Evaluatie JOGG Zwijndrecht
sept 2013- sept 2016
Factsheet
Evaluatie onderzoek
Evelien van Zwanenburg
Eve
Cluster regie, onderzoek en advies
2
De oogst van 3 jaar JOGG Zwijndrecht:
Tien van de 22 basisschoollocaties (45%) in Zwijndrecht zijn actief met water drinken gestart
met als doel dat alle scholen gaan meedoen;
De water-kickoff op deze tien scholen werd georganiseerd door de Toppies (buurtsportcoaches);
Op veel basisscholen is waterdrinken nog niet structureel ingevoerd;
Door de aandacht voor méér waterdrinken en minder zoete drankjes zijn kinderen op de JOGG-
scholen in de ochtendpauze minder zoete drankjes gaan drinken: omgerekend zo'n 85 zoete
pakjes, zoals Wicky, minder per week;
Ook de twee grootste kinderopvangorganisaties in Zwijndrecht (PIT en YES!), met kinderdag-
verblijven, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang zijn met waterdrinken gestart;
Bij deze kinderopvangorganisaties drinkt meer dan 90% van de kinderen water;
Water, fruit en groente zijn bij de kinderopvangorganisaties structureel in het beleid opgenomen;
Op het consultatiebureau wordt door de jeugdgezondheidszorg (JGZ) aan ouders geadviseerd om
hun kind water te geven en/of thee zonder suiker in plaats van zoete drankjes, zoals sap of
Roosvicee, en wordt geadviseerd over groente en fruit eten;
Bij sportevenementen zijn meer kinderen water gaan drinken;
Overgewicht is bij basisschoolkinderen in schooljaar 2014-2015 met 18% stabiel gebleven;
Of de JOGG doelstelling is behaald ('daling percentage overgewicht in 2016 met 2% ten opzichte
van de periode 2007-2011'), kan nu nog niet worden gezegd;
Circa 400 basisschoolleerlingen zijn bereikt met naschoolse sport door de Toppies;
Voetbalvereniging Groote Lindt ontving het koploper-certificaat ‘Gezonde Sportkantine’;
De Toppies zijn opgeleid tot Gezonde Sportkantine adviseur;
Ook buiten gemeente Zwijndrecht is er, via de kinderopvangorganisaties met vestigingen buiten
Zwijndrecht, positieve invloed van JOGG.
Gebruikte afkortingen in deze factsheet:
JOGG Jongeren op Gezond Gewicht JGZ Jeugdgezondheidszorg KDV Kinderdagverblijf PSZ Peuterspeelzaal BSO Buitenschoolse opvang CB Consultatiebureau
PGO Periodiek GezondheidsOnderzoek BO Basisonderwijs VO Voortgezet onderwijs PM Pedagogisch medewerker BMI Body Mass Index ZHZ Zuid-Holland Zuid
3
Evaluatie JOGG Zwijndrecht sept 2013- sept 2016
In deze factsheet blikken we terug op de periode
september 2013 - augustus 2016 waarin gemeente
Zwijndrecht met JOGG is gestart. De informatie is
afkomstig uit interviews met betrokkenen van
kinderopvang, scholen, JGZ en gemeente, cijfers van de
JGZ, de JOGG voortgangstool en documentenanalyse.
De aanleiding
In 2010 had gemiddeld 22% van de Zwijndrechtse jeugd
overgewicht. Dat was hoger dan landelijk én hoger dan het
gemiddelde voor regio Zuid-Holland Zuid. Om te proberen
het overgewicht onder kinderen en jongeren omlaag te
brengen, heeft gemeente Zwijndrecht zich vanaf
september 2013 voor drie jaar aangesloten bij JOGG.
Wat is JOGG Zwijndrecht?
JOGG is een wijkgerichte aanpak waarbij iedereen zich
inzet om gezond eten en bewegen voor kinderen en
jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Het is
een lokale aanpak waarbij niet alleen ouders en
gezondheidsprofessionals zich bezighouden met het
bevorderen van een gezonde leefstijl bij kinderen, maar
ook scholen, winkeliers, bedrijven en de gemeente zelf.
Bij een succesvolle aanpak van de bestrijding van
overgewicht zijn de volgende elementen van belang (de
zogenaamde JOGG pijlers):
- politiek-bestuurlijk draagvlak,
- samenwerking met lokale publieke- en private
partnerorganisaties,
- het toepassen van sociale marketing principes,
- het verbinden van preventie en zorg,
- wetenschappelijke begeleiding en evaluatie om te
kunnen aantonen of de aanpak werkt en welke
onderdelen wel en niet succesvol zijn.
Wat was de bedoeling?
JOGG zou van start gaan in de wijk Kort-Ambacht Zuid
(KAZ), met een uitrol naar Noord, door in te zetten op
gezonde voeding en bewegen via de kinderopvanglocaties
en scholen. Er bevinden zich zes basisschoollocaties in
deze wijken. JOGG is echter Zwijndrecht breed ingezet.
Doelstellingen JOGG Zwijndrecht
"In Zwijndrecht is het percentage kinderen en jongeren in
de leeftijd van 0-19 jaar met (matig en ernstig)
overgewicht in 2016 met 2% afgenomen ten opzichte van
de periode 2007-2011". Omdat het terugdringen van
overgewicht een lange adem vergt, zijn subdoelstellingen
geformuleerd, die op kortere termijn realiseerbaar zijn:
Subdoelen op outcome (gedrag):
1. Afname van het drinken van gezoete dranken en
toename van water drinken;
2. Toename gezonde leefstijl: dagelijks ontbijten, fruit en
groente eten, bewegen.
Subdoelen op proces:
1. Lokale publieke en private organisaties werken mee aan
JOGG;
2. Kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, buitenschoolse
opvang en scholen passen hun beleid aan op voeding
en bewegen.
3. Gemeente Zwijndrecht realiseert een netwerk van
ketenpartners om de gestelde doelen te behalen en de
pijlers te kunnen uitvoeren.
Betrokken partijen
Primair richt JOGG zich op kinderopvangorganisaties en
scholen, omdat daar kinderen én hun ouders bereikt
kunnen worden. Zwijndrecht heeft twee kleine en twee
grote kinderopvangorganisaties (PIT en YES!), 22
basisschoollocaties waarvan zeven 'Brede scholen' met
dertien basisschoollocaties en drie scholen voor Voortgezet
Onderwijs (Walburg College, DevelsteinCollege en Loket).
In de figuur hieronder zijn de zes locaties van de 'JOGG-
basisscholen' uit KAZ, Noord/Nederhoven weergegeven: de
Bron, de Dolfijn (2 locaties) en de Roerdomp (d.w.z. de
Kim en 2 locaties Twee Wieken).
Zwijndrecht telt ruim 9200 kinderen en jongeren Op 1 januari 2015 had Zwijndrecht 44.501 inwoners, van wie 9.295 0-19 jarigen (21%). Er waren 2410 0 t/m 4 jarigen en 3874 5 t/m 12 jarigen. Ruim een kwart van alle 0-19 jarigen woont in de wijken
KAZ en Noord.
4
JOGG thema DrinkWater
'Als kinderen meer water drinken in plaats van zoete
drankjes zou dat enorm bijdragen aan gezond gewicht
onder jongeren. DrinkWater maakt water drinken logisch
en leuk!' (JOGG wiki)
Waterkickoff op een basisschool
Waterkick offs in 2014
Voorjaar 2014 vonden de eerste activiteiten plaats: de
waterkick-offs vanuit het JOGG thema DrinkWater,
georganiseerd door de Toppies.
DrinkWater campagne Zwijndrecht breed ingezet
Het thema DrinkWater is geïntroduceerd bij de
kinderopvangorganisaties en de basisscholen. Naast de
waterkick-offs kregen zij een DrinkWaterpakket, werden
waterbekers en -bidons uitgedeeld aan kinderen en
waterfolders aan ouders. Naast lesmateriaal zijn ook water
workshops aangeboden en uitgevoerd. De twee grote
kinderopvangorganisaties PIT en YES! en tien van de 22
basisschoollocaties (45%) zijn actief met water drinken
gestart. PIT en YES! zijn ook gestart met 'zelftapkannen'
voor kinderen, om water drinken zo leuk mogelijk te
maken. Waterdrinken is daarnaast gepromoot tijdens
sportevenementen en bij het Peuterfestijn, waar kinderen
samen met hun ouders komen sporten.
Evaluatie DrinkWater campagne
In 2015 is de DrinkWater campagne geëvalueerd (zie
factsheet1). De focus lag hierbij op de doelgroep 0-4 jaar:
medewerkers kinderopvang en consultatiebureau en
ouders van 0-12 jarigen via de kinderopvang. Via de
kinderopvang wordt in Zwijndrecht een groot aantal 0-4
jarigen bereikt. Op de basisschoolleeftijd bereikt de
kinderopvang 5-12 jarigen via Kinderresto's (Tussen de
Middag Opvang) en via de BSO.
Uit het onderzoek kwam naar voren dat de Pedagogisch
Medewerkers (PM) de wateractiviteiten als leerzaam en
nuttig hebben ervaren. Ze vinden dat de bewustwording is
vergroot dat waterdrinken gezond is. Ook zijn meer ouders
bij hun kinderen water drinken gaan stimuleren. Uit het
onderzoek kan nog niet geconcludeerd worden dat
kinderen daadwerkelijk meer water zijn gaan drinken.
1 Factsheet Evaluatie Watercampagne 2014 JOGG Zwijndrecht,
maart 2015.
Minder zoete pakjes drinken in de ochtendpauze
Omdat de basisscholen niet waren meegenomen in de
DrinkWater evaluatie, is in 2015 onderzoek gedaan naar
het drinken van water en zoete drankjes op de JOGG-
basisscholen. Geëvalueerd is wat leerlingen in de
ochtendpauze drinken op school en of dit gedurende een
jaar is veranderd. De 'turflijst' voor dit onderzoek is
afkomstig van JUMP-in (via de JOGG wiki). Het onderzoek
naar de pauzedrankjes is uitgevoerd in maart en december
2015. Met de turflijsten is per groep genoteerd welke
pauzedrankjes de kinderen van huis hadden meegenomen.
Drie schoollocaties deden aan beide metingen mee. Bij de
eerste meting zijn in totaal 584 pauzedrankjes geturfd, bij
de nameting 405. Bij de nameting dronk 9% van de
leerlingen water in de ochtendpauze en dat was iets meer
dan bij de eerste meting. Zoete pakjes als Wicky zijn op de
drie schoollocaties met 4% afgenomen. Omgezet in aantal
pakjes, betekent dit dat per dag in totaal 17 pakjes zoete
drank minder werden gedronken. Als kinderen dat iedere
schooldag zouden doen, betekent dat 85 zoete pakjes
minder per week. Als alle scholen in Zwijndrecht gaan
meedoen, is het effect nog veel groter.
Zelf watertappen op de kinderdagopvang
5
Doelgroep 0-4 jaar
Aanbod fruit en groente bij kinderopvang structureel
Bij de twee grote kinderopvangorganisaties is, naast water
drinken en fruit eten, gestart met het aanbieden van
groente aan kinderen. Fruit, groente en water zijn
vervolgens structureel in het voedingsbeleid opgenomen.
Wat betreft water is er nu een continu aanbod in de
groepen. Met warm weer lukt water drinken wel veel beter
dan in de winter, kinderen hebben dan serieus dorst. In de
zomer drinken medewerkers zelf ook vaker water en geven
daarmee het goede voorbeeld. Daarnaast maakt zomerfruit
in de waterkannen water drinken aantrekkelijk. Op de PSZ
hoeven ouders sinds schooljaar 2015-2016 geen drinken
meer mee te geven aan hun kind (was vaak Wicky of sap),
dat krijgen ze op de groep. Daardoor is er meer invloed op
wat gedronken wordt: vooral water en thee. Ouders
moesten er wel aan wennen, want de PSZ is voorbereiding
op school en dan geef je ook drinken en eten mee.
Wat betreft groente is met oudere kinderen op de BSO
besproken welke gezonde snacks zij lekker vinden, naast
het al bestaande aanbod van komkommer en snack-
tomaatjes. Paprika, worteltjes en augurken zijn aan het
aanbod toegevoegd. Door aan kinderen zelf te vragen wat
ze lekker vinden, wordt de drempel om gezond te snacken
verlaagd.
7 tot 11% van de 2 tot 4 jarigen heeft overgewicht
Overgewicht is vanaf de leeftijd van 2 jaar op basis van de
BMI vast te stellen. JGZ cijfers van de 2 tot 4 jarigen zijn
alleen beschikbaar van kalanderjaar 2015; van eerdere
jaren zijn de cijfers in papieren dossiers vastgelegd.
In 2015 heeft 7 tot 11% van de 2 tot 4 jarigen in
Zwijndrecht overgewicht. Bij kinderen van 2 jaar is het
percentage hoger dan in regio ZHZ, bij kinderen van 3 en
3,9 jaar is het percentage iets lager dan in regio ZHZ.
2 Overgewicht op De Kim is niet gemeten in schooljaar 2013-2014.
Dit kan invloed hebben op het percentage overgewicht van de
JOGG-scholen.
Doelgroep basisonderwijs
Overgewicht en leefstijl basisonderwijs
De JGZ ziet jaarlijks alle kinderen uit groep 2 en 7 van het
basisonderwijs. Het meten van lengte en gewicht maakt
deel uit van het jaarlijkse onderzoek. Hiermee wordt de
BMI berekend, die aangeeft of kinderen een normaal
gewicht hebben of onder- of overgewicht. Ouders vullen
vooraf aan het contactmoment een vragenlijst in over de
gezondheid van hun kind. In schooljaar 2014-2015 zijn
ruim 900 kinderen door de JGZ gezien: 433 in groep 2 en
474 in groep 7. Op de JOGG-scholen zit ongeveer een
kwart van alle Zwijndrechtse leerlingen.
'JOGG-basisscholen' versus 'de rest van Zwijndrecht'
Voor de evaluatie van JOGG Zwijndrecht op het
basisonderwijs zijn JGZ-cijfers m.b.t. overgewicht en
leefstijl van drie schooljaren gebruikt. In de grafieken
worden 'de JOGG- scholen' steeds vergeleken met 'de rest
van Zwijndrecht'. De cijfers van schooljaar 2015-2016 zijn
pas eind 2016 beschikbaar. Het effect van JOGG op het
basisonderwijs voor de periode 2013-2016 is daarom (nog)
niet goed te bepalen.
Overgewicht basisschoolleerlingen stabiel gebleven
Onder alle Zwijndrechtse leerlingen uit groep 2 en 7 van
het basisonderwijs was het overgewicht in schooljaar
2014-2015 net als het jaar ervoor 18%. Hieronder is het
overgewicht weergegeven van de JOGG-scholen t.o.v. de
rest van Zwijndrecht. Net als in Zwijndrecht is in regio
Zuid-Holland Zuid het overgewicht bij leerlingen uit groep
2 en 7 van het basisonderwijs de laatste twee jaar stabiel
gebleven (17%). Het overgewicht op de JOGG scholen in
Zwijndrecht is hoger dan in de rest van Zwijndrecht2.
6
95% van de leerlingen ontbijt iedere dag
Aan de ouders van de leerlingen van groep 2 en 7 is
gevraagd of hun kind dagelijks ontbijt. Over de afgelopen
drie schooljaren ontbijt 95 tot 96% van de leerlingen
dagelijks. Op de JOGG scholen is het percentage in het
laatste meetjaar gelijk aan dat in de rest van Zwijndrecht.
Meer Zwijndrechtse kinderen voldoen aan fruitnorm
In de vragenlijst hebben ouders ingevuld hoeveel dagen
per week hun kind fruit eet en hoeveel porties per dag; de
fruitnorm is hiermee berekend. Een kind op de basisschool
voldoet aan de fruitnorm als het 1,5 portie fruit eet per
dag. Van alle Zwijndrechtse kinderen uit groep 2 en 7
voldeed 30% in het laatste meetjaar aan de fruitnorm en
dat is hoger dan in de jaren ervoor. Op de JOGG-scholen is
het percentage kinderen dat voldoet aan de fruitnorm lager
en is ook afgenomen.
Minder dan 1 op de 3 kinderen eet dagelijks groente
Aan ouders is ook gevraagd of hun kind dagelijks groente
eet. Het percentage kinderen uit groep 2 en 7 dat dagelijks
groente eet, loopt de afgelopen drie meetjaren uiteen van
25 tot 30%. De percentages op de JOGG scholen zijn
vergelijkbaar met die van de rest van Zwijndrecht.
Twee op de drie kinderen lid sportvereniging
Op basis van de door ouders ingevulde vragenlijsten, blijkt
dat kinderen van de JOGG-scholen minder vaak lid zijn van
een sportvereniging dan kinderen van andere
Zwijndrechtse basisscholen. Het verschil is echter wel
kleiner geworden. In het laatste meetjaar was 71% van
alle Zwijndrechtse kinderen lid van een sportvereniging
tegen 67% van de leerlingen op de JOGG-scholen.
Implementatie nieuw voedingsbeleid niet eenvoudig
Water drinken is op tien basisscholen gestart, kinderen
mogen tijdens de lessen bijvoorbeeld een DrinkWater bidon
op hun tafel zetten, maar het is vaak nog niet structureel
doorgevoerd. Water drinken is nu dus nog te vrijblijvend;
veel kinderen nemen nog steeds pakjes zoete drank mee
naar school. Ook fruit en groente is op veel scholen (nog)
niet structureel ingevoerd of alleen enkele dagen per week.
Scholen noemen onder andere weerstand bij ouders als
belemmering bij het invoeren van nieuw voedingsbeleid.
Fasegewijze invoer nieuw voedingsbeleid als voorbeeld
Uit de interviews kwamen succesvolle voorbeelden naar
voren met betrekking tot de implementatie van (nieuw)
voedingsbeleid. Door fruit en/of groente eten tijdens een
vast moment op de dag terug te laten komen, bijv. tijdens
de ochtendpauze, is het makkelijker om het een structurele
plaats te geven in de schooldag. Het starten met een
continurooster kan ook aanleiding geven om het
voedingsbeleid van een school kritisch te bekijken en aan
te passen.
Door te starten met het invoeren van fruit eten en/of
(alleen nog) water drinken in groep 1/2 of in de hele
onderbouw, is er vaak ook minder weerstand bij ouders,
omdat deze ouders ook 'nieuw' zijn. Binnen enkele jaren
kan nieuw voedingsbeleid dan school breed zijn ingevoerd
('uitgroeimodel').
Tot slot kan het benutten van Europese subsidie voor fruit
op school de drempel verlagen om fruitbeleid op school te
implementeren, omdat de rol van de ouders dan kleiner is.
Scholen geven aan dat zij handhaving van (nieuw
ingevoerd) voedingsbeleid lastig vinden. Handhaving én
steun vanuit het hele schoolteam is wel een belangrijke
voorwaarde en aandachtspunt voor structurele
verandering.
7
Doelgroep Voortgezet Onderwijs
Ook op het VO is een start gemaakt met het thema
DrinkWater. Op Loket zijn in november 2014 en december
2015 Coolfitdagen gehouden voor de onderbouw, in
samenwerking met Aafje en Hattrick, met aandacht voor
bewegen, voeding en water drinken. Bij de sportklas zijn
bidons ingezet en er is een gesprek geweest over
mogelijkheden binnen de lessen verzorging. Structureel
voedingsbeleid, inclusief water drinken, is er (nog) niet.
Op Walburg College zijn in 2015 gesprekken gevoerd over
het thema DrinkWater en zijn plannen gemaakt over
watertappunten op school en workshops. Door vertrek van
de directeur per 1 januari 2016 is uitvoering ervan echter
stil komen te liggen.
DevelsteinCollege was al voor de invoering van JOGG actief
op het gebied van sporten en gezonde voeding. Het is een
'sportactieve school' met een sportpakket in de onderbouw,
sport als examenvak en een naschools sportkeuze-
programma. Sinds 2014 heeft de school watertappunten
beschikbaar voor leerlingen. Daarnaast heeft Develstein-
College sinds 2014 een Gezonde Schoolkantine. Hieraan is
ook richting ouders de nodige aandacht besteed. In 2015 is
ingezet op de snackautomaten: meer gezonde snacks en
de gezonde keuze wordt voordeliger gemaakt dan de
ongezonde keuze.
Overgewicht en leefstijl VO
Tot en met schooljaar 2012-2013 zag de JGZ jaarlijks
ongeveer 400 leerlingen uit klas 2 die in Zwijndrecht op het
VO zitten3. Leerlingen vullen vooraf aan het contact-
moment een gezondheidsvragenlijst in en daarnaast
worden ze gemeten en gewogen.
In de volgende grafieken zijn de percentages overgewicht
en leefstijl weergegeven van leerlingen klas 2 VO. Cijfers
van schooljaar 2014-2015 ontbreken hierin, omdat deze
door de invoering van het extra contactmoment VO niet
vergelijkbaar zijn. Vanaf schooljaar 2014-2015 zijn de JGZ-
contactmomenten namelijk uitgebreid: op het vmbo in klas
1 en 3 en op havo/vwo in klas 2 en 4.
3 In schooljaar 2011-'12 deden 410 leerlingen mee (respons 91%),
in 2012-'13 396 leerlingen (81%) en in 2013-'14 313 leerlingen
(62%). De lage respons in dit laatste meetjaar maakt de cijfers
minder betrouwbaar.
Overgewicht in klas 2 Voortgezet Onderwijs
In de afgelopen jaren is het overgewicht bij leerlingen uit
klas 2 VO gedaald van 24% naar 21%. Ook in de regio
Zuid-Holland Zuid is een daling te zien.
Leefstijl klas 2 VO: iedere dag ontbijten
Dagelijks ontbijten deed 72% tot 78% van de leerlingen in
de afgelopen jaren en dat is vergelijkbaar met de regio.
Ruim één op de vijf leerlingen ontbijt dus niet iedere dag.
Leefstijl klas 2 VO: lidmaatschap sportvereniging
Het percentage leerlingen dat lid is van een
sportvereniging is in Zwijndrecht toegenomen van 63%
naar 73%. In de regio lag het percentage lidmaatschap van
een sportvereniging de afgelopen jaren tussen 69 en 71%.
8
Leefstijl klas 2 VO: dagelijks fruit en groente eten
In de vragenlijst vulden leerlingen in hoeveel dagen per
week ze fruit eten en hoeveel porties per dag; hiermee is
de fruitnorm berekend. Met twee porties fruit per dag
voldoet een leerling aan de fruitnorm. Het percentage VO-
leerlingen dat aan de fruitnorm voldoet is gedaald van 9%
naar 5%; in de regio voldoet 8% aan de fruitnorm (veel
kinderen die fruit eten, eten 1 stuk fruit per dag). Dagelijks
groente eten is onder de in Zwijndrecht schoolgaande
leerlingen toegenomen van 27% naar 34%. Twee op de
drie leerlingen eet dus niet dagelijks groente.
Thema sporten en bewegen
Rond het thema Sporten & Bewegen zijn enerzijds
sportverenigingen een belangrijke speler binnen JOGG,
anderzijds zijn dat de buurtsportcoaches, oftewel Toppies.
Toppies
De Toppies geven in Zwijndrecht sportlessen op zeven
Brede basisscholen (met 13 schoollocaties), zowel tijdens
als na schooltijd. Daarnaast zijn ze actief bij school-
sporttoernooien en sportevenementen. Het doel is dat
kinderen beter gaan bewegen én om meer kinderen te
laten doorstromen naar sportverenigingen.
Onder schooltijd kunnen kinderen kennismaken met
diverse sporten; per vier weken met een andere sport. De
Toppies ondersteunen hierbij de groepsleerkracht. Na
schooltijd kunnen kinderen vanuit het 'op maat menu'
kennismaken met sporten die minder gangbaar zijn, zoals
bootcamp. In schooljaar 2014-2015 hebben de Toppies
onder schooltijd 1632 unieke kinderen uit groep 1 t/m 8
bereikt en na schooltijd 400 unieke kinderen. Aan
evenementen (zoals koningsspelen en het schoolvoetbal-
toernooi) deden 5811 deelnemers mee.
Bij het thema DrinkWater waren de Toppies bij de
waterkick-off's betrokken. Ook zijn zij de 'DrinkWater
ambassadeurs' en brengen ze water drinken bij het sporten
steeds weer onder de aandacht. Tijdens sporttoernooien
werd water drinken altijd al door de Toppies gepromoot,
maar sinds de invoering van JOGG is er een zichtbare
toename. Zo hebben steeds meer kinderen een waterbidon
bij zich.
Sportverenigingen
Voetbal vereniging Groote Lindt zet zich al een tijd in om
(jeugd)leden gezonder te laten eten door meer gezonde
producten aan te bieden. Ze zijn aan de slag gegaan met
de Gezonde Sportkantine; met behulp van een
voedingscoach is het aanbod uit de kantine gezonder
gemaakt. In juni 2016 heeft VV Groote Lindt een
koplopercertificaat ‘Gezonde Sportkantine’ ontvangen; de
vereniging is de eerste sportvereniging met een gezonde
sportkantine in gemeente Zwijndrecht.
Om meer verenigingen te enthousiasmeren voor een
Gezonde Sportkantine, is hierover verteld in het
Sportplatform en het sportcafé. Intussen zijn de Toppies
9
opgeleid als Gezonde Sportkantine adviseur en kunnen
hierin ondersteunen. VV Groote Lindt kan hierin wellicht
een ambassadeursrol vervullen.
Op enkele sportverenigingen heeft de (landelijke JOGG)
pilot Tommies sportgroente (o.a. snoeptomaatjes)
gedraaid, waarbij de vereniging 4 weken gratis Tommies
geleverd kreeg en daarna 4 weken tegen inkoopprijs, met
als doel meer sporters gezond te laten snacken.
Behaalde effecten op de JOGG pijlers
Zoals gezegd zijn bij een succesvolle aanpak van de
bestrijding van overgewicht de vijf JOGG pijlers van
belang. Hieronder is aangegeven welke successen in deze
eerste drie jaar op de pijlers zijn behaald. Hierbij is gebruik
gemaakt van de 'JOGG voortgangstool', die op twee
momenten (oktober 2015 en april 2016) is ingevuld door
de JOGG regisseur.
Politiek bestuurlijk draagvlak
Regisseur, wethouders, stuurgroep en partners zijn op de
hoogte van de inhoud van de samenwerkingsovereenkomst
met JOGG. Gezond gewicht, als onderdeel van een gezonde
leefstijl, heeft een plaats gekregen in het college-
programma en wordt ook steeds meer ingezet in andere
beleidsplannen (sportnota, bij combinatiefunctionarissen-
regeling, nota VGZ). De borging van benodigde middelen
en menskracht door betrokken partnerorganisaties is nog
onvoldoende; kinderopvangorganisaties en scholen zijn wel
goed gestart met het thema gezonde leefstijl.
Ambtenaren van relevante sectoren weten de JOGG
regisseur steeds beter te vinden. Voor de inzet van
regisseur en onderzoeker zijn structureel uren en middelen
beschikbaar, maar voor een communicatie adviseur niet.
De combinatiefunctionarissen hebben een ambassadeurs-
functie maar er is geen extra geld beschikbaar.
Publiek private samenwerking
Samenwerking met lokale publieke- en private partner-
organisaties is één van de pijlers van een succesvolle
aanpak van de bestrijding van overgewicht. Primair richt
JOGG zich op kinderopvangorganisaties en scholen, omdat
daar kinderen én hun ouders bereikt kunnen worden. In
Zwijndrecht werken kinderopvangorganisaties en
basisscholen intensief samen; een van de doelen is om het
voedingsbeleid op elkaar te laten aansluiten. Voor
basisscholen speelt voedingsbeleid echter nog niet zo; men
vindt het lastig om ouders er op aan te spreken. In de
kinderopvang hoeft dat veel minder, omdat eten vanuit de
organisatie wordt aangeboden en niet door ouders wordt
meegegeven.
Andere partijen die in Zwijndrecht betrokken zijn, zijn de
Dienst Gezondheid & Jeugd (met o.a. de Gezonde School
adviseur), de Toppies, sportverenigingen en de diëtiste van
Aafje. Met huisartsen en met kinderartsen uit het Albert
Schweitzer ziekenhuis is nog geen contact gelegd en met
private partijen, zoals supermarkten of Tommies
sportgroente, alleen incidenteel.
Er is een visie op PPS geformuleerd, waarin aard, niveau
en omvang van de publiek private samenwerking is
bepaald, maar deze visie wordt nog niet uitgedragen. Wel
is een shortlist gemaakt van potentiele partijen. Deze zijn
nog niet benaderd, de wervingsstrategie moet nog verder
worden uitgewerkt. De samenwerking met de private
partijen is dus ook nog niet geformaliseerd middels een
contract en de private partners voeren nog geen
structureel activiteiten.
Sociale marketing
Met de pijler Sociale marketing is nog weinig gedaan en de
betrokken stakeholders werken nog niet volgens de
principes van Sociale Marketing, maar dat was voor deze
eerste periode ook nog niet de doelstelling. Er is nog geen
analyse gedaan bij welke doelgroep de bestaande
acties/interventies aanslaan en bij welke niet en waarom.
Ouders zijn een moeilijk te bereiken doelgroep waar
verdere actie op nodig is.
Verbinding preventie en zorg
Met betrokken ketenpartners (JGZ, CJG) hebben één op
één bijeenkomsten plaatsgevonden. Eerste stappen zijn
gezet in de ketenaanpak voor kinderen met overgewicht en
obesitas en hun ouders. Deze moeten verder worden
uitgewerkt en uiteindelijk structureel worden geborgd.
Andere stappen op gebied van de verbinding van preventie
en zorg moeten nog worden gezet: een quickscan van het
aanbod van preventie en zorg op de verschillende
interventieniveaus; een gedeelde visie en
samenwerkingsafspraken door gemeente, financiers en
betrokken ketenpartners op proces, structuur en/of
uitkomst; inzet door betrokken partners om interventies in
de ketenaanpak te optimaliseren.
Wetenschappelijke begeleiding en evaluatie
Er is onderzoeksbudget gereserveerd en een onderzoeker
aangesteld, die SMART doelen heeft opgesteld op proces
en effect, gebaseerd op de landelijke doelen van JOGG. De
doelen zijn in de stuurgroep besproken. Er is een 0-meting
en vervolgmetingen uitgevoerd op gedrag en effect en de
uit te voeren activiteiten zijn gemonitord. Om de lokale
aanpak te optimaliseren is een procesevaluatie uitgevoerd.
10
Conclusies op basis van drie jaar JOGG
Na een drie jaar JOGG in Zwijndrecht, zijn er al behoorlijke
successen behaald. De belangrijkste zijn beschreven op
pagina 2 van deze factsheet: De oogst van drie jaar JOGG
Zwijndrecht. Hieronder worden de conclusies met
betrekking tot de doelen van JOGG Zwijndrecht verder
toegelicht.
Uitrol JOGG anders dan oorspronkelijk bedacht …
Het oorspronkelijk idee dat JOGG Zwijndrecht zou starten
in de wijk Kort-Ambacht Zuid met een uitrol naar Noord is
niet gebeurd; veel JOGG activiteiten zijn Zwijndrecht breed
ingezet. Daardoor zijn meer kinderen in Zwijndrecht met
JOGG bereikt. Het aantonen van het effect van JOGG is
echter lastiger omdat de vergelijking van de JOGG wijken
met de overige wijken in Zwijndrecht minder zinvol is.
… maar ook buiten Zwijndrecht invloed van JOGG
De inzet van JOGG in Zwijndrecht heeft via de
kinderopvangorganisaties PIT en Yes! ook in andere
gemeenten geleid tot gezonder beleid, omdat deze
organisaties vestigingen hebben in meerdere gemeenten
en zij hun beleid organisatie breed hebben uitgezet.
Bij doelgroep 0-4 jaar zijn grote stappen gezet …
Op de twee grootste kinderopvangorganisaties in
Zwijndrecht is waterdrinken ingevoerd en is het
voedingsbeleid structureel aangepast. Meer dan 90% van
de kinderen op de opvang drinkt water. Ook op het
consultatiebureau wordt aan ouders geadviseerd over
water drinken, groente en fruit eten.
… en bij doelgroep 5-12 jaar is een goede start gemaakt
Op bijna de helft van de basisscholen is gestart met water
drinken, hoewel vaak nog niet structureel ingevoerd. Dat
geldt eveneens voor gezonde(re) voeding in de pauze: er is
wel aandacht voor, maar nog geen structureel beleid.
… en bij doelgroep 12+ wisselend beeld wat betreft water
drinken en gezonde voeding
Sommige scholen voor Voortgezet Onderwijs zijn al actief
bezig met gezonde voeding (inclusief water drinken),
terwijl op andere scholen nog flinke stappen gezet moeten
worden voor structureel gezonder beleid.
Overgewicht basisschoolleerlingen gestabiliseerd …
In schooljaar 2014-2015 had 7 tot 11% van de 2 tot 4
jarigen overgewicht. Op de basisschoolleeftijd is dit
percentage veel hoger, namelijk 18%, maar dit is wel
gestabiliseerd. Ruim één op de vijf jongeren (21%) uit klas
2 van het VO had in schooljaar 2013-2014 overgewicht; dit
percentage is iets afgenomen.
… maar conclusie over effect van JOGG op overgewicht is
nog niet te trekken
Omdat (overgewicht)cijfers van schooljaar 2015-2016 nog
ontbreken en 'harde' effecten op overgewicht meestal pas
na langere tijd zichtbaar worden, kunnen over het effect
van JOGG op het overgewicht van Zwijndrechtse kinderen
en jongeren nog geen conclusies worden getrokken.
Ondersteunende materialen als nuttig ervaren
Materialen van JOGG (lesmateriaal, waterfolders voor
ouders, waterbidons, waterdrinkbekers en waterkaarten
met stickers) en workshops door de diëtiste van Aafje zijn
als ondersteund ervaren bij de implementatie van
waterdrinken bij kinderen. Ook 'zelftapkannen' bij de
kinderopvang en waterkaraffen met vers fruit stimuleren
het drinken van water door kinderen.
Ouders betrekken blijft lastig
Het betrekken van ouders én hen laten 'meewerken' aan
het voedingsbeleid van een school (zoals fruitbeleid of
kleinere traktaties), is voor veel scholen een knelpunt.
Daarbij zouden zij graag handvatten aangeboden krijgen
hoe zij ouders meer en beter kunnen betrekken.
11
Aanbevelingen voor komende drie jaar JOGG
Maak voedingsbeleid op scholen structureel
Neem voedingsbeleid structureel op in het schoolbeleid
(bijvoorbeeld via de Gezonde School), met bijvoorbeeld
alleen nog water in de ochtendpauze en/of alleen nog fruit
en groente in de pauze, gezonde en/of kleinere traktaties.
Omdat school brede invoer van nieuw voedingsbeleid bij
ouders vaak weerstand oproept, kan een school ook kiezen
voor een 'uitgroeimodel': starten met het invoeren van
fruit eten en/of water-drinken in de onderbouw (of in groep
1/2). Binnen enkele jaren is het beleid dan school breed
ingevoerd.
Scholen zouden meer gebruik kunnen maken van de
Europese subsidie voor fruit op school. Tot slot is aandacht
voor handhaving van ingevoerd beleid erg belangrijk.
Meer aandacht nodig voor thema DrinkWater
Alleen een waterkick-off en een thema week over water is
onvoldoende voor structurele invoer van water drinken op
school. Mogelijkheden voor structurele invoer:
- stel een vast waterdrinkmoment in de pauze in, zodat in
de pauze geen zoete drankjes meer worden gedronken;
- maak gebruik van ondersteunende materialen om water
drinken aantrekkelijk te maken, zoals kleine JOGG bidons
voor de lagere groepen; tapi's op de kraan, waterkaraffen
met vers fruit en/of kruiden tijdens de lunchpauze,
watertapkannen;
- maak waterdrinken in gymzalen mogelijk zodat tijdens en
na het sporten water gedronken kan worden (zaal-
verhuurders/beheerders staan dat momenteel niet toe; kan
de gemeente hierin een bemiddelende rol spelen?)
Thema Groente… zet je tanden erin!
Het nieuwe JOGG thema is 'Groente … zet je tanden erin!'.
Bij kinderopvangorganisaties is groente eten echter al
helemaal geïmplementeerd; zij hebben meer behoefte aan
tips rond het thema bewegen, vooral voor (oudere)
kinderen op de BSO. Op het consultatiebureau is wel
behoefte aan materialen voor ouders over groente eten,
zoals die er ook rond water drinken zijn. Ook voor basis-
scholen is Groente wel een thema om mee aan de slag te
gaan, bij voorkeur geïntegreerd in bestaande lessen.
Meer Publiek private samenwerking (PPS)
Meer partijen dan nu het geval zijn zouden bij JOGG
betrokken kunnen worden, zoals een supermarkt voor het
leveren van groente en fruit bij bijvoorbeeld
sportevenementen. Voor de supermarkt betekent het
naamsbekendheid en koppeling aan een gezond lokaal
doel. Als vooraf bekend is hoeveel sportevenementen
jaarlijks georganiseerd worden, weet de supermarkt
wanneer de spullen geleverd moet worden. Tot nu toe
werd per evenement samenwerking gezocht met een
supermarkt en dat kost veel moeite en tijd.
Naast de twee grote kinderopvangorganisaties zouden ook
twee kleine organisaties voor peuteropvang bij JOGG
betrokken moeten worden.
Verbinding Preventie en Zorg verder vormgeven
Betrek naast de JGZ ook fysiotherapeuten, huisartsen en
kinderartsen bij het bestrijden van overgewicht, zodat
signalering en aanpak van overgewicht op meerdere
fronten plaatsvindt en daadwerkelijk sprake is van een
ketenaanpak.
Om de rol van de JGZ bij JOGG te vergroten, is het de
bedoeling om met 'de Bossche ketenaanpak' te starten.
Deze aanpak houdt in dat JGZ een centrale rol krijgt en
dichter bij ouders komt te staan om op die manier
overgewicht van kinderen te verminderen.
Inzet Toppies:
De Toppies hebben in Zwijndrecht een belangrijke rol als
het gaat om het enthousiasmeren van kinderen voor
sporten en bewegen, maar ook bij het thema DrinkWater.
Voor de inzet van de Toppies als JOGG-ambassadeur zijn
echter meer structurele uren nodig, zeker als zij ook bij
nadere JOGG thema's ingezet gaan worden. De Toppies
zien zelf mogelijkheden om met het thema Gratis Bewegen
aan de slag te gaan en minder met het thema Groente.
Omdat de Toppies opgeleid zijn als Gezonde sportkantine
ambassadeur, kunnen ze ook betrokken worden bij de
uitrol van de Gezonde Sportkantine in Zwijndrecht.
Tot slot …
…. zou meer ingezet moeten worden op ouder-
betrokkenheid, zowel via scholen als via verenigingen.
…. lijkt, naast de uitrol van JOGG in heel Zwijndrecht, toch
extra aandacht nodig voor de oorspronkelijke JOGG wijken,
omdat het overgewicht daar hoger is, de leefstijl
ongunstiger en de ouderbetrokkenheid geringer.
…. is, om de verschillende partijen bij JOGG te (blijven)
betrekken, (meer) duidelijkheid nodig over hun rollen en
verwachtingen; ook een goede uitwisseling van informatie
zal de betrokkenheid verbeteren.
12