetenwewachtenopwateroponsafkomt?Datlaatstelijktonsgeenoptie.Alsdepensioenmarktergensbelangaanhecht,ishetdetoekomst.Indezeturbulentetijdenvormendekredietcrisis,dekkingsgraden,vergrijzing,individualiseringendeoverheiddeonzekerefactoren.Hetisdusvangrootbelangomjuistnurekeningtehoudenmetdemogelijketoekomstomoptijdintekunnenspelenopveranderingen.
Ominzichttekrijgenindeontwikkelingendieindetoekomstgevolgenhebbenvoordepensioenmarkt,zullenindezewhitepapermiddelsdeScenarioPlanningmethodeviermogelijkescenario’saanuwordenvoorgelegd.Uithetonderzoekisgeblekendatdemeestextremeontwikkelingenverwachtwordenophetgebiedvanoverheidsingrijpenenindividualisering.Wijnemenumeeinextremegedachtegangendieleidentotsomsondenkbarewerelden,maarervoorzorgendatideeëneninzichtenontstaanwaarvanudachtdatdezenooiteenrolzoudenspelen.
Dewhitepaperstartmeteenkorteintroductievandepensioenmarkt.Daarnalatenwijviaearly warning indicatorenziendathetontstaanvanbepaaldewereldenzichlaataankondigen.Devierwereldenwordendieperuitgewerktaandehandvaneenanalysevandevijfkenmerkenvanhethuidigestelselvoordeoudedagsvoorziening(AOW,verplichtstelling,pensioenleeftijd,fiscaleregelingenentoezicht).Vervolgensbeschrijvenwijmogelijkestrategieëndiedepensioenmarktkanhelpenteanticiperenopaanstaandeontwikkelingen.
Alsgevolgvandedooronsgeschetstetrendsdiehedenwordenversterktdoorhetdalendevertrouwen,zaldepensioenmarktenonspensioenstelseldekomendejareningrijpendveranderen.DeAOWis,inzijnhuidigevorm,inallescenario’sonhoudbaar,deverplichtstellingzalopdelangetermijnverdwijnenenmarktwerkingkaneensteedsgrotererolgaanspeleninonzeoudedagsvoorziening.
5
de pensioenmarkt 2009
drie pijlers
HetNederlandsepensioenstelselisgebaseerdopdriepijlers.Deeerstepijler,AOW,garandeertiedereeneenbasispensioen.Detweedepijler,decollectievepensioenregelingen,wordtalssecundairearbeidsvoorwaardeafgeslotenviadewerkgever.Hetpensioenwordtopgebouwdbijeenpensioenfondsofpensioenverzekeraar,waaraandewerkgever,dewerknemer,ofbeidenpremiebetalen.Dezemarktwordtgedomineerddoorpensioenfondsen.Pensioenverzekeraarsnemenslechts12%vandezepijlerinbeslag1.Dederdepijler,devrijwilligepensioenregelingen,sluitenmensenindividueelafmeteenpensioenverzekeraar.Dezepijlerisbedoeldvoorzelfstandigenofanderendiegeenaanspraakkunnenmakenopdetweedepijlerenvoorwerknemersvoorwiedeeerstetweepijlersonvoldoendepensioenopleveren.Particulierepensioenverzekeraarsdominerenindederdepijler.
consolidaties en ‘ontzaffing’
DeNederlandsepensioenmarktiséénvandegrootsteinEuropa,meteenvermogenvanongeveer€700miljard(aanhetbeginvandecrisis).HoeweldeNederlandsepensioenfondsenharddoordecrisiszijngetroffen,lijkenzijdestormtochbetertehebbendoorstaandanvergelijkbareinstellingeninveelanderelanden.Omdatdekostenvanbeheerenbeleggingenperdeelnemerhoogzijnvoorkleinepensioenfondsen,zijnrond350Nederlandse(ondernemings-)pensioen-fondsensinds2000gestopt(Figuur1).KleineenmiddelgroteondernemingspensioenfondsenzoekensteedsvakerdeaansluitingbijgrotepensioenuitvoeringsorganisatiesalsAZL,SyntrusAchmea,APGGroep,TKPenMNServicesofmenbesluitdepensioenregelingomtezettenineenverzekerderegelingbijeenvandeNederlandsepensioenverzekeraars2.Dealgemeneverwachtingisdaternogveelschaalvoordeeltebehalenvaltendatdezeconsolidatietrenddekomendejarenverder
1200
1000
800
600
400
200
01997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Q2
Ondernemingspensioen- en spaarfondsen
Bedrijfstakpensioen-fondsen
Beroepspensioenfondsen
figuur 1: ontwikkeling aantal pensioenfondsen sinds 1997
1.BenchmarkVerantwoordBeleggendoorNederlandsePensioenfondsenenPensioenverzekeraars2008,VBDO,2008.
2.HetNederlandseFinanciëleStelsel,Eenonderzoeknaarhuidigeentoekomstigetrends,DNB,www.dnb.nl,geraadpleegdop11augustus2009.
6
doorzalzetten.MomenteelisereenwetsvoorstelinbehandelingdiedemogelijkheidintroduceertomondernemingspensioenfondsensamentevoegentoteenzogenaamdeMulti-OPFwateenalternatiefkanzijnvoordehierbovengenoemdeopties3.Pensioenfondsenbinnendetweedepijler(ditomvatbedrijfstakpensioenfondsen,ondernemingspensioen-fondsenenberoepspensioenfondsen)bestedenopgroteschaalenbinnendegehelewaardeketenhunactiviteitenuit.Debelangrijksteuitbestedinggebiedenzijnvermogensbeheer,(her)verzekeringenpensioen-beheer.Bedrijfstakpensioenfondsenhebbenhunuitvoeringsbedrijfafgesplitst(hetzogenaamde‘ontzaffen’).VoorbeeldenhiervanzijnhetABPmethetuitvoeringsbedrijfAPGenhetPensioenfondsZorgenWelzijnmethetuitvoeringsbedrijfPGGM.Hetuitvoeringsbedrijfwordtverantwoordelijkvoordeadministratie,hetvermogensbeheer,dedienstverleningendecommunicatievanhetpensioenfondsenkandezedienstenookvooranderepensioenfondsenuitvoeren4.In2009heeft82%vandeNederlandsepensioenfondsendebeheeractiviteitenuitbesteedenheeft88%meerdan30%vanhaarvermogensbeheer-activiteitenuitbesteed5.
Demarktvooruitvoeringsbedrijvenwordtgedomineerddooreenbeperktaantalspelers.Dezeuitvoeringsbedrijvenzijndeafgelopenjarendoorfusiesenovernamessteedsgrotergeworden.Indezemarktconcurrerendeverzekeraarsende‘ontzafde’uitvoeringsbedrijvensterkmetelkaar.Debelangrijksteconsolidatiesvandeafgelopenjarenzijn:> PVFAchmea–Interpolis(2005)> ABP–Loyalis(2005)> AZL–ING(2006)> ASW–Cordares(2006)> Aegon–Optas(2007)> APG–Cordares(2008)
pensioenregister, algemene pensioen instelling (api) en verplichtstellingen
PensioenregisterOp1januari2011moethetpensioenregisteroperationeelzijn.ElkeNederlanderkandanviaééndrukopdeknopzienwelkepensioenaansprakenhijheeftenbijwelkpensioenfondsdieaansprakenliggen.IneersteinstantiegeldtditalleenvoordeAOWenhetarbeidsgerelateerdepensioen.Ineenlaterstadiumwordenhierwellichtandereoudedagsvoorzieningen,zoalsderdepijlerproducten,aantoegevoegd.Hetpensioenregistergeeftdaarmeeinvullingaaneenallanggekoesterdewensvandepolitiek,maarookvandeConsumentenbondenhetVerbondvanVerzekeraars.DankzijeeninitiatiefvandeTweedeKamerisdetotstandkomingvanhetpensioenregisternuwettelijkverankerdindePensioenwet.Omdaaraanuitvoeringtegeven,hebbendepensioenkoepels,waaronderhetVerbondvanVerzekeraarsendeSocialeVerzekeringsbank,indezomervan2007deStichtingPensioenregisteropgericht.
Algemene Pensioen Instelling (API)DeAlgemenePensioenInstelling(API)isdeNederlandsevariantvangrensoverschrijdendepensioenfondsen.HetiseenuitwerkingvandeEuropesePensioenfondsenRichtlijn(EG2003/41/EG)vanuiteenNederlandsperspectief6.Hetbedienenvandeelnemersbuitendeeigenlidstaatwasvoorpensioenfondsenvoordekomstvanderichtlijnnietmogelijk.DeAPIsteltdepensioenfondsenondermeerinstaatmetanderefondsensamentewerkenzonderdatdeafzonderlijkevermogensinelkaaropgaan.Hierdoorkunnenzijenerzijdsschaalvoordelenbehalenterwijlzijanderzijdshuneigenpensioenregelingmethuneigenafgescheidenvermogenhouden.BuitenlandselidstatenzoalsBelgië,LuxemburgenIerlandhebbenaleeninternationaalvehikel(IORP)opgericht.Uitonderzoekblijktdat30%vandeNederlandseondernemingspensioenfondsenoverweegtzichaan
3.DeVice-PresidentvandeRaadvanStaten,Advies_Raad_van_State_wetsvoorstel_inzake_Multi-opf,3juli2009.
4.HetNederlandseFinanciëleStelsel,Eenonderzoeknaarhuidigeentoekomstigetrends,DNB,www.dnb.nl,geraadpleegdop11augustus2009.
5.Ibidem
6.Wikipedia,AlgemenePensioenInstelling,www.wikipedia.nl,geraadpleegdop27september2009.
7
tesluitenbijeenAPIzodradezeinNederlandwordtgeïntroduceerd7.NederlandzaldeAPIgefaseerdgaaninvoeren.Indeeerstefasekomtereenafgezwaktevormwaarinalleenpensioenenmeteenzogehetenzuiverepremieregelingwordenondergebracht.DezebeperkteversievandeAPIheeteenpremiepensioeninstelling(PPI).Detweedefasemoethetmogelijkmakendatondernemingspensioenfondsen(OPF’en)opintensievewijzekunnensamenwerken.Hierdoorkunnendebestuurlijkelastendekostenbeheersbaarblijven.Erkaneengrootoverkoepelendpensioenfondsontstaandiedeverschillendeonderliggendebegrensdepensioenregelingenbedient.Ditwordtookweleenmulti-OPFgenoemd.IndederdefasezaluiteindelijkeenechteAPImogelijkworden8.
DeAPIzalgrotegevolgenhebbenvoorhetconcurrentielandschapinNederlandomdatdeAPI’sdooriedereenkunnenwordenopgericht,ookdoorbankenenverzekeraars.MinisterDonnerheeftaangegevendatzodradeAPIvolledigisgeïntroduceerd,deverplichtedeelnameaanbedrijfstakpensioenfondsen(ditisgroteverplichtstelling)zalwordenheroverwogen.Dehuidigegrotebedrijfstakpensioenfondsenzullenzichdekomendejarendanookmoetengaanvoorbereidenopeenvoorhennieuwfenomeen:marktwerkingenconcurrentie9.
Grote versus kleine verplichtstellingHetNederlandsepensioenstelselkenteengroteeneenkleineverplichtstelling.Dezeverplichtstellingenhebbeneengroteimpactopdeconcurrentieverhoudingenindepensioenmarkt.Deverschillendescenario’sdiewijindezewhitepaperuitwerken,hebbenimpactopdezeverplichtstellingen.Omdezeredenlichtenwijhieronderdeessentiesvandeverplichtstellingentoe.
InNederlandkandeministervanSocialeZakenenWerkgelegenheideenpensioenregelingvooreenhelebedrijfstakverplichtstellen,wanneerrepresentatieveorganisatiesdaaromvragen.Ookdeniet-georganiseerdewerkgeverszijnopdiemaniergehoudenvoorhunwerknemersbijtedragenaanhetbedrijfstakpensioenfonds.Demeerderheidvandewerknemersbouwtpensioenopineenregeling,diedoordezegroteverplichtstellingisopgelegd.Deprimairedoelstellingenvandegroteverplichtstellingzijnhetstimulerenvanspaargedrag,hetvoorkomenvan‘wittevlekken’enhetvoorkomenvanconcurrentieoparbeidskosten.Degroteverplichtstellingissteedsvakeronderwerpvandiscussieomdatdezeeengebrekaankeuzevrijheidvooreenindividuengebrekaanconcurrentieeneen‘levelplayingfield’tussenpensioenfondsenenverzekeraarszouveroorzaken.
Dekleineverplichtstellingbepaaltdatwerknemersverplichtmoetendeelnemenineendoordewerkgeveraangebodenpensioenregeling.Eenbelangrijkbezwaardattegendekleineverplichtstellingwordtingebrachtisdatdoordeverplichtesolidariteitineenregelingweinigruimtevoorindividuelekeuzevrijheidis.DeVVDbepleitmomenteelhetbeperkenvandekleineverplichtstellingtothetpremieloondatookvoorsocialeverzekeringengeldt(momenteel€45.000,-).
7.StichtingvoorOndernemingspensioenfondsen,PositionPaper,DeAlgemenePensioeninstelling,29februari2008.
8.Ibidem
9.Ibidem
8
verantwoording methode
DemethodiekdiewijkiezenvoorhetScenarioPlanningonderzoeknaardepensioenmarktvan2020isgebaseerdopKeesvanderHeijden.VanderHeijdenonderscheidtzesstappen(Figuur2).IndeeerstestapwordtdescopevoordeScenarioPlanningvastgesteld.Voordetweedestap,hetidentificerenvantrends,hebbenwijveertieninterviewsmetexpertsuitdepensioenmarktgesproken.Debelangrijkstetrendszijninkaartgebrachtenopbasisvanhetwaardeoordeelvandiversegeïnterviewdengeplotindetrendimpactmatrix,waarbijdetrendsbeoordeeldzijnopimpactenonzekerheid.Detweetrendsmetdegrootsteimpactengrootsteonzekerheidvormendeassenvanhetscenarioraamwerk.Metbehulpvanhetscenarioraamwerkkunnendetweeassenindevierdestapvertaaldwordennaarvierscenario’s.Instapvijfzijndeverschillendesamenhangendeengeloofwaardigebeschrijvingenvanmogelijkeenwaarschijnlijke
toekomstengetoetstbijverschillendepartijen.Deearly warning indicatorszijninstapzesbepaald,zodatdesymptomenwaaropgeletmoetwordenomteanticiperenopderichtingwaardemarktzichinontwikkeldzijngewaarborgd.Delaatstestapishetvaststellenvandestrategiediehetmeestrobuustisomstandtehoudenindemeestescenario’s.Wijhebbendezevoorpensioenfondsen,-administrateursen-verzekeraarsgeanalyseerd.
scenario planning
ScenarioPlanningiseenmethodiekdieisontwikkeldindejaren’60.Demethodiekfocustzichophetbeterkunnenomgaanmetenkunneninspelenopeenonzekeretoekomst.Demethodiekissteedsverderontwikkeldvaneentheoretisch‘denkinstrument’toteenpraktische‘toepassingstechniek’omkennisbinnenorganisatiestevergroten,strategieënteontwikkelenenrisico’stemanagen.Doormiddelvandemethodiekwordteenviertalscenario’sontwikkeld.Dezebestaanuitsamenhangendeengeloofwaardigebeschrijvingenvanmogelijkeenwaarschijnlijketoekomstwereldenendewegernaartoe.Zemoetenrealistischzijn,maarbehoudenaltijdenigeonzekerheid.Eenbelangrijkeaannamebijscenario-ontwikkelingisdatdetoekomstonvoorspelbaarenonzekeris.Voorspellenmetbehulpvanextrapolatiesenkwantitatieveanalysesisdaaromonmogelijk.Demethodelaatstrategischeoptiesdefiniërendiehetmogelijkmakenomvoorbereidtezijnopwatmogelijkgaatkomen.
1 Scenario agendaStel de scenario vast1. Wat is de aanleiding, doel en scope?
2 Identificatie trendsIdentificeren van de belangrijkste trends2. Identificeer de relevante trends die de industrie beïnvloeden
3 TrendimpactmatrixStel de trendimpactmatrix vast3. Wat is de impact en de waarschijnlijkheid van de trends?
4 Scenario frameworkDefinieer de scenario framework4. Bepalen assenstelsel en vormgeven scenario’s
5 Scenario logicaDefinieer de scenario logica5. Toets door deskundigen op consistentie van de scenario’s
6 Finaliseren scenario’sFinaliseer de scenario’s6. Bepaal early warning indicators
7 Vaststellen strategieVaststellen van de strategie7. Vind de strategie die robuust is bij de meeste scenario’s
figuur 2: scenario planning methodiek
9
trends en ontwikkelingen in de pensioenmarkt
Uitdeskresearcheninterviewsmetpensioenexpertsiseengrootaantalontwikkelingenentrendsnaarvorengekomen.Dezezijndooronssamengevoegdenteruggebrachttottwintiggeclusterdetrends.DeclusteringhebbenwijconformhetDEPEST-modeluitgevoerdenwordthiernatoegelicht.HetDEPEST-modelmoetzoveelmogelijkblindevlekkeninhetdenkenvoorkomendoortekijkennaarcategorieënwaarbinnentrendszoudenkunnenplaatsvinden.Decategorieënzijn:Demografie,Economie,Politiek,Environment,SocialCultureenTechnologie.Hetmodelsteltonseveneensinstaatverschillendekantenvaneentrendtebelichten.Sommigetrendshebbennamelijkmeerdereeffectenenzijnsterkmetelkaarverbonden.
Doelvanhetoverzichtvantrendsisnietomvolledigencorrecttezijn;detrendszijnimmersopiniesvanexpertsuitverschillendeinvalshoekenophetvakgebied.Bijelkaargevendetrendsweerwaardepensioenmarktanno2009wakkervanligt.
trends
Demografisch1. Ontgroening2. Vergrijzing
Ontgroeningishetsteedskleineraandeeljongerenindebevolking,terwijlvergrijzingduidtopeensteedsgroteraantalouderen.DezetweetrendszijnopditmomentbeidewaartenemeninNederlandenversterkenelkaar.Ditheeftvelegevolgenvoorhetpensioenstelselenligtaandebasisvaneengrootaantalanderetrends,dienogbesprokenworden.DoorvergrijzingenontgroeningishetwaarschijnlijkdatdeAOWindehuidigevormnietlangeristehandhaven.Destijgendelevensverwachting,dedalendebevolkingsgroeieneenkortere‘actieveperiode’vandewerkzamebevolkingleidentothogereAOW-kosten.Maatregelenomdezekostentebeperkenwordenondermeergezochtinhetverhogenvandepensioengerechtigdeleeftijd,verhogingvandeAOW-premie,fiscaliserenvandeAOW-uitkeringenofhetversoberenvandeAOW.
EconomischFusies en verbreding werkveld3. Consolidatievanpensioenadministrateurs4. Afnamevanhetaantalpensioenfondsen5. Bedrijfslevenwordtinternationaler6. Financiële(enaanpalende)instellingengroeienqua
werkgebiednaarelkaartoe
‘Economiesofscale’wordtsteedsbelangrijkervoorhetvoortbestaanvanpensioenfondsen.Hetaantalpensioenfondsenisvanruim850in2001gedaaldnaarruim600in200810.Ookhetaantalpensioenuitvoeringsorganisatiesdaaltinhoogtempo.HetmeestrecentevoorbeeldhiervanishetopgaanvandeeigenuitvoeringsorganisatievanSBZinSyntrusAchmea.DaarnaastisereenontwikkelingzichtbaarwaarbijeensteedsgroterdeelvanhetNederlandsebedrijfsleveninbuitenlandsehandenkomt.DooreventueleontwikkelingenophetgebiedvanwetgevingkandittotgevolghebbendatNederlanderspensioeninanderelandengaanopbouwenen/ofdaterbuitenlandsepensioenfondsenactiefwordenopdeNederlandsemarkt.Dezetrendiseenverbredingvanhetwerkgebiedvanpensioenfondsenenzorgtervoordatfinanciëleinstellingensteedsdichternaarelkaartoegroeienquawerkzaamheden.
Risicomanagement7. Verschuivingvanhetrisicovanpensioenfondsnaar
deelnemer8. Toenemenderisicoaversieenroepomtransparantie
bijpensioeninstellingen
Doordehuidigeontwikkelingenindemarktishetnietonwaarschijnlijkdatpensioenfondsensteedsminderrisicozullennemen.Derecentesterkekoersdalingenendeproblemendieditoplevertvoordedekkingsgradenlijkenteresulterenineensterkerrisicomijdendgedragdoorpensioenfondseneneenwensommeerinzichtteverkrijgenindebeleggingenvandeelnemers.Eenaanverwantetrendishetverschuivenvanhetrisicovanhetpensioenfondsnaardedeelnemer,hierbijwordtnietmeerdeuiteindelijkebenefitgegarandeerddoorhetpensioenfondsmaarbepaaltdedeelnemerzelfwathij/zijkrijgtdoormiddelvandeeigencontributie.
10.DeNederlandscheBank,www.dnb.nl,geraadpleegdop27september.
10
PolitiekToenemende invloed Europa9. ToenemendeEuropeseintegratie10.OpkomstEuropesepensioenfondsendoor
EuropeseIORP-wetgeving
DemogelijkheidomeenAlgemenePensioenInstellingopterichtenbestaatalsindsdeEuropese(IORP)pensioenrichtlijnuit2003.InanderelandenzoalsIerland,LuxemburgenBelgiëzijnalalgemenepensioeninstellingenopgericht.Echter,hetlijktdoordevelelokaleregelgevingeentrendtezijndiepasverderindetoekomstvanbelangwordt.
(Toenemende) invloed Nederlandse overheid11.Toenemendeeisenbetreffendetransparantie
vastgelegdinwet-enregelgeving12.Beperkingdoorwet-enregelgevingopactiviteiten
vanpensioenfondsenwordtminder13.Toenemendeonzekerheidovergrootteeersteen
tweedepijler14.Toenemendedrukomhuidigeentoekomstige
generatiestebelastenombetaalbaarheidtegaranderen.MogelijkhogerepensioenleeftijdenversoberingAOW
Inhetkadervandehuidigemarktontwikkelingenalsgevolgvandefinanciëlecrisisligthetindelijnderverwachtingdatdeoverheidintoenemendematezalvragenomtransparantieindefinanciëlesector.HetvergrotenvandetransparantiewaseenvandespeerpuntenindenieuwePensioenwetenzaldekomendejarenextraaandachtkrijgenvandetoezichthoudersDNBenAFM.
Environment15.VerderetoenameMaatschappelijkVerantwoord
Ondernemen
Inmaart2007werdineenuitzendingvanZembladebeleggingspraktijkenvandepensioenfondsenaandekaakgesteld.Erwerdvastgestelddatpensioenfondsenookbelegdeninwapenbedrijven,milieuvervuilendebedrijvenenkinderarbeid.Decommotieleiddeindatnajaartoteenhandleidingvoorduurzaambeleggen,opgestelddoordegezamenlijkepensioenkoepels.
Verwachtwordtdatdoorderoepommeertransparantieookhetinzichtindeaandelenportefeuillesgroterwordtwaardoorookderoepomverantwoordbeleggentoezalnemen.
Sociaal CultureelIndividualisering16.Steedssterkerwordendeindividualisering17.Beïnvloedingvandeuitvoeringvanhet
pensioensysteemviadearbeidsmarkt(onderanderedoordemografischeveranderingenenkorteredienstverbanden)
Deindividualiseringvandemaatschappijzalnaarverwachtingookdoorzettenindewijzewaaropmethetpensioenomgegaanwordt.Deelnemerswensennietlangeronderdeeltezijnvaneencollectiefwaarbinnenoverhuninlegbeschiktwordt,maarwillenzelfbepalenhoezehunpensioenaanwenden.
Afname pensioenbewustzijn18.AfnamepensioenbewustzijnDecomplexematerie,denadrukophetlevenvandaagdedagenindividualiseringzorgenervoordathetpensioenbewustzijnsteedsverderdaalt.Vooralonderjongerenwetenonvoldoendepensioengerechtigdenhoeveelzijen/ofhunpartneropbouwen.
Technologisch19.Toenemendefocusopeenefficiëntebackoffice20.Toenamegebruikinternet
Hetinternetwordtsteedsbelangrijkervoordesamenleving.Nahetinternetbankierenzullenookdepensioenfondsensteedsvakerinternetalsmiddelgebruikenomhundeelnemerstebereiken.Enkelepensioenfondsenhebbenaleen“mijn…”-paginawaaropdeelnemersdeuniformepensioenoverzichtenkunneninzienendestandvaneventueleactieskunnenvolgen.Verwachtwordtdatindetoekomstdedienstverleningviainternetsterkzaltoenemen.
11
prioritering trends en ontwikkelingen
Detrendszijntijdensinterviewsengedurendewerksessiesmetexpertsgewaardeerdophunrelatievevoorspelbaarheidenimpact.Met“onzekerheid”bedoelenwedematewaarinwemomenteelkunnenvaststellenofeentrendindetoekomstzaldoorzettenenwelkeffectdetrendopdepensioenmarktin2020heeft.Met“impact”bedoelenwedematevanveranderingindepensioenmarktin2020alsgevolgvandetrend.Hetresultaatisweergegeveninonderstaandtrendimpactmatrixwaarinde20belangrijkstetrendszijnweergegeven(figuur3).scenarioraamwerk
Uitalletrendszijndetweetrendsgekozendienietalleenzeeronzekerzijn,maarookdehoogsteimpacthebbenopdebedrijfsvoeringenmarktpositievanpensioenfondsen,pensioenuitvoeringsorganisatiesenpensioenverzekeraars,dezogeheten‘kernonzekerheden’.
Uitdeanalyseblijktdatdeinvloedvandeoverheidendealdannietverdertoenemendeindividualiseringdetweebelangrijkstetrendszijn.Aanelkuiteindevandeasstaatdemeestextremevormvandetrend.Voordetrendoverheidsingrijpenheeftditgeleidtotdeas:deoverheidgrijptvollediginversusvolledigemarktwerking.Detrendindividualiseringheeftgeleidtotdeas:extremeindividualiseringversussterkcollectivismeensolidariteit.Indefiguuroppagina12zijnhetassenstelselendevierwereldenweergegeven.
Collectiviseringwordtgekenmerktdoordeverbondenheidvanindividuen.Hetwelzijnvanhetcollectiefisbelangrijkerdandebelangenvanhetindividu.Individualismewordtjuistgekenmerktdoorhetbelangvanhetindividualsonafhankelijkeentiteit.Hetideedatanderenzeggenschaphebbenoverdeinvullingwordttegengesprokendoorindividualisten.Individualistenorganiserenzichalleenincollectievenindiendatvoordeelvoorhetindividuoplevertennietvanuiteensolidariteitsgedachte.
figuur 3: trendimpactmatrix pensioenmarkt
Impact
Onzekerheid
+
-
- +
1
2
5
6
7
8
10
13
12
11
9
4
1614
18
20
19 17
3
15
1-2
3-8
9-14
15
16-18
19-20
Demografisch
Economisch
Politiek-Juridisch
Environment
Sociaal-Cultureel
Technologisch
Kritiek gebied
12
Overheidsingrijpenwordtgekenmerktdooreencontrolerendeeninvloedrijkeoverheid.Deoverheidbepaaltnietalleenwatermoetgebeuren,maarookhoedatgebeurt.Indevrijemarktisdeoverheidechterslechtsminimaalaanwezig.Zijzalkadersstellenomdevrijemarktteondersteunen(doorbijvoorbeeld
toezichtenwetgevingophetgebiedvaneigendom,kartelvorming,etc.)maarlaatderestaandevrijemarktover.
Inhetvolgendehoofdstukwordendevierwereldennadertoegelicht.
figuur 4: het scenarioraamwerk
overheidsingrijpen marktwerking
individualiseringcollectivisering
De overheid wil het financiële risico voor de verzorging van de oude dag sterker neerleggen bij het individu. Tegelijkertijd wil de overheid wel zekerstellen dat werknemers naast de AOW ook een pensioen via hun werkgever opbouwen. De
financieel analfabeet moet daarbij een zekere mate van bescherming genieten.
verplichte pensioentoezegging
De pensioenvoorziening wordt zowel in de opbouwfase als in de uitkeringsfase volledig afgestemd op de
individuele wensen en behoeften van de deelnemer. Er is sprake van optimale keuzevrijheid. De overheid legt geen regels meer op, maar biedt tegelijkertijd ook geen basisvoorziening meer. Pensioen is de
verantwoordelijkheid van het inidvidu.
optimale individuele keuzevrijheid
Uit onderzoek blijkt dat de gemiddelde Nederlander “financieel analfabeet” is. De overheid wil deze
mensen beschermen en garanderen dat zij daadwerkelijk voldoende pensioen ontvangen om
van hun oude dag te genieten.
staatspensioen
Binnen de kaders van het huidige collectieve pensioenstelsel ontstaat er meer keuzevrijheid voor werkgevers. De oudedagsvoorziening wordt in zijn
geheel duurder.
gemoderniseerde tweede pijler
13
de vier scenario’s
Indithoofdstukwordenviertoekomstscenario’svoor2020toegelichtenwordtaangegevenhoedepensioenmarktzichkanvoorbereidenophetontstaanvandegeschetstewerelden.Bijelkscenariowordenearly warning indicatorengegeven.Ditzijn(markt)gebeurtenissendievroegtijdig“waarschuwen”dateenbetreffendscenarioontstaat.
Daarnaastwordtbijelkscenarioenkeleverschillendefacettenvandehuidigeoudedagsvoorzieningbelichtenwordtberedeneerdhoedezezichzullenontwikkelen.WatgebeurtermetdeAOW?Deverplichtstelling?Wordenerbelastingmaatregelengetroffenomdeoudedagsvoorzieningtestimuleren?Ookdeleeftijdwaaropiemandvanzijnoudedagmaggaangenietenenhettoezichtindenieuwemarktkomenaanbod.
scenario 1: verplichte pensioentoezegging
Voorditscenariogeldtdatdezealleenontstaatalsdeoverheidingrijpt–bijvoorbeeldbijaanhoudendefinanciëlecrisisengebrekaanindexatie–maaralleenindatgevalalsookdeindividualiseringtoeneemt.Dathangtsamenmettoenemendpensioenbewustzijnenverminderingvansolidariteit.
De wereld: gestuurd individualisme Derolvandeoverheidindezeindividualistischemaatschappijiseropgerichtdekeuzevrijheidvanhetindividutemaximaliserentothetpuntdatanderenhierdoorwordenbeperkt.Dithoudtindatdeoverheidvasthoudtaanhetideevaneenkleinecollectievesocialezekerheid.Eenparallelleontwikkelingindezewereldisdesteedssterkerwordendeindividualiseringvandesamenleving.Deburgerswillenmeerzeggenschapoverhoeenwaarvoorzehunpensioenopbouwenenookindeuitkeringsfasewillenzijzelfkunnenbeslissenhoezedepensioengeldenbesteden.
Gevolgen AOW wordt versoberdDeAOWwordtomgevormdtoteenversoberderegeling.HetniveauvandeAOWisminimaalenalleenvoordiegenen,diewegensdoordeoverheidstriktomschrevenomstandigheden,nietofnietvolledigaanhetarbeidsproceshebbenkunnendeelnemen.Deoverheidvindthetbelangrijkdatelkindividueenbijdrageaandeoudedagsvoorzieningkrijgt.
Verplichtstelling voor individuele werknemers om te sparenDeoverheidwildatelkewerknemerzelfzijnpensioenopbouwt.Eenverplichtpercentagevanhetloonmoetdoordewerkgevernamenshetindividuineenexternepensioenregelinggestortworden.Degroteverplichtstellingisvervalleneniederewerknemerisvrijtekiezenbijwelkpensioenfondsofpensioenverzekeraarhijofzijzichwilaansluiten.Hetenigewatdeoverheidbepaaltishetminimumpercentagevanhetinkomendatgestortdienttewordenendathetgeldineenpensioenregelingwordtingelegdwaarvandeopbrengstpasnapensioneringbeschikbaarkomt.Ditminimumpercentageisverplichtgesteldomzodeoudedagsvoorzieningopeenbepaaldniveauveiligtestellen.Naastditpercentageheeftelkindividuhetrechtextrapensioenoptebouwen.
Pensioenleeftijd: variabel maar pas vanaf 67DeminimumleeftijdvanafwanneereraanspraakgemaaktmagwordenopdeversoberdeAOWenophetpensioendatopgebouwdisopbasisvandeverplichtstellingisnaar67jaargegaan.Indienerbinnendepensioenregelingenmeerpensioenisopgebouwddanverplichtdanmagditalleenondervoorwaardenwordengebruiktvoorvroegtijdigpensioen.Menmoetkunnenaantonendatmenovervoldoendeinkomenbeschiktominhetlevensonderhoudtekunnenvoorzien.Hetisnietverplichtomopje67emetpensioentegaan,maareenkeuze.Alsjeblijftwerkenkrijgjenoggeenpensioenuitgekeerd,maarwordterwelmeerpensioenopgebouwd,datopeenlatertijdstipaangewendkanworden.Bijhetbereikenvandepensioengerechtigdeleeftijdwordtereenkeuzegemaaktofdegespaarde
early warning indicatoren1. Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen op
gebied van sturing2. Toenemend pensioenbewustzijn leidt tot verdere
individualisering 3. Minder solidariteit tussen de generaties
14
geldenineenvastbedragpermaanduitgekeerdworden,ofdateendeelaangewendwordtvianaturapakketten,dieonderstriktevoorwaardenvandeoverheidmogelijkzijngemaaktophetgebiedvanwonenenzorg.
Fiscale regelingenDeversoberdeAOWwordtopgebrachtdoordewerkendebevolkingendoordeuitkeringsgerechtigden.IedereNederlanderdiewerktofeenuitkeringontvangtdraagtnaarverhoudingvanhetinkomenbijaandeAOW.DebijdrageaandeAOWstoptnadatmenmetpensioenisgegaan.Hetverplichtepercentagevanpensioenopbouwkandoordewerkgevertegengunstigefiscaletarievenaangebodenworden.Deindividuelewerknemerkanerookvoorkiezeneenextrapercentagevanzijnloonineenpensioenregelingtestorten,hoewelhiereenplafondaanisgesteld.Ookdezeextrastortingenwordendoordeoverheiddoormiddelvanbelastingvoordelengestimuleerd.
ToezichtHettoezichtopdeuitvoeringvandepensioenregelingenisbelegdbijdeAFM.DeNederlandseBankbeperktzichtotfinancieeltoezichtopdepensioenfondsenenpensioenverzekeraars.DeversoberdeAOWisbelegdbijeenoverheidsinstantie.Dezeistijdensdeopbouwfaseookverantwoordelijkvoorhetvastleggenvandeniet-werkzameperiodesvanindividuenencontroleertofdezeperiodesinaanmerkingkomenvoorAOW-uitkeringbijpensionering.
scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid
De wereld: volledige individuele keuzevrijheid Deconsumentendemarktpartijenhebbenerbijdeoverheidopaangedrongendatdeindividuelekeuzebinneneenvrijemarkthetbesteinallebelangenvoorziet.Omdathetdoordeoverheidgereguleerdestelselrondomsocialezekerheidnietlangerbetaalbaarisvoordeoverheid,heeftzijgehoorgegevenaandezeoproepenbeslotenomvrijemarktwerkingvoorallefacettenvandemaatschappijdoortevoeren.Ditbetekentdatnadevolledigeverzelfstandigingvan
denutsbedrijvenendezorgookanderecollectievevoorzieningen,alshetpensioen,doordemarktgereguleerdzullenworden.Doorhetterugtrekkenvandeoverheidendaarmeedewet-enregelgeving,ishettevensmogelijkgewordenomsocialevoorzieningeninternationaalaantebiedenwatverregaandeinternationaliseringvandezemarkttengevolgeheeftgehad.
GevolgenAOW verdwijntDeoverheidzietvoorzichzelfgeendirecterolmeerindeoudedagsvoorziening.DeAOWwordtafgeschaftenerisgeenverplichtingvooringezetenenomenigevormvanoudedagsvoorzieningtetreffen;ditwordtovergelatenaandeeigenverantwoordelijkheidvaniederindividu.Indirectzorgtdeoverheidwelvoorstimulansendoormiddelvanbelastingvoordelenencommunicatie.
Geen enkele verplichting tot opbouwen pensioenZoweldegroteverplichtstellingalsdekleineverplichtstellingverdwijnen.Degenendieietswillenregelenvoorhunoudedagkunnenzelfeendeelvanhetinkomensparenen/ofbeleggen,aldannietincombinatiemeteenlevensverzekeringofbankspaarproduct.Pensioenwordteenbelangrijkearbeidsvoorwaarde.Werknemerszijnveelbewustervandepensioenregelingendegevolgenhiervanvoorlater,omdatzijvolledigzelfverantwoordelijkzijnvoordezeopbouw.
FinancialPlanningwordtbelangrijkenpensioenwordtgeïntegreerdineentotaalpakketaanfinanciëleproducten,waarookhypotheek,vermogensbeheer,schadeenzorginonderwordengebracht.Ditwordtsteedsafgestemdopdebehoeftenvandeconsumentenzijnveranderendelevensomstandigheden.Deeigen
early warning indicatoren1. Mondiger worden van consumenten die hogere eisen
stellen aan kwaliteit en transparantie2. Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij
consumenten en verzekeraars 3. Toenemend pensioenbewustzijn wat leidt tot verdere
individualisering4. Minder solidariteit tussen de generaties
15
risico’s,pensioen-envermogensopbouwkunnenonlinewordeningezien.Hetwegvallenvandeoverheidalstoezichthouderkanbetekenendatverzekeraarstoetredingseiseninbouwenvoorhunregelingen.Alswehetalleenoverouderdomspensioenhebben,heefthetvoordeverzekeraarvoordelenommensenmeteenlagelevensverwachtinginhunregelingoptenemen.Ditzoudeconsequentiehebbendatmensenmeteenslechtegezondheidofongezondelevensstijlminderpremiehoeventebetalendanzeergezondemensen.
Pensioenleeftijd: werken tot aan de leeftijd dat men pensioen kan veroorlovenDepensioenleeftijdwordtvollediglosgelatenengekoppeldaanhetopgebouwdepensioenvermogen.Iedereenmagblijvendoorwerkenzolangmenwilofkan.Ditbetekentookdatiedereenervoorkankiezenhelemaalgeenmaatregelentetreffen,methetrisicogeeninkomstentehebbenalsmenmetpensioenwil,ofnietmeerinstaatistewerken.Ditzalvoorveelmenseneenschrikbeeldzijn,zekeralsdeeersteechtearmoedezichaftekentonderdeeerstegeneratiedieditlottreft.
Fiscale regelingen: stimulering voor keuze pensioenopbouwPensioenregelingenwordenfiscaalgefaciliteerddoormiddelvandeomkeerregel.Tijdensdeopbouwfasekanerbelastingvrijgespaardworden,maartijdensdeuitkeringiserwelbelastingverschuldigd.Hiervoorwordteenzelfdesysteemgehanteerdalsdeloonbelasting:hoemeerpensioen,hoemeerbelasting.Ditterbevorderingvandepensioenopbouw.
Toezicht wordt internationaalVanwegehetwegvallenvannationaleregelgevingzijnbuitenlandsepartijentoegetredentotdeNederlandsemarkt.Alsgevolghiervanenvanwegehetfeitdatmindermenseneenpensioenopbouwen,gaanNederlandsepartijenzichophetbuitenlandrichten.DeNederlandsemarktistekleinvoorhengewordenomvoldoendeschaalvoordelentebehalen.Hettoezichtzalopinternationaalniveauplaatsvinden,bijvoorbeelddooreenEuropesetoezichthouder.Hetbelangvantransparantiezaldenoodzaakvoor(internationaal)toezichtafdwingen.
Nieuwe vormen van oudedagsvoorziening: nieuwe collectiviteitenSommigeconsumentenzullenervoorkiezenomeennieuwevormvancollectiviteittecreërenmetgelijkgestemden.Zeontdekkendateencollectieveregelinggoedkoperisdaneenindividueleregelingvanwegerisicospreidingenschaalvoordelen.Omgoedkoperuittezijn,groeperengelijkgestemdenzichin‘communities’,diegezamenlijkeenregelingbeginnenbijeenverzekeraarofpensioenfonds,ofeeneigenfondsoprichten.Ookinternationaleonlinecommunitieslenenzichhiergoedvoor,omdatmenzonogmeervolumeendusschaalvoordeelkanbehalen.EnkelevoorbeeldenvannieuwecollectiviteitenzijncommunitiesbestaandeuitZZP’ers,gamers,ensportclubs.
scenario 3: staatspensioen
De wereld: zwaar overheidsingrijpen Destaatgrijptzwaarinophetgebiedvandesocialevoorzieningen.Zorg,onderwijs,nutsvoorzieningen,oudedagsvoorziening:alleskomtonderinvloedvandeoverheid.Eerdereprivatiseringenwordenteruggedraaidomdatdeoverheidconstateertdatvrijemarktwerkinghetcollectievegedachtegoedindewegstaat.Daarmeereageertdeoverheidopdewensvandemaatschappij,diezichtegendeindividualiseringvandesocialezekerheidkeert.InditscenarioschuiftdeNederlandsesociaaldemocratischeverzorgingsstaatopinderichtingvanhetScandinavischemodel.Maatschappijkenmerkeninditscenariozijnonderandereeensterkeinkomensnivellering,hogearbeidsparticipatiewaarbijhetmannelijkkostwinnersmodelplaatsmaaktvoorhettweeverdienermodelenhetstimulerenvanhet(vroeg)krijgenvankinderen.
early warning indicatoren1. Meerjarig afstel van indexatie van pensioenen door
pensioenfondsen waardoor overheid zal ingrijpen2. Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen om
sociale zekerheid veilig te stellen3. Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in
verschillende facetten van de maatschappij
16
GevolgenAOW wordt staatspensioenDeStaatverstrekteenstaatspensioenvanoverheidswegeomeeneindemakenaanalleonzekerheid.UitonderzoekblijktdateenkwartvandeNederlanderweinigvanfinanciëlezakenafweet11.10%noemtzichzelfzelfs“financieelanalfabeet”.Nogeens27%kangeenfinanciëleinschattingmaken.Gepensioneerdenkrijgenhierdoordegarantiedaternaeenlevenlanghardwerkenvoldoendepensioenwordtontvangenomindedagelijkseonderhoudskostentevoorzien.Inditscenariozijndehuidigeeersteentweedepijlervollediggecollectiviseerd.DeAOWalszodanigkomtdaardoortevervallenenwordtvervangendooreenstaatspensioen.
Verplichtstelling voor iedere werkende in NederlandOmdepensioenenbetaalbaartehoudeniseenaantalmaatregelengetroffen.Destaatstimuleertinhogematedeelnameaanhetarbeidsprocesomhetstaatspensioenbetaalbaartehouden.Pensioenwordtweereenregelingzoalsdieoorspronkelijkbedoeldis:voormensendienaeenlevenlanghardwerkendoorouderdomnietlangerdeelnemenaanhetarbeidsprocesenrechthebbenopeenbasisoudedagsvoorziening.
Perberoepsgroep/sectoriseenmaximalekapitaaltoezeggingvastgesteld,waaropeenwerknemeringevalvan‘eenlevenlang’werkenaanspraakkanmaken.EenNederlanderbouwtgedurendezijnarbeidzamelevenverplichtpensioenopnaarverhoudingvanhetaantaljarendathijineenbepaaldesectorwerkzaamisgeweest.
Naastdezegroteverplichtstelling,tolereertdeoverheideenkleineindividueleopbouwwatdoorfiscaleregelsisgemaximaliseerd.
Pensioenleeftijd verbonden aan levensverwachtingIn2007wasdelevensverwachtingbijgeboorte78jaarvoormannenen82jaarvoorvrouwen.Vrouwenlevendusbijna4jaarlangerdanmannen.In2020isdelevensverwachtingbijgeboortegestegennaarafgerond
80jaarvoormannenen83jaarvoorvrouwen12.Hetwordtdoordestaatnietlangergetolereerddatmensenmaar40jaarhoeventewerkenomdaarnagemiddeldnog18jaartelevenzondereenactievebijdrageaandemaatschappijteleveren.Bijdeinvoeringvanhetstaatspensioenishierrekeningmeegehouden.Depensioengerechtigdeleeftijdstijgtmetdegemiddeldelevensverwachtingenisafhankelijkvandeberoepssector.
Staatspensioen wordt volledig gefiscaliseerdHetstaatspensioenwordtgefinancierduitdebijdragenvandewerkendebevolking.Ditisnietlangereenpremiewaarbijjevoorjeeigenpensioenspaart,maareenbijdrageindealgemenepotbestemdvoorhetstaatspensioen.Depensioenpremieisdaarmeegefiscaliseerdenwordtverrekendalseenpensioenbelasting.
ToezichtAangeziendeoudedagvoorzieningvooreengrootdeelisbelegdbijdeoverheid,iserslechtsvooreenkleineverzekeringsmarkttoezichtnoodzakelijk.DitisbelegdbijdeAFM,diestrengeeisensteltaantransparantieencommunicatierichtingdeelnemersoverrisico’senopgebouwdepremievanpensioenproducten.
scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler
De wereld: maatschappij is zelfregulerendHetmaatschappelijkdebatwordtmeerdanooitgevoerdenisonderdeelgewordenvandesamenlevingenvanelkindividu.Topinkomensenbonusseninhetbedrijfslevenwordendoorinvloedenvanuitdegehelebevolkingaanbandengelegd.Maatschappelijkverantwoordondernemenisdenorm,zowelopsociaalalsmilieuvlak.Initiatievenophetgebiedvansocialezekerheidwordendoordemaatschappijopgepaktenviahetbedrijfsleventotstandgebracht.Voorheennamdeoverheidhierinhetinitiatief,maardatisverledentijd.Desamenlevingneemthetvanhaaroverenheeftdaarmeedeverantwoordelijkheidvoorhetwelzijnvanallebevolkingslagen,onafhankelijkvangeloof,huidskleurofleeftijd.
11.CentrumvoorVerzekeringsstatistiek,Consumentenmonitor2008,augustus2008,p.10.
12.StatLine,CentraalBureauvoordeStatistiek,www.statline.nl,geraadpleegdop1oktober2009.
17
GevolgenAOW verdwijntDeAOWisnietmeeraandeorde.Teneersteomdatdeoverheidnietmeerinstaatisditnogtefinancieren,tentweedeomdatdesocialepartnersenpensioenpartijeneensterkedrukopgelegdkrijgenvanuitdesamenlevingomdieverantwoordelijkheidopzichtenemen.Deoverheidhoudthaartakenenverantwoordelijkhedenbeperkt,zekernudemarktinzietdathetgrootstedeelhiervanbijhenzelfligt.Wet-enregelgevingzijneropgerichtomrandvoorwaardentescheppenwaarbinnendemarktendemaatschappijzelfdesocialevoorzieningen,endusookdeoudedagsvoorziening,kunnenregelen.Voordiegenendiebuitenhunschuldomnietkunnenwerkenwordteenminimalevormvanvoorzieningopgetuigd,betaalduitderegulierebelastingen.Verplichtstelling komt voort uit sociale drukErisgeenverplichtstellingvanuitdeoverheidmeer,maardedrukuitdemaatschappijisdestegroter.Eennieuwevormvancollectievebeschikbarepremieregelingenontstaat.Hierbijspaarthetcollectiefvooreenbeschikbarepremie.Depremieisgelijkvooralledeelnemersdieineenbepaaldjaarmetpensioengaan.Naasteenuitkeringvandepremieingeldnemennieuwevormenvannatura-uitkeringenzowelinvormalsinaantalsterktoe.Bijdestartvandeuitkeringsfasekangekozenwordeneendeelvandebeschikbarepremietebestedenaannaturaproductenen-dienstenzoals(aangepaste)zorg,wonen,communicatiemiddelenenmobiliteitofomeenmaandelijksegeldbijdragevoorderestvanhetleven,ofeencombinatiedaarvan.
Dezeregelingenwordenaangebodenviadewerkgevers.Desocialepartnerszijnverantwoordelijkvoorhetopzettenvandezeregelingenendaarmeewordtdepensioenregelingéénvandebelangrijkstearbeidsvoorwaardenvoorwerknemersbijdekeuzevooreenwerkgever.Dewerkgeversconcurrerenopdearbeidsmarktdoormiddelvanhunpensioenregeling.HierbijzijnMVOentransparantiebelangrijkekenmerken.Deelnameaaneenregelingisinprincipevrijwillig,echterdoordesocialedrukzaliederewerknemerookdaadwerkelijkdeelnemenaaneenpensioenregeling.Hetwordtdoordemaatschappijsimpelwegnietlangergetolereerddatjegeenpensioenopbouwt.Naastdedeelnameindezesociaalverplichteregelingiserookdemogelijkheidextrapensioenoptebouwenalsjemeerverdient.
Pensioenleeftijd vrijwillig omhoogDeverhogingvandepensioenleeftijdnaar67jaar(endekoppelingaandegemiddeldelevensverwachting)wordtbreedindemaatschappijgeaccepteerd.Collectievenmetdeelnemersuitveelverschillendegeneratiesvoerendeboventoon.Pensioenzekerheidgaatverderdangeld,hetgaatomdezekerheidvaneenonbezorgdeoudedag.
Fiscale regelingenDeoudedagsvoorzieningisgemigreerdvandriepijlersnaaréénenkelepijler:eenuitgebreideengemoderniseerdetweedepijler.Deoverheidstimuleertdenieuwecollectievebeschikbarepremieregelingendoormiddelvanaantrekkelijkebelastingmaatregelen.
Toezicht door en voor de marktVanuitdemarktzijnprofessioneleentransparantestandaardenafgedwongenbijzowelpensioenpartijenalssocialepartnersenismaatschappelijkverantwoordondernemennieteentrend,maareenstandaardonderdeelvandebedrijfsvoering.Toezichtopnalevingvandezestandaardenvanuitdeoverheidisnietmeernodig.Ditisbelegdbijeenonafhankelijkinstituut,opgerichtopverzoekvandebetrokkenmarktpartijen.
early warning indicatoren1. Mondiger worden van consumenten die hogere eisen
stellen aan kwaliteit en transparantie2. Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij
consumenten en bedrijfsleven3. Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in
verschillende facetten van de maatschappij
18
strategische mogelijkheden
Indithoofdstukwordtstilgestaanbijdestrategischemogelijkhedenvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsin2020zoalsbeschrevenindescenario’s.Destrategischemogelijkhedengevenaanhoedepartijenzichkunnenontwikkelenomteanticiperenopdeverschillendescenario’sendemogelijkhedenbinnendiescenario’svoltebenutten.
scenario 1: verplichte pensioentoezegging
Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesDepensioenfondsenkrijgentemakenmeteennieuwemarktwaarbijdegroteverplichtstellingverdwijntenvervangenwordtdooreenkleineverplichtstelling.Ditbetekentdathetvoorwerkgeversnietlangerverplichtisbijeenbedrijfstakpensioenfondsderegelingaantebiedenwattotgevolgheeftdatermeerconcurrentieontstaattussendeverschillendeaanbiedersvanpensioenregelingen.Voorpensioenfondsenwordthetdaaromsteedsbelangrijkertewerkenaaneengoedevertrouwensrelatiemetzowelwerkgeversalswerknemers.Tegelijkertijdisookdekeuzevoorhettyperegelingzelfnietmeervanzelfsprekendwatzalleidentoteensteedsgroteraantalverschillenderegelingen.Pensioenuitvoeringsorganisatieskrijgentemakenmetsteedsmeerverschillenderegelingenenklanten,diezezokosteneffectiefmogelijkmoetenutvoeren.Dekleinerepensioenuitvoeringsorganisatieskunnendecompetitienietmeeraanenfuserenofwordenovergenomen.In2020isdemarktverdeeldtussenvijfpensioenuitvoeringsorganisatiesdieallemaaleenstrategievanCustomerExcellence(eenefficiëntebackofficeenklantfocus)hanterenwaardoorzekostenefficiënt,multichannelenmulticlientkunnenopereren.
VerzekeraarsDeverzekeraarszijnbeteringerichtomzichaantepassenaaneenmarktwaarinveelverschillendeproductenaangebodenkunnenworden.Deverzekeraarskunnendaaromtenkostevanvooraldebedrijfstakpensioenfondsenaanmarktaandeelwinnendoorditvoordeeloptimaaltebenutten.Daarnaastdienenzijdeconcurrentieaantegaanmettoetredendelevensverzekeraarsdiezichmeergaanrichtenopdepensioenmarkt.
Deverzekeraarszullenvooralindefrontofficeopererendoorverschillendeproductenenmaatwerkadviezenaantebieden.Deuitvoeringvanderegelingenzalzoveelmogelijkuitbesteedwordenaanpensioenuitvoeringsorganisatiesomzodekostentebeperken.
scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid
Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesDoorhetwegvallenvanverplichtstellingenmoetendebedrijfstakpensioenfondsenenhunuitvoerings-organisatieszichomvormentotcommerciëlepartijendieineen‘levelplayingfield’concurrerenmetpensioen-verzekeraars.InternationalepartijenzullendeNederlandsemarktpenetreren.DezepartijenwerkenvaakvanuiteenCustomerExcellencestrategieenzijndaarominstaattegenlagerekostenenmetmeerflexibiliteithundienstenaantebieden.Individueleregelingenliggenverdervande‘corebusiness’vandepensioenfondsenaf.DefocusindeontwikkelingzalhierbijliggenopOperationalExcellenceenStraightThroughProcessing.Transparantie,gemakenlagekostenzijnredenenomeenregelingbijeenpensioenfondsondertebrengen.OpbasisvandeOperationalExcellencekanvolumevananderepartijengeïnsourcedwordenomzonogmeertekunnenprofiterenvanschaalvoordelen.DesamenwerkingmetverzekeraarskanwordengezochtomdeEuropesemarkttebenaderen,waarbijdeverzekeraarszichvooralrichtenopdefrontoffice,de‘buitenkant’vanderegelingen,salesenmarketing,endepensioenuitvoeringsorganisatieopdeadministratie.ErzullenwaarschijnlijkslechtsenkelegroteEuropesespelersoverblijvenopdeEuropesemarkt.
VerzekeraarsDeverzekeraarshebbentemakenmetdezelfdemarktomstandigheden(toenemendeconcurrentieeninternationaletoetreders)alsdepensioenfondsen.Veelgroteverzekeraarszijnechteralonderdeelvaneeninternationaalconcernenhebbendaardooreenbetereuitgangspositiedandepensioenfondsen.Verzekeraarshebbenveelalmeerervaringmetmaatwerkenhetadministrerenvanveelverschillenderegelingen.Ookzijnzijbedrevenerinsalesenmarketing,endaardoorklantgerichter.
19
Debackofficemoetsterkwordenversimpeldzodatdezeeventueeluitbesteedkanworden.Ditwordteenvoudigerdoordatcomplexeregelgevingvanuitdeoverheidverdwijnt.Aandevoorkantzalsterkwordengeïnvesteerdinmarketingencontactmetdeklant.Deuitdagingvoorhetkunnenaanbiedenvaneenverscheidenheidaan(commerciële)productenligtinhetkunnencombinerenvanmodulairetechnischeproducten(masscustomization).
scenario 3: staatspensioen
Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesVoorpensioenfondsenisgeenplaatsmeerindezemarkt.EeninstantiealsbijvoorbeelddeSocialeVerzekeringsbankneemthunroloverenverzorgthetstaatspensioen.Decollectievegeldendiebelegdzijnbijpensioenfondsenwordenovergeheveldnaardenieuweinstantiewaarmeeeeneindekomtaanhetbestaansrechtvandepensioenfondsen.Pensioenuitvoeringsorganisatieszullenookopgaanindezenieuwepensioeninstantie.Eenalternatievetoekomstvoorpensioenuitvoeringsorganisatiesinditscenarioisdatdeoverheidbeslistomdeuitvoeringteverdelenovereenkleinaantaluitvoeringsorganisaties,diedeuitvoeringdannamensdepensioeninstantieoppakken.Voordepensioenfondsenzaleenexit-strategieontwikkeldworden.Deopgebouwdegeldenwordeninéénkeeraandeoverheidovergedragen.Decommunicatiestrategievanuitdeoverheidoverdeinvoeringvanhetstaatspensioenmoetbegeleidwordendooreenintensievecommunicatievanuithetpensioenfondsnaardeelnemersenmedewerkersomdeopheffingzosoepelmogelijktelatenverlopen.
VerzekeraarsOokvoordeverzekeraarsvalteengrootdeelvandemarktweg.Deoudedagsvoorzieningkandoorhetoverheidsingrijpennogmaareenbeperktonderdeelvanhetproductpakketzijn.Doorhetwegvallenvanenigfiscaalvoordeelbeperktdemarktzichtoteenaantalnichesaandebovenkantvandemarkt.Doordeversoberingvandeoudedagsvoorzieningligthetindelijnderverwachtingdatdemeergefortuneerdenzichsterkerbeziggaanhoudenmetvermogensopbouw,
primairviabanken,maarookverzekeraarszullenhierproductenvoorgaanontwikkelen.DezeproductenzullenwordengecombineerdmetuitgebreidfinancieeladviesenverzekeraarszullensamenmethundistributeursFinancial(Life)Planningaanbiedenwaarbijdeklantdemogelijkhedenvandeverzekeringsoplossingenenbancaireoplossingenafkanwegen.
scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler
Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesInhetscenariovandegemoderniseerdetweedepijlerwordthetvoordepensioenfondsenbelangrijkomintespelenindebehoeftesvandedeelnemersindemarkt.Zezullenhunpakkettengaanuitbreidenmetuitkeringeninnatura.Hiervoorkunnenzijbijvoorbeeldsamenwerkingsverbandenaangaanmetanderepartijen,diedeuitkeringeninnaturagaanverzorgen,zoalszorginstellingenofwoningcorporaties.DaarnaastzullendepensioenfondsendetakenenverantwoordelijkhedenrondomdeAOWvandestaatovergedragenkrijgen.OuderendiehunlevenlangbijgedragenhebbenaandeAOWwillenditterugzienvloeienviadepensioenfondseninhunnieuwerol.Doorhetwegvallenvanverplichtstellingenmoetendebedrijfstakpensioenfondsenenhunuitvoeringsorganisatieszichomvormentotcommerciëlepartijendieineen‘levelplayingfield’concurrerenmetpensioenverzekeraars.
VerzekeraarsOokverzekeraarszullencreatieverommoetengaanmethetaanboddatzedeconsumentenbieden.Ookvoorhenwordthetbelangrijkomnieuwevormenvanpensioenuitkeringenaantebieden.Doorhunruimeervaringmetmarketingenverkoopzullenzijhierinwellichtinhetvoordeelzijntenopzichtevandepensioenfondsen.Zezullenechtermoetenlettenopdekosten,waarbijpensioenfondsendoorhungroottenogsteedsinhetvoordeelzijn.Ookdoorhetaangaanvansamenwerkingsverbandenzijndepensioenfondsendoorhungroottewaarschijnlijkinhetvoordeel.Doordegroterenadrukindesamenlevingopsolidariteitencollectiviteitzijnonderlingeencoöperatieveverzekeraarsinhetvoordeelbovendepuurbeursgenoteerdeverzekeraars.
20
samenvatting
InonderstaandschemawordtkortdeScenarioPlanningwhitepapersamengevat.Zowordtvanuitdehuidigesituatie,viadeearly warning indicatoren,elkscenariovoor2020samengevat.Vervolgens
Assen Assen Assen Assen
> Individualisering> Overheidsingrijpen
> Individualisering> Marktwerking
> Collectivisering> Overheidsingrijpen
> Collectivisering> Marktwerking
Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren
> Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen op gebied van sturing
> Toenemend pensioenbe-wustzijn wat leidt tot verdere individualisering
> Minder solidariteit tussen de generaties
> Mondige consumenten stellen hogere eisen aan kwaliteit en transparantie
> Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij consumenten en verzeke-raars
> Toenemend pensioenbe-wustzijn wat leidt tot verdere individualisering
> Minder solidariteit tussen de generaties
> Meerjarig afstel van indexatie van pensioenen door pensioenfondsen waardoor overheid zal ingrijpen
> Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen om sociale zekerheid veilig te stellen
> Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in verschillende facetten van de maatschappij
> Mondiger worden van consumenten die hogere eisen stellen aan kwaliteit en transparantie
> Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij consumenten en bedrijfs-leven
> Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in verschillende facetten van de maatschappij
Verplichte Pensioentoezegging
Optimale individuele keuzevrijheid
Staatspensioen Gemoderniseerde tweede pijler
Kenmerken Kenmerken Kenmerken Kenmerken
AOW Versoberde AOW AOW verdwijnt AOW wordt staatspensioen AOW verdwijnt
Verplichtstelling
Verplichtstelling voor individuele werknemers om te sparen
Geen enkele verplichting tot opbouwen pensioen
Verplichtstelling voor elke werkende in Nederland
Verplichtstelling komt voort uit sociale druk
Pensioenleeftijd
Variabel, maar pas vanaf 67 Werken tot aan de leeftijd waarop men pensioen kan veroorloven
Pensioenleeftijd verbonden aan levensverwachting
Pensioenleeftijd vrijwillig omhoog
Fiscalisering Voordelige fiscale regelingen bij verplichte of extra pensioenop-bouw via werkgever
Stimulering voor keuze pensi-oenopbouw
Staatspensioen wordt volledig gefiscaliseerd
Stimulering van nieuwe collectieve beschikbare pre-mieregelingen door attractieve belastingmaatregelen
Toezicht Toezicht op de pensioenregelin-gen belegd bij de AFM
Toezicht wordt internationaal Alleen voor een beperkte verze-keringsmarkt is toezicht nodig. Dit is belegd bij de AFM.
Toezicht voor en door de markt
Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes)
Pensioenfondsen/Pensioenuitvoeringsorganisaties:> Meegaan in groei aantal
regelingen of de markt verlaten
> Concurrentie aangaan met toetredende partijen
> Werken aan (vertrouwens-)band met werkgevers of werknemers
Verzekeraars:> Concurrentie aangaan met
bedrijfstakpensioenfondsen en toetredende levensverze-keraars
Pensioenfondsen/Pensioenuitvoeringsorganisaties:> Concurreren op prijs, trans-
parantie en gemak> Concurrentie aangaan
met internationale partijen (eventueel samen met ver-zekeraars)
Verzekeraars:> Concurreren op maatwerk,
marketing en communicatie> Relatie met internationaal
moederconcern versterken
Pensioenfondsen/Pensioenuitvoeringsorganisaties:> Rol spelen bij de oprichting
van het staatspensioen of de markt verlaten
Verzekeraars:> Richten op de gefortuneerde
mensen> Herpositioneren richting het
bankwezen
Pensioenfondsen/Pensioenuitvoeringsorganisaties:> Verschuiving naar meer in
natura uitkeringen> Al dan niet overnemen van
AOW-taken en verantwoor-delijkheden van de Staat
Verzekeraars:> Nieuwe/ innovatieve vormen
van pensioenuitkeringen aanbieden
wordendeconsequentiesvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsgegevenvoorelkscenario.Tenslottezijndestrategieënvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsinelkscenarioweergegeven.
21
conclusie
DegemiddeldeNederlanderheeftnauwelijksvertrouwenineengoedpensioenvoorlater.DatgeldtookvoordeAOW.Slechts11procentvandeNederlandseberoepsbevolkinggeeftinseptember2008aanveelvertrouwentehebbenineengoedpensioenvoorlater.Inmei2007wasditnog22procent.Deverwachtingis,medegeziendehuidigeeconomischeomstandigheden,dathetvertrouwenindetoekomst(nog)lagerwordt.
Alsgevolgvandedooronsgeschetstetrends,diezichnogsterkermanifesterenonderhetdalendevertrouwen,zaldepensioenmarktenhetpensioenstelseldekomendejareningrijpendveranderen.Deverplichtstellingzalbovendienopdelangetermijnniethoudbaarzijnenmarktwerkingkaneensteedsgrotererolgaanspeleninonzeoudedagsvoorziening.Omhetpensioenstelselbetaalbaartehoudenéneenantwoordtegevenopderoepomtransparantie,efficiencyendewijzewaaropdepensioenopbouwenoudedagvoorzieninggestaltemoetenkrijgen,zullenaanbiedershunkoersmoetenwijzigen.
Elkscenariovereisteenanderestrategieenrolvanpensioenfondsenenpensioenverzekeraars.Zijstaanhierbijvoordeuitdaginghundienstverleningteoptimaliserendoordezetegendelaagstmogelijke
uitvoeringskostenviameerderekanalenaftestemmenopdespecifiekebehoeftenvanverschillendedoelgroepen.Uitdagingenvoorpensioenuitvoeringsorganisatiesenpensioenverzekeraars:> Optimale bedieningvandeelnemers,werkgevers
engepensioneerdenterealiseren,> Over meerdere kanalen(multi-channeling)> Nieuweregelingenenklantenintegreren(multi-
productenmulti-cliënt)> Waarbijgedifferentieerdmoetwordenin
dienstverleningperregeling(multi-labeling)> Ditallestegendelaagst mogelijke
uitvoeringskosten
Welkevandeindezewhitepaperbeschrevenscenario’suiteindelijkzalontstaan,isniettevoorspellen.Omklaartezijnvoordetoekomstzullenmarktpartijenzichmoetenvoorbereidendoorhunstrategieaftestemmenopdeovereenkomstenindescenario’swaarbijeenstrategiegebaseerdopCustomerExcellenceeenrandvoorwaardeisinallescenario’s.Menzaleenzeerklantgerichte,flexibele,voorkantmoeteninrichtenincombinatiemetmaximaalefficiënt(lowcost)ingerichteadministratieprocessen.
figuur 5: customer excellence: strategische uitgangspunten voor pensioenverzekeraars en -uitvoerders
customer
> De klant(behoefte) staat centraal
> De organisatie is gericht op maximale klanttevredenheid en
klantloyaliteit
> De klant kan producten samentellen geheel conform de eigen
wensen
> Een snelle en betrouwbare levering met goede service staan voorop
> De klant bepaalt via welk communicatiekanaal, op welk tijdstip en
vanaf welke locatie de interactie plaatsvindt
> De organisatie heeft een integraal klantbeeld en klantbenadering
> De organisatie onderkent en anticipeert op events in de
levenscyclus van een klant
> De organisatie richt zich op maximale toegevoegde waarde voor de
klant
excellence
> De productie heeft het meest efficiënte proces met
minimale uitval (o.a. Straight Through Processing
> De producten zijn modulair opgebouwd uit herbruikbare
standaard componenten (mass customization)
> Korte doorlooptijden van producten/diensten
> Met standaard componenten (white labeling) is het
mogelijk om meerdere varianten van hetzelfde product
(multi label) samen te stellen
> Via verschillende kanalen (multi channel) vermarkten van
producten
> Korte time to market van productontwikkeling
22
dankbetuiging
Ditonderzoeknaartoekomstscenario’sindepensioenmarktistotstandgekomenmethulpvaneengrootaantalexpertsvanuitdewetenschap,belangenorganisaties,toezichthouderenmarktpartijen.Hierbijwillenwegraaginhetbijzonderonderstaandepersonenhartelijkdankenvoorhunbijdrageaanhetonderzoek:
> DeheerP.J.C.Borgdorff,PensioenfondsZorgenWelzijn> Deheerprof.dr.L.Bovenberg,Netspar> DeheerK.P.Derks,CNVJongeren> DeheerH.Herbert,VerbondvanVerzekeraars> DeheerF.vandenKerkhof,APG> DeheerM.vanLeeuwen,VerbondvanVerzekeraars> DeheerG.Riemen,VerenigingvanBedrijfstakpensioenfondsen> DeheerTh.Roos,DeNederlandscheBank> DeheerP.Sijm,Nationale-Nederlanden> DeheerR.Upperman,StichtingvoorOndernemingspensioenfondsen> DeheerA.Vogelpoel,Nationale-Nederlanden
auteurs
Devolgendeauteurshebbenbijgedragenaandetotstandkomingvandezewhitepaper:> StephanLinnenbankRM–PartnerFinancialSector,verantwoordelijkvoordepensioenmarkt> MirandavanEckeveld–ExecutiveBusinessConsultant> RichardKlaasenBos–ExecutiveBusinessConsultant> MarjolaRintjema–ExecutiveBusinessConsultant> KristadenUijl–BusinessConsultant
over atos conulting
AtosConsultingiseentoonaangevende,internationalebusiness-enIT-consultancyorganisatiemetwereldwijdmeerdan2.500gedrevenprofessionals,vanwieercirca950inNederlandwerken.AtosConsultingisdepartnervoorklantendiezoekennaareffectieveoplossingenophetgebiedvanrendement,organisatie,processenencontrol.Zijbiedtdiepgaandekennisvanbranchespecifieke,primaireprocessenevanondersteunendeprocessen,zoalsFinance,HRMenIT.IndiennodigbiedtAtosConsultingookinterimmanagementofneemtzijprocessenover.DaarbijneemtAtosConsultingeenonafhankelijkepositiein,adviseertzijdeskundigenwerktnauwsamen–voorenetklanten.AtosConsultingiseenzelfstandigonderdeelvanAtosOrigin,degrootstebeursgenoteerdeEuropeseIT-dienstverlener(omzetruim5,4miljardeuro),waarruim50.000mensenwerken,vanwiecirca9.000inNederland.AtosOriginstelthaarklanten–top500-ondernemingen–instaathunvisieomtezetteninresultatendoorstrategischeadvisering,systeemintegratieenmanagedoperations.
Bezoekvoormeerinformatieoveronzewerkwijze,klantenenresultaten:www.atosconsulting.nl
23
literatuurlijst
BerndJanSikken,ChiemiHayashi,NicholasDavis,HeliOlkkonen,The future of pensions and healthcare in a rapidly ageing World: Scenarios to 2030,www.mercer.com.Wikipedia,AlgemenePensioenInstelling,www.wikipedia.nl,geraadpleegdop27september2009.MarijnMulders,75 Managementmodellen,Wolters-Noordhoff,2007.“EuropesePensioeninstellingen”,Banking Review,oktober2008.www.pensioenbewustzijn.nlgeraadpleegdop30september2009.AtosConsulting,WhitePaper,De Levenmarkt in 2020,www.atosconsulting.com/papers,2009.VanderHeijden,K.,The Art of Strategic Conversation,JohnWileyandSonsLtd,2004.Sociaal-EconomischeRaad,www.ser.nl,geraadpleegdop1oktober2009.RenM|Matrix,UitgeholdPensioenvertrouwenvraagtomeenmeerdoortastendeaanpak,2009.
Atos ConsultingPapendorpseweg 933528 BJ Utrecht
Tel.: +31 (0)88 265 88 88
info.consulting@atosorigin.comwww.atosconsulting.nlwww.scenario-planning.nl
Atos, Atos inclusief het symbool met de vis, Atos Origin
inclusief het symbool met de vis, Atos Consulting en
het symbool met de vis op zichzelf zijn geregistreerde
handelsmerken van Atos Origin S.A. November 2009.
©2009AtosOrigin.