Duale Reihe
Medizinische Mikrobiologie Herbert Hof, Rüdiger Dörries
Reihenherausgeber Alexander und Konstantin Bob
unter Mitarbeit von Gernot Geginat
3., komplett überarbeitete und erweiterte Auflage
518 Abbildungen, 198 Tabellen
Thieme
Grundlagen . 2
Immunologie . 52
Virologie . 134
Bakteriologie . 266
Mykologie . 458
Protozoen . 498
Helminthen . 536
Arthropoden . 582
lnfektiologie . 608
Hygiene 652
Inhalt Vorwort . . . . . . . . . . . xx
Teil A 1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2 Einteilung der Mikroorganismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.1 Geschichtliche Entwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2.1 Subzelluläre biologische Objekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Prionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Viroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Viren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2.2 Einzellige Mikroorganismen (Protisten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Prokaryonten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Eukaryonten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2.3 Mehrzellige Lebewesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 Allgemeine lnfektionslehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.1 Mikroorganismen als Krankheitserreger . . . . . . . 2.2 Mikroorganismen als Nützlinge bzw . Schädlinge . .
7 7
3 Grundlagen der antimikrobiellen Chemotherapie . . 10
3.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 3.2 Grundregeln der antimikrobiellen Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.2.1 Mikrobiologische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
indikationsstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Erregerdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Empfindlichkeit der Erreger und gezielte Wahl des richtigen Medikamentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.2.2 Pharmakologische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Adäquate Applikationsart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Adäquate Dosierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Adäquate Applikationsintervalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Adäquate Dauer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.2.3 Toxikologische und ökonomische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
4 Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.6.1
4.6.2
Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Klinische Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Klinisch-chemische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Histologische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Mikrobiologische Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Präanaiytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Probenentnahme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Probentransport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Informationen an das Labor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Mikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Elektronenmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Kultur und Differenzierung von Erregern . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Antigennachweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Inhalt
4.7 4.7.1
1
2
2.1 2.1.1
2.1.2
2.2 2.2.1
2.2.2
2.3 2.3.1
2.3.2
3 3.1 3.2 3.2.1
3.2.2 3.2.3
3.2.4
Nachweis von Nukleinsäuren von Mikroorganismen . . . . . . . . . . . 38 Serologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Umgang mit potenziell pathogenen Mikroorganismen . . . . . . . . . . 48 Arbeiten mit gentechnisch veränderten Organismen (GVO) . . . . . . 49
Teil B Einleitung und Grundbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Strukturelemente des Immunsystems . . . . . . . . . . . 54
Organe des Immunsystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Primäre lymphatische Organe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Das Knochenmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Der Thymus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Sekundäre lymphatische Organe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Die Milz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Die Lymphknoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Das schleimhautassoziierte lymphatische Gewebe . . . . . . . . . . . . 59 Zellen des Immunsystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Die myeloische Zelllinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Granulozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Monozyten/Makrophagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Dendritische Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Mastzellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Die lymphoide Zelllinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Natürliche Killerzellen ( NI<-Zellen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Rezeptoren auf Zellen des Immunsystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Rezeptoren zur Erkennung körperfremder Strukturen . . . . . . . . . . 66 C-Typ-Lektine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 TOLL-ähnliche Rezeptoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Fc-Rezeptoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Komplementrezeptoren (CRs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Spezifische Antigenrezeptoren der Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . 71 Rezeptoren für die interzelluläre Kommunikation . . . . . . . . . . . . 75 Rezeptoren zur Adhäsion und Migration . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Rezeptoren bei der Interaktion von Lymphozyten mit
Rezeptoren für Zytokine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 antigenpräsentierenden Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Die Antigenerkennung durch Lymphozyten . . . . . . 82
Antigenerkennung durch 6-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Antigenerkennung durch T-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 MHC-Moleküle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 MHC-Klasse-I-Moleküle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 MHC-Klasse-11-Moleküle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Variabilität von MHC-Molekülen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Die Beladung von MHC-Molekülen mit antigenen Peptiden . . . . . . 86 Antigenprozessierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Klasse-I-Präsentationsweg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Klasse-II-Präsentationsweg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Der Komplex aus TCR. Korezeptor und MHC-Molekül . . . . . . . . . . 89 CD4 und CD8 als Korezeptoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Signaltransduktion nach Antigenbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
... ...... 4 4.1 4.1.1
4.2 4.2.1
5
5.1 5.1.1
5.1.2
5.1.3
5.2 5.2.1
5.2.2
5.2.3
5.2.4
1
1.1 1.2 1.2.1
1.2.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.4
Die Ontogenese von Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . .
Die Reifung von 6-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schritte des Reifungsprozesses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Von der lymphoiden Stammzelle zur unreifen B-Zelle . . . . . . . . . Negative und positive Selektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reifung zu naiven B-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Reifung von T-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schritte des Reifungsprozesses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stadium der doppelten Negativität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stadium der doppelten Positivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stadium der einfachen Positivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reifung zur naiven T-Zelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mechanismen der angeborenen und der erworbenen Immunität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Die angeborene Immunität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Physikalische und chemische Barrieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Physikalische Barrieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chemische Barrieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zelluläre Abwehr durch Phagozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erkennung der Erreger durch die Makrophagen . . . . . . . . . . . . . . Phagozytose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Entzündungsreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Induzierbare Effektorsysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zytokine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interferone (IFN) und natürliche Killerzellen . . . . . . . . . . . . . . . . Die erworbene Immunität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die afferente Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dendritische Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T-Lymphozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Induktionsphase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stimulierung der T-Zellantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stimulierung der B-Zellantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die efferente Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die CD4'-T-Effektorzellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die CD8'-T-EffektorzelIe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die B-Effektorzelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Gedächtnis der adaptiven lmmunantwort . . . . . . . . . . . . . . . B-Gedächtniszellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T-Gedächtniszellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Teil C Allgemeine Virologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ursprünge der Virologie und ihr Weg zur modernen Biowissenschaft Virion und Virus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zusammensetzung und Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chemische Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Größe und Baupläne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abgrenzung zu anderen Mikroorganismen . . . . . . . . . . . . . . . . . Molekulare Virologie und Genetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Methoden zur Analyse der Genomstruktur . . . . . . . . . . . . . . . . . Genomorganisation von Viren der Vertebraten . . . . . . . . . . . . . . Evolution viraler Erbinformationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Taxonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91 91 91 93 93 94 95 95 95 95 95 96
98
98 98 98 99
100 100 102 102 103 103 104 106 107 107 108 109 109 112 118 119 122 124 129 130 131
134 134 135 135 135 137 138 138 138 141 143 145
1.4.1 1.5 1.5.1
1.5.2
1.6 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 1.6.5 1.7 1.7.1 1.7.2 1.7.3
1.8 1.8.1 1.8.2 1.9 1.9.1
1.9.2
2 2.1 2.1.1
2.1.2
2.1.3
2.1.4
2.1.5
2.1.6
2.1.7
2.1.8
2.1.9
Ordnungen. Familien. Genera und Arten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Virus und Wirtszelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Vermehrungszyklus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Adsorption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Penetration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Uncoating . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Vermehrung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Morphogenese und Ausschleusung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Zytopathogener Effekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Intrazelluläre Ereignisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Morphologische Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Pathogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Eindringen in den Wirt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Primärreplikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Organmanifestation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Ausscheidung und Transmission . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 lrnrnunabwehr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Unspezifische Abwehr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Spezifische Abwehr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 lmmunevasion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Flucht aus der immunologischen Kontrolle . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Immunsuppression . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Manipulation der Immunantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Verlaufsforrnen viraler Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Akute Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Persistierende Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Prophylaxe und Therapie von Virusinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . 170 Prophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Hygienemaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Impfung (Vakzinierung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Chemotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Ausbreitung im Körper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Spezielle Virologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 RNA-Viren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Picornaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Enterovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Rhinovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Hepatovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Caliciviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Norovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Hepeviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Hepevirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Reoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Reovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Rotavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Orbi- und Coltivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Coronaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Coronavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Togaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Alphavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Rubivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Flaviviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Flavivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Hepacivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Arenaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Arenavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Filoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Marburgvirus . Ebolavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
2.1.10 Bunyaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Orthobunyavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Phlebovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Nairovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Hantavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2.1.1 1 Orthomyxoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Influenzavirus A. B und C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
2.1.12 Paramyxoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Paramyxovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Rubulavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Morbillivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Pneumovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
2.1.13 Rhabdoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Lyssavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
2.1.14 Retroviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Deltaretrovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Lentivirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
2.2 DNA-Viren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 2.2.1 Herpesviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Simplexvirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Varicellavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Zytomegalievirus (CMV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Roseolovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Lymphokryptovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Rhadinovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
2.2.2 Papillomaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Papillomavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
2.2.3 Polyomaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Polyomavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
2.2.4 Parvoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Erythrovirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
2.2.5 Adenoviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Mastadenoviren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
2.2.6 Poxviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Orthopoxvirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Parapoxvirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Yatapoxvirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Molluscipoxvirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
2.2.7 Hepadnaviridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Orthohepadnavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Deltavirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2.3 Virusoide, Viroide und Prionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 2.3.1 Virusoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 2.3.2 Viroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 2.3.3 Prionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Teil D 1 Allgemeine Bakteriologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
1.1 Struktur und Funktion der Bakterienzelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 1.1.1 Genetische Struktur und Organisation - Nukleoid (Kernäquivalent) . 266
Plasmide (extrachromosomale Gene) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 1.1.2 Zytoplasma - Proteinsyntheseapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 1.1.3 Zytoplasmatische Membran - Energieproduktionsapparat . . . . . . . 270 1.1.4 Zellwand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 1.1.5 Äußere Membran bei gramnegativen Bakterien . . . . . . . . . . . . . . 275
1.1.6 1.1.7 1.1.8 1.1.9 1.1.10 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4
1.2.5 1.2.6
Zellwanddefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fimbrien und Pili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapseln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geißeln (Flagellen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sporen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen der antibakteriellen Chemotherapie . . . . . . . . . . . . . . Wirkspektrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wirkmechanismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Resistenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ursachen für Resistenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Resistenzmechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auswahlkriterien für die richtige Antibiotikawahl . . . . . . . . . . . . Resistenztestung/Antibiogramm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pharmakokinetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verträglichkeit und unerwünschte Wirkungen . . . . . . . . . . . . . .
Wirkqualität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Spezielle Bakteriologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 2.1.1
2.1.2
2.1.3 2.1.4 2.2 2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4 2.2.5
2.3 2.3.1
2.3.2 2.4
2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.4.5 2.4.6 2.5 2.5.1
Grampositive Kokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Staphylokokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koagulasepositive Staphylokokken (Staphylococcus aureus) . . . . . . Koagulasenegative Staphylokokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Streptokokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Streptococcus pyogenes (Streptokokken der Serogruppe A) . . . . . . Streptococcus agalactiae (Streptokokken der Serogruppe 8) . . . . . . Streptococcus pneumoniae (Pneumokokken) . . . . . . . . . . . . . . . . Oralstreptokokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Enterokokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anaerobe Kokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grampositive. aerobe. nicht sporenbildende Stäbchenbakterien . . . . Listerien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Listeria monocytogenes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Erysipelothrix rhusiopathiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Corynebacterium diphtheriae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nokardien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grampositive. aerobe. nicht sporenbildende Stäbchenbakterien von minderer humanpathogener Relevanz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grampositive. aerobe. sporenbildende Stäbchenbakterien . . . . . . . Bazillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bacillus anthracis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bacillus cereus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verschiedene „aerobe Aktinomyzeten" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grampositive. mikroaerophile bis anaerobe. nicht sporenbildende Stäbchenbakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lactobacillus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bifidobacterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Propionibacterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eubacterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aktinomyzeten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tropheryma whippelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grampositive. anaerobe. sporenbildende Stäbchenbakterien . . . . . . Clostridium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clostridium tetani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clostridium botulinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clostridium perfringens (Erregergruppe des Gasbrandes/Gasödemes) Clostridium difficile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Erysipelothrix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Korynebakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
276 277 277 278 279 280 280 285 286 287 288 289 289 291 294 295
297
297 297 298 306 306 308 314 315 317 319 320 320 320 321 322 322 323 323 327
328 329 329 330 333 333
334 334 335 335 336 337 339 339 339 339 342 344 347
2.6 Mykobakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 2.6.1 Tuberkuioseerreger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 2.6.2 MOTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 2.6.3 Mycobacterium leprae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 2.7 Gramnegative Kokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 2.7.1 Gramnegative aerobe Kokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Neisseria gonorrhoeae (Gonokokken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Neisseria meningitidis (Meningokokken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Moraxella catarrhalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
2.7.2 Gramnegative, anaerobe Kokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 2.7.3 Kokkoide. aerobe Kurzstäbchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Acinetobacter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Kingella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
2.8 Gramnegative aerobe. nicht fermentierende Stäbchenbakterien (Pseudomonadaceae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
2.8.1 Pseudomonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Pseudomonas aeruginosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
2.8.2 Burkholderia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Burkholderia cepacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Burkholderia mallei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Burkholderia pseudornallei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
2.8.3 Stenotrophomonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Stenotrophornonas maltophilia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
2.9 Enterobacteriaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 2.9.1 Salmonella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Typhöse Salmonellosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Enteritische Salmonellosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
2.9.2 Shigella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 2.9.3 Escherichia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 2.9.4 Yersinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Yersinia pestis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Yersinia pseudotuberculosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Yersinia enterocolitica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
2.9.5 Citrobacter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 2.9.6 Klebsiella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 2.9.7 Calymmatobacterium granulomatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 2.9.8 Enterobacter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 2.9.9 Serratia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 2.9.10 Proteus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 2.10 Vibrio (Vibrionen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Vibrio cholerae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Vibrio parahaernolyticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Vibrio vulnificus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
2.11 Aeromonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 2.1 2 Diverse gramnegative aerobe Stäbchenbakterien . . . . . . . . . . . . . 405 2.12.1 Brucella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 2.12.2 Francisella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 2.12.3 Bordetella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 2.12.4 Legionella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 2.12.5 Bartonella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 2.12.6 Coxiella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Coxiella burnetii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 2.12.7 Härnophilus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Haernophilus influenzae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Haernophilus aegyptius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Haernophilus ducreyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Haernophilus aphrophilus und weitere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
2.12.8 Pasteurella und Mannheimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 2.12.9 Actinobacillus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
..... Y ..
2.12.10 Eikenella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 2.12.1 1 Capnocytophaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 2.12.12 Cardiobacterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 2.12.13 Gardnerella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 2.13 Spirochäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 2.13.1 Treponema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
Treponema pallidum subsp . pallidum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Treponema pallidum subsp . endemicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Treponema pallidum subsp . pertenue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Treponema carateum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Treponema vincentii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
2.13.2 Borrelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Borrelia recurrentis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Borrelia duttonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Borrelia burgdorferi. garinii und afzelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
2.13.3 Leptospira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 2.14 Weitere gramnegative, gebogene und schraubenförmige
Stäbchenbakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 2.14.1 Campylobacter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 2.14.2 Helicobacter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 2.14.3 Spirillum und Streptobacillus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 2.1 5 Bacteroidaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 2.1 6 Rickettsiaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 2.1 6.1 Rickettsia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 2.16.2 Ehrlichia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 2.1 7 Chlamydiaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Chlamydia trachomatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 Chlamydia pneumoniae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
2.1 8 Mycoplasmataceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Chlamydia psittaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
2.18.1 Mycoplasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Mycoplasma pneumoniae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Urogenitalmykoplasmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 Mundhöhlenmykoplasmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
Teil E 1 Allgemeine Mykologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
1.1 1.1.1 1.1.2
1.1.3 1.2 1.2.1 1.2.2
1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6
Bedeutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Allergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Intoxikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459 Mykotoxine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459 Infektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Merkmale und Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Zellulärer Aufbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Morphologische Grundformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Mikroskopischer Nachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Kultureller Nachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Molekularbiologischer Nachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Antigennachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Serologischer Nachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Klinische und bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
........
1.4 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 1.4.1 Antimykotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
Polyene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Azole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Allylamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Echinocandine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Antimetabolite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Griseofulvin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
1.4.2 Resistenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Mechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Resistenzbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
2
2.1 2.2 2.2.1 2.2.2
2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.6 2.6.1 2.6.2
Medizinisch relevante Pilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Dermatophyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Sprosspilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Candida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Andere Sprosspilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Cryptococcus neoformans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Trichosporon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 Malassezia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 Schimmelpilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 Aspergillus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 Penicillium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Andere Schimmelpilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Schwärzepilze (Dematiaceen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
Dimorphe Pilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Histoplasma capsulatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Blastomyces dermatitidis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Coccidioides immitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Außergewöhnliche Pilze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Pneumocystis jiroveci (Pneumocystis carinii) . . . . . . . . . . . . . . . 495
Zygomyzeten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Sporothrix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Teil F 1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
1.1 Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 1.2 Nachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 1.3 Bedeutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
2
2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5 2.1.6 2.1.7 2.1.8 2.2 2.2.1 2.3
Medizinisch relevante Protozoen . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Sporozoen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plasmodien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Babesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toxoplasma gondii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sarcocystis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cryptosporidium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Blastocystis hominis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Microsporidia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziliaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Balantidium coli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhizopoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Isospora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 501
. . . . . 501
. . . . . 508
. . . . . 509
. . . . . 514
. . . . . 514
. . . . . 515
. . . . . 516
. . . . . 516
. . . . . 516
. . . . . 516
. . . . . 517
2.3.1
2.3.2 2.4 2.4.1
2.4.2
2.4.3
2.4.4
1
1.1 1.2 1.3
2 2.1 2.1.1
2.1.2
2.1.3
2.1.4
2.1.5
2.2 2.2.1
2.2.2
2.2.3
3 3.1
Pathogene Darmarnöben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Entamoeba histolytica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Pathogene frei lebende Amöben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Flagellaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Trypanosoma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Trypanosoma brucei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Trypanosoma cruzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Leishmania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Leishmania donovani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Leishmania tropica. Leishmania major . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Leishmania mexicana. Leishmania brasiliensis. Leishmania peruviana 528 Trichornonaden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Trichornonas vaginalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Trichornonas horninis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Trichomonas tenax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Giardia lamblia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Teil G Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Diagnose von Wurminfestationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Anthelminthika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
Nematoda (Fadenwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Nematoden mit Darminfestationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Oxyuridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Enterobius verrnicularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Ascarididae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Ascaris lumbricoides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 Anisakis marina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Toxocara canis und Toxocara cati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Ancylostornatidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Ancylostoma duodenale. Necator arnericanus . . . . . . . . . . . . . . . 545 Sonstige humanpathologische Hakenwurmlarven . . . . . . . . . . . . . 547 Rhabditidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Strongyloides stercoralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Strongyloides fuelleborni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Trichuridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Trichuris trichiura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Nematoden mit extraintestinalen lnfestationen . . . . . . . . . . . . . . 551 Trichinella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Trichinella spiralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Filiariidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 Wuchereria bancrofti. Brugia malayi. Brugia tirnori . . . . . . . . . . . 554 Loaloa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Onchocerca volvulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Spiruridae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 Dracunculus medinensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
Trematoda (Saugwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Schistosomatidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Schistosoma haernatobium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562 Schistosoma japonicurn. Schistosoma mekongi . . . . . . . . . . . . . . 563 Schistosoma mansoni. Schistosoma intercalaturn . . . . . . . . . . . . . 564 Schistosomatidae als Erreger der Zerkariendermatitis . . . . . . . . . . 565
3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3
3.3
3.4 3.4.1 3.5
4 4.1
4.2 4.2.1
4.2.2
4.2.3
1
1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6
2
2.1 2.1.1 2.1.2
2.2 2.2.1 2.2.2
2.2.3 2.2.4
Leberegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opisthorchiidae . . . . . . . . . . . . . . . . Dicrocoeliidae . . . . . . . . . . . . . . . . . Leberegel der Familie Fasciolidae . . . . Fasciola hepatica . . . . . . . . . . . . . . . Darmegel der Familie Fasciolidae . . . . Fasciolopsis buski . . . . . . . . . . . . . . Lungenegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paragonimidae . . . . . . . . . . . . . . . . Blutegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 566
. . . . . . . . . . 566
. . . . . . . . . . 567
. . . . . . . . . . 568
. . . . . . . . . . 568
. . . . . . . . . . 569
. . . . . . . . . . 569
. . . . . . . . . . 570
. . . . . . . . . . 570
. . . . . . . . . . 571
Cestoda (Bandwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .572
Pseudophyllidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Diphyllobothrium latum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Cyclophyllidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 Taeniidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 Taenia saginata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 Taenia solium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 Echinococcus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
Echinococcus multilocularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 Hymenolepidae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Hymenolepis diminuta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
Echinococcus granulosus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
Vampirolepis nana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Teil H Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biologie der Arthropoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Medizinische Bedeutung der Arthropoden . . . . . . . . . . . . . . . . . Giftwirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parasitismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vektorfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allergische Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prophylaktische Maßnahmen und Bekämpfung . . . . . . . . . . . . .
582 582 583 584 584 585 588 588 588
Wichtige. medizinisch relevante Arthropoden . . . . 591
Klasse Arachnida (Spinnentiere) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Zecken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Milben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Sarcoptidae (Grabmilben) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Staubmilben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 Vorratsmilben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 Klasse Hexapoda (Insekten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Ordnung Heteroptea (Wanzen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Ordnung Siphonaptera (Flöhe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596
Ordnung Anoplura (Läuse) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598
Phlebotominae (Sandfliegen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Culicidae (Stechmücken. Moskitos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Simuliidae (Kriebelmücken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602
Glossinidae (Tsetsefliegen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Muscidae (echte Fliegen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604
Tungidae (Sandflöhe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598
Ordnung Diptera (Zweiflügler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600
Tabanidae (Bremsen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603
. . . . . . . . . . .
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1 1.1 1.1.1 1.1.2
2
2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2
Teil I Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608
Arthritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
Enteritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
Harnwegsinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616
Hepatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
Importierte Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
Infektionen bei Abwehrschwäche . . . . . . . . . . . . . . . 624
Infektionen im Alter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626
Infektionen während der Schwangerschaft/Geburt 630
Osteomyelitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
Peritonitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635
Pneumonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
Sepsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642
STD (sexually transmitted diseases) . . . . . . . . . . . . . 645
ZNS-Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646
Teil J Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652
Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652 Grundvoraussetzungen für eine hohe Lebenserwartung Aktueller Stellenwert der Hygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654
. . . . . . . . 653
Aufgabengebiete der Hygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655
Gesundheitserziehung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Lebensmittelhygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Trinkwasserhygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657 Natürliche Wasserquellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657 Trinkwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658 Trinkwasser-Quellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659 Erreger im Trinkwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659 Schadstoffe im Trinkwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 Aufbereitungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660
2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.6 2.6.1 2.6.2 2.6.3
2.7 2.7.1 2.7.2 2.7.3 2.7.4 2.8 2.8.1 2.8.2
3 3.1 3.1.1
3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.2 3.2.1
3.2.2
3.2.3
Hygiene von Badewasser und Abwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Badewasserhygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Abwasserhygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Urnwelthygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Epidemiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662 Persistenz von Erregern in der Umwelt und spezielle Reservoire . . 664
Infektionswege und Infektionsketten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665 Infektionsschutzgesetz (IfSG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668 Meldepflicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668 Quarantänekrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669
Weitere Bestimmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 670
Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 670 Prophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Bauliche Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Organisatorische Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672
Infektionsquellen bzw . Übertragungswege . . . . . . . . . . . . . . . . . 664
Umgang und Transport von infektiösem Material . . . . . . . . . . . . 669
Krankenhaushygiene bzw . nosokorniale Infektionen . . . . . . . . . . . 670
Sterilisation und Desinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674
Sterilisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 Sterilisationstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 Thermische Sterilisation mit trockener Luft (Heißluftsterilisation) . . 674 Thermische Sterilisation mit feuchter Luft (Wasserdampf): Autoklavieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 Gassterilisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677 Sterilisation mittels energiereicher Strahlung . . . . . . . . . . . . . . . 677 Sonstige Verfahren mit eingeschränktem Einsatz . . . . . . . . . . . . . 677 Kontrolle der Sterilisiervorgänge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678 Verpackung des sterilisierten Materials . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 Desinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 Arten der Desinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 Desinfektionsmaßnahmen am Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 Desinfektionsmaßnahmen am medizinischen Personal . . . . . . . . . 681 Desinfektionsmaßnahmen in der Umgebung . . . . . . . . . . . . . . . . 683 Desinfelctionsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684 Thermische Desinfektionsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684 Chemische Desinfektionsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685 Substanzen zur Desinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686 Alkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686 Aldehyde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 Phenole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 Halogene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 Sauerstoffabspaltende Verbindungen (Oxidanzien) . . . . . . . . . . . . 688 Oberflächenaktive Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689 Metalle und Metallsalze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690 Säuren und Laugen (Alkalien) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Alkylamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Verschiedene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691
4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7
5
Impfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692
Aktive Immunisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694
Lebendimpfstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697
Impfpflicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699 Impfempfehlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699
Passive Immunisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
Totimpfstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695
Kombinations-Impfstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699
impfdokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700 Unkonventionelle Impfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700 Zukünftige Entwicklungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701
Biologische Kriegführung bzw . Bioterrorismus . . . . 702
Quellenverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703
Sachverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705