22
ESPAINIAKO
ERLIEBEA
23
ERLIEBEARI BURUZKO TALDE LANA Klasea 3 taldetan banatuta izango da. Talde bakoitzak lan bat prestatu beharko du gero, klasearen aurrean, aurkezteko: gogoratu koadernoaren sarreran zehazten dena. Horretarako segidan zehazten den gidoia jarrai daiteke.
1. Taldea: Goi-lautadako erliebearen unitate morfoestrukturalak
1. Mesetaren testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Mesetaren eraketa geologikoa. 3. Mesetan dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.
a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak, sakonuneak,…. d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.
4. Mesetaren ebaketa bat azaldu. ( 40. orrialdearen 1. Ariketakoa) 5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.
2. Taldea
Goi-lautadaren inguruko mendiak 1. Goi-lautadaren inguruko testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Goi-lautadaren inguruko eraketa geologikoa. 3. Goi-lautadaren inguruko dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.
a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.
4. Erliebeko unitate baten ebaketa bat azaldu. ( 40. orrialdearen 2. Ariketakoaren dagokiona))
5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.
3. Taldea
Goi-lautadaren kanpoko sakonune eta mendikateak 1. Goi-lautadaren kanpoko testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Goi-lautadaren kanpoko eraketa geologikoa. 3. Goi-lautadaren kanpoan dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.
a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak, sakonuneak,…. d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.
4. Erliebeko unitate baten ebaketa bat azaldu. (Begiratu blogean) 5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.
Hurrengo egunetan, talde txikietan, taldekide bakoitzak besteei azaldu beharko die gaia, galderak egin (adibidez, prestatutako azterketakoak) edota zalantzak argitu. Ikasle guztiek beste taldeen lanari buruzko galderak edota zalantzak eduki beharko dituzte prestatuta.
Eginda emateko data: Irailaren 26an
24
EGIN GAIAREN ESKEMA
25
26
AURRETIKO GALDETEGIA
(Nahi baduzu erantzuteko begira dezakezu entziklopedia batean edota Internetean)
1- Zer dakizu lurraren eraketaz? Azaldu.
2- Zergatik izaten dira lurrikarak?
3- Plaka tektonikoa hitza entzun duzu? Zer da?
4- Posiblea da harriak tolestea? Izatekotan, nola gerta daiteke?
5- Nola eratu dira mendikateak?
6- Konturatu zara harriek geruzetan jarrita daudela? Nola gerta daiteke fenomeno hori?
27
HIZTEGIA
SINKLINAL: Tolestura ahur bakun bateko sakonunea, bi antiklinalen artean dagoena.
SINKLINORIO: Eskualdea erliebe uhindunarekin, antiklinal eta sinklinalekin,
baina osotasunean hartuta sinklinal forma dauka.
ANTIKLINAL: Goranzko tolestura ganbila.
MONOKLINAL: Geruza guztiak norabide berdina duten egitura. Forma
topografiko asimetrikoa da. Alde oso aldapatsua eta beste bat aldapa motelagoa
dauzkan erliebea. Higadurarekiko erresistentzia ezberdineko materialez
alternantzia dagoenean agertzen da. Aldapa gradu gutxikoa denean (30º baino
gutxiago) aldapa erliebea deitzen zaio, aldapa bertikalaren hurbila bada, gandor
(cresta o crestón) deitzen zaio.
GEOSINKLINAL: Kontinente-ertzetako lurrazaleko sakonunea, luzaroan sedimentazio eta hondoratzea jasan duena.
Honela metatutako materialak beste orogenesi batean zehar tolestu egingo dira, mendilerro berriak eratuz.
JALKITZE-ARRO edo SAKONUNEA. Hirugarren Aroan (Alpetar toleskuntza) hondoratu eta sedimentatu batez ere kare-
harriz, buztinez, harearriz edo tuparriz bete ziren guneak dirá. Era bitakoak dirá: Hirugarren Aroko presio orogeniakoengatik
zokalo batean hondoratu ziren blokeetan sortutakoak (Tajo, Duero, Guadianako sakonune goi ordoki erakoak) edo
aipaturiko orogenesiaren ondoren osatu ziren sakonunetan daudenak (Guadalquivir eta Ebroko sakonuneak). Gaur egun
erliebe horizontalak dirá edo malda apur bat dute.
FAILA: Faila haustura-lerro bat da. Lerro horretan zehar, lurrazalaren sektore bat desplazatu egiten da beste
batekiko. Dislokazioa eragin duen mugimenduak norabide bertikala, horizontala edo bietarikoa izan dezake..
Mugimendu bat jasan duen ganazalari faila-gainazala edo faila-planoa deritza. Failaren bi aldeetara ageri diren
bi ebakiei faila-blokeak edo ezpainak deritze. Alderik altuena, gainaldea, bloke goratua da, eta behekoa bloke
hondoratu edo etzana.
Hainbat faila-mota daude:
a) Faila Normala, distentsioz sortua. Horretan, faila-planoaren inklinazioa bat dator
hondoratutako ezpainaren norabidearekin.
b) Faila alderantzikatua, konpresioz sortua. Faila normalean ezpain hondoratu
deritzan blokea faila-planoaren gainetik goratzen da; hartara, geruza
zaharrenetako harriak geruza modernoaren gainean ipintzen dira. Halaxe
gertatzen da zamalkaduretan. Adibidez, Kantabriar mendikateko material
sekundarioak Ebroko sakonuneko material tertziarioen gainean daude.
c) Urratze-faila, indar tangentzialek eraginda; blokeen arteko mugimendu
horizontalak sorrarazten dituzte.
Material oso erresistenteen alde bat indar tektonikoen mende geratzen denean,
haietan faila-sare bat agertu ohi da. Blokeek multzoarekiko duten posizioa
kontuan hartuz, honako hauek bereiz ditzakegu:
- Horst: bi failaren artean eraikitako blokea.
- Fosa edo grabe:, bi failaren artean hondoratutako aldea.
- Bloke baskulatua:. alde batera makurtua piano-tekla baten gisan
Denboraren joanean, higadurak lautu egin ditzake bi hormak, eta gainazalean failaren edozein arrasto desegin.
TEKTONIKA : Lurraren barne-indarrek eragindako deformazioak (tolesturak, failak, etab.) aztertzen dituen geologiaren
adarra. • Plaken tektonika. Lurrazala astenosferaren gainean mantuaren konbekzio-korronteen eraginez desplazatzen
diren plaka arinez osatua dagoela dioen teoria. Plaken higiduraren (edo kontinenteen jitoaren) eta haien arteko ukipen edo
talken bidez, kontinenteen gaur egungo forma eta kokaera, mendikateen eraketa, kokaera eta lurrikara- eta sumendi-
eskualdeen banaketa azaltzen ditu.
28
PLAKA TEKTONIKOA: Litosfera osatzen duen zati
bakoitza.
FOSA TEKTONIKOA. Lurrazaleko egitura geologikoa,
inguruko blokeekiko sakonki hondoratua dagoen zona
batek eratua (bi failen artean) Graben bat da..
OROGENESIS Hitz hau grekoa da: "oro" (erliebe,
mendiak) eta "genesis" (sortzaile) hitzetatik dator. Plaka
tektonikoen ertzetan sortzen diren fenomeno geologiko
multzoa orogeno (mendikate bat) sortuz. Orogeniaren
bitartez prozesu bolkanikoak eta azaleratze magmatikoak
gerta daitezke.
OROGENIA: Orogenesis-ek irauten duen aldia.
OROGENIA ALPETARRA. Hirugarren aroan gertatutako
mugimendu orogenikoa da, munduko mendikate
handienak, altuenak, berrienak eta gazteenak sortu zituen
orogenesia, Eozenoan (orain déla 40-50 milioi urte) hasita
eta Miozenoan amaituta (orain déla 4 milioi urte).
LERRADURA-MANTUAK: Edo zamaldura mantuak, tolestura multzo askori eragiten diotenak eta jatorrizko lekutik Km
dozena batzuk lekualdatzen dutenak. Tolesturaren makurdura (flexioa) eta presioak oso handiak direnean gertatzen dira.
TOLESTURA ALOKTONOA: presio tektonikoak direla eta toleste bat etzanda eta apurtua denean eta gero eratu den
lekutik oso urrun eramanda denean aurkitzen da tolestura aloktonoa. Fenomeno hau oso nabaria da Sistema Betikoan.
GLAZIAR ERLIEBE. Glaziarismoak (orain déla 40.000 urte) mendikaterik garaienetan sortutako erliebe formak: Haraneko
glaziarrak: Zirkuan metatu den izotz piloak oso lodiak direnean erazten dira. beheko geruzetako izotza zirkutik kanporantz
irristatzen da izotz mihia forman, mendi magalatik beherantz joaten. Glaziar mihiak garraiatzen dituen harriek U itxurako
harana induskatzen du. Glaziarrak desagertzean zirkua eta aintzira geratzen dira
MORRENA: Glaziar batek garraiatutako materialen metaketa glaziarraren mihiaren amaieran pilatzen direnak.
IBAI-DELTA. Itsasertzeko irtenuneak (triangelu-formakoak) dira. Ibaiek ekarri dituzten baina itsasoak, korronte ahuleko eta
olatu gutxiko ur lasaiak edukitzeagatik, barreiatu ezin dituen sedimentuek eratzen dituzte. Penintsulako adibiderik
nagusiena Ebrokoa da.
IBAI-TERRAZA. Ibaietako ubideetan alubioiak metatzen dirá eta ibaietako ur emaria eta higatze indarra handitzen
direnean erretena (ubidea) sakontzen dute eta lehenik jalkitako alubioiak ertzetako geratzen dirá goiko forma lauak
osatuz. Normalean, forma hauek, terrazak, glaziar osteko aldietan eratu ziren. Glaziaraldietan ura izoztuta denez ibaiek
higatzeko indar gutxi dutenez alubioiak joaten dira jailkitzen, glaziar osteko aldietan, ura urtzean, higadura berpizten da eta
erretena sakontzen denean terrazak ertzetan eratzen dirá esekita geratuz.
ZOKALO EDO EZKUTUA. Lehen aroan sortutako mazizo granitikoetatik higadurak utzitako gainazala. Iberiar penintsula
zokaloa agerian dago mendebaldean Zamoratik Extremaduraraino.
29
http://es.wikipedia.org/wiki/Roca
PENILAUTADA: Hedadura handiko higadurako gainazala. Espazio laua edo uhindura txikikoa. Higadurak luzaro
eragitearen ondoriozkoa da. Penintsulan adibide egokiak ditugu Mesetako mendebaldean: Zamora, Salamanca,
Extremadura.
KARST: Erliebe karstikoa duen eskualdea.
MODELATU KARSTIKOA. Disolba daitezkeen arroka sedimentarioz, bereziki kararriz, osatutako eskualdeetan eratzen
diren forma berezien multzoa, urek kaltzio karbonatoa disolbatzean sortua. Modelatu karstikoan hurrengo formak aurki
daitezke: Lenarrak, arroila edo zintzurrak, poljeak, dolina edo torkak, haitzuloak eta leizeak.
DOLINA. (torka) Modelatu karstikoaren erliebe forma bat, leize itxiak dirá, ura gelditzen den lekuetan eratuak. CO2-z
betetako euri urak kareharriaren arrailduretatik sartzcn da eta disolbatzen du, goiko geruza hondoratuz eta leize itxi
horiek, dolinak edo torkak, osatzen dituzte.
LENARRA edo LAPIAZ.. Modelatu karstikoaren erliebe forma bat, gailur zorrotzez bereizitako ildo edo erreten luzeak dirá
eta latsen eraginez kareharria disolbatzen denean eratzen direnak, zuloak ere eduki ditzake;
beste kasu batzutan harri-itsaso izenekoak sortzen dira, kasu hauetan harria laua, pixka uhinduna eta biluzik geratzen da
PARAMO: Material bigunean (hare-harrian,buztinan, margak) higadurak luzaro eragitearen ondorioz sortutako erliebe laua
edo ia laua, sarritan altuera handian kokatutakoa eta landaredi txiroa duena. Paramoen azpian geratzen den eremuari
kanpina deitzen zaio.
KARKABA: Ertz zorrotzez bereizitako sakanak, higadurak material biguneko isurialdeetan sortzen dituenak.
MUINO LEKUKOA: Higatutako goi-lautada batetik geratzen dena.
ITSASADAR. Itsasertza menditsuetan, mendien tartean dauden haranak, itsasoak harrapatu dituenak. Ondorioz
itsasadarrak sortu dirá, 25-35 kilometrotakoak, barrualdean zehar. Penintsulan Galiziako adibiderik dirá ezagunenak.
ALBUFERA: Itsasotik lur-zerrenda batez banandurik dagoen ur gaziaren azalera. Hasieran pitsasoaren ertzean padura bat
izaten zen eta pixkanaka itsas korronteek hare-barra joan zen eratzen uraren azalera itxita geratu arte.
TOMBOLOA: Antzina irla izandako lur-zatia eta kontinentea elkartzen dituen hareazko istmoa
Ikerketa lana:
Bila ezazu informazioa hurrengo harri motari buruz eta egin lan txiki bat adierazten harriien formakuntza, ezaugarriak, mota bakoitzeko adibideren bat argazkiekin. Adierazi nondik aurkitzen dira, penintsulan, harri plutonikoak, sedimentarioak eta detritikoak. HARRI PLUTONIKOAK edo IGNEAK HARRI METAMORFIKO: HARRI SEDIMENTARIOA HARRI DETRITIKOA
http://157.92.29.203/aula-gea/rocas.html http://www.geocities.com/geocienciasmx/rocas1.htm
30
TOLESTURAK ETA FAILAK
Harriak indarretara meneratuta daaude. Batzutan modu plastikoan jokatzen dute eta orduan tolesturak eratzen dira, beste kasu
batzutan modu zurrunean jokatzen dute eta orduan hausturak eratzen dira. Tolesturak sailkatzen ikasten dugu hiru irizpide
kontuan hartzen:
Txanga goian badago, antiklinala deitzen da. Behean badago sinklinala.
Plano axialaren aldaparen arabera esaten da: tolestura zuzena, inklinatuta ala etxanda.
Alboen urrunketaren arabera izan daitezke: irekiak, itxiak edo isoklinalak..
Faila mota: zuzena, alderantzikatua
ADIERAZI HURRENGO TOLESTUREN IZENA
31
JARDUERAK MAPEKIN, TESTUEKIN, GRAFIKOEKIN, ....
Erantzun hurrengo galderak,
horretarako erabili ezazu mapak
ematen duen informazioa eta
hiztegi geografiko egokia.
a. Zein ezaugarri ditu Iberiar Penintsularen kokapenak?
b. Zeintzuk dira Penintsularen erliebeak dituen ezaugarriak?
Mapa hipsometrikoa:
hipsometria altitudeak adierazten
duena. Mapa hipsometrikoak kolorez eta eskala batez bidez altitudeak
adierazten ditu.
32
Autofrogako ariketak - Unitate morfoestrukturalen eboluzioa
Ezkerreko kontzeptuak eskumako zutabeekin erlazionatu dagokien zenbakia jarriz. Posiblea da erlazio
bat baino gehiago sortzea kontzeptu bakoitzarekin.
1.
ZOKALO
Mendikate alpetarrak sortzerakoan
deskonpresioagatik sortutakoak
Sistema Zentrala
2.
AINTZINAKO
MENDIGUNEAK
Tertziarioan sortuak
Orogenia Alpetarraren ondorioz
zokaloaren bloke batzuen altxamendua
dela eta sortuak
Zokaloaren ertzetan jalkitako
materialak tolestean sortutako
mendikateak (zokaloarekin
kontaktuan daudenak)
Pirinioak
3.
TOLESTURA MENDIKATE
ALPETARRAK
Penintsulako mendebaldean 1. Aroan
higadurak eratutako erliebe lauak
Galiziako mendigunea
Kantabriar ekialdeko mendikatea
Aro tertziarioan, orogenia alpetar
ostean, deskonpresio dela eta
hondoratutako guneak
4.
TOLESTURAKO
BITARTEKO
MENDIKATEAK
Aro Tertziarioan zokaloren bloke
batzuk hondoratzean sortutako
sakonuneak.
Iberiar Sistema
Harri silizeoek eratutako erliebe ia
laua
5. ARRO SEDIMENTARIOAK Itsasoan jalkitako materialak tolesten
sortu diren mendikateak eta
zokalotik bereiztuta daudenak
Duero, Tajo eta Guadianako sakonuneak
6. MESETAZ KANPOKO
SAKONUNEAK
Sistema Betikoa
33
UNITATE MORFOESTRUKTURALEEN EBOLUZIOA
Ezkerreko kontzeptuak eskumako zutabeekin erlazionatu dagokien zenbakia jarriz. Posiblea da erlazio bat baino gehiago
sortzea kontzeptu bakoitzarekin.
1. ARO ARKAIKOA edo AURREKANBRIARRA (4000 – 600 milioi urte)
Mazizo Hesperikoaren ekialdeko ertzean sedimentazioak utzi zituzten.
2. OROGENIA HERTZINIARRA
Galiziako mendigunea eta mesetaren barrualdeko mendilerroak eratu ziren bloke altxatuen bitartez
3. MAZIZO HESPERIKOA Akitaniako eta Ebroko mendiguneen arteko itsas fosatik sortuak
4. ARO PRIMARIOA edo PALEOZOIKOA
Ipar ekialdean Akitaniako, Katalunia-Balearretako eta Ebroko mendigunean agertu ziren. Hego-ekialdean mendigune Betiko-Riftarra agertu zen.
5. ARO SEKUNDARIOA edo MESOZOIKOA
Mesetaren zokaloa arrakalatu zen eta failen bitartez erliebe germaniarrak sortu ziren
Itsasoak ordura arte okupatuta ez zuen inguru batean sartzea, kostaldea hondoratu delako edo itsasoaren maila gora egin duelako.
6. ARO TERTZIARIOA edo CENOZOIKOA
Plaka tektonikoen ertzetan, orogeno edo mendikate bat sortzeko gertatzen diren prozezu geologiko multzoa.
7. PIRINIOAK ETA SISTEMA BETIKOA
Orogenia Alpetarrak Cenozoikoan sortu zituen
8. PIRINIOAK Mediterranearantz inklinatutako mendigunea Orogenia Hertziniarrak sortua. Higadurak suntsitu eta zokalo bihurtu zuen .
9. OROGENIA ALPETARRA . Aintzinako mendiguneak higaduraren eraginez suntsituta eta ia lautada bat bihurtuta.
Mendigune hertziniarraren higadura prozesua.
Erliebeak barrualdean hartzen duen forma eta eraketa
Aro Paleozoikoan Mazizo Hesperikoa sortu zuena
10. OROGENIA Lurrazalean, lehorrean zein itsasoan, harriak apurtzean sortutako materialak jalkitzea
11. ITSAS TRANSGRESIOAK Arbelak eta neisak eratutako lur banda makurra sortu zen ipar-mendebaldetik hego-ekialderantz zihoana
12. SEDIMENTAZIOA Orogenia Alpetarra gertatu zen
13. UNITATE MORFOESTRUKTURALA
Kantabriar mendikatea eta Iberiar mendikatea sortu ziren
14. ZOKALO Pirinioetako eta Betikako fosetan pilatutako materialaz Pirinioak eta Sistema Betikoa sortu zituen
34
a) Jarri legendari bere esanahiak
b) Koka itzazu unitate morfoestruktural bakoitzari dagozkion Erliebe unitateak
LAS UNIDADES MORFOESTRUCTURALES
UNITATE MORFOESTRUKTURALAK
1.
2.
3.
4.
5.
6
35
36
Osa ezazu hurrengo koadroa
Aroak Urteak Harri nagusiak OROGENIAK Erliebe unitateak
Lehena edo Paleozoikoa
Bigarrena edo Mesozoikoa
Hirugarrena edo Cenozoikoa
Laugarrena edo Antropozoikioa
37
1- Iberiar Penintsularen litologia
LITOLOGIA: Harriak aztertzen eta azaltzen dituen zientzia
Erantzun hurrengo galderak, horretarako
mapak ematen duen informazioa eta hiztegi
egokia erabili. Erabiltzen dituzun kontzeptuak
azpimarratu.
a.- Azter ezazu Espaniako eremu buztintsua.
Zein eskualdeetatik hedatzen da?.
c.- Espainia buztintsuan aurkitu ahal ditugu lenarrak edota autopisteetarako tunel handiak.
Zergatik?
d.- Espainia buztintsuan zeintzuk dira erliebe forma nagusiak? Deskribatu.
38
e.- Kareharrizko Espainiak dituen materialak aro geologiko batean eratuak dira eta beste batean
tolestuak. Azal ezazu zabalki informazio hau.
h.- Zein ezaugarri dute silizezko erliebe unitateek? Azaldu zabalki.
j- Zeri deritzo higadura diferentziala?
k- Azal itzazu higadura diferentziala dela eta sortzen diren erliebe forma ezberdinak. Zeinek? Nola?
Ezaugarriak.
39
Jarduera
Alboko mapan jarri unitate litologikoak eta
iruzkindu.
40
4.- Penintsulako erliebea
4.1 Mesetaren erliebea
1- Ondoko grafikoa ondo behatu ostean esan, zer adierazten du? Komenta ezazu grafikoa
(adierazten duena eta dituen ezaugarriak, nola eratu zen, materialak, gaurko erliebe unitateak eta
beren nolakotasunak,...)
2- Hurrengo grafiko ondo behatu ostean erantzun galderak:
2.1- Zer adierazten du?
2.2 Jarri zenbakiei dagozkien erliebeko unitateen izenak
2.3 Deskriba itzazu grafikoan agertzen diren erliebe unitateak (sorburua, eraketa, litologia, erliebearen ezaugarriak,…)
1 2 3 5 7 9
I 4 6 8 H
41
42
3- Espainiako mapa mutu batean (baina probintzien mugekin) seinala itzazu erliebe unitate nagusiak
eta koadroan dauden mendizerrak eta gainerako akzidente fisikoak beren altitude nagusiarekin .
Koadroan akzidenteen alboan jarri dagoen probintnziaren izena.
- Los Ancares - Teleno mendizerra - Segundera mendizerra - Fosa del Bierzo - Arribes del Duero
- Montes Obarenses - Demanda mendizerra - Picos de Urbión - Moncayo mendia - Albarracín mendizerra - Montes Universales - Javalambre mendizerra - Gudar mendizerra - Mts. del Maestrazgo
- Ayllón mendizerra - Somosierra - Guadarrama mendizerra - Gredos mendizerra (Moro
Almanzor) - Peña de Francia - Guadalupe mendizerra - Las Villuercas
- Peñas de Aya (Aiako Harria)
- Macizo Cinco Villas
(Bortziriko mazizoa) -
- Guara mendizerra
- Aneto mendia
- Monte Perdido
- Puigmal
- Segura mendizerra
- Cazorla mendizerra
- Nevada mendizerra
- Ronda mendizerra
- Grazalema mendizerra
- Mulhacen mendia
- Veleta mendia
- Teide mendia
- Campos de Calatrava
- Andujar mendizerra
- Madrona mendizerra
- Aracena mendizerra
- Los Pedroches mendizerra
- Tramontana mendizerra
- El Pla
- Puig Major
43
4.- Espainiako mapan, atal honen hasiera daukazuna, adierari marra baten bidez nondik nora doan
behean duzun penintsularen ebaketa.
i.- Profil honen arabera, zeintzuk dira penintsulak dituen ezaugarri garrantzitsuenetakoak?
j.- Profil honek adierazten duen arabera, zein ezaugarri izango dituzte Mediterraneora eta Atlantikora
doazen ibaiek?
4.2.- Ertz menditsuak
Erantzun hurrengo galderak, horretarako argazkiek ematen duten informazioa eta hiztegi egokia
erabili. Erabiltzen dituzun kontzeptuak azpimarratu.
44
I
III
IV
a.- I Argazkia deskribatu eta analizatu. Kontuan hartu deskribatzea ikusten dena kontatzea dela
eta analizatzea zergatiak , ondorioak, erlazioak eta abar bilatzea dela; hori dela eta azalpenean argitu
eta azaldu beharko duzu nola hain altuera gutxiko mazizoa, azken finean mesetaren I-M muturra dena,
indibidualiza daiteken horrela. Argazkia beste argazkiekin alderatu beharko duzu.
b.- II argazkia mesetaren hegoaldeko ertzeari dagokio. Azal ezazu zergatik horrela denez lautaden
ordez mendiak aurkitzen direla eta kuartzitak eta ez buztina Mantxa alboan dagoenean.
c.- III argazkia Picos de Eruopakoa da. Azal ezazu zergatik mesetaren ertzeetan erliebe karstikoa
izan daiteken. Zer dira lenarrak eta dolinak?. Nola eratzen dira?. Kantabriar Mendikatearen zein
aldetari dagozkio Picos de Europa? Zein erliebe formar aurki daitezke mendikate honetan?
II
45
d.- IV argazkia Iberiar Sistemari dagokio. Horretan tolesturak ikusten dira. Erliebe horrek
erlazioren bat du III argakiarenarekin? Egin Iberiar Sistemari buruzko eskema bat. Egon daiteke
sistema karstikoa Iberiar Sisteman?
e.- Espainiako Erliebearen mapa batean ertzeko erliebe sistema bakoitzean koka itzazu gutxienez
mendi bat bere altuerarekin.
4.3 - Mesetatik kanpoko erliebe unitateak
1- Argazkiek adierazten duten fenomeno geografikoen izenak jarri eta koka itzazu hurrengo
mapan. Deskriba itzazu fenomeno horien sorburua, eraketa, ezaugarri litologikoak,
erliebekoak, e.a. hiztegi egokia erabiliz. Erabiltzen dituzun kontzeptuak azpimarratu.
a
b
c
46
d
e
f
g
47
48
5.- Espainiako erliebeko unitate morfoestrukturalak. (indartzeko ariketak)
a.- Bilbotik Sevillaraino joateko zein erliebe unitate, mendate, eremu litologiko, ibaiak eta bestelako
akzidente geografikoak zeharkatu behar dira? Beren ezaugarriak xumeki deskribatu.
49
b.- Sevilla eta Granadak zein ezaugarri izango dituzte erliebearen aldetik? Kliman, zein eragin izango
duten ezaugarri horiek, antzema ditzakezu?
d.- Coruñatik Almeriaraino joateko esan zein erliebe, mendi, mendate, eremu litologiko, ibai eta
bestelako akzidente geografikoak zeharkatu behar dira?
50
6.- Kostaldeak eta artxipielagoen erliebea
a.- Konpara itzazu kosta mediterranearrak eta atlantiarrak.
b.- Aldera itzazu Kanarietako eta Balearretako erliebeak.
51
Euskal Herriko Erliebea: mendien eta haranen lurraldea. Eukal Herriko mendiak Pirinioekin batera Aro Tertziarioan Pirinioetako geosinklinalean pilatutako sendimentoaz
eratu ziren. Material nagusia kareharria da. Pirinioen ardatzean material paleozoikoak agertzen dira eta
Euskadin Aiako Harria, batolito granitikoa, material aintzinena da.
Euskal Mendien ipar isurialdean flysch (kareharria eta tuparriak) da harri nagusia.
Morfologikoki Euskal Herriko erliebea Pirinioetatik jarraipena da. Ekialdetik Mendebalderantzako joaten diren
mendilerroak gero eta altitude baxuagokoak dira. Erliebe forma nagusiak sinklinal sintzilikatuak, erliebe
monhoklinalak edo antiklinal hustuak dira..
1- Pirinioak
1- Ardatzeko Pirinioa
2- Pirinioen hego isurialdea
3- Pirinioen Ipar isurialdea
a) Barrualdeko mendikateak
b) Barrualdeko sakonunea
c) Kanpoaldeko mendikateak
2- Euskal Mendiak
1) Euskal Mendiak, banalerroaren
iparraldean
2) Hegoaldeko mendikateak eta
Arroak, banalerroaren hegoaldean
a) Kostako mendikate tertziarioa
b) Kostako ipar antiklinorioa
c) Bizkaiko sinklinorioa
d) Bizkaiko antiklinorioa
a) Arabako Lautada
b) Mendebaldeko mendikateak
c) Erdialdeko mendikateak
d) hegoaldeko mendikateak
3-Ebroko
Sakonunea
-Erdialdeko Nafarroa
- Bardeak
1. Pirinioak
Mendilerro alpino tipikoa, itxura latzekoa; tankera basati hau bere bilakaeraren berritasunetik eta Kuaternarioan
jasando higaduratik eratortzen da. Euskal Herriko Pirinioak ekialdeko muturrean Hiru Errege Mahaian (2.428 m)
hasi, eta mendebalderantz, Larruneraino (900 m) hedatzen dira. Parte hauek bereiz daitezke:
1.1 Ardatzeko Pirinioa
Pirinioetako erdiko lerrokatzea da. Bortziriak, Larrun, Aldundeak-Kintoa, Oroz-Betelu, Irati-Mendibeltza, besteak
besteko mazizok eratzen dute eta elkarretarik sakonuneak bereizten dituzte.
Ekialdeko euskal Pirinio alde honetan ezberdintasun geologiko nabariak agertzen dira zeren eta azaleratze
paleozoikoak oso gutxitan agertzen dira eta alderantziz mendebaldeko aldean, Bortziriko Mazizoan eta Aiako
Harrian agertzen dira.
Bere materialak Eskistoak, kuartzitak, granitoak, kareharriak eta hareharriak dira nagusi, eta azaleratze
magmatikoren bat, hala nola Aiako Harria.
52
Pirinioetako alde honetan aurkitzen dira Euskal Herriko gailurrik altuenak, material kretazikoen gain lekututa
(Auñamendi, 2.507 m; Hiru Erregeen Mahaia,2428 m; Orhi, 2021 m;). Hiru Errege Mahaitik abiatuta,
garaiera gutxitzen doa mendebaldera joan ehinean.
1.2 Pirinioen hego isurialdea
Iparraldetik hegoaldera barrualdeko mendikateak, barrualdeko sakonunea eta kanpoaldeko mendikateak
ditugu.
a) Barrualdeko mendikateak. Ardatzari erantsita barrukaldeko mendilerro handiak agertzen dira. Nafarroako
mendilerro hauek mendebaldetik uren banalerroa eratzen duen mendikateetatik jarraitzen dute (Aralar,
Aitzgorri, Gorbea eta Salbada mendizerraraino) . Multzo guzti honek dispositibo tektoniko eta geomorfologiko
berberari erantzuten dio, hau da hegoalderako makurdura duen aldapa monoklinala ikusgarri bat. Alde guzti
hau kareharriz eratuta dago.
b) Barrualdeko sakonunea. Lunbierretik Iruñeraino luzatzen da, eta Arakil ibaiak induskatutako korridoretik
segitzen du, hemendik Arakil igarobidetik Gasteizko Lautadarekin lotzen da. Material tertziarioek eratzen dute
eta, litologiaren eta higaduraren arabera bi barruti desberdin ageri dira: flysch-aren sektorea eta marga-
sakonuneak. Horrek guztiak eman duen erliebeak E-M norabideko lerrokatzez eta sakonunez osatua da. Sare
hidrografikoak perpendikularki ebakitzen ditu arroilak eratzen.
c) Kanpoaldeko mendikateak edo aurrepirinioa eratzen duten mendizerra batzuek barruko sakonunea ixten
dute hegoaldetik . Ekialdetik hasita lehena Leyreko mendizerra da, bere altitude nagusia Arangoiti garaia (1355
m) da. Mendebalderantz Alaitz mendizerrak jarraitzen du 1100 m baino gehiagoarekin, gero Izko (860 m) eta
Erreniega aurkitzen dira. Horiek denak orogenia alpetarrean tolestu ziren, eta Mesozoiko eta Tertziarioko
materialek eratzen dituzte.
2. Euskal Herriko Mendiak
Euskal Mendiak, egituraren
ikuspuntutik, Pirinioen jarraipena
konsideratzen dira. Mendi hauek,
Mesozoikoan zehar euskal fosan eta
Pirinioar geosinklinalean jaulkitutako
materialaz eratu ziren orogenia
Alpetarraren garaian, Aro Tertziarioan
(Zenozoikoa). Harri nagusia
kareharria da, baina leku batzutan,
Gipuzkoako ekialdean material
paleozoikoen azaleratze batzuk
aurkitzen dira (Aiako Harria Bidasoa
eta Oiartzunen artean dagoen batolito
granitikoa) eta Gipuzkoan Bergara eta
Elgoibarren artean basaltoko
azaleratzeak ere aurkitzen dira, Fruniz-en bezala. Uren banalerrotik iparraldean flysch harria da nagusi. Gehien
bat ematen diren erliebe formak monoklinalak, aldapakoak, sinklinal zintzilikatuak eta erliebe karstikoak dira.
Euskal Mendiak kostatik lerrokatze ia paraleloetan hiru lurraldeetatik hedatzen dira. Mendi hauen altitudeak ez
53
dira oso handiak (Aitxuri, Aizkorri mendizerran, 1551 metrorekin mendi garaiena da) eta zenbat eta
mendebalderantzago hainbat eta altitude baxuagoak aurkitzen dira.
2.1 Euskal Herriko Mendiak, banalerroaren iparraldean
Kostaren paraleloan, Errobi ibaiaren arrotik Barbadun (Somorrostro) ibairaino hedatzen dira. Glaziarrak, ez dute
garapen handirik, ez direlako oso tontor garaiak. Modelatu karstikoa aitzitik, garapen handienetakoa du:
Gorbeia eta Aralar, bi adibide nabarmen.
Uren banalerroaren iparraldean, eta kostatik barrukalderantz, lau unitate bereiz daitezke:
1. Kostako mendikate tertziarioa
2. Kostako iparraldeko antiklinorioa
3. Bizkaiko sinklinorioa
4. Bizkaiko antiklinorioa
1.1.1 Kostako mendikate tertziarioa
Getariatik Gipuzkoako ekialdeko muturreraino iristen da. Erliebe forma garrantzitsuena itsas bazterreko
monoklinala da, hor sartzen da Jaizkibel-Ulia (543 m) lerrokadura. Litologia nagusia harearri eta Eozenoko
flysch-a da.
2.1.2 Kostako Ipar antiklinorioa
Bortzirietako mendikatearen eta
Matxitxako lurmuturraren artean dago,
eta lerrokadura horretan: Ernio(1 072
m), Arno (602m); eta Sollube (684
m) nabarmentzen dira.
Egiturari dagokionez antiklinorioa
forma hartzen du eta litologiari
dagokionez kareharriak eta modelatu karstikoak dira nagusi. Mundakako ibaiak formazio diapiriko batetik
eratutako itsasadarra nabarmentzen da.
2.1.3 Bizkaiko sinklinorioa
Punta Galeatik Bortzirietako eta Aldundeak-Kinto mazizo paleozoikoetaraino doa, mendebaldetik ekialdera gero
eta altuagoak diren totorrekin: Unbe (301), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m), Urko (700 m), Elosua (700 m) eta
Murumendi (864 m).
Litologia nagusia flysch (kareharria eta tuparriak) da eta Frunizen
basaltoko azaleratzeak aurkitzen dira. Erliebe forma leunak dira. Ibai-
haranak estuak dira Ibaizabal eta Butroikoak izan ezik.
2.1.4 Bizkaiko antiklinorioa
Hegoaldean eta aurreko lerrokatzei paraleloki, Pirinioen barrukaldeko
mendizerren jarraipena, Bizkaiko Antiklinorio, aurkitzen da, Aralar
mendizerran hasiz eta Ordunteko mendietaraino joaten. Sector
54
honetan, gutxi gorabehera uren banalerrotik doana, ekialdetik mendebalderantz Aralar mendizerra (Txindoki
1427 m), Gorbeiako mendizerra (1475 m), Ganekogorta (998 m), eta Ordunteko mendiak aurkitzen dira.
Hemen erliebeko forma nagusiak monoklinalak dira, aldapako erliebeek hegoalderantz dute buzamentoa.
Sinklinal zintzilikatuak ere agertzen dira (Urbiako landa Aizkorri mendizerran, adibidez). Kareharrizko erliebea
gailur bizkor eta malkartsuz eratuta dago. Sistema karstikoa (lenarrak, dolinak,...) nonahi aurkitzen dira sektor
honetan
2.2 Hegoaldeko mendikatea eta arroak
Mediterraneoko isurialdean Araba eta Nafarroaren artean aurkitzen dira. Material ugarienak Goi-Kretazikokoak
eta Tertziarioak dira. Sinklinal zintzilikatuak eta erliebe monoklinalak izaten dira egitura-formakoak. Sare
hidrografikoak Ebron du oin-maila, Ibai-terrazak eta haran irekiagoak eratuz.
2.2.1 Arabako Lautada
Pirineo aurreko sakonune jarraipena da eta Arakil ibaiaren korridorearen bidez bat egiten du Iruña eta
Irunberrirekin. Sinklinorio forma erliebe hondoratuta egiten du eta batez besteko 500-600 m-ko altitudea
dauka.
2.2.2 Mendebaldeko mendikateak
Salvada, Arkamo, Badaiak (Urduña hegoaldean) mendikateek mendebaldetik Arabako lautada ixten dute.
Material nagusiak kareharri eta margak dira.
Malda-erliebeak eta kluse izeneko formazioak aurkitzen dira. (Baia ibaiak eginikoa adibidez)
2.2.3 Erdialdeko mendikateak
Araba eta Nafarroako lurraldeetan zehar. Pirinioetako koanpoaldeko mendikateen mendebaldeko jarraipena eta
Andia, Urbasa, eta Gasteizko mendiak (E-M) lerrokatzen dira.
Andia eta Urbasa sinklinan zintzilikatuaren egitura, Lizarragoko failak erdibanatuta, dute.
Gasteizko mendiek Lautada eta Trebiñoko sakonunea bereizten dituzte
Trebiñoko arroa, Gasteizko mendiek eta Toloño (1400 m) mendikateen artean aurkitzen da eta sinklinak esekia
da bere erliebe forma.
55
2.2.4 Hegoaldeko mendikateak
Trebiñoko hegoaldean Kantauriko mendilerroa (Toloño), eta Kodes daude (M-E). Toloño mendikateak
Trebiñoko arroa eta Errioxa bereizten ditu.
3. Ebroren sakonunea
Iparraldean Kantauriar, Andia, Urbasa eta Izko Mendizerrek eta. hegoaldean Ebro Ibaiak mugatzen dute
sakonunea. Aro Tertziarioko kubeta sedimentarioa da. Sakonune endorreikoa izan zen, hasieran itsas
sedimentazioa jaso zuen eta gero kontinentala. Tertziarioaren amaneran penintsula goratu eta Mediterraneoa
hondoratzean, Ebro ibaia itsasora iritsi zen
Gaur egungo erliebea eratu zen: glazis- eta terraza mailarekin
Erdialdeko Nafarroa aintzira endorreiko tertziarioaren ertzean egon zen. Hareharriak, kareharriak eta
konglomeratuak dira matmerial nagusiak. Kuaternarioko higadurak aldapa eta gandor-erliebea sortu ditu
material bigunenak azaleratzen: tuparriak, buztinak eta igeltsuak.
Bardeak hegoaldeago aurkitzen dira, Karkastillo eta Tuteraren artean. Bardea zuria eta Bardea beltza
bereizten dira. Lehenengoa erresistentzia ezberdineko materialez tartekaturik eratuta dago: igeltsuak, igeltsu-
tuparriak, buztin gorriak, hareharriak eta kareharriak. Higadura trinkoak paramo-, muino lekuko- eta karkaben
paisajea utzi du. Bardea beltza geruza bigunagoak babesten duen kareharrizko plataforma da, paisaje idor eta
bakartia eratuz.
Bardea zuria Bardea beltza
56
57
EUSKAL HERRIKO ERLIEBEA
1. ERLIEBEAREN EZAUGARRIAK
2. ERLIEBE
UNITATEAK
2.1 Pirinioak
1) ARDATZA
2) BARRUALDEKO
MENDIKATEAK
3) BARRUALDEKO SAKONUNEA
4) KANPOALDEKO MENDIKATEAK
58
2. ERLIEBE UNITATEAK
2.2 Euskal Mendiak
Ezaugarriak
a) Kostako mendikatea
b)Kostako Ipar Antiklinorioa
c) Bizkaiko sinklinorioa
d) Bizkaiko antiklinorioa
59
2. ERLIEVE UNITATEAK
2.2 Euskal Mendiak
a) Arabako Lautada
b) Mendebaldeko mendikateak
c) Erdialdeko mendikateak
d) Hegoaldeko mendikateak
3. Ebroren sakonunea
- Bardea Zuria
- Bardea Beltza
60
JARDUERAK
1- Azal itzazu Euskal Herriko Erliebeak dituen ezaugarriak
2- Zeintzuk dira Euskal erliebeak dituen erliebe forma nagusiak?
3- Zeintzuk dira Euskal Erliebea osatzen duten harri nagusiak? Nondik aurkitzen da
bakoitzaren eremu nagusia?
61
4- Bizkaiko Erliebea azaldu eta mapan jarri erliebe unitate nagusiak
5- Azal ezazu Gipuazko erliebea eta mapan jarri.
62
6- Arabako erliebea eta adierazi mapan
º
63
64
ESPAINIAKO
KLIMA
65
Egin gaiaren kontzeptu eskema
66
KLIMARI BURUZKO TALDE LANA
Klasea 3 taldetan banatuta izango da. Talde bakoitzak lan bat prestatu beharko du gero, klasearen aurrean, aurkezteko: gogoratu koadernoaren sarreran zehazten dena. Horretarako segidan zehazten den gidoia jarrai daiteke.
1. Taldea: Klima ozeanikoa eta mendiko klima. Klima hauetako ibaien ezaugarriak - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,
prezipitazioen erregimena, gainerako ezaugarriak. - Klima horri dagozkio ibai motak. - Klimogramen azalpena (osagaiak eta sortzen dituzten faktoreak)
o Vigo (blogean) eta Gijon (testu liburuko 70. orrialdean) o Candanchú (testu liburuko 75. Orrialdean) eta Sierra Nevada (16. Klimograma
Koadernoarena)
2. Taldea:
Klima mediterranear itsasokoa eta kanarietako klima. Klima hauetako ibien ezaugarriak eta kontrasteak (Ebro-Segura) - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,
prezipitazioen erregimena, gainerako ezaugarriak. - Klima horri dagozkio ibai motak. - Klimogramen azalpena (osagaiak eta sortzen dituzten faktoreak)
o Castelló de la Plana eta Cadiz (liburuko 73. orrialdea)
3. Taldea: Klima mediterranear kontinentalizatua. Klima honen ibaien arteko aldeak eta zergatiak (Duero-Guadiana) - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,
prezipitazioen erregimena, gainerako ezaugarriak. - Klima horri dagozkio ibai motak. - Klimogramen azalpena (osagaiak eta sortzen dituzten faktoreak)
o Cuenca eta Extremadura (blogean)
Eginda emateko data: Urriaren 28a
67
KLIMA GAIA HASI BAINO LEHEN, AURRETIKO KONTZEPTUAK
1- Zer dakizu klima eta eguraldiaz? Azal itzazu
2- Badakizu atmosferak zirkulazio mota batzuk dituela? Zeintzuk? Zer dela eta sortzen da hori?
3- Zein aire motak izango du pisu gehiago beroa ala hotza? Zergatik? Zer gerta daiteke mota ezberdineko aire masak elkartzen direnean?
4- Zergatik eratzen dira Borraskak? Zer da borraska bat?
5- Zein eragin egin dezake itsasoak leku baten kliman? Nola eragin dezake? Azaldu.
6- Erliebea zein eragin egin dezake kliman? Azal itzazu ikus ditzakezu ondorio guztiak
68
HIZTEGIA
KLIMA. Atmosferaren batez besteko egoera da, leku bateko tenperaturari, prezipitazioei, presio atmosferikoari dagokienez, eta gutxienez.
hogeita hamar urteko denboraldi batetan neurtua
(Atlantikoa, mendikoa...)- Beste aldetik leku bateko eta une zehatz bateko egoera atmosferikoa eguraldia da, eta Meteorologiak aztertzen du.
MIKROKLIMA. Lur azaleko eskualde zehatz batean gauzatzen diren baldintza meteorologikoek sortzen duten klima berezi bat, aldameneko
beste klima raotatik bereiztuta (Hirietan, adibidez, tenperatura beroagoa izaten da eta honek klima mota berezi bat eragiten du. Iruñean mikroklima bat
bereiz daiteke Iruñerriko klimatik bereiztuta)
EGURALDI.- Lur azaleko leku zehatz bateko eta une bateko (egun batekoa) atmosleraren batezbesteko egoera da. (tenperatura,
hezetasuna, presioa, haizea, eguzkitzapena, hodeiak...)
EKLIPTIKA: Lurrak eguzkiaren inguruko benetako mugimenduan egiten duen zeru-esferaren zirkulu maximoa. Zirkulu honek zehazten duen planoa.
Ekliptikak ekuadorekin eratzen duen angeluak 23º26¨ ditu eta lurraren ardatzaren inklinazioak ekliptikarekiko perpendikularrarekin egiten duen
angeluada.
ANTIZIKLOI. (goi presioa). Presio txikiko guneek inguratuta dagoen presio handiko gunea da. Normalean 1.013 milibaretik gora jotzen duen
presio gunea eta haizea erlojuaren orratza balitz legez biraka dabil inguruan Atmosieraren beheko geruzetarantz jotzen. Giro egonkorra ekarri ohi du,
eguzkitsua, lehorra, berotsua udan eta hotza neguan. (Azores-eko Antizikloia)
BORRASKA .(behe presioa). Depresión edo zikloia presio handiko guneek inguratuta dagoen presio txikiko gunea da. Normalean 1.013 milibaretik
beberá jotzen duen presio gunea da eta haizea beroren inguruan biraka dabil, erlojuaren orratzen kontrako norantzan. Atmosferaren goiko geruzetarantz
jotzen. Giro ezegonkorra ekarri ohi du, hodeitsua eta euritsua sarri askotan. Fronte Polarrarekin datozenak
ISOBARAK. Lur azalean edo Goiko Atmosferan presio berdina duten puntuak lotzen dituzten marrak dirá. Normalean 4 milibaretik 4 milibaretara
marrazten dirá eta Eguraldi mapak egiteko erabiltzen dirá goi presioak eta behe presioak mugatzen baitituzte.
ISOTERMAK. Lur azaleko tenperatura berdina duten tokiak lotzen dituzten marrak dirá. Eguraldi mapak eta mapa klimatikoak egiteko erabiltzen dirá
eskualde hotzak eta beroak mugatzen baitituzte.
ISOHIETAK. Lur azalean prezipitazio berdinak (euri kantitatea) jasotzen dituztcn tokiak lotzen dituztcn marrak dirá. Eguraldi mapak eta klimatikoak
egiteko erabiltzen dirá eskualde hezeak (euritsuak) eta lehorrak mugatzen baitituzte.
FRONTE (Meteorología). Ezaugarri desberdineko bi aire-masa banatzen dituen planoa da. Beraz, fronte bateko alde bietan airearen
ezaugarriak erabat aldatzen dirá (presioa, hezetasuna eta tenperatura). Penintsulan Fronte Polarra da garrantzitsuena, aire masa
tropikala eta polarra bereizten dituena. (adibideak beti definizioa egin ostean sar daitezke, baina ez definizoaren lekua hartu)
TANTA HOTZ. Depresio txikia, eskualde txiki bati mugatuta, Atmosferako goiko geruzetan osatuta (5000 metro inguruan) eta batzutan lurrazaleraino
heltzen dena, eta beheko geruzetako aire masa beroa bat batean gora bidaltzean gertatzen den depresioa da. Adibide politak Penintsulako Ekialdean
eta Hegoaldean udazkenetan gertatzen diren depresioak dirá (korronte hotza horrek Mediterranioko aire masa beroa gora bidaltzen du). Sortutako
eurite gogorrek hondamendiak ekartzen dituzte uholdeak izaten baitira.
TENPERATURA BITARTEA: Leku bateko klimaren hilabeterik hotzeneko eta beroeneko tenperaturetan dagoen aldea. Baita eguneko anplitude
termikoa neur daiteke tenperatura altuena eta baxuenaren arteko dagoen aldeari dagokionez.
ADBEKZIOA: Neguan, lehenago aire hotzen masek hoztutako kontinentean ozeanoko haizea sartzen denean, esaten da itsas-aire
epelen adbekzioa dagoela. Itsas-aireaeta kontinentearenarteko kontrasteak lainoak edo sirimiria sortzen ditu. FOEHN ERAGINA: Masa aire batek akzidente orografikoa zeharkatzerakoan prezipitazioak haizaldean (barlovento) botatzen ditu eta
haizea haizebera-ra (sotaventora) pasatzsen denean sikua joaten da. IDORTASUNA: Lautesanch-en arabera hilabete sikua da hilabetean 30 mm euri baino gutxiago denean. Irizpide horren arabera, Ipar
penintsulan (klima ozeanikoa) ez dago hilabete idorrik, Ipar Mesetan, Ebroko haranean eta Katalunian 1 edo 2; hego mesetaa eta levantean 3 edo 4 eta Andaluzian eta hego-ekialdeko Murtzia eta Alicanteren kostaldean 5-6.
Badago idortasuna neurtzeko metodo asko, baino lurruntze neurtzearen zailtasunak hainbat direnez, guztiek oinarritzen dira tenperaturetan eta prezipitazioetan.
PRESIO ATMOSFERIKOA Aireak lurazalaren gainean egiten duen presioa. Lurraren gaineko presio atmosferikoa bertako gainazal-unitatearen gainean den aire-zutabearen pisua da. Presio hori zilarbizi-milimetrotan neur daiteke. Batez besteko presioa, itsas mailan 1013 mm zilarbizikoa da. Eguraldi mapetan isobaren bitartez adierazten da.
Atmosferan, zutabearen pisua gero eta txikiagoa baita, altueran gora egin ahala presio atmosférico lokala gutxituz joaten da. Ikasleek egingo dituzten definizioak
-Faktoreak, Fronte Polarra, Meteorologia, Jet Stream ,
69
Gaia lantzen: ARIKETAK
1- Kliman faktoreek eta osagaiek parte hartzen dute. Osa ezazu taula dagokiona gurutz batekin
seinalatuz.
FAKTOREAK/OSAGAIAK F O
Latitudea
Tenperatura
Hodeiak
Altitudea
Antizikloa
Itsasoaren hurbiltasuna
KontinentaltasunA
Intsolazioa
Orientazioa
Prezipitazioa
Lurrunketa
Txorrotada korrontea
Presioa
Aire masak
Hezetasun
Idortasun
Itsas korronteak
2- Azal ezazu zergatik Espainiak duen hainbeste klima barietatea.
3- Azal ezazu itsasoaren eraginak duen garrantzia Espainiako kliman, nondik eta zergatik.
70
4- Zergatik Ebroko sakonunean gutxiago euria egiten du Guadalquivirrekoan baino?
5- Negu hotzak eta uda beroak, Espainiako zein eskualdetan izango dira? Zergatik? Azal ezazu
6- Zer dira prezipitazio orografikoak? Nola sortzen dira?
7- Zeintzuk dira klimaren faktore termodinamikoak? Izenda itzazu
8- Zer da zorrotada-korrontea? Zein ezaugarri ditu eta zein da bere eragina zirkulazio
atmosferikoan eta kliman?
9- Lurra udan asko berotzen denean, zer sortzen da gainazaleko atmosferan?
10- Nola eratzen dira ekintza gune dinamikoak?
11- Neguan zein ekintza gune eratzen dira Europa eta penintsularen erdian? Nola edo zergatik eratzen
dira?
71
12- Zer dira aire masak?
13- Itsasoko artikoa-aire masak (Ia) zein ezaugarri ditu eta zein eragin duen penintsulako eguraldian?
14- Bero-boladak zein aire masak eta nongoak sortzen ditu?
15- Zein aire-masak sortzen du eguraldi eguskitsua eta hotza?
16- Udan ekaitz handiak eragiten dituen aire-masak
17- Siberiar aireak zein eguraldi mota dakar?
18- Itsasoko aire tropikala non sortzen da? Zein ezaugarri ditu? Zein eguraldi mota sortzen du?
19- Zer da Fronte bat?
20- Begiratu 59. orrialdean datorren Fronte Polarraren perturbazio baten eraketari buruzko irudiak
(frontogenesia) eta esan zergatik fronte hotza beroa baina arinago mugitzen da?
21- Zein faktore geografikoek eragin duten Euskadiko kostaldean eta Gasteizko lautadan? Aipa itzazu
bat baino gehiago.
72
22- Laburtu eta azaldu Espainiako
klima
73
INDARTZE ARIKETAK
1- Define itzazu hurrengo kontzeptuak
- Borraska
- Antizikloia
- Frontea
- Isobara
2- Hurrengo diagraman koka itzazu dagokien lekuan:
a. Aire Hotza
b. Aire Beroa
c. Fronte Hotza
d. Fronte Beroa
e. Zer adierazten dute marra hauek?
3- Zer adierazten du hurrengo isobara-mapek? Azal ezazu
74
4- Azal ezazu zein erlazio dagoen bi hurrengo eskemen artean. Jar ietzaiezu izenak.
5- Ordena itzazu hurrengo diagramak: Goikoei beheko dagokionarekin erlazionatu eta azaldu
A B
75
EUSKAL HERRIKO KLIMA
Jarduera
Egin gaiari buruzko giltzetako eskema:
76
KLIMOGRAMAK
1- Klima datuen interpretazioa
URT OTS MARTX AP M EK UZ ABU IR URRIA AZA ABEN
TºC 9,4 9,7 11,1 12,2 14,2 17 19, 4 19,5 18,1 15,2 11,9 10
Pmm 110,4 89,4 77,1 80,3 86,4 56,3 39,1 58,7 77,3 101,3 112 117,7
a) Marraztu klimograma (egin paper milimitratuan eta gero itsatsi hemen)
b) Kalkulatu:
Urteko bataz besteko tenperatura
Urteko bataz besteko prezipitazioak
Gaussen indizea
Tenperatura bitartea
c) Klimograma komentatu eta sailkatu hurrengo koadroa betez
Adierazleak Azalpena, justifikazioa, komentaketa
Tenperatura erregimena
Zergatiak
Prezipitazioen erregimena
Zergatiak
Klima sailkapena arrazoitua
Dagokion landaretza mota
Ibai erregimen mota
Hedapen geografikoa
Klimograma hemen
77
78
KLIMA MOTA EZBERDINEI DAGOZKIEN LANDAREDIA,
LURZORUAK ETA IBAIAK
KLIMA LANDAREDIA LURZORUAK IBAIAK
Atlantiarra edo
ozeanikoa
Landaredi eurosiberiarra.
Baso hosto erorkorra:
pagoak, haritza, gaztaionondo, lizarra, ezkia,
astigarra, urkia .
Otalurra: sastrakadiz osatua,
besteak beste: txilarra, otea,
isatsa.
Belardi ugari
- Harri silizeoetan: lurzoru
arrea, lurzoru garatua humus
ugarirekin eta azidotasun apur batekin. Ranker ez da
oso garatua. Basoak eta
larreak izateko egokia.
- Kareharrian:
Kareharrizko lurzoru arrea: lekak, artoa eta larreak
- Terra fusca, mendi
inguruetan basogintzarako.
- Laburrak eta emaritsuak.
- Erregimen erregularra
prezipitazioak ondo banatzen direlako urte osoan zehar.
- Oso aldapatsua direnez
aprobetxamendu ona
elektrizitatea produzitzeko.
Mediterranear
kontinentalizatua
Baso hosto iraunkorra: artea, artelatza..
Makia: lurzoru silizeotan:
sastrakadi trinko eta garaia: estrepa eta legeltxorra.
- Harri silizeoetan:
hegoaldeko lurzoru arrea:
txiroa, bazkalekurako soilik.
- Kareharrizkoan: lurzoru
gorriak,
Terra rossa,
- Bustinaren eta margaren gainean, vertisolak: oso
emankorrak laborantza mota
guztietarako.
Ibai luze eta emaritsuak, nahiz
eta zenbat eta hegoalderago
hainbat eta emari eskasagoa izan (Duero 675 m³/sg; Guadiana 100
m³/sg ) . Erregimen
irregularrekoak, euren
irregulartasun indize 7 baino
altuagoa da eta.
Mediterranear
kostadekoa
Baso hosto iraunkorra eta
esklerofiloa : artea,
artelatza, pinu
mediterranearra.
Garriga: kareharrizko
lurzoruetan: sastrakadi
irekiak eta txikiak: ezkaia, erromeroa
Ibaia laburrak, aldapatsuak eta
emari gutxikoak. Euren emaria
zenbat eta hegoalderago hainbat
eta emari eskasagoa dute.
Ramblak, rierak. Agorraldi eta ur
goraldi oso markatuak..
Mediterranear
esteparioa
Estepa: landaredi etenarekin;
sasi xerofitoa zuhaixka
arantzatsuak (palmondo
nanoa, espartzua)
- Lurzoru gris subdesertikoa:
kareharri ugari eta humus
gutxi. Lehorreko laborantzan
ezinda aprobetxatu, eta,
ureztatuz gero, erraz gazitzen
da.
Emari eskaseko ibaiak, hobe
izango zen esatea uharrak direla.
Urtean hilabete askotan lehorrik
mantentzen dira eta. Wadi
motatakoak.
Mendikoa Pririnioetan: Pagoa, haritza,
artea subalpetarra:
koniferoak, pinu beltza, izeia.
Alpetarra: otalurra.
Elurrarena: landare harkaiztarrak, likenak, edo
harri biluzia
Gutxi garatuta, malden
eraginez, higadura oso handia
da eta.
Ranker hegoaldeko lurzoru
arrea (harri silizeoetan) Rendzinak eta kareharrizko
arreak (kareharrien gainean)
Emari handiko ibaiak,
aldapatsuak eta erregimen
anitzekoak. Euren iturburuaren
altitudearen arabera elur
erregimena, elur-euri, euri-elu, edo euri erregimena izango dute.
Lehenengo kasuetan ur goraldia
udaren hasieran edo udaberriaren
amaieran (elurtearekin) izango
da.
Kanariar - Bolkanikoak, askotan
“malpaisak” eratuz. Lurzoru
gutxi garatuta daude eta asko
ez dira emankorrak.
- Ez du ibairik uharrak baizik euria egiten duenean eratzen
direnak.
79
KLIMOGRAMA AZTERTZEKO
Lehortasuna
Hilabeteko lehortasuna
(Gaussen-en indizea)
Lehortasun orokorra
(Lautensach-Meyer-en
indizea)
Hezea
Erdi hezea
Erdi-Lehorra
Muturreko erdi-
lehorra
Tenperaturak
Bataz bestekoa
Tenperatura
bitartea
Baxua
Ertaina
Altua
Oso altua
Neguko
tenperatura
Leuna
Moderatua
Hotza
Udako tenperatura Beroa
Freskoa
Klima sailkapena eta kokapen geografikoa
Faktore
Geografikoak
Erliebea
Altitudea
Kontinentaltasuna
Faktore Atmosferikoak
Haizeak
Borraskak
Antizikloiak
Fronteak
Prezipitazioak
Totala
Oso ugariak
Banaketa
Erregularrak
Ugariak
Nahiko Erregularrak
Urria
Irregularrak
Oso urriak
80
ESPAINIAKO KLIMOGRAMAK
1
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
2
3
4
81
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
8
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
5
6
7
82
9
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
10
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
11
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
12
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
83
13
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
14
Klima mota/tipo de clima:
Barietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
15
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
16
Klima mota/tipo de clima:
Brietatea/subtipo
Kokapena/localización
Prezipitazio guztira / total precipitaciones:
Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_
Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica
Tenperaturak máx/minimoa
Zergatiak:
84
KLIMOGRAMA IRUZKINA EGITEKO GIDOIA
1- KLIMOGRAMAREN ANALISIA
a. Prezipitazioen analisia
i. Guztira (nolakoak dira?)
ii. Banaketa (maximoa-ak, minimoa-k eta noiz)
iii. Lehortea. Badago hilabeteren bat lehorrik? Zenbat? (argudiatu
Gaussen –hileko lehortasuna- eta Lautensach Meyer-en indizeen
arabera –lehortasun orokorra-)
iv. Zergatiak. Faktoreak antzematu eta egiten duten eragina azaldu:
kokapena, erliebea, kontinentalidadea, altitudea, faktor
termodinamikoak (Fronte Polarra, Azoreetako antizikloia,
borraska edo antizikloi termikoak,...)
b. Tenperaturen analisia
i. Minimoa (nolakoa, horretarako indizeak daude)
ii. Maximoa (nolakoa)
iii. Temperatura bitartea (nolakoa). Hemen kontinentalidadea
ikusten da.
iv. Bataz besteko tenperaturak ere laguntzen du.
v. Zergatiak.
c. Klimaren sailkapena
i. Prezipitazioak, tenperaturak eta lehortasuna aztertu ondoren,
klima mota zehaztu (ozeanikoa; mediterranearra eta bere
modalitateak; mendikoa eta abar.) ahal izango dugu eta
argudiatu zergatiak.
ii. Klima mota zehaztu ostean, geografikoki kokatu behar dugu.
Horretarako tenperatura-bitartea (kostaldekoa ala barrualdekoa
den adierazten du) eta udako eta neguko tenperaturak hartu behar
dira kontuan.
d. Klimak inguru naturaleko beste osagai batzuekin duen lotura.
Ondorioak
i. Landaredia, Lurzoru eta ibai motak esan behar dira.
85
JARDUERAK
1- Testu liburuko 73. Orrialdean agertzen diren datuekin egin dagokion klimograma eta gero
iruzkindu.
86
2- Aldera itzazu 72. Orrialdean agertzen diren klimogramak eta azaldu prezipitazioetan agertzen
diren ezberdintasunen zergatiak..
3- Liburuko 73. Orrialdean agertzen den Burgosen klimograma eta Zaragorena (74. Orr) konpara
itzazu eta azaldu haien klimen ezberdintasunen zergatiak (faktoreak) .
87