De Koninklijke Luchtmacht staat voor snelheid, wendbaarheid en moderne techniek. Mede daarom oefent de militaire luchtvaart al honderd jaar een grote aantrekkingskracht uit op fotografen die deze dynamiek in beeld willen brengen.Het Luchtmacht Boek biedt een selectie van fotografische hoogte­punten uit de luchtmachtgeschiedenis in vredes­ en oorlogstijd. De honderden unieke opnames in dit boek laten zien dat ondanks alle technologie de mens de centrale factor is. De meteorologen, de vogelman, de vliegmedische dienst, de luchtverkeersleiders, de technici in de hangaars en natuurlijk de vliegers, ze komen allemaal aan bod. De foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie.

LuchtmachtBOEK

hEt

Lu

ch

tm

ach

tB

OE

K

hE

t

LuchtmachtBOEK

hEt

hEnK Kauffman

Erwin van LOO

rOLf dE wintEr

LuchtmachtBOEK

hEt

inhOud

inleiding 6

propellertijdperK|1913 - 1940 18

vliegenindetropen|1914 - 1941 70

oorlogendeKolonisatie|1940 - 1962 120

luchtmachtinfrastructuur|1945 - heden 174

straaltijdperK|1945 - heden 226

expeditionairoptreden|1960 - heden 278

luchtmachtensamenleving|1913 - heden 330

woordvandanK 382

prOpELLErtijdpErK 1913 – 1940

20 propellertijdperK

BaLLOnnEn vOOr dE miLitairE Luchtvaart?O

nBe

Ken

d

T wee nederlandse militairen inspecteren hoe een luchtballon leven wordt ingeblazen. In de jaren voor de eerste Wereldoorlog experimen-teerde de krijgsmacht driftig met zowel ballonnen als vliegtuigen. de

souschef van de Generale Staf en voorvechter van de militaire luchtvaart, generaal-majoor C.J. Snijders (1852-1939), stelde in 1910 een Militaire Luchtvaart Commissie samen om onderzoek te doen naar ‘het vraagstuk der luchtscheepvaart’. In 1912 presenteerde de commissie haar eindrapport waarin nadrukkelijk de weg werd vrijgehouden voor zowel het gebruik van ballonnen als vliegtuigen. de Tweede Kamer blokkeerde echter met een amendement de aanschaf van ballonnen. daardoor kocht de staat uitslui-tend vliegtuigen voor de in 1913 opgerichte Luchtvaartafdeeling (lva).

BaLLOnnEn vOOr dE miLitairE Luchtvaart? primEur: LEgErmanOEuvrEs mEt vLiEgmachinEs 1913, M

ILLIGen

T erwijl op de achtergrond enkele mecaniciens genieten van een mo-mentje rust, poseren op de voorgrond enkele marechaussees bij het Blériot-toestel van luchtvaartpionier h. Bakker (1878-1933). de opna-

me is vermoedelijk gemaakt tijdens legermanoeuvres in september 1913 op het kamp Milligen in de buurt van Apeldoorn. Omstreeks 1911 waren onder meer minister van Oorlog h. Colijn (1869-1944) en diens chef van de Ge-nerale Staf, luitenant-generaal Snijders, er stellig van overtuigd geraakt dat zo snel mogelijk een luchtvaartorganisatie binnen het leger moest worden opgericht. Om de toegevoegde waarde van een luchtwapen in de praktijk te testen, namen provisorische vliegdiensten onder meer in september 1911 en in september 1913 deel aan grootschalige legermanoeuvres. Bakker was tij-dens beide oefeningen van de partij. Met zijn onbewapende vliegtuig voerde hij verkenningsvluchten voor het leger uit.

1913–1940 21

22 propellertijdperK

dE EErstE BriK van van mEEL19

13-1

915,

SO

eSTe

RBeR

G

D e eerste gebrevetteerde militaire vlieger van de nieuw opgerichte Luchtvaartafdeeling (lva), luitenant F.A. van heyst (1883-1975), in de ‘open cockpit’ van het eerste toestel van de vliegdienst: de Brik. de

nederlandse constructeur en luchtvaartpionier M. van Meel (1880-1958) vol-tooide begin 1913 de bouw van dit toestel. In september van dat jaar kocht het Rijk het toestel voor een bedrag van bijna ƒ 3.500. Van de Brik, een anderhalfdekker, zijn weinig technische gegevens bewaard gebleven. Wel is bekend dat de krachtbron een Gnome-motor van 50 pk was waarmee een snelheid van een kleine 100 km/h kon worden behaald. Van Meel vestigde met dit toestel een hoogterecord van 1.880 meter.

dE EErstE BriK van van mEEL BriK twEE KLaar vOOr dE start20 A

uG

uSTu

S 1913, SOeSTeRBeRG

H elpers houden de Brik Twee in bedwang voordat hij vertrekt naar Mil-ligen voor regimentsoefeningen. Van Meel construeerde dit toestel in de zomer van 1913 en wist er al in september een hoogte van 2.000

meter mee te bereiken. nog in hetzelfde jaar bouwde hij het om tot water-vliegtuig, de Waterbrik, waarmee hij enkele succesvolle vluchten uitvoerde. Begin 1914 ging het mis. Toen de luchtvaartpionier het toestel op de Maas in Rotterdam demonstreerde aan de marine werd het tijdens een uitwijkma-noeuvre door een rukwind gegrepen, waarna het met een harde klap in de rivier belandde. Zelf kwam Van Meel met de schrik vrij, maar de Waterbrik was total loss.

1913–1940 23

24 propellertijdperK

farman in dE ‘faBriEK’ Op sOEstErBErg19

14-1

921,

SO

eSTe

RBeR

G

E en Farman hf.22 staat geparkeerd in de ‘Fabriek’ op Soesterberg. In 1914 werden zes toestellen van dit type in Frankrijk aangekocht. Kort voor het uitbreken van de eerste Wereldoorlog arriveerden de eerste

vier exemplaren op vliegkamp Soesterberg, waaronder de op de foto afge-beelde la-6. duidelijk zijn de oranje cirkels onder de vleugels te zien. Om de herkenbaarheid voor de eigen troepen te vergroten kregen alle toestellen van de lva kort na het uitbreken van de oorlog dit nationaliteitskenmerk. In 1921 werd de oranje stip vervangen door de rood-wit-blauwe rozet met in het midden een oranje cirkel, omdat de oranje schijf een (te) grote overeen-komst vertoonde met de Japanse nationaliteitskentekens.

farman in dE ‘faBriEK’ Op sOEstErBErg in hEtzELfdE schuitjE1914-1919, SO

eSTeRBeRG

T wee lva’ers van het eerste uur, onder wie vlieginstructeur F.A. van heyst achter in het toestel, maken zich op voor de volgende vlucht. na het uitbreken van de eerste Wereldoorlog werd snel duidelijk

dat er in Frankrijk en in de andere oorlogvoerende landen voorlopig geen vliegtuigen meer konden worden besteld. het alternatief was licentiebouw door de Industriële Maatschappij Trompenburg, een bedrijf dat onder meer Spyker-automobielen produceerde. Ook dit toestel, de la-19, is door deze Amsterdamse firma gebouwd. In het open schuitje van de Farman was de bemanning aan de weerselementen blootgesteld. dikke leren vliegjassen en handschoenen moesten uitkomst bieden.

1913–1940 25

26 propellertijdperK

primitiEf BOmBardErEn mEt dE farman19

15-1

919,

SO

eSTe

RBeR

G De lva benutte de Far-mans voor diverse taken. Behalve dat zij

dienst deden als lestoestel, voerden zij in de mobilisatieja-ren 1914-1918 ook patrouilles en grensbewakingsvluchten uit. de van origine onbe-wapende toestellen werden daarvoor soms uitgerust met een mitrailleur. daarnaast experimenteerde de lva met het afwerpen van bommen en pijlen. de Farman hf.22 werd hiertoe uitgerust met een bommenrek voor vijf bommetjes. de klemmen zijn onderaan de foto net te zien. Ook waren er over de breedte van de cockpitvloer zes pij-lenkokers aangebracht. de opname toont twee geopende kokers met stalen pijlen, waar-van de vlieger er 1.350 kon meenemen. het verhaal gaat dat deze projectieltjes scherp genoeg waren om een helm te doorboren.

primitiEf BOmBardErEn mEt dE farman EEn dagjE naar hEt strand6 M

AA

RT 1916, SCh

eVen

InG

en

G adegeslagen door een grote menigte maakt een aantal Farmans van de lva zich op het strand bij Scheveningen klaar voor vertrek richting Soesterberg. Begin 1916 organiseerde de nederlandse legerleiding

een Militaire Rondvlucht over een deel van nederland “teneinde de indruk te krijgen, en het volk een beeld te geven, van de paraatheid van de Afdee-ling en de prestaties van de vliegers”. Op 6 maart vertrokken negen toestel-len om het traject Soesterberg-Gilze-Rijen-Scheveningen-Soesterberg af te leggen. uiteindelijk keerden acht toestellen aan het eind van de dag weer behouden terug op de Bakermat. het negende toestel moest onderweg vanwege technische problemen afhaken.

1913–1940 27

384

cOLOfOn

uitgaveWBOOKS, Zwolleinfo@wbooks.comwww.wbooks.comi.s.m. nederlands Instituut voor Militaire historie, ‘s-Gravenhagewww.defensie.nl/nimhwww.facebook.com/nimh.geschiedenis

samenstellingentekstenhenk Kauffmandr. erwin van Loodrs. Rolf de Winter

inleidingeneindredactiedr. erwin van Loo

vormgevingFrank de Wit, Zwolle

© 2014 WBOOKS / nederlands Instituut voor Militaire historie, ‘s-GravenhageAlle rechten voorbehouden. niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

de uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangeslo-ten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2014.

de meningen en opvattingen die in deze publica-tie worden uitgesproken, zijn en blijven voor de verantwoordelijkheid van de auteurs. Zij geven niet noodzakelijkerwijs de mening weer van de minis-ter van defensie.

ISBn 978 90 663 0462 8nuR 689

De Koninklijke Luchtmacht staat voor snelheid, wendbaarheid en moderne techniek. Mede daarom oefent de militaire luchtvaart al honderd jaar een grote aantrekkingskracht uit op fotografen die deze dynamiek in beeld willen brengen.Het Luchtmacht Boek biedt een selectie van fotografische hoogte­punten uit de luchtmachtgeschiedenis in vredes­ en oorlogstijd. De honderden unieke opnames in dit boek laten zien dat ondanks alle technologie de mens de centrale factor is. De meteorologen, de vogelman, de vliegmedische dienst, de luchtverkeersleiders, de technici in de hangaars en natuurlijk de vliegers, ze komen allemaal aan bod. De foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie.

LuchtmachtBOEK

hEt

Lu

ch

tm

ach

tB

OE

K

hE

t