Download pdf - GLASNIK br.2-2016.pdf · 2016-11-01 · GLASNIK INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA GLASNIK god. 60 br. 2 УДК 93/99 ISSN 0583-4961 str. 1-212 Skopje 2016 Овој број на Гласникот

GLASNIK

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

GLASNIK god. 60 br. 2

УДК 93/99 ISSN 0583-4961

str. 1-212 Skopje 2016

Овој број на Гласникот ги содржи материјалите од меѓународната научна конференција „МАКЕДОНИЈА И ПОЛСКА ВО МОДЕРНИЗАЦИСКИТЕ

ПРОЦЕСИ ВО XIX – XXI ВЕК: ИСТОРИЈА – ПОЛИТИКА – ЈАЗИК – КУЛТУРА – ЛИТЕРАТУРА“, (Скопје, 26-27 мај 2015година)

3

СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS

Irena Stawowy-Kawka Македонците во Грција – споредба со другите национални, етнички и верски малцинства .............................................................................................................. 7Macedonians in Greece – comparison with other national, ethnic and religious minorities .................................................................................................................. 7

Милица Миркуловска, Лидија Танушевска Полските традиции во Македонската култура ................................................... 21Polish traditions in the Macedonian culture ............................................................ 21

Mirella Korzeniewska-Wiszniewska Serbian minority in the Republic of Macedonia after 2001 – main issues ............... 31Cрпското малцинство во Република Македонија по 2001 година - главни прашања ................................................................................................................. 31

Марјан Иваноски Македонската политичка емиграција во Источна и Западна Европа по Втората Светска Војна: паралели ...................................................................................... 47The Macedonian political emigration in Eastern and Western Europe after the Second World War: parallels ............................................................................................... 47

Катерина Мирчевска, Љубица Јанчева Културна соработка меѓу СР Македонија и НР Полска во 70-тите и 80-тите години на минатиот век ........................................................................................ 53Cultural relations between the people`s Republic of Poland and socialist Republic of Macedonia in the 1970s and 1980s. ........................................................................ 53

Драгица Поповска Скопје и Варшава: Репрезентација на историја, симболи, идентитет .............. 67Skopje and Warsaw: Representation of history, symbols and identity .................... 67

Rafał Woźnica The role of financial intelligence units in combating money laundering in Poland and Macedonia: a comparative analysis ........................................................................ 75Улогата на финансиските разузнавачки единици за борба против перењето пари во Полска и во Македонија: компаративна анализа ........................................... 75

4

Maciej Kawka The processes of self-identification in the Balkan and Macedonian discourses- Linguistic approach .............................................................................................. 87Процесите на самоидентификација во Балканските и во Македонските дискурси – лингвистички пристап ....................................................................................... 87

Снежана Антовска - Велевска и Билјана Маленко Асоцијативниот метод како можност за согледување на различностите (Македонско-Полски асоцијативи) ..................................................................... 97Association method as opportunity for perception of differences(Macedonian-Polish associations) .......................................................................... 97

Лилјана Гушевска , Веселинка Лаброска Македонско-Полски паралели во фразеологијата ............................................ 107Macedonian Polish-parallels in phraseology ........................................................ 107

Катица Трајкова Кон категоријата nomina instrumenti (Македонско-Полски паралели) ............ 117About the category nomina instrumenti (Macedonian-Polish parallel) ................. 117

Лидија Тантуровска Стилистика – Интернет - Стилистика ............................................................... 125Stylistics internet stylistics .................................................................................... 125

Katarzyna Kropiak Comparative analysis of the politics of nation - building in Poland and Macedonia in the post-war period. .............................................................................................. 135Компаративна анализа на политиките на градењето на нацијата во повоениот период на Полска и Македонија ......................................................................... 135

Daniel Wilk Civil society in the transformation process: the examples of Poland and Macedonia .......................................................................................... 151Граѓанското општество во процесот на трансформација: примерите на Полска и Македонија ....................................................................................................... 151

Вера Гошева Извозот на Македонскиот опиум во Европа (1919–1941) ................................ 161Exports of the Macedonian opium to Europe (1919-1941) ................................... 161

5

Габриела Топузовска, Лидија Ѓурковска Хигиенски завод – Скопје и неговата дејност во кралството СХС/Југославија ................................................................................................. 167Institute of hygiene in Skopje and its activites in the Kingdom of SCS/Yugoslavia .................................................................................................... 167

Македонка МитроваОд животот на Полскиот илинденец Јулиј Ц. Розентал (1872-1903) .............. 177From the life of the Polish ilinden uprising fighter Julius Caesar Rozenthal (1872-1903) .......................................................................................................... 177

Силвана Сидоровска – Чуповска Комуналните прилики во Македонските градови од крајот на 19 век ............ 185Communal condition in Macedonian cities at the end of the 19th century ............ 185

Владимир Јанев Прилог кон трговската дејност на евреите во Македонија во XVIII и XIX век .... 191Contribution to the trade activity of Јews in Macedonia in XVIII and XIX century ... 191

Вера Гошева Меѓународните опиумски конвенции во периодот меѓу двете светски војни(паралела кралство Југославија – Република Полска) ............................ 203International opium conventions in the interwar period (parallels the Кingdom of Yugoslavia -the Republic of Poland ) .................................................................... 203

Лидија Ѓурковска Состојбите во градското стопанство во Скопската околија во меѓувоениот период .................................................................................................................. 207The conditions of the city economy in the Skopje region during the interwar period ... 207

7

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ

УДК 323.15 (495.6:=163.3)

МАКЕДОНЦИТЕ ВО ГРЦИЈА – СПОРЕДБА СО ДРУГИТЕ НАЦИОНАЛНИ, ЕТНИЧКИ И ВЕРСКИ МАЛЦИНСТВА

MACEDONIANS IN GREECE – COMPARISON WITH OTHER NATIONAL, ETHNIC AND RELIGIOUS MINORITIES

Irena Stawowy-Kawkaпроф. д-р хаб. Ирена Ставови-Кавка, Јегелонски универзитет,

Институт за политички науки и меѓународни односи, раководител на Катедрата за современа историја.

Апстракт

Официјално Грција не го признава постоењето на националните и религиозните малцинства, освен муслиманите во Западна Тракија. Сепак, Македонците, Tурците, Албанците, Власите и Ромите имаат законски загарантирана слобода за формирање на нивни организации, културни здруженија и публикации на мајчин јазик, но без да се прецизира етничкиот карактер. Македонците во Грција успеале да ја формираат својата партија наречена Виножито. Обидите за да се воспостават национални т.е. македонски, турски или албански етнички белези на нивните организации не даваат позитивни резултати. Во тој поглед не даваат резултати ни жалбите до Судот за човекови права. Тие не се почитуваат од страна на грчките власти. За остварувањето на нивните права, тие треба поединечно да се обратат до судот. Сè повеќе земји на ЕУ укажуваат на потребата за поголемо вклучување на Грција во заштита на правата на етничките и религиозните малцинства, и усогласувањето со законските прописи за целосното почитување на основните човекови права и слободи.

Клучни зборови: Грција, малцинство, етничко малцинство, Македонците во Грција.

The article is devoted to assessment of the freedoms enjoyed by the Macedonians who live in Greece, as well as comparison of their status with other religious and national minorities, irrespective of whether they are recognised by the state or not. Athens, which remains in the western European system of well-established democratic values, is not subject to the same legal regulations as the other European Union countries which have signed and ratified the Framework Convention for the Protection of National Minorities, drawn up in Strasbourg on 1 February 1995. It came into force on 1 February 1998 and was the first

8

ГЛАСНИК 60 2 2016 Irena Stawowy-Kawka

European legal act to comprehensively deal with these issues1, which, unfortunately, has not been ratified by Greece. The problem is that the European Union countries have not adopted a joint definition of minority, and the fact that Athens cites serious concerns of its political nature, in particular, the threat to state security due to the influx of migrants, irredentist tendencies or attempts to eliminate tensions among ethnicities allows it to use discriminatory practices. In Greece, the minority policy has become clearly dependent on history, and is used in the current foreign policy.

The problem of national and religious minorities is the subject of a work edited by Richard Clogg2 and a monograph by Vincent Dontot3. National minorities in the Balkan countries have been also discussed by Stojan Kiselinovski and Irena Stawowy-Kawka4, as well as Hugh Poulton5. What is also important for the issues in question is the scientific work dedicated to Muslims in Europe, including the chapter devoted to Greece, written by Anna Parzymies6.

I

Greece has signed the basic international documents related to protection of the rights of the national and religious minorities in its territory7. What guarantees the respect for human rights in Greece is the constitution, which in Article 4 ensures equality of citizens before the law as well as equality of women and men. Article 5 stipulates that everybody who lives in the territory of Greece enjoys full protection of life, dignity and freedom, irrespective of their nationality, race, language, religious and political beliefs. Their personal freedom is inviolable, it is forbidden to restrict it in any manner when it comes to movement and settlement, except for situations in which it could prevent a crime, and only on the basis of a court’s verdict. This Article also gives citizens the right to peaceful public assembly, which may be forbidden only when there is a very significant risk for the public security, as well as risk of public or economic life being disrupted8. Article 12 of the Greek constitution

1 The text of the Convention: http://www.ohchr.org/documents/publications/guideminorities8en.pdf, [access: 22.12. 2014], Out of the 47 members of the Council of Europe, currently 39 countries are parties to the Convention. It has been signed but not ratified by four countries: Belgium, Greece, Iceland and Luxembourg. The convention has not been signed by: Andorra, France, Monaco and Turkey, as of 2011.

2 R. Clogg, Minorities in Greece. Aspects of a Plural Society, London 2002.3 V. Dontot, Les populations turcophones et pomaques de Grece dans les relations Greco-

Turques , Athens 1997.4 С. Киселиновски, И. Ставови-Кавка, Малцинства на Балканот (XXI век), Менора,

Скопје 2004.5 H. Poulton, The Balkans: Minorities and States in Conflict, Minority Rights

Publications, London 1993.6 Muzułmanie w Europie, A. Parzymies (ed.), Dialog, Warszawa 2005, pp. 35–53.7 In Greece, two very important international documents which protect minority rights

are not in force: Framework Convention for the Protection of National Minorities and European Charter for Regional or Minority Languages.

8 Greek constitution of 1975, as amended in 1986 and 2001: www.ypes.gr and www.

9

Македон. во Грција – споредба со другите нац., етнички и верски малцинства

guarantees the possibility of establishing non profit associations and unions under the applicable law9.

In addition, the constitution guarantees citizens the freedom of speech, press, expression and bans censorship, except for cases in which the Christian or other recognised religion is defamed, the president is defamed, classified information which may pose a threat to the state’s security and defence or obscene content is disclosed.

However, irrespective of the norm adopted, international conventions and individual articles in the constitution, it is hard to say that Greece respects them. What constitutes the basis of the state’s policy is the assumption that an ethnically homogeneous country is built by the Greek nation, which believes in the Orthodox faith and speaks the Greek language. Due to such a policy, no official statistics on minorities are kept, and researchers interested in this issue assume that religious and national minorities currently account for 5 to 10 per cent of the total number of Greece’s inhabitants. For instance, Hugh Poulton says that the contemporary Greece is the sum of various civilisations and nations:

After some time, majority of the population – maybe 95 per cent – will be ethnically Greek, and this is the fact which frequently cannot be explained, in addition significant hellenisation of the minorities takes place – Vlachs, Turks, Pomaks, Roma, Albanians, »Macedonians« and others10.On the other hand, Tadeusz Czekalski says:

Greece is the only Balkan country which does not recognise national minorities in its territory, despite the fact that the percentage of the people who speak other language than Greek is estimated at over 10 per cent of the population11.

The reason for which Greece does not recognise various national, religious and language groups was the willingness to consolidate the independence regained in 1830, and then the unification of the provinces, which demonstrated various level of national awareness as well as civilisational and cultural development. In the Balkans, where solving ethnic conflicts has frequently taken very drastic forms, Greeks, who wanted to pre-empt such events, resorted to various methods, such as exchange of populations, change of surnames, nationalist education, and themselves used various methods, e.g. exchange of populations and change of surnames. Thus they declared the ethnic unity of their country. Not only the Greek state, but also society has a negative attitude both to national and religious minorities, as well as migrants, refugees and asylum seekers.

II

All national and religious minorities in Greece can be divided in the following way: national minorities, i.e. those which identify themselves with the nation in any

syntagma.idx.gr, [access: 22.12.2014]. 9 Ibidem.10 H. Poulton, The Balkans…, p. 175.11 J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, pp. 643.

10


of the nation states – usually a neighbouring one:: Turks, Albanians, Macedonians, Bulgarians, Jews; ethnic and language minorities which do not have their own country: Roma, Vlachs; and religious minorities: Muslims: (approx.120 thousand), Catholics (approx. 45-50 thousand), Protestants (including Evangelicals, Methodists and Seventh-day Adventists – approx. 20 thousand), Jehovah’s Witnesses (approx. 70 thousand) and Orthodox Christians of the old rite (so-called Old Believers – from 700 thousand to l million)12. The only religious minority whose rights have been officially recognised in Greece for a long time is the Muslims who live in Western Thrace. They gained their rights under the Treaty of Lausanne of 192313.

Others are refused the rights enjoyed by minorities, and find it hard to apply for their legal status. The main aim of the article will be to prove that Greece, being a European Union Member State, denies Macedonians, as well as other national, ethnic and religious minorities (except for Muslims in Western Thrace), the official right of recognition. It leads to limited possibility of political and social participation among minorities and faster assimilation.

Greece does not keep official minority statistics14, and the data are estimates. Furthermore, there is no extensive literature devoted to that subject, as official Greek studies present the thesis that there are no national minorities in the territory of the country. What is allowed, however, is the position which accepts existence of a religious minority officially recognised by the state – followers of Islam15. Muslims in Greece have the right to publish their magazines, as well as establish cultural and educational organisations. “Voice of Thrace” has been printed in Xanthi (since 1981), as well as “Passing” and “Truth” in Komotini (since 1967). When it comes to Islamic organisations, associations and societies, the following ones operate: Muslim Union, Muslim Youth Association, Organisation of Muslim Teachers from Western Thrace and others. All of them are Muslim rather than Turkish in their nature. Attempts

12 Minority Rights Group International, global classification of minorities and tribal people - Greece: Review 2007,www.unhcr.org, [access: 22.12.2014], see also: The Catholic Church in Greece, www.interkrit.net/ccc/004.htm, [access: 22.12.2014].

13 The Greek-Turkish population exchange agreement was signed on 30 January 1923. Whereas Greece signed the peace treaty with Turkey on 24 July 1923, the border delineated between both countries did not apply to the Dodecanese (which, at that time, belonged to Italy), and its course was determined by the peace treaty signed in Paris on 10 February 1947.

14 The latest census conducted in 1951, during which respondents could inform about their religious and national affiliation, showed that in Greece there were: 116,650 Muslims, 24,965 Catholics, 4,954 Protestants, 6,325 Jews. In terms of languages, it was as follows: 92,443 „Turkophones“, 41,017 „Slavophones“, 39,885 Vlachs, 22,736 Albanians, 18,671 Pomacs, 7,429 Roma.

15 The most frequently quoted Greek authors include: L. Divani, Ellada Kai Mionotites, Ateny 1995; Ch. Rozakis, K. Tsitselikis, D. Christopoulos, The Place o fthe Mufti in the Greek State of Low, in: To meionotiko fainomeno stin Ellada; Mia simvoli ton koinotikon epistimon, Athens 1997; L. Divani, Ellada Kai Meionotites: To systima diethnous prostasisa tis Koinonias ton Ethnon, Athens 1995; A. Pollis, Greek National Identity: Religious Minorities, Rights and Europe Normsan , in: R.Christopoulos (ed.), Nomika zitimata thriskeftikis eterotitas stin Ellada, Athens 1999; D. Constatine, Religion, Civil Society and Democracy in Orthodox Greece, „Journal of Southern Europe and the Balkans“ 2004, no. 6 (1).

11


at creating Turkish organisations and their operation are criticised and forbidden. Courts argue that the adjective “Turkish” refers to inhabitants of Turkey, and cannot be used for Greek citizens, whereas using it to refer to Greek Muslims is a threat to the public order. For this reason, even well-established associations and groupings, such as: Union of Turkish Teachers of Western Thrace (Batı Trakya Türk Öğretmenler Birliği) established in 1936, Turkish Union in Xanthi (Iskçe Türk Birliği), established in 1927 and others have been made illegal because of their name16. What concerns Greeks is the contemporary conservative movements, even certain forms of extreme fundamentalism, which demonstrate solidarity with extreme Islam, which can be explained by the fact that Turks from Western Thrace have not experienced the Europeanisation conducted in Turkey by Mustafa Kemal Atatürk.

Muslims have the right to education – at 279 schools the Turkish language is taught by 770 teachers17 (it is estimated that the primary, post-primary and secondary schools are attended by 11-14 thousand students). Furthermore, two Koranic schools, which are financed by the state, operate in Komotini and Echinos. In 2013, during a conference devoted to the Treaty of Lausanne, riots broke out when a lecturer was refused the right to use Turkish18.

The same rights enjoyed by Turks are enjoyed by Pomacs, too. Their population is estimated at 35-45 thousand19. They live mainly in Xanthi in the Rhodope Mountains and in the villages along the river Marica. They use a language which is classified as a South Slavic Bulgarian dialect with significant influence of Turkish. Since the 1990s Pomacs have organised festivals of their culture. They do not have their own schools or magazines, as officially the language used by the group does not exist. However, in 2002, the authorities allowed printing a Greek-Pomac dictionary, which was expected to discourage Pomacs from declaring themselves as Turks. Nevertheless, as Muslims, they are covered by the Turkish language education at the primary and secondary level. There is, however, a discussion on the correctness of that process.

There is a similar problem with the Roma. They have the status of a language minority, but it only applies to the Roma who live in Western Thrace, because the provisions of the Treaty of Lausanne of 1923 apply to them, as well as to Turks and Pomacs. It is worth remembering that resettlements which were decided when the Treaty was signed did not cover the Muslim population in the Greek Western Thrace. The number of Roma people is estimated at 150 thousand. However, Amnesty International estimates that there are 250-300 thousand of them.20Although, it is

16 A. Parzymies, Muzułmanie w Europie…, p. 47.17 Cf. Ministry of Education and Confessions, http:/www.ypepth.Gr/en ec home.htm,

[access: 22.12.2014]. Cf. also C. Киселиновски, И. Ставови-Кавка, Малцинтва..., p. 85.18 J. Gajda, Turcy bez prawa do używania ojczystego języka, http://balkanistyka.org/

turcy-w-grecji-bez-prawa-do-uzywania-ojczystego-jezyka/, [access: 22.12.2014]. 19 Ibidem, p. 87. The population data, 30–35 thousand, based on the 1994 research and

similar ones, come from the Greek Helsinki Committee The Pomacs – General data on the language. In 2004, the data provided by Pomacs themselves suggest that their number in Greece is approximately 40 thousand.

20 L. Divani says that when the Treaty of Lausanne was signed, the group was 3.5 thousand strong; idem, Ellada…, p. 70. The number of Roma people in Greece is estimated

12


very difficult to determine the actual number of the Roma who live in Greece, not only due to the fact that they often change the place of living, but because of the fact that no official research is conducted in this area. What is characteristic of the Pomacs and Roma is fluidity and relativity in terms of defining their nationality. They very often declare themselves are Turks, and, what is more, use Turkish not only for religious purposes, but also on an everyday basis. This is connected with the higher status of Turks enjoyed in the Muslim community, and the possibility to take advantage of privileges, e.g. sending children to schools where Turkish is the language of instruction.

It should be pointed out that the Orthodox faith in Greece has a guaranteed status of the nationwide religion, which dominates and has a very strong position. The interest of the Greek Orthodox Church, being the entity which spells out and guards the national interest, prevails over the need to protect the rights of religious minorities.

III

Macedonians are a national group called Slavophones (Σλαβόφων) or currently Skopjians (Σκοπιανοί) in Greece. According to the census conducted in Greece, which indicated existence of national minorities, i.e. the one from 1951, the country was inhabited by 41,017 Slavophones, that is Macedonians, whereas independent researchers believe that as many as 150-300 thousand of them live in Greece.21 Most of them are concentrated in the following prefectures: Florina (Mac.Lerin), Kastoria (Mac. Kostur) and northern part of Kozáne, (Mac. Kožani).

The Macedonians in Greece are refused to be awarded the national identity. What complicates the situation is the fact that not all people from that group identify themselves with the Macedonians who live today in the Republic of Macedonia. Some of them have been assimilated (mainly the young generation), declare only the language identity, and do not aspire to be granted the status of a national minority. Others do not define their identity as Macedonian – but local one – Slavic-Macedonian (Σλαβομακεδόνες), and just part of them identify themselves with the contemporary nation from the Republic of Macedonia (they use the term “Makedones” to define their national status)22. Christian Voss calls the Macedonians in Greece a hidden

by H. Poulton, The Balkans…, p. 188, at approximately 140 thousand, out of which about 45 thousand are nomads, cf. Amnesty International Report of 8.04. 2014, http://amnesty.org.pl/no_cache/archiwum/aktualnosci-strona-artykulu/article/8166.html, [access:: 22.12. 2014].

21 Cf.. J. Byczkowski, Mniejszości narodowe w Europie 1945–1974, Opole 1976, p. 56 their number is estimated at approx. 150 thousand, similarly as С. Киселиновски, Етничките промени во Македонија (1913–1995), Скопје 2000, p. 48,90, 94 and С. Киселиновски, И. Ставови-Кавка, Малцинтва..., p. 75 for 160 thousand. On the other hand, H.J. Axt, Macedonien: ein Streit um Namenoder ein Konflikt vor dem Asbruch?, „Europa Archiw. Zeitschrift für Intrnationale Politik“, 10.02.1993, p. 68, says that the number of the Macedonians in Greece ranges from 150 to 300 thousand.

22 GHM, Minority Rights Group – Greece (MRG - G), Report about Compliance with the Principles of the Framework Convention for the Protection of the National Minorities,

13


language group, but the group is hidden not only at the language level – lack of access to education in the Macedonian language, to publications, radio and TV programmes, but also at the socio-economic one, i.e. lack of equal access to political, economic and social goods for this group of people23.

During World War II and Greek Civil War (1946-1949), Macedonians cooperated with the communist movement with changing approval of the Communist Party of Greece (KPG), depending on the political situation. Tito publicly announced that he could not remain indifferent to the persecution of Macedonians in Greece. The diplomatic relations established between Athens and Belgrade after the war were suddenly broken off when in January 1946 Belgrade recalled the Yugoslavian ambassador from Greece, when Yugoslavia started cooperation with the KPG, which fought for power. Due to the fact that the main forces of Greek communists were concentrated in the north of the country, i.e. in Macedonia, it was important to win the hearts and minds of the Macedonian population organised in NOF Народноослободителен фронт – National Liberation Front. In October 1946, the talks between the representatives of KPJ and KPG led to an agreement on cooperation of the party and military structures of NOF – Macedonians from Aegean Macedonia. On 21 November, NOF units were incorporated into DAG. On 19 August 1947, in statutory act no. 5, the DAG Headquarters awarded to Macedonians wide-ranging cultural and educational rights, including the right to teaching in their language. In the years 1947-1949, as many as 87 schools were opened in Aegean Macedonia, which were attended by approximately 10 thousand children taught in the Macedonian language24. Furthermore, Macedonians established cultural and educational societies, published magazines, organised performances, and sang folk songs in their language. The fact that Macedonians were granted the right confirming their national status was so important that during the civil war in the years 1946-1949 they fought en masse on the side of the KPG. According to Macedonian sources, 14 thousand out of 30 thousand DAG participants were Macedonians. They fought in organised structures: NOF, AFŻ (Mac. Антифашистички фронт на жените – Women’s Anti-fascist Front) and NOMS (Mac. Народноослободителен младински сојуз- National Liberation Youth Union) 25

Their mass participation on the side of the KPG during the civil war raised concern among numerous Greeks. What was also incomprehensible in Greece was the division of Macedonia into: Vardar, Aegean and Pirin Macedonia, as used by Yugoslavian researchers. All “foreigners” living close to the Yugoslavian border were recognised as “undesirable” after the war. In 1953, decree no. 2536 was adopted, which allowed new settlers, with healthy “national awareness”, i.e. Greek one, to come to the northern territories26. The decree was anti-Macedonian

www.greekhelsinki.gr, [access: 15.03.2014]. 23 Ch. Voss, Language use and Language Attitudes of a Phantom Minority Bilingual

Northern Greece and the Concept of “hidden minorities”http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.html?type=html&serial=1075733088324,

24 С. Киселиновски, И. Ставови-Кавка, Малцинтва..., p. 73.25 С. Киселиновски, Егејскиот дел на Македонија (1913–1989), Скопје1990, p. 138.26 Poulton, The Balkans…, p. 178. The decree was anti-Turkish in its nature.

14


in its nature. In that period, Macedonians were forbidden to use their language in public life, and at Orthodox churches they were obliged to use exclusively Greek. During Papagos’s rule, all Macedonians were removed from “official positions” (public ones) and passport-free border movement between Greece and Yugoslavia was suspended27. As early as 1959, the authorities in the towns and villages near Edeesa, Kastória or Cagliari required Macedonians to officially confirm they do not speak their language. The process of assimilation began, which proceeded relatively fast, because it facilitated access to education and jobs, and, in consequence, social advancement. Although the biggest repressions towards Macedonian populations took place until 1974, the introduction of the democratic system did not significantly change Macedonians’ fate.

However, one cannot forget to mention the consequences of the failure to, thus far, regulate inter-state issues for citizens of Greece – Macedonians or, as Greeks call them – Slavophones as well as emigrants after the civil war in Greece (1946-1949). Lack of agreement in this respect adversely affects the situation of Macedonian associations as well as social and political organisations, which the Greek authorities deny the minority status. After the civil war in Greece, Macedonians who decided to emigrate were deprived of citizenship under Article 19 of the Code of Greek Nationality, which was completely abolished as late as 1998. In 1982, Athens made a decision which allowed repatriation of Greeks who took part in the civil war on the communists’ side to the country (excluding Macedonians). According to Dimitrias Christopopulos and Konstatinos Tsitselikis, this was done to enable only Greeks to take advantage of that opportunity, rather than those who declare themselves to be Macedonians28. Such practices are used towards persons who are from Greece, but are not of Greek nationality, which violates the constitutional right of citizens’ equality and Greece’s obligations in the area of protection of national minority rights. These persons, who are holders of Macedonian passports or passports of other countries but have not been born in Greece, often find it difficult to enter its territory. This can be exemplified by the events of 19 July 1998. On 16-19 July, the Global Reunion of Children of Refugees from Greece after the civil war was organised in Skopje to commemorate the 50th anniversary of those events. On the last day of the Reunion, some of the participants wanted to visit the families and places of their origin as part of the celebrations. Out of 161 participants of the Reunion, 51 were refused entry to Greece, whereas 20 others resigned from an attempt to cross the border due to the lack of visas. There were citizens of Canada, Australia, Czech Republic and Hungary, who were refused the entry, e.g. due to the fact that (according to the Greek authorities) they incorrectly wrote the place of birth in the passport (they used Macedonian names rather than the official Greek ones). Up to now, such apparently simple issues as the possibility to visit the place of one’s birth or graves of the loved ones have not been regulated. In order to visit them, one needs to be a Greek or submit a declaration on Greek descent, i.e. being born in Greece.

27 Ibidem, p. 179. 28 D. Christopopulos, K. Tsitselikis, Legal Aspects of religious and linguistic Otherness

in Greece. Treatment of Minorities and Homogeneis in Greece: Relics and Challenges, www.kemo.gr, [access: 15.03.2015].

15


Greece has developed a number of categories and criteria to divide the population on which it depends, to a significant extent, whether a given person has a chance to regain citizenship. These authorities take a hostile view of cultural and educational associations which promote the Macedonian cultural heritage and contacts with Skopje. As early as 1981, a list of academic institutions whose diplomas were not recognised in Greece was created. Among them was Ss. Cyril and Methodius University of Skopje. In theory, all cultural and educational institutions enjoy constitutional guarantees – i.e. freedom, but in fact any references to the Macedonian affiliation attract overt disapproval and even repressive actions not only on the part of official elements, but also Greek society, which considers them unpatriotic.

One of the fighters for the rights of the Macedonian minority is a Greek clergyman Nikodimos Tsarknias, who belongs to the leaders of the Movement for Protection of Macedonians’ Rights in Greece, created in 1989. When Tsarknias demanded that this minority be allowed to keep its culture, tradition and language, he was punished by the bishop of Flórina, who dismissed him from his duties for disobedience and publications in the newspaper “Ta Moylena”. Later, he was restored to office for some time, only to be dismissed again in 1991. Tsarknias joined the Macedonian Orthodox Church, which is considered to be schismatic, and was on numerous occasions convicted of illegally holding clergy functions and wearing the cassock29. In 2001, the Macedonian Orthodox Church in Greece was established in the town of Aridea (Central Macedonia).

According to Evangelos Kofos, what does not raise controversy is the existence of a group of Slavs in northern Greece (this fact is not denied), but the use of the term “Macedonian” when referring to that minority and the language used by it. Kofos wrote: the fact that the population of the Slavonic descent wants to (...) function as an ethnic or national minority is not a problem; the problem is the name they have chosen – in the Greek language “Makedones” – by which to identify themselves in Greece30. Consent for such an understanding of the term “Makedonos” would be tantamount to depriving over two million Greeks living in the northern part of the country – province of Macedonia – of their regional identity. This prevailing conviction that Macedonia’s society is homogeneous in its Greek part is common.

The situation of Macedonians in Greece improved in 1990s. Mainly thanks to democratic European institutions and regulations which require protection of minority rights in its territory, which apply to Greece.

Officially, the Macedonian political party, which operates since 1994, is Vinožito (Rainbow), earlier registered as a cultural organisation. Its members and supporters take part in nationwide elections, and on this basis their number is estimated at 10 thousand persons.31 In the 1994 election to the European Parliament, the party received 7,263 votes, i.e. 5.7 % of the votes cast in Flórina prefecture (νομός). It is accused of

29 US State Department, International Religious Report 2005. Greece, www.state.gov/g/drl/irf/2005, [access: 15.03.2015].

30 E. Kofos, The Unresolved ‘Difference over the Name’: a Greek Perspective, in: Athens - Skopje: An Uneasy Symbiosis, (ed.) idem, Athens 2005, p. 132.

31 GHM, Minority Rights Group – Greece (MRG - G)… op. cit., www.kemo.gr, [access: 15.03.2015].

16


separatists tendencies, illegal appropriation of the name “Macedonia” and willingness to tear the province carrying this name away from Greece. A signboard in Macedonian language placed on the Vinožito building was removed by the law enforcement bodies. That case ended up at the Strasbourg Tribunal, which adjudicated that Greece violated the European Convention on Human Rights32. In 2010, Vinožito opened its second seat in the city of Edessa. Human rights organisations inform about cases of exerting pressure by local authorities, which is expected to prevent representatives of the Macedonian minority from gaining access to media, e.g. printing houses received suggestions that the publishers of one of the few Macedonian magazines “Ta Moylena”, published since 1993 as “Zora”, are devoid of patriotism and cooperate with agents from Skopje. At the beginning of 2010, the following newspapers were published for the first time: “Zadruga” and “Nova Zora” (20 thousand copies).

What was an important event was the publication, on the initiative of Vinožito party, of a Greek-Macedonian (Грчко-македонски речник Ελληνο-Μακεδονικό Λεξικό) and Macedonian-Greek dictionary with explanation by Centre Maurits Coppieters (CMC)33, a European political foundation with its seat in Brussels, together with the House of Macedonian Culture. The first volume was published in 2009, whereas the second one in 2011. The fight for registration of the House of Macedonian Culture was started by the organisation in 1989 and has not come to a positive end until today, despite the fact that Macedonian obtained a positive judgment regarding recognition of their organisation from the Strasbourg Court, which on 5 December 2003 decided that Greece violated Article 11 of the European Convention on Human Rights, which guarantees freedom of association. Despite the Court’s verdict, the problems with the registration of the House of Macedonian Culture are due from the fact that its name includes the word “Macedonian”. On the other hand, in 2009, the Greek authorities registered the Cultural and Educational Movement in the city of Edessa (Mac. Voden).

Today, despite Athens’ assurances that it respects international human rights standards, one should conclude that the situation of the Macedonian minority in Greece is bad. Certain hope may be connected with the possibility of joining the European Union by the Republic of Macedonia. However, until the Greek veto has not been lifted in this respect, the Macedonian minority will be a hostage of historical reasons and prejudices which accumulate. The stalemate will last until Greece decides to start genuine dialogue and discontinues the sham action taken so far to please the public, whereas Macedonia makes concessions regarding its constitutional name.

32 The lawsuit was filed by Pavlos Vaskopoulos and Petros Vessiliadis, when they were accused of sowing discord among the local populations, Article 192 of the Greek penal code, in connection with placing the organisation’s signboard in the Macedonian language. The case was resolved on 27 May 2004, cf. The European Court of Human Rights - Chamber judgment - Ouranio Toxo and Others v. Greece (application no. 74989/01), https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=927761&Site=COE, [access: 15.03.2015].

33 Centre Maurits Coppieters (CMC) was established in 2007, and is recognised by the European Parliament as a political foundation at the European level. The House of the Macedonian Culture is, among other organisations, its full member.

17


Albanians who have lived in Greece for generations are called Arvanites or Albanophones. This national group is not recognised by Greeks. They create small pockets of population near Corinth, Argos, Beocia and Attica, as well as the Ionian Islands and Thrace. As far as their number is concerned, researchers estimate that 140 thousand of them live in Central Greece. In Western Thrace there are about 30 thousand Albanians.34 They use various Albanian dialects – (southern) ones, which are generally believed to be mutually incomprehensible. They speak Greek on a daily basis. Their situation can be compared to that of Vlachs. The assimilation policy as well as migration to big cities makes contact with one’s environment difficult. In the 1980s, the Albanian community intensified its cultural activity, thanks to which a few associations were created, e.g. Arvanite Union of Greece (Αλβανικής Σύλλογος Ελλάδα), which publishes bimonthly “Besa”, Arvanite Culture Centre (Αλβανικά Πολιτιστικό Κέντρο), Association of Corinth Arvanites (Αλβανική Σύλλογος Κορίνθου) and others. Their activity is, however, limited. Another group of Albanians in Greece includes Chams. Their name comes from the area they inhabit in Epirus, i.e. Chameria (Alb. Çamëria, Gr. Τσαμουριά), which, in its majority, is located in Greece, in Tesprotia prefecture. It is an area of conflict between Athens and Tirana due to the issue of mutual treatment of the national minorities living in this part of Greece, but also in southern Albania. During the Ottoman Empire, Epirus was inhabited mainly by Albanians as well as Greeks and others. During the Greek national revival, Athens became interested in that area; in addition, Greeks never treated Albanians as a nation capable of creating its own state. The creation of Albania in 1913 and the division of Epirus into two parts under the Protocol of Florence adopted in the same year deepened Greece’s discontentment, in particular due to the fact that two big cities which Athens aspired to ended up on the Albanian side. These were: Korce (Alb. Korçë) and Gjirokaster (Alb. Gjirokastër). Greeks used economic and demographic arguments to show that this area belonged to them. Due to the division of Epirus with the Albanian-Greek border, a bigger part of the area, called Chameria by Albanians, ended up in Greece. Today it is very difficult to estimate the number of Albanian-speaking population living in Chameria. This is due to the fact that Greece does not recognise this population as Albanian and does not gather statistics reflecting the actual state of affairs. American organisation – Democratic Cameria League estimates the number of Chams at approximately 100 thousand35, whereas the Organization for the European Minorities at 65-100 thousand.36 In the past, Greece pursued a policy similar to the one in Macedonia in order to reduce the number of Macedonians in that region. During World War II, Albanian Muslims supported Italy, for which they were punished – according to Albanian calculations, approximately 2-5 thousand of them died, and the rest were forced to escape to neighbouring Albania. Greeks allowed followers of the Orthodox Church to stay. After the war, Tirana demanded

34 P. Hill, Mehrsprachkeiten…p. 64; P. Trudgill, On Dialect: Social and Geographical Perspectives, Blackwell, Oxford, 1983, p. 135.

35 Organisation’s website: https://www.youtube.com/watch?v=DMJ7R6RJJfQ, [access: 15.03.2015].

36 Cf. http://www.eurominority.org/version/eng/minotity-detail.asp?id_pays=19&id_minorites=gr-alba, also : http://archive.today/www.eurominority.org, [access: 15.03.2015].

18


that this population be allowed to return to the houses they abandoned in Greece, but to no avail37. In 1991, the Albanian diplomacy estimated its financial claims from the Greek state at USD 350 million, as of 1945, i.e. 2.5 billion at the actual prices.38 In addition, the property lost by Albanians – refugees from Chameria – and even cultural autonomy of Albanians in Chameria was demanded for. In 1992, in the town of Konispoli, located in northern Chameria in the territory of Albania, a monument for the victims of the genocide perpetrated on Chams was unveiled. There, each year Albanians organise celebrations to commemorate the events of World War II, death of their compatriots and their time as refugees. The National Political Association “Chameria” (Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria), established on 10 January 1991 also celebrates Chams’ holiday on 27 June each year. Whenever a politician from Athens arrives in Tirana, a group of Chams protest to remind him of their unsolved problems in Greece. What exacerbates the problem is the fact that Greek society, up to now, has not come to terms with the loss of northern Epirus, and it is common that its inhabitants are called Voreiepirotes (Βορειεπηῤότες). After the compulsory atheisation of Albania during the communist rule, in the period of transformation it was Greek clergy which took over the initiative to revive the Orthodox Church in Albania, and the Greek minority in Albania tried to create party structures of Greek nature, such as: Omonia (Unity), Human Rights Protection Party etc. There were numerous incidents on the Tirana-Athens line until 1996, when both countries signed the Friendship and Cooperation Treaty. It guaranteed, among other things, legalisation of stay of thousands of Albanians working until then without a permit in Greece, and the possibility to open schools in Greek language in the territory of northern Epirus. It is difficult to predict what the Greek-Albanian relations in the future will be like, and how the policy towards Chams in Greece and Voreiepirotes in Albania will influence them. Today Greeks in Albania have their schools, support of Greek clergy at Orthodox churches, and they try to create their own political parties as well as cultural and educational associations. On the other hand, Greece does not want to hear about starting a discussion about creating a school with Albanian as the language of instruction in Filiates (Alb. Filat), which its residents demand. For Greeks the problem of Chams does not exist, and Chams’ aspirations are only supported in Albania. What is, however, important is the support offered to Tirana from Greece, when it applied to become a NATO member, and Greece’s positive attitude to Albanians in their aspirations to membership in the European Union.

Vlachs are an ethnic group which is not recognised in Greece. At home and in their environment they use dialects which belong to the group of Romance languages, but they have not developed a language norm for the whole community. In Greece, they are usually divided into two groups: Aromanians (Арм’ни, Gr. Αρμάνοι) and Megleno-Romanians (Μεγλενίτες Ρουμάνους), although because of differences in

37 For details of this issue cf. M. Vickers, The Cham Issue: Albanian National and Property Claims in Greece, 2002, http://www.albanianhistory.net/texts21/AH2002_1.html, [access: 15.03.2015].

38 T. Czekalski, Północny Epir i Czamuria - współczesne oblicze sporu grecko-albańskiego, in: Naród - państwo - Europa Środkowa w XIX i XX wieku, (ed.) A. Patek i W. Rojek, Kraków 2006, p. 312.

19


dialects other divisions are also used. For instance, those who have a lot of Albanian influences in their language are called Arvanito-Vlachs (Αρβαυιτοβλάχου)39. The estimated number of Vlachs in Greece varies. The Greek census of 1951 said that 39,855 Vlachs and 7,424 Romanians live in the territory of Greece. These numbers were understated. Most researchers estimate that population at 120-300 thousand40 and believe that, in the Balkans, Vlachs are the most numerous group in Greece. These differences result from the fact that Athens is not interested in promoting multiculturalism in its territory – on the contrary, it pursues a policy of uniformisation and assimilation of ethnic and national groups. Most Vlachs identify themselves as Greeks, and they fulfil their political aspirations as part of the Greek state, representing the Greek raison d’etat. They often hold high government or public administration positions. Some Vlachs – Megleno-Romanians have immigrated to Romania and adopted the Romanian national identity.

Currently, the Vlach dialects does not enjoy official status, and Vlachs are not covered by teaching in their native tongue at any level of the education. A Vlach dialects course was organised at Saloniki University. Despite that, Vlachs are bilingual. The young generation, especially those who live in big cities and do not have contact with their community on a daily basis use it only for contacts with the elderly or at home. Local Vlach associations operate in areas where bigger Vlach communities are located. In addition, festivals are organised, and recordings of songs in Vlach dialects are collected. The most well-known are festivals in the village of Metsovo (Μέτσοβο) which gather Vlachs from the neighbouring countries. That revival of activity took place in the 1980s thanks to the European Community. In 1984, the The Panhellenic Federation of Vlach Cultural Associations was created (Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων). On 8-9 September 2012, the organisation organised the 13th Vlach Symposium devoted to the tradition, music, folk culture and dances of Vlachs from the Struma valley, which was attended by over 1,000 people. In 2002, there were 29 registered local associations in the territory of Greece41. They include such cultural associations, as: Εταιρεία Αρωμανικού, Βλάχικου Πολιτισμού and others.

39 They are also known as Ffrasheriots or Feasheriot Vlachs (Φαρσεριώτες or Φρασεριώτες Βλάχοι) because of the place in Northern Epirus in Albania – Frashër.

40 V.B. Sotirović, The Balkan Vlachs – an Extinguishing Ethnolinguistic Group, p. 12, http://www.sotirovic.blog.com, [access: 10.03.2015] estimates the number of Vlachs in Greece at 120 thousand. Cf.. P. Hill, Mehrsprachkeiten in Südosteuropa , „Zeitschrift für Balkanologie“, J.1990/26, estimates the number of Vlachs at 150 –300 thousand, p. 56.

41 Αποστολέας Κεντροδεξιός ημερομηνία 26/8/2002, http://www.aromanian.net/greece.html, [access: 10.03. 2015]. Thed Kahl estimates the total number of similar associations registered in Greece at 200. Cf. T. Kahl, Aromanians in Greece: Minority or Vlach-speaking Greeks? http://www.farsarotul.org/nl27 1.htm from the Farsarotul Newsletter, [access: 10.03.2015].

20


* * *

The national and ethnic minorities in Greece, i.e. Macedonians, Turks, Albanians, Vlachs, Roma have legally guaranteed freedoms which allow them to establish their respective organisations, cultural associations and publishing houses using the mother tongue, provided that they do not indicate their national character.42 The attempts at establishing national Macedonian, Turkish or Albanian political organisations and cultural associations raise objections. The lack of such a possibility prevents them from having legal capacity, i.e. active participation in Greece’s political and social life. In this respect complaints submitted at the Court of Human Rights do not help, as they are not respected by the Greek authorities.

As is the case with Vlachs, Macedonians in Greece are also not perceived by the Greek authorities and Greeks themselves as a safe group not claiming any territorial rights. On the contrary, they have gained the reputation of those who continue thinking about a change of borders and stealing the Hellenic culture and its heroes, which does influence the situation of this group in Greece. However, ever more often the EU countries indicate the need for Greece to become more involved in protection of the rights of national, ethnic and religious minorities, as well as adapting its law in such a way as to ensure full compliance with the fundamental freedoms and human rights. What is also disapproved of is the Greek government’s failure to implement the rulings of the European Court of Human Rights in Strasbourg.

42 Cf. Gay McDouglas: HUMAN RIGHTS COUNCIL Tenth session Agenda item 3. Report of the independent expert on minority issues, Gay McDougall, MISSION TO GREECE (8–16 September 2008), http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/10session/A.HRC.10.11.Add.3.pdf, [access: 10.03.2015].

21

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 930.85:378.014-5 (438:497.7)

ПОЛСКИТЕ ТРАДИЦИИ ВО МАКЕДОНСКАТА КУЛТУРА

POLISH TRADITIONS IN THE MACEDONIAN CULTURE

Милица Миркуловска редовен професор Катедра за славистика, Филолошки факултет „Блаже Конески“ при

Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, Скопје

Лидија Танушевска,вонреден професор - Катедра за славистика, Филолошки факултет „Блаже Конески“

при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, Скопје

Abstract

In this article we traced the relations between Macedonia and Poland through the information about the character of the Polish university studies in Macedonia at the University St Cyril and Methodius, Faculty of Philology “Blazhe Koneski” in the period of 55 years. Throughout the following points:

1. History of relations between Polish and Macedonian slavists2. Stages of university Polish studies in Macedonia3. Scientific activities of university Polish studies in Macedonia

3.1. Polish-Macedonian and Macedonian-Polish linguistic ties in coordination MANU

4. University Polish studies in Macedonia on Internet5. Translation work of university Polish studies in Macedonia

5.1. Polish studies Translation Laboratory at the Faculty of Philology “Blaze Koneski”5.2. The role of the University Polish studies due the popularization of Polish literature translated into Macedonian and vice versa

6. Teaching activities of the University Polish studies in Macedonia and care for the graduated students

7. Guest professors from Polish universities8. Supporters of the University Polish studies in Macedonia in period of 55 years

22

ГЛАСНИК 60 2 2016 Милица Миркуловска, Лидија Танушевска

Throughout this overview we can see the richness of scientific contacts in the past and open perspectives in these contacts in the future, between Macedonian and Polish slavists and translators at the university level.

Keywords: Polish, Macedonian, history of the linguistics scientific relations, polish university studies.

1. ИСТОРИЈА НА ВРСКИТЕ МЕЃУ ПОЛСКИТЕ И МАКЕДОНСКИТЕ СЛАВИСТИ

Интересот на полските слависти за македонистиката постоел уште во времето по Првата светска војна. Тоа е поврзано со исклучителната атрактивност на славистите на македонската јазична територија како колепка на словенската писменост и со појавувањето на таканареченото македонско јазично прашање во науката и не само во неа. Тука можеме да ги споменеме:

- проф. Станислав Слоњски од Варшавскиот универзитет, кој 1927 година во реномираното списание Prace Filologiczne објавува статија посветена на македонското прашање;

- краковскиот славист Мјечислав Малецки, кој 1933 година доаѓа во Македонија и започнува да ги проучува јужните македонски дијалекти, од што произлегуваат повеќе статии, како и една студија во три дела (третиот дел, студијата за говорот е довршена од неговиот ученик, професорот, член на МАНУ, Збигњев Голомб1).

Оттогаш, па до денес, меѓу авторите што обработувале проблеми од македонското јазично подрачје можеме да ги сретнеме имињата на повеќе генерации светски познати полски лингвисти – слависти: Тадеуш Лер-Сплавињски, Зѓислав Штибер, Тадеуш Милевски, Станислав Роспонд, Станислав Урбањчик, Франтишек Славски, Пшемислав Зволињски, Алфред Заремба, Лешек Мошињски, Збигњев Голомб, Зузана Тополињска, Мјечислав Караш, Роман Ласковски, Станислав Каролак, Влоѓимјеж Пјанка, Казимјеж Фелешко, Јоланта Миндак, Ирена Савицка, Казимјера-Марија Солецка, Јан Соколовски, Јежи Русек и др.

По Втората светска војна, кога Македонија се здобива со свој центар и кога македонскиот јазик конечно се здобива со статус на службен јазик во македонската федерална држава, соработката на лингвистички план меѓу Македонија и Полска се зајакнува. Во Македонија се формираат посебни институции за македонистичка лингвистика: Катедрата за македонски јазик при Филозофскиот факултет во 1946 година, Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ во 1953 година, а подоцна и Македонската академија на науките и уметностите – Одделението за лингвистика и литературна наука во 1968 година. Сите овие институции се поврзуваат со соодветни партнери во

1 Stanisław Słoński, „W. Jagić o kwestii macedońskiej“, Prace filologiczne 19/1927, 462-464. Mieczysław Małecki, Dwie gwary macedońskie. Sucho i Wysoka w Solunskiem. I. Texty; II Słownik. Kraków 1934; 1936.

23

Полските Традиции во Македонската култура

Полска и овозможуваат подобра комуникација меѓу полските и македонските слависти. Ова резултира и со поголем продор на македонистиката во Полска и полонистиката во Македонија.

Соработката меѓу Полска и Македонија на лингвистички план се продлабочува со отворање лекторати, за што огромен удел имаат иницијативата, залагањата и креативната концепција на академик Божидар Видоески, прво, лекторат по полски јазик во уч. 1959/60 при Филозофскиот факултет (подоцна Филолошки) во Скопје, а потоа во 1970 година по македонски јазик при Јагјелонскиот универзитет во Краков. Подоцна, како последица на потпишаните билатерални договори и протоколи меѓу македонскиот и полските универзитети, во универзитетските програми се застапени и извесни македонистички предмети. И тоа, на Варшавскиот универзитет се отвора лекторат по македонски јазик, а подоцна и при Шљонскиот универзитет. Истовремено, со доаѓањето на проф. Зузана Тополињска како визитинг-професор при Катедрата за славистика на Филолошкиот факултет при Универзитетот во Скопје се подигнува и нивото на студираната полонистика (од лекторат до полна специјализација). Денес во рамките на меѓууниверзитетските договори за реципроцитет, македонскиот јазик како полна специјализација се изучува на Шљонскиот универзитет (Катовице) и на ниво на лекторат на Јагјелонскиот универзитет (Краков). Според приватни договори на универзитетските центри во Познањ, Гњезно, Ополе, Бјелско Бјала, Сопот и Варшава периодично се организираат лекторати и специјализации во ранг на втор главен предмет.

Во седумдесеттите години со протоколи меѓу Скопскиот и Јагјелонскиот универзитет се фиксирани и неколку теми од областа на дијалектологијата и историјата на македонскиот и на полскиот јазик. Во осумдесеттите години со слични протоколи се официјализираат и теми за соработка меѓу Скопскиот и Варшавскиот универзитет (Јазичната конфронтација на полскиот и македонскиот и другите југословенски јазици) и меѓу Скопскиот и Шљонскиот универзитет. Неколку проекти започнуваат да се реализираат меѓу Одделението за лингвистика и литературна наука при МАНУ, Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, од една страна, и Институтот за полски јазик при Полската академија на науките (ПАН) и Институтот за славистика при ПАН од друга страна. Денес нашиот Универзитет и Факултет имаат договори за соработка со следниве полски универзитети: Варшавскиот универзитет (Варшава), Јагјелонскиот универзитет (Краков), Шљонскиот универзитет (Катовице), Универзитетот „Адам Мицкјевич“ (Познањ), Педагошката академија (Краков), Универзитетот во Гњезно.

Од педесеттите години наваму, на македонските научни и образовни институции престојувале околу 500 полски специјалисти по лингвистички дисциплини: универзитетски наставници, асистенти, лектори, научни работници од институциите на ПАН, докторанти како и голем број студенти по славистика од сите универзитетски центри во Полска, речиси сите од нив, барем еднаш, биле учесници на Семинарот за македонски јазик, литература и култура во Охрид. Дел од полските специјалисти учествувале на Научната конференција (отпрвин дискусија) при Семинарот за македонски јазик и литература во Охрид и на други научни собири, симпозиуми, конференции

24


организирани од МАНУ, од Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ и од Универзитетот во Скопје. Во истиот период повеќе десетици научни работници од Македонија престојувале на специјализација, како предавачи и како учесници на конгреси, симпозиуми и на други видови научни собири во Полска, а исто така, голем број студенти учествувале на летните школи при разни универзитетски центри во Полска.

Полските и македонските слависти многу добро соработувале и соработуваат во повеќе проекти што произлегуваат од меѓународната соработка во рамките на Меѓународниот комитет на славистите: Општословенскиот лингвистички атлас (ОЛА), Општокарпатскиот дијалектен атлас (ОКДА), Речникот на ономастичката терминологија, Речникот на лингвистичката терминологија, Библиографијата на славистичката лингвистика и др.

Денеска, во рамките на програмите Еразмус, Цепус се одвива проток на студенти, магистранти, докторанти, научни работници во двата правци.

2. РАЗВОЈНИ ЕТАПИ НА УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА

ПОЛОНИСТИКАТА при Катедрата за славистика на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје почнува од учебната 1959/1960 година, по иницијатива на академик Божидар Видоески (како и подоцна, 1970 год. македонистиката на Јагјелонскиот универзитет во Краков, Полска), со доаѓањето на првиот лектор по полски јазик, Влоѓимјеж Пјанка од Варшавскиот универзитет. Наредната етапа од развојот на ПОЛОНИСТИКАТА претставува доаѓањето на академик Зузана Тополињска како визитинг професор во 1983/84 година на Катедрата за славистика, со што се создадени услови полонистиката од лекторат да добие статус на втора студиска насока – денеска втор модул на студии во истата учебна година. И потоа, со кадровското доекипирање: проф. Германија Шокларова-Љоровска и тогаш асистент, а денеска професор Милица Миркуловска, настапува третиот период од развојот на ПОЛОНИСТИКАТА во Македонија, во учебната 1994/95 година, во главна студиска насока, денеска наречен основен студиски модул.

Универзитетската ПОЛОНИСТИКА во Македонија континуирано кадровски се развива, имено во уч. 1998/99 г. како помлад асистент по полски јазик е примена Лидија Танушевска, којшто денеска е вонреден професор по полска литература и според своето поле за научен и наставен интерес ја има заменето пензионираната проф. Германија Шокларова-Љоровска, а својот интерес го продлабочува во областа на транслаториката. Проф. Милица Миркуловска ги има наследено предметите за граматичката структура на полскиот јазик по пензионирањето на акад. Зузана Тополињска, а го проширува својот интерес кон универзитетските предмети од полето на полската цивилизација и култура.

Матичната држава Полска во целиот овој 55-годишен период испраќа лектори како ефект на меѓууниверзитетските размени на државно ниво меѓу Полска и Македонија. Досегашни лектори од матичната држава Полска биле:

1959–1967 – Влоѓимјеж Пјанка (Варшава)1967–1970 – Кшиштоф Вроцлавски (Варшава)1970–1973 – Јацек Заорски (Лоѓ)

25


1973–1977 – Станислав Гоголевски (Лоѓ)1977–1980 – Маќеј Кавка (Краков)1980–1983 – Ељжбјета Гавенда (Катовице-Сосновјец)1983–1992 – Зузана Тополињска (Варшава)1992–1997 – Казимјера Марија Солецка (Краков)1997–1999 – Магдалена Богуславска (Варшава)1999–2003 – Елжбјета Вујчиковска (Варшава) 2003–2006 – Олга Сочињска (Катовице-Сосновјец) 2006–2010 – Наталија Лукомска (Катовице-Сосновјец) 2010–2014 – Дагмара Шаленга (Вроцлав)2014– – Наталија Лукомска (Катовице-Сосновјец)

3. НАУЧНА ДЕЈНОСТ НА УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА

Досега се одржани девет македонско-полски / полско-македонски научни конференции, организирани од страна на полските универзитети: Јагјелонскиот, Варшавскиот, Шљонскиот и Универзитетот „Адам Мицкјевич“ во Познањ и од страна на нашиот Универзитет, „Св. Кирил и Методиј“, и тоа: првата по иницијатива на акад. Божидар Видоески и проф. Јежи Русек се одржува 1976 година во Краков; втората во Скопје во 1985, во чија организација се вклучува и Катедрата за славистика; третата во Катовице-Сосновјец во 1989; четвртата во Скопје-Охрид во 1992; петтата во Варшава во 1995; шестата во Охрид во 2002; седмата во Познањ во 2006; осмата во Скопје од 22 до 24 октомври 2009, во рамките на манифестацијата „Педесет години на полонистиката во Македонија“ во организација на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“; деветтата во Вроцлав во мај 2016, како македонистичка секција во рамките на конференцијата „Wyraz i zdanie w językach słowiańskich“.

Полонистите од Катедрата за славистика од 2011 година ја добија довербата и го презедоа раководењето со реномираните меѓународни списанија иницирани во резултат на полско-македонската меѓууниверзитетска и меѓуакадемска соработка „Folia Philologica Macedono-Polonica» (со традиција од 1988 година) и „Studia Linguistica Polono-(Meridiano)Slavica“ (со традиција од 1983 година).

3.1. Полско-македонски и македонско-полски лингвистички врски во координација на МАНУ. Проектот Граматичка конфронтација на македонскиот и полскиот јазик при Одделението за лингвистика и

литературна наука при МАНУ, а денеска при Македонистичката работилница на Вроцлавскиот универзитет.

Проектот е инициран 1964 година и е раководен од акад. Божидар Видоески и акад. Зузана Тополињска и се состои во анализа на сегменти од македонскиот и полскиот граматички систем. Акад. Божидар Видоески и акад. Зузана Тополињска како иницијатори на проектот Граматичка конфронтација на македонскиот и полскиот јазик вовлекле повеќе соработници кои и понатаму

26


продолжиле (во поголема или помала мера) да работат во рамките на проектот или вон него. Резултат од истиот проект се и насоките во едукацијата на кадарот кој денеска учествува во полонистичкиот наставен процес при Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје (одбранети се две докторски и една магистерска дисертација), како и на македонистичкиот наставен кадар во Полска (одбранети се четири докторски дисертации).

Меѓу лингвистите кои работат или работеле над македонистичка проблематика во Полска ќе ги споменеме: акад. Влоѓимјеж Пјанка, проф. Јежи Русек, покојниот проф. Станислав Каролак, проф. Владислав Лубаш, покојната проф. Ева Жетелска-Фелешко и проф. Зофиа Калета, доц. Казимјера-Мариа Солецка, проф. Ирена Савицка, проф. Јан Соколовски, проф. Јоланта Миндак, проф. Ана Коритовска, починатиот проф. Кажимјеж Фелешко и други.

Меѓу лингвистите кои во извесен период работеле и сега работат над полонистичка проблематика во Македонија ќе ги споменеме: проф. Германија Шокларова-Љоровска, проф. Милица Миркуловска, проф. Станислава-Сташа Тофоска-Јанеска, проф. Марјан Марковиќ, проф. Елена Петроска, доц. Лидија Танушевска, м-р Ангелина Панчевска, Соња Миленковска, проф. Веселинка Лаброска, проф. Убавка Гајдова, проф. Виолета Николовска, д-р Фани Стефановска-Ристевска и други.

4. УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА НА ИНТЕРНЕТ

Од февруари 2008 година до февруари 2014 постоеше официјалната интернет- страница каде што беше промовирано и логото на полонистиката при Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ изработени во соработка со Институтот за информатика при Природно-математичкиот факултет, како дел од дипломската работа на Емилија Петреска, а под менторство на проф. д-р Катерина Здравкова. Денеска, во склад со актуелните трендови активна е страницата на Фб: ПолонистикаМК/ PolonistikaМk https://www.facebook.com/polonistikamk , како и објавите на youtube.

5. ПРЕВЕДУВАЧКА ДЕЈНОСТ НА УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА

5.1. Полонистичката преведувачка лабораторија (ППЛ) при Филолошкиот факултет „Блаже Конески“

Од уч. 2000/2001г. под раководство на вработените полонисти проф. Милица Миркуловска и доц. Лидија Танушевска, како и на актуелните лектори од Полска, постои Полонистичката преведувачка лабораторија (ППЛ) при Филолошкиот факултет „Блаже Конески”. Целта на ППЛ при ФлФБК е да бидат применети практично стекнатите знаења за граматичката структура на полскиот јазик и знаењата на мајчиниот, македонски јазик. Со финансиска помош од Катедрата за балканистика и нејзиниот раководител проф. Богуслав Желињски при Универзитетот Адам Мицкјевич во Познањ, Полска и на проф. Максим

27


Каранфиловски, поранешниот декан на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ при универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Македонија објавени се следните преводи од полски на македонски и од македонски на полски на прозни и поетски дела од реномирани и од млади полски и македонски автори:

• Јан Адамчевски, Легенди за стариот Краков. Скопје 2002, 45с. • СОН за НЕДОФАТЛИВОто МЕСТО. Токарчук, Хвин, Сташук.

Фрагменти од современата полска проза. Скопје 2006, 97с.• „... СВЕТ ПРЕКРАСЕН И ТОЛКУ РАЗЛИЧЕН...“ фрагмент од есеите

на Збигњев Херберт. Скопје 2008, 43с.• Бистрица Миркуловска, Ziemio, czyjaś ty?. Скопје 2010, 43с.• Џеб / Kieszeń. Мини антологија на млади македонски поети. Скопје

2011, 63с.Членови на ППЛ имаат учествувано во периодот на нејзиното постоење и

во Преведувачката работилница во рамките на Струшките вечери на поезијата при преведување на полски јазик на поезијата на македонските добитници на наградата Браќа Миладиновци. Во моментов ППЛ подготвува мини-антологија на детска поезија, односно најпознатите полски детски песнички на македонски со илустрации и избор од поезијата на Кшиштоф Камил Бачињски на македонски и руски, проект во соработка со полскиот лекторат при Северниот универзитетот во Архангелск.

5.2. Улогата на универзитетската ПОЛОНИСТИКА во популаризацијата на полската убава литература преведена на македонски јазик и останатите

преведувачки дејности полски-македонски и обратно

Актуелниот наставен кадар како и дипломираните полонисти се ангажирани во преведување, а со тоа и популаризирање на убавата литература. Лидија Танушевска ги преведувала: Кшиштоф Кјешловски, Бруно Шулц, Густав Херлинг-Груѓињски, Хенрик Сјенкјевич, Олга Токарчук, Ципријан Норвид, Стефан Грабињски, Хана Ковалска, Јежи Сосновски, Ришард Капушќињски. Како признание за квалитетот на нејзините преводи, Лидија Танушевска е двократен добитник на наградата „Златно перо“ за преводите на „Правек и другите времиња“ од Олга Токарчук и за „Продавниците со боја на цимет/Санаториумот во знакот на клепсидрата“ од Бруно Шулц, во 2008 г. и во 2012 г. Како и неколку високи награди за преведувачки достигнувања од страна на реномирани полски преведувачки фондации, поддржани од Владата на РП.

Милица Миркуловска ги има преведувано Стањислав Виткјевич, Бруно Шулц, Чеслав Милош, Хенрик Сјенкјевич, Кшиштоф Варга, Анджеј Сташук, Јежи Пилх, Станислав Лем, Агата Тушињска.

Како надежни млади преведувачи во моментот се мошне ангажирани во книжевниот превод на полска литература и дипломираните студенти, излезени од универзитетската Полонистика: Филип Димевски и Анета Тодевска, кои веќе имаат по десетина преведени книги, како и Слободан Крстевски, како досега најмлад преведувач на полска книжевност со две преведени книги зад себе. Во септември 2014 година, студентот на Полонистика, Илија Трајковски, го доби второто место во конкурсот за млад преведувач „Вавилон“, за првпат

28


организиран во Македонија од страна на Комисијата на Европската Унија и на Здружението на преведувачите на Македонија.

Македонските полонисти-преведувачи се ценети и во Полска, имено проф. Лидија Танушевска е носител на високата државна награда и на фондацијата Капушчињски за превод на делото „Империјата“ од Капушчињски, а тимот Наталија и Филип Димевски по повод 55-годишнината од Полонистиката се закити со високо преведувачко признание од ректорот на Шљонскиот универзитет.

Дипломираните полонисти при ФлФБК на УКиМ и пред дипломирањето, во текот на студиите, биле и се ангажирани и како симултани и консекутивни преведувачи во различни настани на општествено-политичко, на стопанско ниво, како и од областа на културата на релација Македонија-Полска / Полска Македонија. Извесен број од нив се носители на лиценца за судски преведувачи при Министерството на правда на РМ.

6. НАСТАВНА ДЕЈНОСТ НА УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА И ГРИЖА ЗА ДИПЛОМИРАНИТЕ ПОЛОНИСТИ.

Полонистите од Катедрата за славистика при ФлФБК на УКиМ му придаваат големо значење на професионалното активирање на студентите по полски јазик и книжевност уште за време на студиите и на нивното учество во летните семинари по полски јазик и култура, како и на други научни и културни манифестации. Резултат на тие усилби и ангажирања е фактот дека повеќе дипломирани студенти по полонистика работат научно и во моментов се вработени или на УКиМ или во други наставно-научни установи во Македонија и во Полска како професори, доценти, научни соработници, асистенти, лектори, како и лектори по македонски јазик во полските унверзитетски центри.

7. ГОСТИ-ПРОФЕСОРИ ОД ПОЛСКИТЕ УНИВЕРЗИТЕТСКИ ЦЕНТРИ

За овој над педесетгодишен период гостувале со свои предавања од областа на полскиот јазик, литература и култура: проф. д-р хаб. В. Маќонг (Краков), проф. д-р хаб. Александр Фјут (Краков), проф. д-р хаб. Станислав Каролак (Краков), проф. д-р хаб. Александер Вилкоњ (Краков), проф. д-р хаб. Јежи Русек (Краков), проф. д-р хаб. Кшиштоф Вроцлавски (Варшава), проф. д-р хаб. Влоѓимјеж Пјанка (Варшава), проф. д-р хаб. Јоланта Миндак (Варшава), проф. д-р хаб. Јан Соколовски (Вроцлав), проф. д-р хаб. Ирена Савицка (Варшава-Торуњ), проф. д-р хаб. Иринеуш Опацки (Катовице), проф. д-р хаб. Тадеуш Мичка (Катовице), проф. Ромулад Цудак и проф. Јоланта Тамбор од Шљонскиот универзитет во Катовице; лекторот-гостин д-р Агњешка Мадеја (Катовице); проф.д-р хаб. Јоланта Миндак (Варшава); доц. д-р Марќин Љубаш (Краков); од Шљонскиот универзитет во Катовице проф. д-р хаб. Марек Питаш, доц. д-р Магдалена Пјекара и проф. д-р Данута Опацка-Валасек; а во уч. 2008/2009 наставата по полска литература, со циклуси предавања во ноември 2008, март и мај 2009 година ја изведувала доц. д-р Магдалена Пјекара (Катовице) и други.

29


8. ПОДДРЖУВАЧИ НА УНИВЕРЗИТЕТСКАТА ПОЛОНИСТИКА ВО МАКЕДОНИЈА ВО ИЗМИНАТИОТ 55-ГОДИШЕН ПЕРИОД

Универзитетските центри од Полска, а пред сè од Варшава, Катовице, Краков, Познањ и Торуњ; Институтот „Адам Мицкјевич“ и Институцијата за поддршка на полонистиката во странство „Семперполонија“ со кои соработува нашиот Универзитет редовно им испраќаат книги, речници, прирачници, списанија, главно како подароци. Полонистиката има и одлична соработка со полските друштва во Македонија; со Амбасадата на Р Полска во Р Македонија, која повремено врши донации на нови мултимедијални пакети и опрема за изучување на полскиот јазик како странски јазик и со чие посредство универзитетската полонистика во Македонија, во октомври 2002 г. беше посетена од г-ѓа Квашњевска, сопруга на тогашниот претседател на Р Полска Александар Квашњевски и донираше стручна, научна и уметничка литература. Последните години големи залагања има и почесниот конзул на РП во РМ, господинот Коста Костовски, преку програмата за стипендирање на студенти – полонисти, како и донација и изведба при опремувањето на мултимедијален полонистички центар за потребите на полонистичките студии на ФЛФБК при УКИМ.

31

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 323.15 (497.7: =163.41) „2001”

SERBIAN MINORITY IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA1AFTER 2001 – MAIN ISSUES

CРПСКОТО МАЛЦИНСТВО ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПО 2001 ГОДИНА - ГЛАВНИ ПРАШАЊА

Mirella Korzeniewska-WiszniewskaPhD, Assistant Professor at the Institute of Political Science and International Relations at

the Jagiellonian University in Cracow

Апстракт

Србите во Македонија (држава со два милиони граѓани) се малубројни и претставуваат помалку од два проценти од населението. Сѐ до потпишувањето на Охридскиот рамковен договор во 2001 год. тие немале статус на национално малцинство, што било дополнето со посебните одредби од овој договор. Тоа не означува решавање на сите проблеми на оваа популација, туку создавање на формална основа за спроведувањето на правата на малцинствата, особено во моментот кога Македонија поднела барање за членство во Европската Унија, што дава посебен акцент на проблемот на малцинските прашања во регионот. Најголемите проблеми со кои Србите се соочувале во Македонија по 2001 година биле следните: прашањата за образовниот систем, недостатокот на заштита на српската култура и традиција, со цел да се зајакне процесот на асимилација. Покрај тоа, по 2001 година српската власт и политичките организации започнале активности за да се зачува мултиетничкиот карактер на Македонија, сакајќи да се спречи формирањето на бинационална држава (македонско-албанска).

Текстот има за цел да ја претстави состојбата на Србите во Република Македонија по 2001 година и промените во однос на нивната позиција и нивното учество во животот на македонската држава.

1 The official name of the Macedonian state is the Former Yugoslav Republic of Macedonia – FYROM – due to an ongoing dispute over the name of the state with Greece, which does not want to agree to Macedonia using the name: Republic of Macedonia. However, in everyday language, in the media or even in politicians’ public speeches we can hear the name: Republic of Macedonia. So, the author of this article is using that name in the text or more simply: Macedonia. Analysis around the name dispute could be fund also: Maciej Kawka, Paweł Płaneta, Dyskursy o Macedonii, Kraków 2013, 60–68, Irena Stawowy-Kawka, Albańczycy w Macedonii 1944–2001, Kraków 2014, 211–212.

32

ГЛАСНИК 60 2 2016 Mirella Korzeniewska-Wiszniewska

Клучни зборови: Србите во Македонија, Српското малцинство на Балканот, Српските политички партии во Македонија.

When looking at Serbian minorities, the Serbian diaspora or Serbian people who live anywhere outside the homeland – the Republic of Serbia – we should take into account the dynamic changes in the situation of this nation during the last 30 years. Before the breakup of Yugoslavia,Serbs lived all over the world, while keeping in touch with the homeland. They lived, among others, in Western Europe, North America or Australia. The breakup of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (SFRY) brought a new order tothe region. New countries were created with new borders, where the status of nationalities changed, includingthat of the Serbs, who had lived in a multi-ethnic Yugoslav state. In fact, the Serbs were the most numerous nation in Yugoslavia, accounting for 8,526,872 of 23,528,230Yugoslav citizens in 1991, or 36,2% of the population. In the Yugoslav republics, exceptingtheRepublic of Serbia, lived nearly 2 million Serbian people, all having the status of a constitutive nation2. After the breakup of Yugoslavia (and Serbia and Montenegro in 2006) these people became a minority in 4 out of 5 ex-Yugoslav republics(Slovenia, Croatia, Montenegro and Macedonia); they retain the status of a constitutive nation only in Bosnia and Herzegovina (with Bosniaks and Croats).

This article is a part of wider researches into thecondition of the Serbian nation located within former Yugoslavia. In this text there is presented a comprehensive picture of the position of this nation on theborders of the Republic of Macedonia after 2001. Thisturning point has been defined because of a very important occurrence, which was the signing of the Framework Agreement. This document had general importance for all minorities in Macedonia, among them the Serbs, whose situation started to change just after 2001.

After the Second World War, communist Yugoslaviawascomposed of six federal republics. One of thesewas the Republic of Macedonia as a separate administrative area, where the percentage of Serbs regularly grew until the disintegration of Yugoslavia in the 1990s. In 1953 the number of Serbian people in Macedonia was 35,000, and in 1971 46,000. In 1994 – three years after proclamation of independence by Macedonia– this number felt to 40,228, an effect not only of emigration, but also assimilation. According to the census of 2002 there were 35,939 of Serbs within the Macedonian state (less than 2% of the entireMacedonian population). The census of 2011 has not been finished, but in the opinion of Milutin Stančić –activist and chairman of the Serbian Cultural and Information Center Spona – other statisticsshowed that there were fewer and fewer representatives of the Serbian population. Whereas some Serbian organizations in Macedonia have claimed that it was possible that within areas of this state were livingeven 100,000Serbs3.

2 „Стратегија очувања и јачања односа матичне државе и дијаспоре и матичне државе и Србa у региону“, Република Србија. Министарство вера и дијаспоре, http://dijaspora.gov.rs/wp-content/uploads/2012/12/strategija_mvd2011.pdf, p. 34 (Retrieved on 28. 04. 2015).

3 „Попис на населението домаќиствата и становитевоРепубликаМакедонија, 2002“, РепубликаМакедонија. Државен завод за статистика, Скопје, 2005, 34, http://

33

Serbian minority in the Republic of Macedonia after 2001 – main issues

80% of the Serbian population of Macedonia lives in the Skopje Valley and Kumanovo Valley regions, where they are seen as indigenous people. 13% lives in the area of Vardar Valley, where they are partly seen as autochthons, and partly as economic immigrants, who arrived in the period of communist Yugoslavia. The concentration of the Serbian population in some areas is noticeable, and Dušan Veljković4indicated that thisis the reasonforbetter co-organisation and co-operation in the frame of the same nation. This integration was strengthened by friendly relationships and family ties, which were created by marriages within the community5.

LAW REGULATIONS

Before 1991, when Macedonia proclaimed independence from Yugoslavia, the Serbs had the status of a constitutive nation, as they did in the whole Yugoslav state. They lost this in 1991 and found themselves as a minority group with undefined legalstatus. The New Constitution, enacted on 17th November 1991, did not define them officially as a national minority and did not mention them in the preamble, so they were automatically classified asagroup of other nationalities/others6. Probably,thiswas the effect of tracingover of the regulations of the last socialist Macedonian constitution from 25th of February 1974, where – in the first part named Social Order – the wordsThe Socialist Republic of Macedonia is the national state7 of the Macedonian nation and the state of Albanian and Turkish nationalities within (art. 1)8 can be found. This notation corresponds with the preamble of the Constitution of 1991, which says that: Macedonia constituted itself as the national state of the Macedonian nation, which ensuresthe full rights of equal citizenship and permanent cohabitation of the Macedonian nation with Albanians, Turks, Vlachs, Romas and other nationalities who are living in the Republic of Macedonia9.

www.stat.gov.mk/Publikacii/knigaXIII.pdf (access 29. 12. 2015), Душан Вељковић, „Битно погоршан положај Србау Македониjи“, Теме. Часопис за друштвене науке (editor in organizer Драгољуб Б. Ђoрђевић, no 2/2004, Ниш, 2004, 832; Ljubiša Stoiljković, „Srbi u Makedoniji. Pogubne posledice perfidne asimilacije“, Печат. Интернет портал слободне Србиje, 4/11/2010, http://www.pecat.co.rs/2010/11/srbi-u-makedoniji-pogubne-posledice-perfidne-asimilacije/ (Retrieved on 11. 05. 2015).

4 Dušan Veljković – Professor and long-time chairman of the National Union of the Serbs in Macedonia.

5 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 831–833.6 „Устав на РепубликаМакедонија“, 17/11/1991, http://www.sobranie.mk/ustav-na-

rm.nspx (Retrieved on 14.12. 2015).7 In the Macedonian Constitution of 1974 the republic is called as state (држава). The

Constitution mentioned also about sovereignty but parallelly underlined (in art. 1st and i. a. 5th) that Republic of Macedonia is a part of Socialist Federal Republic of Yugoslavia. In present time sovereignty is identified with independence of state.

8 „Уставна Социјалисичка Република Македонија“, 25/02/1974, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/0AF2E0456C964935B7705FB5BF6F31F9.pdf, 8 (Retrieved on 14. 12. 2015).

9 „Уставна Република …“.

34


Vlachs and Romas were mentioned beside Albanians and Turks as more prominentminorities,while other national or ethnic groups were groupedin the word others,but the lack of gradation of the status was characteristic and noticeable. Therewas no difference between national minority and ethnic minority, and all of them were equal and defined as citizens.Framed in this way the regulations represented the Macedonian state as a programmatic multi-ethnic state, where all the people were equal10. It also solved the eventual question of the status of other ex-Yugoslav nations. During the autumnof 1991 the question of independence for theex-Yugoslav republics (besides Slovenia, Macedonia and also Croatia) was still unresolved in the meaning ofthe law. Moreover, in Croatia’s case itstill was aquestion of the shape of the state borders, because of the ongoing war.

Anyway, the situation of Macedonian Serbs (born within Republic of Macedonia) was complicated because of the disintegration of Yugoslavia. The firstproblem was related to citizenship: they had neither Yugoslav, nor Serbian citizenship. Some of them have Macedonian and thus automatically Yugoslav citizenship (in accordance withart. 6th of the Macedonian Constitution of 197411) but after the declaration of the independence therewas a deadline for submittingan application for citizenship (or for confirmation). Part of the Serbian population missed this deadline and their situation became complicated, because they did not have any citizenship (SFRY as a state no longerexisted) and they had no civil rights. After that they could still apply for citizenship but thiscame under other regulations and they would haveto pay a fee of 100 dollars,whichwas beyond their financial capabilities (there were 7474 Serbs in thissituation in 1994). Anotherproblem relatedto theapplication for Serbian citizenship. In 2004 only a few hundred Serbs had this citizenship, but a few thousand still wanted to get it. Another part of the Serbian minority applied for double citizenship. These were persons of whom one of the parents had Yugoslav citizenship or the parents had Serbian origins (but were born in Macedonia or lived there duringtheSFRY period)12.

Some of the problems were resolved by signing theFramework Agreement in 2001. Direct interference bywestern diplomats contributed to changes inMacedonian laws, first of all with changes in the Macedonian Constitution made immediately in 2001. The notation about the multi-ethnic state was saved, as was that about equality of citizenship (1.3. of Framework Agreement). In accordance with thenew regulations Parliament (mac. Sobranie) establishedthe Council for National Relations for national issues and for resolvingof any problems in this area. The Council was composed of 19 members, among whom7 representatives belonged to Macedonians, 7 to Albanians and 5 representatives belonged to the so called others(there were: Turk, Vlach, Rom, Serb and Bosniak)13.

10 Analysis around this topic see also: Irena Stawowy-Kawka, Albańczycy w Macedonii…,208–214.

11 „Уставна Социјалисичка…“, 9.12 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 839 and 840.13 See. Annex A. Constitutional amendments to Art. 78 of Constitution; „Framework

Agreement“, Republic of Macedonia. Agency of Information, Council of Europe, http://web.archive.org/web/20070113074850/www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_co-operation/police_

35


Moreover, changes in regulations included also employment politics in public administration and in public enterprises. The new policy promoted equal and non-discriminatory treatment of minority representatives and their access to public finances. (art. 4.2. of Framework Agreement). Additionally, new regulations about employment gave minority representatives means, which included measures forrealization, of equitable representation of communities in all central and local public bodies and at all levels of employment within such bodies, while respecting the rules concerning competence and integrity that govern public administration14. Proper regulations were adopted in the field of judiciary and administration at alocal level.

From Serbian (and other minorities’) point of view, regulations on education and possibilities of using of native language werevery important. Part 6. of the Framework Agreement, named Education and Use of Languages guaranteed the useof languages (as an official language) of minorities in the municipalities, where a minority comprises at least 20% of the population. In caseswhere thenumber is lower than 20% local authorities could decide democratically about the useof other languages (6.6. of Framework Agreement)15.

Regarding education, point 6.1. of the Agreement said that the instructions will be provided in the students’ native languages but did not describe more precisely whichmeasures would implement these regulations. However, the following two points (6.2. and 6.3.) referred to state funding of university education, where the languages of minorities were used (a minority should comprises more than 20% of the population of Macedonia; so, in practice only Albanian could be used)16.

Relationships between the Republic of Serbia and Serbs living outside the homeland were regulated in the Serbian Constitution of 2006 (art. 13), the Law on Diaspora and Serbs In the Region of 2009 and in theStrategyofprotecting and strengtheningthe relationships between homeland and diaspora and between homeland and Serbs in the region,of 2011. Serbian and Macedonian authorities also signed a bilateral agreement on the Serbian minority in Macedonia and the Macedonian minority in Serbia. This document was signedin Skopje in July of 2004 and confirmed in Serbia after 200617.

and_internal_security/OHRID%20Agreement%2013august2001.asp; „Уставна Република …“; See more: Krzysztof Krysieniel, W cieniu Dayton. Bośnia i Hercegowina między etnokracją i demokracją konsocjonalną, Warszawa 2012, 226, Irena Stawowy-Kawka, „Porozumienie ochrydzkie z 13 sierpnia 2001 roku“, Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU, vol. XI, (editor in organizer Jan Machnik and Irena Stawowy-Kawka), Kraków, 2003, 115 and next.

14 „Framework Agreement…”, see more: Irena Stawowy-Kawka, Albańczycy w Macedonii…, 334 and next.

15 According to these regulations the Serbian language could be used only in Staro Nagoričane on the North of Macedonia, where Serbs comprise more than 20% of the population. The Turks are the biggest minority, after the Albanians, and they comprise more than 20% in 3 municipalities: Mavrovo, Rostuša Plasnica and Centar Župa.

16 „Framework Agreement…“.17 Regulations on minorities are very often regulated in multilateral international

agreements apart from constitutions or other state or international acts. This agreement

36


The institution concerned withthe situation of Serbian people outside the Republic of Serbia was the Department for Cooperation with Diaspora and Serbsin the Region. Thiswas established under the reform of ministries in 2014 and came under the Ministry of Foreign Affairs18. The list of responsibilities was not clearly defined, because of other Ministries cooperating with the Serbs abroad (for example, the Ministry of Culture) but the Department indicated the Law on minorities (of 2009) as the main document defining its activity. Additionally, the Ministry of Foreign Affairs conductedother projects related to the Serb diaspora or Serbs in the region (for example, this Ministry funded scholarships for children and youth through the project Serbia for Serbs in the Region)19.

The Department focused particular attention on Serbs in the region. As a priority the institution indicated popularisation of information on institutions, people and objects thatwere significant for Serbian science, culture and art. An example was encouraging Serbian scientists, living abroad, to present lectures in Serbian universities or undertakeresearche on Serbs and Serbia. In the Strategy could also be found the opinion that Serbs who lived abroad should support, in different ways, the accession process of the Republic of Serbia to the EU. Such activitiescould also be related to another important thing: restoration of the image of Serbs and the Serbian state in the world, something thatwas ruined during the wars in the 90s, and which problem Serbs have been patiently tryingto retrievesince200020.

Regarding the Republic of Macedonia, the Strategy paid attention to thelack of fulfilment of obligations in minority politics, where such problems as lack of financial support and problems with freedom of religion could be noticed. As concerns the Macedonian Serbs, they were receiving funds from the budget of the Republic of Serbia with the annotation that it was one of many financial supporting sources. The Minority Act of 2009 had notationin art. 36 about other forms of financial support, such as: donations or just other financial sources. Serbian organizations, which included government, could grant financial support only to those Serbian organizationsthatappeared on the ministerial list, whose activitieswererelated to protecting and strengtheningthe relationships with the homeland on various levels. Aside fromthese basic amounts, the Department organized twice-yearly competitions, supporting additionally activities connected with science, language teaching, economical cooperation, protection of Serbian tradition and identity21.

between Serbia and Montenegro and Macedonia was adopted 29th of June 2005. After the Serbian and Montenegrin state split in 2006 Serbia respected these regulations.

18 Before 2014 there were other government institutions for minority issues.19 „O nama“, Ministarstvo Spoljnih Poslova. Uprava za Saradnju s Dijasporom i Srbima

u Regionu, http://www.dijaspora.gov.rs/lat/o-nama/, „Projekti“, Ministarstvo Spoljnih Poslova Republike Srbije, http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/konzularni-poslovi/dijaspora/projekti-dijaspora?lang=lat, „Стратегија очувања и јачања односа матичне државе и дијаспоре и матичне државе и Србa у региону“, Република Србија. Министарство Вера и Дијаспоре, http://dijaspora.gov.rs/wp-content/uploads/12/2012/strategija_mvd2011.pdf (Retrieved on 8. 05. 2015).

20 „Стратегија очувања и јачања односа…“, 26, 28 and 29.21 „Zakon o dijaspori i Srbima u Regionu“, Sl. Glasnik RS, No 88/2009, http://demo.

37


Macedonian Serbs statedthat financial support from theMacedonian state was insufficient. They also emphasisedthat the Macedonian minority in Serbia, much less numerous, was supported by the Serbian government to the tune of150,000 euro every year.The Serbs also tried to win financial support in other ways. There were, for example, financial investments for projects. One example would be the Dutch investment of 700,000 euro or 1 million euro for renovation of the antique church of St. George in Staro Nagoričane22.

THE EDUCATION QUESTIONS

In the middle of the 1980s in Macedonia, 6,500 primary school pupils were learning Serbian (but until the end of 80s all Serbian languages secondary schools were closed). Between the years 1991-1993 fourschools with Serbian language were functioning and with 1209 of pupils, but this number of children decreased to 681 and atthe beginning of the 21stcentury oscillated around 300. For the first few years after theFramework Agreement was signed, and after the census of 2001, there was no information about the percentage of Serbian children in primary level education. There was no secondary school either teaching Serbian, but the Framework Agreement provided for teaching in native languages. Moreover, in Macedonian schools there were no optional subjects about Serbian culture or language. In 2004 the number of children between the ages of 7 and 14 was estimated at 7000. There were fiveprimary schools teaching the Serbian language with 270 pupils – in Skopje only fourpupils learned this language23.

After 2010 only a fewdozen pupils were taught Serbian, but only atprimary school level. In school year 2009/2010 in Macedonian schools there were23,000 pupils and only 30 of them were taught in Serbian. The decreasing number of children was a consequenceof bad conditions in teaching and lack of Serbian language textbooks. Pupils had to learn this language from Macedonian books, which were translated by teachers during the school year. Irena Stawowy-Kawka indicated a significant decline in interests textbooks in Serbian language, in relation to the growing popularity of such a books for example in Albanian or English24. Gordana Jović-Stojkovska – chief of the Serbian publishing house –blamed Macedonian authorities for obstructionism inthissubject. In her opinion her publishing house and several people from Serbia declared a willingness to produce non-commercial translations of textbooks.In the school year of 2013/2014 the number of pupils grew to 180-190 (in Staro Nagoričane, Tabanovac and Skopska Crna Gora). In effect, Serbian children born in Macedonia after 1991 spoke the Serbian language very poorly, using a rather mixed Serbian-Macedonian language. It shouldbe noted that there were also

paragraf.rs/combined/Old/t/t2009_10/t10_0340.htm (Retrieved on 27. 04. 2015).22 Ljubiša Stoiljković, „Srbi u Makedoniji…“.23 Irena Stawowy-Kawka, „Obraz stanu oświaty mniejszości narodowych w Republice

Macedonii w latach 1945-2000“, Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU, vol. IX, (editor in organizer Jan Machnik and Irena Stawowy-Kawka), Kraków, 2001, 206 and 214, Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 834.

24 Irena Stawowy-Kawka, „Obraz stanu oświaty…“, 216.

38


attempts to create classes in secondary schoolsin Skopje and Kumanovo but these ended in failure because of a lack of candidates. In Milutin Stančić’s opinion the main causesweredisinterest among parents, lack of support from the authorities and inadequate teaching stuff. On the Philological Faculty of the University in Skopje, in the same school year, a 15-person group started a Serbian field of study with only a few persons of Serbian origins (but even these Serbs did not have Serbian language education in primary or secondary school)25.

At the same time the Serbian government financed, as an optional subject, a free education programmeforthe Serbian language, which started in the school year 2011/2012 in the villages Rečica (near Kumanovo) and Kučevište. There werealso plans to organize it in Skopje, in acentreforforeign languages, but because of financial problems lessons were held only in Rečica, where 20 children were taught in school year 2014/2015. The scope of study included grammar, spelling, language culture, learning to express in this language (based on Serbian fairy tales and legends), knowledge about Serbian writers, singersand the most of important holidays and dates related to Serbian culture, tradition and history. Because of their parents’ encouragement pupils also learnt about the most important Serbian people of culture, science, music and sport, as well as about Serbian cities and monuments26.

The Serbs native languagesaw as a basisforprotecting their identity. TheFramework Agreement gave them the right to learn their own language but these regulations were general and did not give them more measures to help achieve this aim. In effect, all depended on theinitiative and good will of the teachers, as well as the parents, who had to help in protecting theirmother tongue.In Dušan Veljković’s opinion, the deterioration in thesituation of Serbian people started in the 1970s and 1980s. The main cause was the inability to protect their rights under acommunistic political system. As Veljković said: Serbs could not protect their education system, cultural and information heritage, and national traditions, which was decisive in them

25 „Spona“ – centar Srba u Makedoniji”, Radio Televizija Vojvodine, 15/04/2010, http://www.rtv.rs/sr_lat/region/spona---centar-srba-u-Makedoniji_183883.html?utm_source= feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed % 3A + RtvSveVesti + % 28 RTV+poslednje+vesti%29 (Retrieved on 22. 04. 2015).

26 It could be mentioned, for comparison, that at the same time within Croat minority (which make 2700 of people) 45 of pupils were taught in three places, for example in Skopje. „„Spona“ se spotiče“, RTS, 4/04/2012, https://translate.google.pl/#sr/pl/se%20spoti%C4%8De (Retrieved on 22. 04. 2015), Милена Митић, „Часови српског у Речици у стаљеном динамиком кроз смех, глуму и игру“,СПОНА, 21/04/2015, http://www.srbi.org.mk/sr/srbia-makedonija/1014-casovi-srpskog-u-recici-ustaljenom-dinamikom-kroz-smeh-glumu-i-igru, see also „Organizacija hrvatske nastave u nadležnosti Ministarstva znanosti, obrazovanja i sporta Republike Hrvatske po državama“, Ministarstvo znanosti, obrazovanja i sporta, http://public.mzos.hr/Default.aspx?sec=2117 (Retrievedon 24. 04. 2015), „Zatvoren Kulturno-informativni centar Srba u Makedoniji“, Politika RS, 25/07/2013, http://www.politika.rs/rubrike/Kultura/Zatvoren-Kulturno-informativni-centar-Srba-u-Makedoniji.lt.html, (Retrievedon 24. 04. 2015 r.), „Samo 183 đaka u Makedoniji uči srpski jezik“,RTS, 27/05/2013, http://www.rts.rs/page/rts/sr/Dijaspora/story/1522/Otvorena+tema/1331456/ Samo+183+%C4%91aka+u+Makedoniji+u%C4%8Di+srpski+jezik.html (Retrievedon 11. 05. 2015).

39


losing their identity27. It should be taken into account the different circumstances pertaining between 1970 and 1990, and those after 2001. In the communist period Serbian or Serbo-Croatian were used all over Yugoslavia. It made no exclusion toany professionalgroup or caused employment problems. Now we have a completely different political situation. The Republic of Macedonia is an independent state, where Macedonian is the official and constitutive language. Serbs, whowere the dominantnation in Yugoslavia, are no longer dominantin present-day Macedonia and they constitutea small percentage, which doesn’t inspire anyone to learn their language. Moreover, Macedonian Serbs, who wishto participate in Macedonian publishingor social life,haveto speak Macedonian. Protectionof identity could only be a matter of individual initiative and acting on a personal or ethnic community level.

Part of the Serbian community has fought for language education, and they have various ways of publicisingthat problem. They have writtenabout it in the media (mainly in Serbian media) or organized demonstrations with slogans on minority rights. For example, in 2011 and 2012 there were demonstrations in Tetovo, organized by the Association of Serbs and Macedonians in Macedonia. Days of Serbian Language were organized in 2013 in Kumanovo. Another way in which attention could focused on language issues wasfestive meetings with prominent public persons. Oneexample is the conference, also organized in Kumanovo by Association of Serbs and Macedonians in Macedonia, entitled: We are writing and created in Serbian language, which took place in 2011, with the participation of the ambassador of the Republic of Serbia Tomislav Đurin, consul Dragica Janjić and representatives of Serbian organizations in Macedonia28.

CULTURAL ORGANIZATION AND CONFESSING QUESTION

In 1991, after the proclamation ofindependence by Macedonia, Serbs (and Montenegrins) immediately organized a non-governmentalorganization thatcould make an impression of great entrepreneurship and solidarity in a frame of nationality and hope for well-functioning cultural autonomy in accordance withEuropean standards (the Republic of Macedonia declared a will to process accession to theEU). The Association of Serbs and Montenegrins was created, and followingyear (1992) saw the appearance of thepolitical group Democratic Party of Serbs in Macedonia (DPSM).

However, it turned out very quickly that these early initiatives had not generated any successful results, something thatwas connected with many factors. Lack of internal solidarity was one of theseand thisled to many divisions in the structureof the Association between 1998-2001, from which emerged 15 minor communities, associations, clubs etc.29

27 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 832.28 „Samo 183 đaka…“, „Literarni susret u Makedoniji“, RTS, 10/10/2011, http://www.

rts.rs/page/rts/sr/Dijaspora/story/1518/Vesti/970152/Literarni+susret+u+Makedoniji.html (Retrieved on 11. 05. 2015).

29 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 835–836.

40


In October 2001 the United Serbian Community in Macedonia (Ujedinjena srpska zajednica u Makedoniji)was established, which took brisk steps to improve the bad conditionsforSerbian people within the state. Itsactivitiesincluded social communities as well as state politics, also taking into account cooperation with the Republic of Serbia. This Community was special, in Veljković’s opinion, because of wider, nationalcoverage, whichdrewwidespread interest and commitment frompeople who had hitherto avoided identifying with similar communities, because of internal conflicts and divides, which paralysed any essential activity. Moreover, specific tothis Community was decentralisation of authorities into9 local cells, whichcould inspire members in various aspects of public and social live. The central authorities were solely responsible for coordinatingcooperation between all cells in the regions30.

In accordance with thedeclaration programmethe most important aims were: defining theindividual and collective rights and interests of the Serbian community in the Republic of Macedonia, political representation in front of Macedonian authorities, activity of organizations and social institutions, protectionof minority rights (including education in their native language, too), cultural and religioustraditions and strengtheningof ties with Serbia in economic and cultural terms. Moreover, USCM indicated the necessity for renovation of historical graves and monuments, recognitionof important dates in theSerbian tradition and culture as holidays in the Macedonian public calendar, reactivation of the registered but non-activeBranislav Nušićtheatre, and opening of libraries and bookstores with Serbian language literature in Skopje and Kumanovo. Itwas also important to publish Serbian literature (including those Serbian writers who were living on Macedonia) and Veljković appealed to Serbian publishing houses to do this. At the very least, it was necessary to open a cultural and information centre in Skopje31.

This initiative’s activities wereachieved successfully in the first few years. By2004 the Community had gathered over 3500 members. Additionally, there were two societies of Serbian-Macedonian friendships, one of cultural and artistic profiles, two women’s societies and two clubs: one relating to economical profilesand the second tosecurity researches. Moreover, there was a Community bulletin.Regarding political activity, Macedonian Serbs prepared projects thatincluded changes to thetext of the preamble to theMacedonian Constitution to include aphrase about theSerbian national community as a part of the Serbian nation, whichwas supported by Belgrade and accepted by Macedonian authorities.The next step was the creation of private Serbian television and local radio stations, similar to those of other minorities (Albanians, Turks or Romas). So far, onpublic television there was only the thrice-weeklyVidik program of 30 minutes, but thiswas shownat 3.00 p.m. and thus could onlypractically be watched by pensioners and unemployed people32.

At the turn of first and second decade of the 21stcentury there were about 20 organizations, three cultural and information centres and two political groupsoperating in Macedonia. The main groups are the Central Union of Serbian Organizations in

30 The same, 831.31 The same, 837 and 844.32 The same, 838 and 844, Irena Stawowy-Kawka, Albańczycy w Macedonii…,208–214.

41


Macedonia and Serbian Community in Macedonia (Srpska Zajednica u Makedoniji). Neither have sites on theinternet, but the second of the twois the oldest non-governmentalorganization, acting in Skopje since 1991, and known earlier as Skupština of Serbian Community. Its chairman Gordana Jović-Stojkovska is owner of publishing-house Slovo-ljubve33.

Organizations sometimes have insufficientfunds even for possession of an internet website, which hasinspired other solutions; for example, some of them have created their website on social networks (e.g. Facebook), oneexample of this method being the Serbian Community St. Sava, althoughher profile is rarelyactualized. Regarding this 20 organizations and communities it had to be noticed that none of them even had a website, something thatmight be related to theirfinancial situation. But these organizations acted and still are acting on their own way, not regularly and sometimes by joining forces in joint ventures (among others, regional competitions). There are also initiatives with particular aimsand it could be noted, for example, organizations for the protectionof Serbian monuments of culture, or humanitarian organizations such as the Association of Serbian Women in the Republic of Macedonia, which is a continuation of the activitiesof the Circle of Serbian Sisters at thebeginning of the 20thcentury. The Association was created in 1992 and in the beginning was helping refugees from Croatia who were settled in Kosovo. In the present time they set up a foundation for Serbian children in Macedonia, organizing excursions or rewards for the most capable pupils. There was also the Football Club “Rečica”, which actually played in the third Macedonian league34.

After 2010 the most recognized Serbian institution was the Centre of Culture and Information Spona, operational since 2006. The basic aim of its activitieswas a system of connections between all Serbian organizations in Macedonia andthe creation of organic Serbian-Macedonian relationships. Spona was financed bya donation from theMinistry of Foreign Affairs but was also involved with Macedonian administrative units (e.g. the Ministry of Culture). In 2010 the Centre received a new headquartersin the centre of Skopje. The openingceremony featured the participation of the Serbian ambassador in Macedonia Tomislav Đurin, Mlađan Đorđević – advisor to the President of Serbia and Secretary of Council for Serbs in the Region. From the Macedonian side there were Deputy Minister Dragan Nedeljković and other representatives of the Serbian community in Macedonia (intellectuals, sportsmen, etc.)35.

33 Ljubiša Stoiljković, „Srbi u Makedoniji…“.34 „Osnovan fond za podršku srpskoj deci u Makedoniji“, RTS, 28 / 08 / 2012, http://

www.rts.rs/page/rts/sr/Dijaspora/story/1518/Vesti/1163694/Osnovan+Fond+za+podr%C5 %A1ku+srpskoj+deci+u+Makedoniji+html, „Konkursi Regiona. Konkursi iz oblasti kulture i umetnosti na jednom mestu“, http://konkursiregiona.net/category/zemlja/makedonija/, „Srpsko-makedonska društva Bitolja i Kruševca zapieli zaradnju“,Grad Kruševac, 22/12/2012, http://krusevac.rs/sr_lat/ks-info/vesti/2900-krusevac-i-bitolj.html, „Kruševac dobija kancelariju za dijasporu“, Radio Televizija Kruševac, 22/12/2012, http://www.rtk.rs/?p=15189 (Retrieved on 12. 05. 2015), https://www.facebook.com/szm.svetsava (Retrieved on 20. 10. 2015).

35 Milutin Stančić, „ „Spona“ u novom domu“, Вечерње Новости online, 15/04/2010,

42


The range of activities was very wide and included: organized literary workshops and songs, exhibitions of Serbian artists living in Macedonia, lectures, an edition of the bulletin “Slovo” and running a website,book promotions, film screenings, a free-to-use library, andalso periodically Serbian language learning36.Yet in thespring of 2012, the chairman of Spona publicly spoke of the Centre’sdifficult financial situation and also about problems with staff for teaching Serbian. In the middle of 2013 Spona was closed and teaching of Serbian language as well as activity of library were suspended (Serbian Ministry of Culture and Information partly supported the functioning of Spona’s website)37.

Another problem was related to religious issues, in whichthe Serbian minority – in their opinion – was discriminated. Macedonian regulations guarantee freedom of confession under theConstitution and the Law. Additionally, the Republic of Macedonia is asignatory to theEuropean Convention of Human Rights. The problem was more difficult, because of the schism between theMacedonian Orthodox Church and the Serbian Orthodox Church38, after 1991, when MOC took over the most of church buildings, the Serbs did not have their own places of worship. Activities of Serbian clergy were banned, apart from Archbishopric of Ohrid, which came under the Serbian Orthodox Church. The best solution was, in the opinion of Milutin Stančić, using MOC buildingsthatwere not used (or used very rarely) by Macedonian clergy (an example being the Church of St. George in Staro Nagoričane)39.

Ambitious plans, created by Serbs after 2001 and the beginning of theFramework Agreement’s order, were only partly achieved, but all the activitiesof representatives of this minority have shown that achievement of minority rights first of all depend on good human will. In second place isfinancial support.

http://www.novosti.rs/vesti/kultura.71.html:270778-Spona-u-novom-domu, „„Spona“ se spotiče“, RTS, 4/04/2012, https://translate.google.pl/#sr/pl/se%20spoti%C4%8De (Retrieved on 22. 04. 2015).

36 Tihana Pavićević, „ „Spona“ čuvar srpske kulturne baštine u Makedoniji“, Međunarodni radio Srbija, 29/06/2013, http://vesti.krstarica.com/dijaspora/spona-cuvar-srpske-kulturne-bastine-u-makedoniji/ (Retrieved on 22. 04. 2015).

37 „ „Spona“ se spotiče…“, Milutin Stančić, „Kulturno-informativni centar Srba u Makedoniji „Spona“ opstaje uprkos problemima“, Međunarodni Radion Srbija, 24/07/2012, http://www.glassrbije.org/%C4%8Dlanak/kulturno-informativni-centar-srba-u-makedoniji-%E2%80%9Espona%E2%80%9C-opstaje-uprkos-problemima, „Затворен културнo-информативни центар Срба у Македониј и, Политика, 25/07/2013, http://www.politika.rs/rubrike/Kultura/Zatvoren-Kulturno-informativni-centar-Srba-u-Makedoniji.lt.html (Retrieved on 22. 04. 2015).

38 This conflict has a long story. Disputes about interdependence and autocephaly have been taking place since the Middle Ages. Only after the Second World War did the communist authorities legitimize the institution of the Macedonian Orthodox Church, which was not recognized by other canonical orthodox churches, also this Constantinopolitan.

39 Mirna Jasić, „MilutinStančić: Taoci smo…“.

43


ACTIVITIES OF SERBIAN POLITICAL PARTIES

On the political scene there are two active political groups: the Serbian Progressive Party in Macedonia (Srpska Napredna Stranka u Makedoniji - SNSM) and the Democratic Party of Serbs in Macedonia (Demokratska Partija Srba u Makedoniji - DPSM). The last of thesewas created inMarch 1992 and it entered the Macedonian Parliament (Sobranie) one decade later, after general elections in 2002, in coalition withthe Social Democratic Union of Macedonia (Socijademokratski Sojuz na Makedonija). After elections lost in2006 it was inopposition. In 2008 DPSM entered the government again, but this time in coalition with VMRO-DPMNE. The party has won at least two important successes: establishing the Serbian Holiday 27th of January – Day of St. Sava40 and participation in works on regulation of minorities’ rights and the opening of an Agency for Minority Rights. DPSM applied also for a change of election regulations in accordance withwhich Serbs could enter two representatives to Parliament (thusfar they had hadonly one), something thatwas accomplishedsuccessfully with there at present being two Serbian representatives in Sobranie. Serbs have also held some offices in the government, for example, Dragan Nedeljković was Deputy Minister of Culture, but it would be an exaggeration to say that these politicians have had a significant impact onpolitical decisions by theMacedonian government41.

In first decade of the 21stcentury, the Kosovo question radicalized the attitude of Serbs towards politics in the region. In effect this established another political group: the Radical Party of Serbs in Macedonia (Radikalna Stranka na Srbite vo Makedonija), but in the general elections in 2008 it got less than 0.5% of votes and did not enter the Macedonian Parliament. In these elections the Democratic Party of Serbs entered into a coalition with VMRO-DPMNE, which recognized theindependence of Kosovo, but DPSM underlined its individual position onthat question, emphasising thelack of this recognition.

2006 saw the establishment of the Serbian Progressive Party in Macedonia (SNSM), which was a counterpart of the same party in Serbia. In the general elections in 2008 this political group did not enter Parliament, so it had to look for a coalition, as did DPSM, creating an agreement with the socialists of SDSM. In fact, SNSM had centre-right views, but it claimed that SDSM had more adequate programmatic demands than right-wing VMRO-DPMNE, which promoted, in Serb’s critical opinion, ethno-historical revisionism. After defeat in the general elections

40 27th of January 2013 in Macedonian Academy of Sciences and Arts was held celebration dedicated to Rastko Nemanjić (St. Sava – Serbian medieval head and reformer of Orthodox Church, also philosopher, who had a huge influence on shape of relationship between church and state authorities).The importance of this event could provide presence of Prime Ministers of Serbia and Macedonia and greetings from Serbian President Tomislav Nikolić, passed on the hands of head of Macedonian government Nikola Gruevski. Thanks to positive decision of authorities in Skopje this day became Day of Serbs (named Day of St. Sava) in Republic of Macedonia and this is a holiday in regions inhabited by Serbs, and at the schools with Serbian teaching language.

41 „Онама“, Демократска партија Срба у Македонији, http://www.dpsm.info/index.php/features (Retrieved on 12. 05. 2015).

44


of2011, the party stayed in coalition with socialists as parliamentary opposition. It should be noticed that Dragiša Miletić –leader of SNSM – held various positions in parliamentary groups for international cooperation and other parliamentary committees. In 2014 there was a deep crisis within the party, whichwas related to the election of a new leader. There were two competing congressesorganized: first in Kumanovo, where Vane Veličković was elected as new chairman and the second in Banjanje (Skopska Crna Gora), where Dragiša Miletić (elected there for party’s leader) questioned the legality of the other congress42. In March 2014 he joined the political coalition comprising: party GROM – established by ex-SDSM politician Stevčo Jakimovski, Tito’sLeftist Forces of Slobodan Ugrinovski and Party of Free Democrats of Kiro Geštakovski.

Serbian politicians actively participate in Macedonian political life, but this activity is appraised differently. In 2012 the Serbs already had two representatives in Sobranie but they did littleto improve the situation of their minority and were badly thought ofby part of Serbian society. In their opinion they did not show sufficient enthusiasmfor promoting Serbs’ interests in Macedonia or there were other reasons they could not do more for their countrymen. The example was that Deputy Minister of Culture Dragan Nedeljković had promisedin 2012 that bythe end of this year there wouldbe all Serbian-language textbooks printed,but the problem was not resolved. Milutin Stančić gave a more severe opinion, in accordance to which any activity and support of authorities could be possible thanks togood connections with a political group, which were in a current coalition. Stančić said openly that qualification, education or abilities did not often have any value, referring to employing people in public administration, where –in accordance withregulations and the quota system – minoritieshad the proper percentage of representatives. In practice, employed candidates had connections with the above-mentioned parties, and often theirqualifications were definitely inferior to other, non-connected candidates43.

42 „Драгиша Милетиќ“, Собрание на Република Македонија, http://sobranie.mk/default.asp?ItemID=81DCBC8FF75D8A48A1A27BDE4DF00D38, „СНС одржа два конгреса, во Бањани е избран Милетиќ, во Куманово Величковиќ“, МКД, 2014/03/9, http://www.mkd.mk/makedonija/partii/sns-odrzha-dva-kongresa-vo-banjani-e-izbran-miletikj-vo-kumanovo-velichkovikj (dostęp 12. 05. 2015 r.).

43 Ljubiša Stoiljković, „Srbi u Makedoniji…“, Mirna Jasić, „MilutinStančić: Taoci smo…“.

45


* * *

Evenin the first years after entering into theFramework Agreement’s order, Dušan Veljković regarded the situation of the Serbian minority as unsatisfactory. As the main problems, he highlighted:spreading assimilation of the Serbian community within Macedonia, the lack of greater involvement of the Serbian state and the so-called international community. One decade later his accusations against the Republic of Serbia as well as the Republic of Macedonia havenot changed. This long-term chairman of the National Union of Serbs in Macedonia underlined the lack of commitments to theSerbian question byMacedonian Serbs themselves, and indicated that probably if they had more funds for activities, the number of volunteers would no doubt be higher. However, he also repeated accusations about assimilation of Serbs, the lack of Serbian-language cultural institutions despite themany initiatives towards theMacedonian authorities. Another problem was that Serbs still did not have their own private television and the program Vidik was broadcast atthe same timeas a decade before plus a one-hour monthly programme. Serbs had access to the Serbian-language TV channels from Serbia, but Veljković emphasisedthat private television in Macedonia already catered forminorities such as Albanians, Bosniaks or Romas44.

The question is, who and how could fundsbe ensured for the activitiesof institutions that might gather the greater number of activists. The point is that the regulations did not define this precisely. The Macedonian Constitution, the Framework Agreement andthe bilateral agreement between Macedonia and Serbia all mention therights of a minority to realisation of their rights (as described above) and about theMacedonian stateallowing these realisations. The regulations donot give guarantees of achievement, which wouldprobably betterallow for assertion of their rights.

Maybe the question should be directed to Serbian politicians and political groups in Macedonia. They arenot anonymous persons and, additionally, good and intensive cooperation can be recognised between Serbian and Macedonian states in many areas45. Moreover, it could be noticed in Serbian media last year there were commentaries with accusations towards the Macedonian state of leading anti-Serb policy or politics of assimilation. Recently there seems to be fewer such commentaries46.

However, the picture of the Serbian community, described above, may promptone sad reflection. Veljković once underlined that the Serbs in Macedonia earlier made a significant contribution to theprogressive development of the Macedonian state, being a part of social elites such as professors of universities, doctors, lawyers,

44 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 839, „Ima li mesta za srpski jezik u Makedoniji?“, Blic online, 19/02/2015, http://www.blic.rs/vesti/politika/ima-li-mesta-za-srpski-jezik-u-makedoniji/j5hdk1c (Retrieved on 28. 12. 2015).

45 „Vlade Srbije i Makedonije potpisale sedam sporazuma“, RTV, 16/02/2015, http://www.rtv.rs/sr_lat/politika/vlade-srbije-i-makedonije-potpisale-sedam-sporazuma_568881.html, see also: http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/lat/pdf/zakoni/2015/925-15%20lat.pdf (Retrieved on 28. 12. 2015).

46 „Samo 183 đaka…“.

46


economists, (…) writers, artists or prominent businessmen47, in a word, influential people, who could have had an impact on the situation of the Serbian community in the Republic of Macedonia. Analysing the present situation of this community could give the impression that Serbs’ position and ethnic autonomy is something separate from the history of this nation, as much in the past as in the present.

47 Душан Вељковић, „Битно погоршан…“, 834.

47

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 314.15-054.72 (4-11+4-15:=163.3”18/19”

МАКЕДОНСКАТА ПОЛИТИЧКА ЕМИГРАЦИЈА ВО ИСТОЧНА И ЗАПАДНА ЕВРОПА ПО ВТОРАТА СВЕТСКА ВОЈНА:

ПАРАЛЕЛИ

THE MACEDONIAN POLITICAL EMIGRATION IN EASTERN AND WESTERN EUROPE AFTER THE SECOND WORLD WAR:

PARALLELS

Марјан ИваноскиНаучен соработник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

The aim of this article is to present the organizational development and paralels of the Macedonian political emigration in Eastern and Western Europe in 1950s and 1960s. In chronological order the activities of organizations: Ilinden, Egejska zora and Macedonian community in Eastern and Macedonian National Front, Macedonian National Committee, Macedonian cultural association “Jane Sandanski” and Liberation Committee of Macedonia in Western Europe, and their similarities and differences in their goals, are shown.

Keywords: Macedonia, Macedonians, emigration, Eastern Europe, Western Europe.

Процесот на иселување на Македонците од Македонија започнал помасовно да се одвива кон крајот на XIX и почетокот на XX век и бил поттикнат од политички и социјално-економски причини. Иселувањето било застапено во сите делови на Македонија, но со најголем интензитет се одвивало во делот од Македонија кој, по Балканските војни, односно Првата светска војна се нашол под грчка власт. Во наредниот период иселувањето иако со смален интензитет траело сè до почетокот на Втората светска војна. Меѓу причините за иселувањето треба да се набројат опустошувањата од војните, репресиите, теророт, притисоците и колонизацијата од новите освојувачи, како и неподносливата лоша економска состојба во која се нашол македонскиот народ од сите поделени делови на Македонија.1 Во текот на Втората светска

1 Лазар Лазаров, „Заминување без враќање – иселувањето на Македонците во минатото и денес“, Гласник на ИНИ (Натаму:ГИНИ), 46/1, Скопје 2002, 8–9.

48

ГЛАСНИК 60 2 2016 Марјан Иваноски

војна процесот на иселување од Македонија бил запрен. Тоа бил период кога македонскиот народ ги увидел условите за создавање на македонска држава и конечно решавање на македонското прашање.

По завршувањето на Втората светска војна, процесот на иселување продолжил со зголемено темпо. Причините за иселувањето на Македонците од Народна Република Македонија (НРМ) биле поврзани со незадоволството од воспоставувањето на новиот комунистички систем и парцијалното решение на македонското национално прашање. Најголемиот дел од иселувањата од НРМ предизвикани од споменатите причини биле насочени кон западноевропските земји.2 Во делот на Македонија кој останал во рамките на Народна Република Бугарија (НРБ), покрај наведените, дискриминаторската политика на официјална Софија се јавила како дополнителна причина за иселување.

За разлика од нив, Македонците од делот на Македонија во Грција се иселувале како последица на Граѓанската војна во оваа земја. Тие биле населувани во Југославија и во некои источноевропски земји. Во Источна Европа се иселувале и оние лица кои како приврзаници на Резолуцијата на Информбирото3 ја напуштиле НРМ.4

Веднаш по консолидирањето на македонските политички емигранти во Источна Европа, тие започнале политички да се организираат. Првата македонска емигрантска организација во Источна Европа била организацијата „Илинден“, формирана во Полска во 1952 година5, а потоа кон крајот на 1953 година била формирана и во Унгарија, Чехословачка, Романија и Бугарија. Седиштето на организацијата „Илинден“ се наоѓало во главниот град на Романија, Букурешт, што не било случајно. Таму се наоѓало и седиштето на Централниот комитет на Комунистичката партија на Грција (ЦК КПГ) кој континуирано ја следел нејзината активност. Имено, организацијата била формирана како замена за македонските организации од времето на Граѓанската војна во Грција, односно Народноослободителниот фронт, Народноослободителениот младински сојуз и Антифашистичкиот фронт на жените6, но со јасна идеолошко-политичка цел – борба против титоизмот, односно „елиминирање на влијанието на Титова Југославија врз Македонците

2 Танас Вражиновски, „Општи закономерности на иселувањето од Македонија и неговата периодизација во XX век“, ГИНИ, 38/1–2, Скопје 1994, 63.

3 Информационото биро наводно создадено заради подобра размена на искуства и координација на заедничките акции на комунистичките партии, се претворило во институционална и организациона рамка на советско-југословенскиот конфликт во 1948-та год.. Виолета Ачкоска, Братството и единството 1944–1974 помеѓу хармонија и дисхармонија, Скопје 2003, 89.

4 Иван Катарџиев, Македонија и Македонците во светот, Скопје 1996, 81.5 Основачкиот конгрес на кој присуствувале 162 делегати бил одржан од 1–3 април

во селото Кросциенко, Полска кое се наоѓа во близина со украинската граница. Ристо Кирјазовски, Македонската политичка емиграција од егејскиот дел на Макеонија во Источна Европа, Скопје 1989, 186.

6 Овие организации биле расформирани на основачкиот конгрес на организацијата „Илинден“. Истото, 189.

49

Макед. пол. емиг. во Ист. и Западна Европа по Втората свет. војна: паралели

и врз македонското ослободително движење во Егејска Македонија.“7

Иако дејствувала во согласност со насоките диригирани од КПГ, сепак организацијата „Илинден“ остварила забележлива национална активност. Таа издала низа соопштенија, меморандуми, протести и написи во кои го осудува теророт, прогонот, асимилацијата и другите средства на притисок што ги применувале грчките власти врз Македонците во егејскиот дел на Македонија. Освен тоа остварила и своевидна активност во негувањето и развивањето на македонските национални и културни вредности, со што придонела за зацврстување на македонската национална свест меѓу македонските политички бегалци. Наскоро, по нормализацијата на југословенско-советските односи оваа организација била забранета во сите социјалистички држави, односно по одржувањето на VI пленум на ЦК на КПГ во текот на јуни 1956 година организацијата била распуштена.8

Одлуката на КПГ за распуштање на организацијата „Илинден“ и оспорувањето на правото да формираат нова организација била примена со разочарување од Македонците.

Таквиот категоричен став на КПГ бил причина македонските политички емигранти во источноевропските земји да размислуваат за илегално дејствување. Така, на 3 декември 1960 година во Полска била формирана тајната македонска организација „Егејска зора“. Основната програмска цел на оваа организација се состоела во борбата за националните права на Македонците во егејскиот дел на Македонија, но и во подигнувањето на националната свест на Македонците во Полска, со акцент врз македонската младина, како и во развивање на љубовта кон НР Македонија. По само една година егзистирање организацијата била откриена и расформирана. Покрај неа, во Полска, во текот на 1961 година била формирана уште една македонска организација „Македонска заедница“ која исто така дејствувала само една година. Главната програмска ориентација на оваа организација била афирмација и примена на македонскиот литературен јазик, ширење на македонската култура и просвета меѓу македонската политичка емиграција во Полска, но и одржување на врски со матицата, односно Република Македонија.9

Паралелно со дејствувањето на македонската политичка емиграција во Источна Европа, започнало и групирањето на македонските политички емигранти во Западна Европа. На иницијатива на Драган Богдановски, во пролетта 1956 година, група македонски студенти емигранти во Париз, Франција, ја формирале организацијата „Македонски национален фронт“. Оваа организација имала своја политичка платформа во која македонското прашање не било третирано само како политичко, туку и како национално прашање.

7 Југославија била посочувана како главен виновник за поразот на ДАГ. Истото, 189–190.

8 На овој пленум, меѓу другото, било оценето дека организацијата „Илинден“ била напоена со „антијугословенски дух, поради што не помага во единството меѓу грчкиот и славомакедонскиот народ, во единството меѓу самите Македонци, не помага во воспоставувањето на братски односи на грчкиот и народите на ФНРЈ“. Истото, 204.

9 Истото, 214–217.

50


Крајната цел на „Македонскиот национален фронт“ била создавање независна и обединета македонска држава.10

По извесен период активноста на оваа организација згаснала, за подоцна во текот на 1959 година да се реактивира во Шведска, под името „Македонски национален комитет“, но со истите цели. Иако и оваа организација егзистирала многу кратко, до 1961 година, сепак таa успеала да ги издаде весниците „Македонска лоза“ и „Слободна Македонија“ како свои печатени органи.11

Овие две организации го претставуваат всушност и првото политичко групирање на македонските политички емигранти во Западна Европа. Но, воедно ова е и првиот обид на македонските политички емигранти во Западна Европа за организирано спротиставување на пробугарската Македонска патриотска организација (МПО)12, која преку своето здружение „Тодор Александров“ од Белгија делувала во Европа. Подоцна, повторно на иницијатива на Драган Богдановски, било формирано македонско културно здружение „Јане Сандански“ во Брисел. Со тоа ова здружение се јавило како директен опонент на „Тодор Александров“, чие седиште исто така било во Брисел.13

Кон крајот на 50-тите и почетокот на 60-тите години бил забележан поголем бран на новодојдени македонски политички емигранти во Западна Европа, односно во Скандинавија. Новите политички емигранти во текот на 1962 година иницирале создавање нова политичка организација која била именувана како „Ослободителен комитет на Македонија“ (ОКМ).14 Оваа организацијата која била формирана со строга антикомунистичка определба

10 Марјан Иваноски, „Македонски национален фронт: првата македонска емигрантска политичка организација во Западна Европа по Втората светска војна“, Историја, XLIX/1, Скопје 2014, 259–260.

11 Марјан Иваноски, „Македонската политичка емиграција во Европа: Судирот на Драган Богдановски со ванчомихајловистите (1958–1964)“, НУ Завод за Заштита на Спомениците на Културата и музеј Битола, Зборник на трудови, бр. 17, Битола 2013, 47–48.

12 Во октомври 1922 година бил одржан основачки конгрес на македонските братства во САД и Канада на кој тие се обединиле во Сојуз на македонските политички организации (МПО). Додека за поорганизирано дејствување на македонската емиграција, во текот на 1924 година, ВМРО го испратила Јордан Чкатров, кога бил одржан и Третиот конгрес на МПО. Оваа Организација иако ја исфрлила паролата за „Независна Македонија”, во наредните години станала инструмент за спроведување на бугарската политика на американскиот континент. Зоран Тодоровски, ВМРО 1924–1934, Скопје 1997, 88–93.

13 Македонското културно здружение „Јане Сандански“ од Брисел било формирано во зимата 1962/63 година на иницијатива на емигрантот Драган Богдановски. Најголемиот број членови биле Македонци кои отстапиле од здружението „Тодор Александров“ поради неговата пробугарска политика. Здружението „Јане Сандански“ функционирало до 1964 година. Марјан Иваноски, „Македонската политичка...“, 48–50.

14 Организацијата „Ослободителен комитет на Македонија“ била формирана на 23 јуни 1962 година, во Трелеборг, Шведска, а за прв претседател бил избран Димко Нечевски. Миле Илиевски, Документи за македонското национално движење во дијаспората (ОКМ/ДООМ/НОФМ), Штип 2006, 20–21.

51

Макед. пол. емиг. во Ист. и Западна Европа по Втората свет. војна: паралели

имала за крајна цел создавање на независна и обединета македонска држава со демократско уредување по западен тип. Со појавата на ОКМ започнало и поорганизираното делување на македонската политичка емиграција, прво во Западна Европа, а подоцна и на северноамериканскиот и австралискиот континент.15 ОКМ во текот на своето постоење неколкупати го променил името и тоа во „Движење за обединување на Македонија“ (ДОМ), „Движење за ослободување и обединување на Македонија“ (ДООМ) и на крај во „Народноослободителен фронт на Македонија“ (НОФМ). Со осамостојувањето на Република Македонија и промената на политичкиот систем, делувањето на организацијата ОКМ/ДОМ/ДООМ/НОФМ било доведено во прашање. Новите услови налагале и нови начини на делување на емиграцијата, со што настанало расформирање на оваа организација.16

Во делувањето на македонските политички емигранти во Источна и Западна Европа постојат многу спротивности, но и сличности во целите и задачите детерминирани од дадените историски околности. Македонците кои се населувале во Источна Европа потекнувале од егејскиот дел на Македонија. Тие, и како учесници во левичарската Демократска армија на Грција (ДАГ) и како бегалци од воените дејствија за време на Граѓанската војна во Грција биле прокомунистички ориентирани. За разлика од нив Македонците кои емигрирале во Западна Европа во најголем дел доаѓале од НР Македонија и имале антикомунстичка определба. Ваквата различна политичка и идеолошка ориентација всушност се рефлектира и врз проекцијата за независна и обединета Македонија јавно прокламирана од македонската емиграција во Западна Европа, односно за признавање на националните права на Македонците во Грција како главен акцент во активноста на македонската емирација во Источна Европа. Сепак, и во минималните програмски цели на македонските политички организации од Западна Европа се нотирани барањата за признавање на националните права на Македонците како од егејскиот дел на Македонија, така и за Македонците од пиринскиот дел на Македонија. Во тој поглед, афирмацијата на македонската култура е присутна во програмските активности на македонската емиграција во Западна и во Источна Европа. Исто така, и прифаќањето на НР Македонија за република во која се остварени националните права на Македонците од тој дел на Македонија е силно изразено кај емигрантите и во Источна и во Западна Европа. Кај емигрантите во Источна Европа врските со НР Македонија започнале да се продлабочуваат по распуштањето на организациите „Илинден“,

15 Марјан Иваноски, „Македонските емигрантски...“, 344.16 Еден дел од членовите и симпатизерите на организацијата активно се вклучиле

во политичкиот живот на Република Македонија и тоа преку новоформираната партија ВМРО-ДПМНЕ, чиишто темели всушност биле удрени во Западна Европа, од Драган Богдановски. Идеалот на партијата за независна и обединета македонска држава најмногу одговарал на политичките погледи на македонските политички емигранти и тоа било главната причина за нивна масовна поддршка на оваа партија. (Марјан Иваноски, „Улогата на македонската политичка емиграција во формирањето на политичката партија ВМРО – Демократска партија за македонско национално единство“, Македоника, V/11–12, Скопје 2015, 122–123).

52


кои биле под контрола на КПГ. Додека пак македонските емигранти во Западна Европа никогаш не воспоставиле никаква форма на соработка со која било институција на НР Македонија.

По 1960 година македонската емиграција во земјите од Источниот блок ја зафатил процес на реемиграција. Еден дел доаѓале во Република Македонија, од каде по извесно време некои од нив заминувале во западните земји, а други пак директно заминувале од таму во западните земји, особено во Австралија. За нивното преселување во новата средина Иван Катарџиев ќе заклучи: „Спојувањето на македонската емиграција и иселеништво од Источна Европа, од Републиката и од егејскиот дел на Македонија во време на политиката на иселување на Македонците од пограничните делови на Грција и нивното населување со Грци, во земјите на Запад, меѓу другото претставува и своевидно спојување на претставниците на еден народ со прилично различно политичко културно и друго воспитување, но со единствена македонска национална свест и определба заснована врз традициите.“17

Емигрирањето на Македонците со потекло од егејскиот дел на Македонија во западните земји нез начело и нивна политичка пасивизација, напротив, еден добар дел од нив активно се вклучиле во делувањето на македонската емиграција во тие земји, пред сѐ во политичка организација ДООМ, која била отворена за сите Македонци без разлика на идеолошката припадност, но со единствена цел – создавање на независна македонска држава на македонскиот народ.18 Па така, голем дел од Македонците кои биле прокомунистички и просоветски ориентирани, поради условите во кои биле воспитувани и делувале како во Грција така и во источноевропските земји, можеле целосно да ги афирмираат своите идеи и политички погледи во оваа организација.

17 Иван Катарџиев, Македонија и Македонците...., 84.18 Од позначајните личности, активни членови на ДООМ, ќе го споменеме Михаил

Шариновски од село Бапчор, Леринско, кој во 1977 година бил избран за претседател на организацијата. Ставре Џиков, Четврта емигрантска Македонија, Скопје 2007, 171–172.

53

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 930.85 (497.7+438) “19”

КУЛТУРНА СОРАБОТКА МЕЃУ СР МАКЕДОНИЈА И НР ПОЛСКА ВО 70-ТИТЕ И 80-ТИТЕ ГОДИНИ НА МИНАТИОТ ВЕК

CULTURAL RELATIONS BETWEEN THE PEOPLE`S REPUBLIC OF POLAND AND SOCIALIST REPUBLIC OF MACEDONIA IN

THE 1970S AND 1980S.

Катерина Мирчевсканаучен советник во Институт за национална историја - Скопје

Љубица Јанчеванаучен советник во Институт за национална историја - Скопје

Abstract

The article elaborates the issue of cultural, educational and scientific relations between the Socialist Republic of Macedonia and the People’s Republic of Poland in the last two decades before the independence of the Republic of Macedonia. Based on original archival documents, it gives an overview of the cooperation between related institutions and associations not only in the field of culture, science and education, but also in introduction with folk traditions and folklore of the two countries.

Keywords: SR of Macedonia, PR of Poland, relations, culture, science, education, folk tradition.

Иако почетоците на институционалната соработка меѓу Социјалистичка

Република Македонија (СРМ) и Народна Република (НР) Полска датираат од 60-тите години на 20 век, сепак нејзините корени се наоѓаат педесетина години порано кога атрактивноста на македонското јазично подрачје и појавувањето на македонското јазично прашање се отвориле како нов предизвик за научни истражувања од областа на славистиката. Состојбите на говорниот јазик во лулката на словенската писменост ќе го разбудат, меѓу другото, вниманието и на истакнатите полски слависти Стањислав Слоњски од Варшавскиот универзитет и Мјечислав Малецки од Краковскиот универзитет, кои во 20-тите и 30-тите години ќе објават повеќе научни трудови посветени на македонското јазично прашање.1

1 „Педесет години соработка меѓу македонските и полските слависти“, Утрински

54

ГЛАСНИК 60 2 2016 Катерина Мирчевска, Љубица Јанчева

Ваквиот интерес на полските слависти ќе навлезе во нова фаза во периодот по Втората светска војна, кога со конституирањето на македонската држава во рамките на Федеративна Југославија и издигнувањето на кодифицираниот македонски јазик во ранг на службен јазик, се формираат посебни институции за лингвистика во СРМ, како Катедрата за македонски јазик при Филозофскиот факултет, односно Филолошкиот факултет во Скопје (1946 година), Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ во Скопје (1953 година) и Одделението за лингвистика и литературна наука при Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ,1968 година), а се покренуваат и посебни лингвистички гласила.2 Со тоа биле создадени солидни услови за воспоставување и на непосредна соработка меѓу сродните институции, но и меѓу одделни научници од двете земји, што резултирало со постепен развој на македонистиката во НР Полска и на полонистиката во СРМ.

Истовремено, соработката се проширувала и на други научни области, а особено во сферата на образованието и културата, така што во следните децении комуникацијата меѓу двете земји бележела перманентно зголемување и инволвирање на поголем број научни, образовни, културни и уметнички институции преку склучување билатерални договори и протоколи за соработка на заеднички проекти, циклично, на секои две до три години.3

Културната соработка на СРМ, не само со Полска туку и со другите земји, се одвивала во рамките на југословенската културна соработка со странство. Во однос на земјите од источниот блок, овој сегмент од сојузната надворешната политика ќе започне да се развива во 60-тите години кога, по нормализација на односите меѓу Социјалистичка Федеративна Република

весник, 16 октомври 2006, http://star. utrinski.com.mk (проверено на 09.10.2015 ) 2 Државен архив на Република Македонија (натаму: ДАРМ), фонд бр. 1116 -

Републичка комисија за културни врски со странство (натаму: РККВС), к. 1005, Информација за соработката на лингвистички план од 1983 година.

3 Соработката се одвивала меѓу следните институции: МАНУ и Полската академија на науките (ПАН) од Варшава; Институтот за национална историја од Скопје со Институтот за историја при ПАН; Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ од Скопје со Институтот за полски јазик при ПАН; Народниот музеј од Прилеп, Институтот за проучување на старословенската култура од Прилеп и Републичкиот завод за заштита на спомениците од Скопје со Институтот за историја на материјалната култура при ПАН, Заводот за конзервација на археолошките споменици во Вроцлав и државното претпријатие „Работилници за картографија и фотограмерија“ од Гдањск; Републичкиот завод за унапредување на воспитанието и образованието на СРМ од Скопје со Институтот за педагошки истражувања од Варшава; Институтот за фолклор „Марко Цепенков“ од Скопје со Катедрата за етнологија, Институтот за славистика и Институтот за музикологија при Варшавскиот универзитет; Институтот за социолошки и правно-политички науки од Скопје со Институтот за политички науки при Универзитетот во Вроцлав; Универзитет „Кирил и Методиј“ од Скопје со универзитетите во Краков, Варшава, Катовице, Сосновјец; Архивот на Македонија од Скопје со Дирекцијата на државните архиви на НР Полска од Варшава; Народната и универзитетска библиотека „Климент Охридски“ од Скопје со Народната библиотека од Варшава, Библиотеката при Јагелонскиот универзитет од Краков.

55

Култ. Соработка меѓу СР Македонија и НР Полска во 70-тите и 80-тите год.

Југославија (СФРЈ) и Советскиот Сојуз, Југославија воспоставила потесни врски и со источноевропските држави. Сепак, поорганизирана форма и побогати содржини се забележуваат во 70-тите и 80-тите години кога културната соработка на Југославија значително се збогатила, се проширила и опфатила повеќе од 90 земји во светот.4 Во развивањето на овој аспект на меѓудржавната соработка во наведената хронолошка рамка, сè повеќе доаѓала до израз самостојноста на републиките односно на општествено-политичките организации, сојузи, здруженија и поединци. Ваквата промена настанала како резултат на децентрализацијата на работата на Сојузната комисија за културни врски со странство и пренесувањето на нејзините надлежности на новоформирани тела во рамките на републичките извршни совети кои добиле статус на републички орган од општ интерес за републиката, а биле наречени Комисии за културни врски со странство.5

Комисијата за културни врски со странство на СРМ била формирана на 24 февруари 1967 година. Нејзиниот состав го сочинувале претседател, потпретседател и 19 членови, именувани од Собранието на СРМ, од редот на истакнатите македонски научници, уметници, просветни, културни и општествени работници, со надлежост да ја организира и координира културната соработка на СРМ со другите земји.6 Соработката се реализирала според долгорочни програми за секоја од четирите посебни области – јазик, наука, музичка и драмска уметност, и имала за цел афирмација на македонскиот јазик, литература, култура, на научноистражувачките достигнувања и продукцијата во областа на ликовната, музичката и драмската уметност на СРМ. Овие содржини, по предлог од Републичката комисија, биле внесувани и во програмите за културна соработка кои СФРЈ ги потпишувала со владите на одделните земји како јасно посочување на посебноста на македонските предлози.7

Првата програма на Републичката комисија за културна соработка меѓу СРМ и НР Полска во периодот 1968–1969 претставувала еден од најобемните и најразновидни проекти во рамките на договорот што во 1968 година бил потпишан меѓу СФРЈ и НР Полска во Варшава.8 Имено, во однос на земјите од источниот блок односно со Советскиот Сојуз, Чехословачка и Полска, а со оглед на припадноста на заедничкиот словенски јазичен медиум, се очекувало оваа соработка да се одвива без поголеми потешкотии. Притоа, како главни пунктови на соработка биле издвоени: областа на јазикот и литературата ( преку Струшките вечери на поезијата и заемното преведување на дела од домашна продукција), областа на науката (особено славистиката, архивистиката, историографијата и техничките науки), доменот на телевизијата (размена на

4 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за работата на Републичката комисија за културни врски со странство во 1967 година.

5 Истото. 6 Истото. 7 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Годишен извештај на Републичката комисија за културни

врски со странство за 1968 година. 8 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Културна соработка на СР Македонија со НР Полска

1968/69 година.

56


телевизиски и радиоемисии и организирање недели на националните филмски продукции), областа на просветата (преку меѓууниверзитетска соработка и отворање лекторати за македонски јазик на катедрите за славистика на полските универзитети), областа на уметноста и преведувачката дејност (гостувања и претставувања на театарски и солистички изведби, достигнувања од областа на ликовната уметност, размена на преведувачи).9

Врз основа на програмските насоки, научните и стручните институции, асоцијации и организации од двете земји, како непосредни реализатори на културната соработка, пристапувале кон воспоставување непосредни контакти на кои била усвојувана и заедничка агенда.

На полето на науката, соработката се одвивала преку Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ) и Полската академија на науките (ПАН), во рамките на договорите меѓу Советот на академиите на науките и уметностите на СФРЈ и ПАН, како и преку билатерални договори меѓу Одделението за лингвистика и литературна наука на МАНУ со Институтот за славистика и Институтот за полски јазик на ПАН.10 Како форми на соработка биле практикувани заемни студиски престои на научни работници, учество на меѓународни научни собири и симпозиуми организирани од академиите, но и работа на заеднички проекти. Првите резултати на оваа соработка биле остварени во периодот декември 1977 – јануари 1978 година, кога во Варшава била организирана изложбата „Народната уметност во Македонија“.11 Во рамките на реализацијата на заедничките научни проекти, започнувајќи од 1980 година и во наредните десетина години, мошне важен сегмент во меѓусебната соработка е остваруваната континуирана размена на стручњаци ангажирани во проектите.12 Така, за потребите на проектот за изработка на македонско-полскиот и полско-македонскиот речник кој требало да се публикува како издание на издавачките куќи „Македонска книга“ од Скопје и Државната издавачка куќа при ПАН од Варшава од авторите д-р Божидар Видоевски и д-р Зузана Топољинска, во 1983 година во Полска престојувал академик Божидар Видоевски, додека во 1985 година, заради неговото печатење, во СРМ допатувала Марија Бујановска.13 Впрочем, соработката на работата на овој проект продолжила да се одвива и следните неколку години, се до јули 1990 година, кога во Варшава биле испечатени македонско-полскиот и обратниот речник.14

Завршницата на дел од друг заеднички проект на двете академии од областа на лингвистиката била остварена во 1984 година, кога во издание на

9 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Политиката во културните врски со европските земји. 10 ДАРМ, ф. 1116, к. 1004, Информација за културната соработка на СРМ со Полска

од 1990 година. 11 ДАРМ, ф. 116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на

СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година. 12 Истото.13 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот

1980 –1985 година. 14 ДАРМ, ф. 1116, к. 1004, Информација за културната соработка на СРМ со Полска

од 1990 година.

57


Институтот за полски јазик при ПАН, од печат излегол првиот дел на „Полско-македонската конфронтативна граматика“ од авторите д-р Зузана Топољинска и д-р Божидар Видоевски.15 Следната 1985 година, како претставник на југословенската делегација на академиите и уметностите на СФРЈ, а со цел утврдување на проблематско-тематскиот план за соработка меѓу највисоките научни институции на двете земји за периодот 1986–1990 година, во Варшава престојувал академик Ѓорѓи Филиповски. Истата година, студиски престој во СРМ оствариле двајца географи – демографи од Полска, Андреј Стасиак и Пјотр Еберхарт.16 Следната 1986 година, соработката меѓу МАНУ и ПАН продолжила де се одвива преку размена на претставници и работа на заедничките проекти, при што во Варшава допатувал академик Божидар Видоевски кој учествувал во работата на Меѓународната комисија и Редакцијата на обемниот меѓународен проект за подготвување на Општокарпатски дијалектен атлас.17 Истата година, академик Јордан Поп Јорданов присуствувал на Светскиот конгрес на интелектуалци за одбрана на мирољубивата иднина во светот што се одржал во Варшава, додека на научните собири „Климент Охридски и улогата на охридската книжевна школа во развитокот на словенската просвета“ одржан во Охрид, „Словенска паганска религија“ одржан во Прилеп и на Научниот собир посветен на ликот и делото на Харалампие Поленаковиќ одржан во Гостивар, учество оствариле поголем број научни работници од Полска.18 Полските научници партиципирале и на научниот собир „Македонија во војните 1912–1918 година“, одржан во 1988 година, во МАНУ.19

Заради работа врз реализација на проектот „Граматичка конфронтација на македонскиот и полскиот стандарден јазик“ во 1987 година, Људмил Спасов остварил научен престој во Краков и Варшава, каде истовремено престојувал и академик Божидар Видоевски за да учествува во работата на заседанието на Меѓународната комисија за подготвување на Општословенскиот лингвистички атлас.20

Во периодот 1989–1990 година, соработката меѓу МАНУ и ПАН ќе се одвива преку работата на следните проекти: Изработка на кратки истории на полскиот и на македонскиот народ, Методолошки проблеми врз основа на Општословенскиот лингвистички атлас, ЕЛА и Општокарпатскиот дијалектен атлас, Литературно-културните врски помеѓу Македонија и Полска во минатото и денес, и други. Освен тоа МАНУ ќе учествува во издавањето на VI книга од списанието Studia Linguistica Polono-yugoslavica.21

15 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1980–1985 година.

16 Истото.17 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за

периодот 1986 година.18 Истото.19 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културната соработка за 1988 година. 20 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за културната соработка на СРМ со НР Полска

за 1987 година. 21 ДАРМ, ф. 1116, к. 1004, Информација за културната соработка на СРМ со Полска

58


Како посебна форма на оваа меѓусебна соработка, треба да се напоменат и многубројните научно-истражувачки престои, гостувања со предавања и посети по покана на голем број научници од НР Полска во СРМ и научници од СРМ во НР Полска, остварени надвор од научно-истражувачките проекти, со кои била реализирана мошне плодна соработка не само во областа на националните, туку и во областа на техничките науки.

Во редот на првите институции кои оствариле соработка на научен план биле Народниот музеј и Институтот за истражување на старословенската култура од Прилеп, Институтот за историја на материјалната култура при ПАН и Заводот за конзервација на археолошките споменици во Вроцлав. Соработката се реализирала преку партиципирање на полски археолози на локалитетите во Прилепско и на македонски археолози на локалитетите во Полска, преку заемни научни престои и посети и преку учество на научни симпозиуми.

Оваа соработка датира од 60-тите години, кога започнале првите заеднички археолошки ископувања во СРМ и во Полска. Во 1974 година, врз основа на тригодишната програма за културна соработка меѓу СФРЈ и НР Полска (за периодот 1974–1976 година) и врз воспоставените контакти меѓу наведените институции, директорот на Народниот музеј од Прилеп, д-р Бошко Бабиќ, остварил посета на сродните институции во Полска.22 Како резултат на тоа, во истата 1974 година полските археолози д-р Јадвига Броницка-Раухуд и м-р Рита Козловска, соработници од Институтот за историја на материјалната култура од Вроцлав, учествувале во археолошките ископувања на локалитетите Градиште кај с. Дебриште и Маркови кули кај Прилеп.23 Со тоа всушност продолжила да се реализира долгогодишната соработка на проектите „Етнокултурни паралели на материјалната култура со посебен акцент на истражувањата на локалитетите Градиште кај с. Дебреште, Р. Македонија и Гајик с. Раџиково, Р. Полска“ и „Средновековен Прилеп“ (раносредновековни словенски населби, настанување и развој на градската населба и тврдина „Маркови кули“), раководени од д-р Бошко Бабиќ, академик Витолд Хензел и доктор Тадеуш Полак.24 Во следните петнаесетина години, голем број македонски и полски археолози ангажирани на овие проекти партиципирале во теренските археолошки истражувања во СРМ и во Полска, а биле остварени и посети од раководните лица на овие институции заради научни консултации. Така, во 1978 година, работна посета во Прилеп остварил и претседателот на ПАН, академик проф. д-р Витолд Хензел, додека директорот и еден од кустосите на прилепскиот музеј, учествувале во ископувањата на локалитетот с. Раџиково во Полска.25

Од 1981 година биле воспоставени контакти и меѓу Институтот за истражување на старословенската култура во Прилеп, формиран една година

од 1990 година.22 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Информација за културната соработка меѓу СФРЈ и НР

Полска од 1975 година. 23 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културната соработка на СРМ за 1974 година. 24 http://www.isk.edu.mk (проверено на 15. 10. 2015 г.)25 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на

СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година.

59


претходно, Републичкиот завод за заштита на спомениците на културата од Скопје и државното претпријатие „Работилници за конзервација на спомениците од културата“ од Варшава, така што д-р Бошко Бабиќ, од 1980 година директор на новоформираниот Институт, учествувал на научен собир посветен на резултатите од југословенско-полските археолошки истражувања на локалитетот Гаjик – Војводство Плоц.26 Следната 1982 година, Институтот започнал со реализација на заеднички проект со Претпријатието за картографија и фотограмерија од Гдањск и Катедрата за археологија од Лублин,27 додека во 1989 година бил потпишан и договор за непосредна соработка меѓу оваа институција и Институтот за историја на материјалната култура при ПАН.28

Од почетокот на 80-тите години плодна соработка веќе се одвивала и меѓу Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ од Скопје, Институтот за полски јазик при ПАН, Институтот за полски јазик од Краков и Институтот за славистика од Варшава, при што врз основа на принципот на реципроцитет се разменувале научни материјали, престои на научни работници за потребите на своите научни истражувања и за потребите на заедничките проекти. Во 1984 година, на научно-истражувачки престој во Институтот за македонски јазик во Скопје престојувала д-р Зофија Калета од Варшава.29 Следната година во Варшава престојувале м-р Кита Бицевска и Петре Бицевски, а во Скопје Лила Мороз, апсолвент на Варшавскиот универзитет, Лех Мијодински и Станислав Каролак од Краков како гости на Републичката комисија за културни врски со странство.30 Во 1986 година, соработката продолжила преку размена на истражувачи од двете земји со престој во времетраење од 70 денови.31 Во 1989 година, д-р Мачеј Кавка, предавач на педагошката академија во Краков, престојувал на Институтот за македонски јазик заради изработка на проектот на тема „Префиксацијата на македонскиот глагол во споредба со полскиот“.32

Контактите меѓу овие институции се реализарале и низ заедничките проекти каков што бил проектот „Конфронтативна граматика на словенските и несловенските јазици“, со посебен осврт на македонско-полскиот јазик, како реципроцитет на првиот том на „Граматичка конфронтација на македонскиот и полскиот стандарден јазик“ издаден во Полска.33

И Институтот за национална историја од Скопје во изминатите децении


27 Истото.28 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка за 1989 година. 29 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот

1980–1985 година. 30 Истото.31 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за

периодот 1986 година.32 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка за 1989 година. 33 ДАРМ, ф. 1116, к. 1007, Информација за културно-просветна соработка на СРМ

и НР Полска од 1987 година.

60


остварил соработка со Институтот за историја при ПАН и Институтот за политички науки и меѓународни односи при Јагелонскиот универзитет од Краков. Плод на оваа соработка се реализираните студиски престои на научни работници од двете земји и размената на материјали. По осамостојувањето на Република Македонија комуникацијата ќе продолжи преку повеќе научни конференции посветени на теми од областа на историјата, политичките науки, литературата и лингвистиката, кои се одржуваат на секои две години, назименично во Република Македонија и во Република Полска, а од нив се објавени и зборници на трудови.34

Од областа на фолклористиката, етнологијата и етномузикологијата, Институтот за фолклор „Марко Цепенков“ од Скопје, Катедрата за етнологија, Институтот за славистика и Институтот за музикологија при Варшавскиот универзитет во текот на 80-тите години заеднички работеле на низа компаративни проучувања какви што биле проектите „Споредбена монографија на едно јужно и едно северно село на Словените“35 и „Компаративни истражувања на фолклорот“.36 Освен тоа, во текот на цела деценија голем број научници од оваа научна област оствариле научен престој во двете земји, а научниците од Полска и континуирано присуство на Меѓународниот симпозиум за балкански фолклор,37 кој од 1968 година, на секои две години, се одржува во Охрид, во организација на Институтот за фолклор „Марко Цепенков“ од Скопје.

Во 80-тите години, Институтот за социо-политички и правни истражувања од Скопје воспоставил соработка со Институтот за политички науки при Универзитетот во Вроцлав.38 Така, покрај остварените студиски престои на повеќе научници и редовната размена на материјали и публикации, двете институции работеле и на проектите „Македонците од Егејска Македонија во Полска 1948–1975“39 и „Промените на политичките системи на СФРЈ и НР Полска во услови на криза“.40

Всушност, голем дел од оваа соработка се одвивала во рамките на меѓууниверзитетската соработка на Универзитетот „Кирил и Методиј“ од Скопје со Јагелонскиот универзитет од Краков, а потоа и со универзитетите во

34 Досега се одржани вкупно осум научни конференции, а објавени се седум зборници на научни трудови.

35 ДАРМ, ф.1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1980–1985 година.

36 ДАРМ, ф. 1116, к. 1004, Информација за културната соработка на СРМ со Полска од 1990 година.

37 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005: к. 0103, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1980–1985 година; Извештај за културна соработка од 1988 година.

38 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1986 година.

39 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за културна соработка на СРМ и НР Полска во 1987 година.


61


Варшава, Вроцлав, Катовице и Сосновјец.41 Високошколската комуникација се реализирала преку покуси студиски престои на професори и научни работници заради одржување предавања и за размена на искуства, циклусни предавања од повеќе области (филологија, историја, социологија, право, математика, физика, географија, биологија, геологија, информатика, инженерство, архитектура), размена на студенти, постдипломци и докторанти, како и размена на лектори. Особено голема соработка била остварена и преку заедничката работа врз научноистражувачки проекти, чиј број во 1990 година изнесувал вкупно 29.42

Како посебна активност на меѓууниверзитетската соработка се издвојуваат напорите за афирмација на полонистиката во Македонија и на македонистиката во Полска. Во ова најголема улога одиграле лекторатот за полски јазик при Филолошкиот факултет во Скопје, отворен во 1960 година и лекторатот по македонски јазик при Јагелонскиот универзитет во Краков, кој започнал со работа во 1970 година.43 Во наредните години, лекторати по македонски јазик ќе бидат отворени и на универзитетите во Варшава и Катовице, откако претходно, врз основа на потпишани билатерални договори, во наставните програми на наведените универзитети биле вклучени предмети од областа на македонистиката.44 Републичката комисија редовно ги снабдувала лекторатите со македонска литература, неопходна за нивно нормално функционирање, каков што бил случајот во 1979 година кога 300 македонски наслови биле испратени во лекторатот во Краков и 500 наслови на универзитетот во Сосновјец.45 Успешноста во работењето на лекторатите директно се рефлектирала и врз зголемување на бројот на студентите на катедрите по македонистика во Полска, како и врз работата на летниот Семинар за македонски јазик, литература и култура, кој од 1968 година, во организација на Републичката комисија за културни врски со странство, секоја година се одржува во Охрид.46 На овие семинари, слушателите од Полска речиси секогаш биле и сè уште се во најголем број и учествуваат како во програмските, така и во вонпрограмските активности. Како илустрација, во 1973 година, од вкупно 105 учесници на шестиот по ред семинар, 23 биле од Полска.47

41 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1986 година; Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1980–1985 година.


43 ДАРМ; ф. 1116, к. 1005- I, Информација за соработката на лингвистички план од 1983 година.

44 Педесет годни соработка меѓу македонските и полските слависти, Утрински весник, 16 октомври 2006, http://star. utrinski.com.mk (проверено на 15.09 2015 год.)

45 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година.

46 ДАРМ ф. 1116, к. 1005, Информација за соработката на лингвистички план од 1983 година.

47 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Преглед на културната соработка на СРМ со странство за 1973 година.

62


Во рамките на високошколската дејност, во 1978 година, првични контакти биле остварени и меѓу Високата музичка школа од Скопје и Музичката академија од Варшава во правец на воспоставување долгорочна соработка и размена на искуства.48

Од 70-тите години меѓуинституционална соработка се одвивала и меѓу НУБ „Климент Охридски“ од Скопје, Народната библиотека од Варшава и библиотеката при Јагелонскиот универзитет од Краков. Организирана била размена на искуства на библиотекарските стручњаци, изданија и периодични публикации, а биле организирани и повеќе стручни семинари, посети и изложби. Така, во 1978 година, во присуство на македонска делегација, била отворена и изложба на изданија од македонски автори во библиотеката на Јагелонскиот универзитет во Краков, при што, 250 наслови биле подарени на оваа институција.49 НУБ „Климент Охридски“, остварила соработка и со три библиотеки во Варшава, со две во Катовице, како и со библиотеките во градовите Познањ, Торуњ, Лублин, Сосновјец и Лоѓ.50

За одбележување се и остварените контакти меѓу етнолошките музеи на СРМ и НР Полска, Архивот на Македонија и Дирекцијата на државните архиви на НР Полска, Републичкиот завод за унапредување на образованието и воспитувањето на СРМ и Институтот за педагошки истражувања од Варшава, како и размената на стручњаци и искуства во работењето и унапредувањето на секоја од посочените дејности.

Особено голема комуникација меѓу СРМ и НР Полска се одвивала на полето на афирмација на современата македонска и полска литература, што се реализирало преку соработка на Друштвата на писателите на СРМ и Полска и учество на македонските и полските писатели на литературните манифестации. Поетите, литературните критичари и издавачите од двете земји оствариле континуирано присуство на манифестациите „Струшки вечери на поезијата“ и „Варшавска поетска есен“, а големиот полски поет Тадеуш Ружевич бил добитник на главната награда на поетската манифестација на СРМ „Златен венец на струшките вечери на поезијата“ за 1987 година.51 Во рамките на соработката, повеќе македонски и полски писатели оствариле меѓусебни посети и гостувања, а полски писатели и преведувачи учествувале и на Меѓународните средби на книжевните преведувачи во Тетово. На средбата на преведувачите во Тетово, одржана во 1984 година, полската преведувачка Данута Чорлич Страшињска била добитник на награда од страна на Друштвото на писателите на СРМ и Сојузот на литературните преведувачи на СРМ за преводот од македонски на полски јазик на романот „Големата вода“ од Живко Чинго, издаден во 1984 година од издавачката куќа „Чителник“ од Варшава.

48 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година.

49 Истото.50 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за

периодот 1986 година.51 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за културна соработка на СРМ и НР Полска

во 1987 година.

63


Истата 1984 година, главната награда на оваа манифестација, „Златно перо“, му била доделена и на д-р Јацек Заорски, главен уредник на издавачката куќа „Видавництво људские“ од Лоѓ.52

Оваа соработка ќе даде своевиден придонес и во запознавањето на полските читатели со новите достигнувања на македонската современа литература. Имено, во текот на 70-тите и 80-тите години, во Полска, од македонски на полски јазик ќе бидат преведени и објавени некои од најпознатите дела на македонските писатели, меѓу кои и романот „Големата вода“ и „Одовде до Пасквелија“ од Живко Чинго (1974), „Стихови од Охрид“ (1974), „Антологија на македонската поезија на 20 век“ (1974), избор од 155 песни препеани од 20 истакнати полски поети, романот „Разбој“ од Владо Малески (1974),53 избори од творечкиот опус на Блаже Конески под насловите „Везилка и други стихови“ (1983) и „Лозје“ (1984).54 Освен тоа, своевидна популаризација, современата македонска литература ќе стекне и преку континиураното учество на македонските издавачки куќи на повеќе изложби на книги, како и на саемите на книгата во Полска. Таков бил случајот со Саемот на книгата во Варшава, на кој, во 1987 година, биле изложени 20 македонски наслови55 и со Меѓународната изложба на буквари одржана во Бјалисток во 1989 година, каде биле претставени примероци на буквари од СРМ.56

Современата македонска проза и поезија ќе најде свое место и во најпознатите полски списанија за литература благодарение на соработката на списанијата „Современост“ (Скопје) со „Поглонди“ (Катовице), „Културен живот“ (Скопје) со „Поезија“ (Варшава), „Разгледи“ (Скопје) со „Нови Вираз“ (Варшава), „Огледало“ (Скопје) со „Литература на светот“ (Варшава). Така, бројот на „Поезија“ од мај 1977 година и бројот на „Поглонди“ од јули 1978 година, во целост биле посветени на македонската проза и поезија,57 а се одвивала и постојана комуникација преку заемни посети на членови на уредувачките одбори на овие списанија.

Истовремено, и на македонската читателска публика ќе ѝ станат достапни некои од најпопуларните дела од современата полска литература. Во 70-тите и 80-те години, од полски на македонски јазик, меѓу другите, биле преведени и објавени романите: „Оди, скокај по горите“ од Јежи Анджевски (1970), „Непобедливиот“ од Станислав Лем (1975), „Кукла“ од Болеслав Прус (1976), „Првото полувреме 0:1“ од Адам Бахдај (1979), романот „Ноќи и денови“ од


53 ДАРМ, ф. 1116, к.1005, Преглед на културната соработка меѓу НР Полска и СР Македонија за 1975–1975 година.


55 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Писмо од РККВС упатено до Сојузниот завод за меѓународна научна, просветно-културна и техничка соработка од 30.01. 1973 година.

56 ДАРМ, ф. 1116, к.0103, Извештај за културна соработка за 1989 година. 57 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на

СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година.

64


Марија Домбровска издаден во четири тома (1980, 1982, 1983), книгите „Верна река“ од Стефан Жеромски (1978) и „Зимата се плаши од дрвјата“ од Вилхелм Шевчик (1981), драмата „Лов на Че Гевара“ од Богдан Дроздовски (1977), збирката песни „Поезија“ од Карол Војтила (1981),58 како и „Aнтологија на современа полска поезија“ (1973) и избор од поетскиот опус на добитникот на „Златниот венец на Струшките вечери на поезијата“ Тадеуш Ружевич (1987).59

За одбележување се и македонско-полските релации остварени во областа на ликовната, музичката и драмската уметност, областа на медиумите и особено во сферата на фолклорот и народната традиција.

Голем број полски ликовни уметници и карикатуристи, започнувајќи од почетокот на 70-тите години, континуирано партиципирале на интернационалните сликарски колонии кои сè уште се одржуваат во Прилеп и во Струмица, како и на традиционалната манифестациија „Светска галерија на карикатурата“ во Скопје, на која, во 1984 година изложувале 19, во 1987 година дури 22 полски карикатуристи,60 додека на Светската галерија на карикатурата од 1988 година, полскиот карикатурист Јуишка Гбигњев ја добил и првата награда.61 Соработката меѓу асоцијациите на карикатуристите на двете земји, во 1987 година, ќе продуцира два големи настани: „Изложбата на македонската карикатура“, поставена во мај во Варшава и изложба посветена на полската карикатура, отворена во периодот од 18 јуни до 15 јули во Скопје.62 За одбележување се и 5-те наградени творби од вкупно 33-те полски деца кои зеле учество на традиционална манифестација „Цвеќе“, одржана во 1984 година во Скопје.63

Како плод на оваа соработка треба да се издвојат и изложбите на „Современото полско сликарство“, отворена во јули 1979 година, во Музејот на современата уметност во Скопје,64 изложбата „Современа полска таписерија“, поставена во 1987 година во Скопје,65 како и самостојната изложба на ликовниот уметник Борислав Талевски под наслов „Траги на минатото – македонска архитектура“, поставена на манифестацијата Варшавска поетска есен од 1988 година.66 Истовремено, на Третото триенале на ткаенини одржано во 1979

58 http://nubsk.edu.mk (проверено на 16.10.2015)59 www.svp.org.mk (проверено на 20.10.2015) 60 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за

периодот 1980–1985 година; Извештај за културна соработка на СРМ и НР Полска во 1987 година.

61 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка од 1988 година. 62 ДАРМ, ф. 1116, к. 1007, Извештај за културна соработка на СРМ и НР Полска

во 1987 година. 63 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот

1980–1985 година. 64 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на

СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година. 65 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за културна соработка на СРМ и НР Полска

во 1987 година. 66 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка од 1988 година.

65


година во Лоѓ и на Петтото меѓународно триенале на таписерии одржано во 1985 година, исто така во Лоѓ, со свои творби учествувале и македонските уметници Душко Стојановски и Димче Коцо,67 додека на Единаесеттото меѓународно биенале на графика, одржано во 1986 година во Краков, меѓу наградените се вброил и познатиот македонски карикатурист Димче Николов.68

Контактите на полето на оперската и балетската уметност се одбележуваат низ многубројните гостувања и настапи на полските балетски и оперски уметници, композитори, диригенти, музичари и музички критичари, на најпрестижните збиднувања од областа на културата во Република Македонија, како што се интернационалните манифестации: „Охридско лето“, која своите почетоци ги бележи во далечната 1961 година, „Мајски оперски вечери“, за прв пат организирана во 1972 година и „Скопско лето“, што се одржува во континуитет од 1980 година. Како реципроцитет, македонските уметници и композитори партиципирале на бројните манифестации во Полска какви што биле „Интернационалната балетска вечер“ во Лоѓ69 и фестивалот „Варшавска музичка есен“.70 Освен тоа, во 70-тите и 80-те години биле реализирани и бројни гостувања на македонските и полските оперски и балетски уметници во рамките на непосредната соработка воспоставена меѓу македонските и полските театарски куќи, и тоа, Македонскиот народен театар од Скопје, театарот „Вјелки“ од Лоѓ71 и театарот „Багатела“ од Краков.72

Паралелно и во рамките на овие институции, вклучително Драмскиот театар од Скопје и театарот од Вроцлав, соработката се одвивала и во областа на драмската уметност. Притоа, се реализирале заемни турнеи и гостувања на театарските куќи со актуелни драмски претстави, меѓу кои, претставите „Мадам Тутли-Путли“ и „Баладина“, во изведба на театарот „Багатела“ од Скопје и претставите „Јане Задрогаз“ и „Црнила“ од Драмскиот театар, изведени во 1978 година во Краков односно во Варшава.73 Покрај ова биле остварени и забележливи учества на полските и македонските актери на театарските манифестации во двете земји, какви што биле Фестивалот на современа полска драма во Вроцлав, каде во 1988 година настапил и Драмскиот театар од Скопје со претставите „Стапица“ од Тадеуш Ружевич и „Р“ од Јордан Плевнеш,

67 ДАРМ; ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1980–1985 година; Реализација на програмата за културна сорбаотка на СФРЈ и НР Полска 1977 –1979 година.

68 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Извештај за соработката на СРМ со НР Полска за периодот 1986 година.


70 Истото.71 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Реализација на програмата за културна сорбаотка на

СФРЈ и НР Полска 1977–1979 година. 72 ДАРМ, ф. 1116, к. 1005, Преглед за соработката на СРМ со НР Полска за периодот

1980 - 1985 година. 73 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за работата на РККВС за 1978 година.

66


односно манифестацијата на театарски игри „Војдан Чернодрински“, на која истата година настапил театарот „Вјелки“ од Вроцлав.74

Во областа на медиумите, комуникацијата се одвивала преку размена на телевизиски емисии и учество на филмските и радио работници на фестивалите што се одржувале во двете земји. Во 1988 и 1989 година, на Дваесет и петтиот и Дваесет и шестиот меѓународен фестивал на кусометражен филм во Краков, биле презентирани и македонските филмови „Пчеларник“ во режија на Мето Петровски, „Апартман“ во режија на Афродита Марковиќ,75 и документарниот филм „Календар“ во режија на Мето Петровски, во продукција на „Вардарфилм“ од Скопје.76

И запознавањето со фолклорот и народната традиција на Македонија и Полска, претставувало мошне важен сегмент на соработката во областа на културата. Македонската и полската публика, во изминатите неколку децении, имале и сè уште имаат голем број можности за запознавање со културното наследство на двете земји, што се реализира низ континуирани гостувања и воспоставување соработка меѓу голем број културно-уметнички друштва, играорни групи, хорови, како и преку учества во фолклорни манифестации.

Впрочем, оваа соработка тече во континуитет. Таа не беше прекината ниту во периодот на транзиција, кој го пребродија двете земји, што, пак, на културната соработка ѝ даде друга меѓудржавна димензија.

74 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка од 1988 година. 75 Истото.76 ДАРМ, ф. 1116, к. 0103, Извештај за културна соработка за 1989 година.

67

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 930.85 (497.711+438.11)

СКОПЈЕ И ВАРШАВА: РЕПРЕЗЕНТАЦИЈА НА ИСТОРИЈА, СИМБОЛИ, ИДЕНТИТЕТ

SKOPJE AND WARSAW: REPRESENTATION OF HISTORY, SYMBOLS AND IDENTITY

Драгица ПоповскаВиш научен соработник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

The social and political changes occurred after the collapse of socialism, led to significant reconfigurations in spatial symbolization in the capitol cities. In this context, it occurred intensive reshaping of social identities and the construction of new memories, which have their reflection in the public space. The paper focuses on the capital Skopje and Warsaw, considered as polygons for inscribe of images from the past and public manifestations of collective / social memory. Analysis of monument iconography in both cities shows the ways in which the phenomena of memory, identity and history interact in space. Simultaneously with the comparison data I determine differences and similarities between the two capitals, in particular domains.

Keywords: collective memory, identity, monuments, urban place.

Главен фокус на интерес на овој труд се главните градови Скопје и Варшава, разгледувани како полигони за впишување на претстави од минатото и јавна манифестација на колективна/општествена меморија.

Имајќи ја предвид комлексноста и неодреденоста на терминот „колективна меморија“ во научни рамки, што се должи на различните толкувања и разбирања од страна на истражувачите, неопходно е потребно негово дефинирање во процесот на пишување. Оттука, во рамките на овој труд колективната меморија се однесува на шематскиот приказ на културата, преку „јавно достапни симболи објективизирани во општеството“.1 Во овој контекст, зборуваме за идеи,

1 Терминот „колективна меморија“ ги сублимира термините: општествена меморија, материјална или медиумска меморија и ментално когнитивна меморија (начините на мислење што се дефинирани културно). Во овој контекст, Jeffery K. Olick смета дека станува збор за две нивоа на кои интерактираат културата и меморијата: индивидуално

68

ГЛАСНИК 60 2 2016 Драгица Поповска

перцепции, вредности и практики кои се пласираат во општествени рамки, со цел вообличување на споделена меморија. Пласманот на ваквите вредности се врши преку: образованието, националните годишнини, националните празници, спомениците, медиумите и сл., со што се експресира меморија во просторот, која е важна не само за идентитетот на државата, туку и за идентитетот на поединците во неа.2 Тоа се практично симболите кои обезбедуваат контекст во кој граѓаните или групите се сеќаваат на своето минато, преку селекциите кои ги врши доминантната политичка идеологија. Ова го велам, затоа што и покрај бројноста на сеќавањата на минатото, сепак за меморијата во општествени рамки е релевантно само она сеќавање кое државата ќе го издвои како вредно. Тоа подразбира дека елементите кои се селектирани, односно нивната конкурентност има променлив карактер и е во тесна зависност од општите услови во кои некој колектив живее.3 Во општествени рамки, „меморијата“ се користи метафорички, затоа што општествата не се сеќаваат буквално, туку преку она што е направено, за да се реконструира заедничкото минато.4 Идентитетите, во овој контекст се создаваат преку системите на репрезентација, произведени, консумирани и одредени во јавниот простор.5 Во оваа смисла градот како јавен простор, го разгледувам како систем од знаци кои ги трансферираат претставите за историјата и идентитетот во градската семиосфера. Овој систем го сочинуваат имиња на улици и други називи во јавниот простор, потоа архитектура, во смисла физички објекти, места, споменици и останата урбана иконографија, кои практично градот го трансформираат во простор на историски мемории, културни имагинации и политички визии.

Во рамките на истражувањето го користам динамичко-рефлексивниот теориски пристап, кој историјата ја смета за динамички актер, затоа што претставите за неа се менуваат во согласност со промените во општествената структура и политичката култура, што значи минатото го третирам како процес. Сметам дека ваквиот пристап наспроти критичко-марксистичкиот (кој ја истакнува нејзината инструментализација) повеќе говори за употреба на минатото во процесот на разбирање, отколку во иницирање на конфронтации.6

(културна меморија) и колективно (колективна / општествена меморија) или когнитивно ниво, во првиот, и општествено и медумско ниво во вториот случај. Авторот смета дека индивидуалниот концепт на културата, ја гледа културата како субјективна категорија на значења собрана во човековите мозоци, наспроти вториот концепт, кој ја гледа културата како „шема на јавно достапни симболи, објективизирани во општеството. Види: Astrid Erll, „Cultural Memory Studies: An Introduction“, во: Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (Eds. Astrid Erll and Ansgar Nьnning, in collaboration with Sara B. Young), Medien und kulturelle Erinnerung 8/ Media and Cultural Memory 8, Berlin / New York: de Gruyter 2008, стр. 4; Драгица Поповска, „Споменикот, меморијата и идентитетот“, Институт за национална историја, Скопје, 2015, стр. 23.

2 Д. Поповска, „Споменикот, меморијата...“, стр. 24–25.3 Истото.4 Astrid Erll, „Cultural Memory Studies...“, стр. 5.5 Види повеќе во: Srđan Radović, „Grad kao tekst”, Biblioteka XX vek, Beograd, 2013.6 За теориските модели на анализа на културата на сеќавање види: Todor Kuljić

69

Скопје и Варшава: Репрезентација на историја, симболи, идентитет

Интензивните општествени и политички промени во некогашните социјалистички држави, кои настанаа по падот на социјализмот, доведоа до значајни реконфигурации во просторната симболизација, особено во главните градови, како национални престолнини. Во оваа смисла, се случија интензивни преобликувања на општествените/колективните идентитети и конструкција на нови сеќавања, кои својот одраз го имаат и во јавниот простор.

Имајќи предвид дека станува збор за особено комплексна тема, ќе се задржам на постсоцијалистичката споменична иконографија во Скопје и во Варшава, која практично претставува активен чинител во конструкцијата на современата македонска односно современата полска општествена стварност, како специфичен систем на репрезентација на историја, симболи и идентитет. Трудот не претендира на сеопфатност, туку настојува да го прикаже реобликувањето на колективниот идентитет во двете држави, во согласност со променетите општествено-политички прилики.

Пред да започнам да зборувам за новите споменици да ги споменам спомениците од социјалистичкиот/комунистичкиот период, бидејќи тие егзистирале во просторот пред општествено-политичката трансформација во двете држави. Во оваа смисла, на изградбата на новите споменици во Варшава, претходело симнување или уништување на неколку симболи од стариот систем. Според податоците, во периодот помеѓу 1989 и 1998 година вкупно 11 статуи во овој град биле симнати, а податоците за цела Полска зборуваат за многу голема бројка на отстранети споменици и комеморативни плочи (според информаците до крајот на 1993 година, нивниот број изнесувал околу 2000).7 Имено, распадот на Советскиот Сојуз Полска го доживува како ослободување од окупацијата и започнување на нова ера за државата т.н. Трета Република.8 Во овој контекст, историските теми кои во минатото не се споменувале, или пак биле запоставени во современите околности добиваат посебно внимание, што се забележува во јавната просторна меморијализација. Така, од големиот број новопоставени споменици во посткомунистичка Варшава, според достапните податоци од 1989 до 2007 година, во Варшава се поставени околу 80 споменици, најголем број се посветени на националната историја, и главно се поврзани со политичката и воената историја.9 Анализата на податоците укажува дека доминација имаат спомениците посветени на Втората светска војна (23), како период кој се доживува како најтрауматичен во полската историја и перципиран како делумно табуиран во комунистичкиот период.10 Имено, неколку споменици посветени на Втората светска војна во Полска имало и за време на комунизмот, но како што наведува авторот повеќето од нив ја нагласувале улогата на

2006, во: Jelena Vasljević, „Kultura sećanja i medijska narativizacija sukoba u Hrvatskoj“, Етноантрополошки проблеми, н.с. год.3, св. 1, 2008.

7 Katrin Van Kant, „Historical Memory in Post-Communist Poland: Warsaw’s Monuments after 1989“, Studies in Slavic Cultures, стр. 91-92. Достапно на: http://www.pitt.edu/~slavic/sisc/SISC8/docs/vancant.pdf.

8 Истото,90.9 Истото,94.10 Истото.

70


Советите во ослободувањето на Полска и нејзиниот главен град. Перцепциите за запоставеност на Полската домашна армија (Armia Krajowa), како и табу-темата поврзана со Варшавското востание, нашле свој одраз во споменичната топографија на „нова“ Полска, а нови споменици никнале и за учесниците и жртвите од 63 дневната борба насекаде во Варшава, потоа споменик посветен на жителите на областа Вола кои биле убиени за време на востанието итн.11

Новите споменици по 1989 година ја одбележуваат и годишнината од големите жртви предизвикани од комунистичкиот режим, кој го вклучува и прогонот на „политичките непријатели“ во текот на следните децении, т.н. сталинистички години во Полска (1944–1956). Споменик на настраданите од комунистичкиот терор во Полска е подигнат во 1993 год. и Споменик на жртвите од сталинизмот во 2001 год..12 Во оваа смисла да го споменам и папата Јован Павле II, кој е познат опозит на комунизмот, кого го нарекуваат светиот татко и кому му се посветени две статуи (1992,1994) во Варшава, како и биста и улица.13 Огромен споменик во форма на крст посветен на Папата е поставен во 2009 година во центарот на Варшава, по повод 30-годишнината од неговото поклоништво во својата земја.14

„Запоставеното“ право на сеќавање поврзано со случувањата во Volhynia помеѓу 1942–1944 година, кога загинале 10 000 Полјаци од страна на украински националисти, исто така нашло свој одраз во јавниот простор, преку споменична меморијализација, како настан кој во комунистичкиот период не бил споменуван, заради пропагираното братство на сите советски народи.15

Во рамките на спомениците поврзани со Втората светска војна, да го споменам и споменикот посветен на полските Евреи и нивната трагична судбина, кој е сместен во оддалечена област далеку од центарот на градот, во близина на железничката станица. Инаку два споменици посветени на полските Евреи се поставени во градот уште пред 1989 година.16

Иако претставите за најновата историја преовладуваат во новата топонимија на Полска и Варшава, сепак главниот град има и мал број споменици кои се посветени на настани и личности од претходните периоди на историјата. Креирањето на градскиот и државниот идентитет во Полска, преку колективната меморија објективизирана во јавниот простор, во согласност со достапните податоци, достигнува најдалеку до 17 век, преку поставувањето на споменик на полскиот крал Јан Собиески (1674–1696), кој се перципира како персонификација на патриотизам и посветеност кон својата земја.17

11 Истото,95-96.12 Истото, 103.13 Истото.14 Ks. Ryszard Krupa SCJ, „The Cross. Victory Square monument of John Paul II in

Warsaw”, http://fjp2.com/en/news/world/7011-the-cross-victory-square-monument-of-john-paul-ii-in-warsaw

15 К. Van Kant, „Historical Memory in Post-Communist Poland...“, стр. 100–101.16 Истото.17 Истото, 104.

71


Кога зборуваме за Скопје, за разлика од многу постсоцијалистички општества, каде симболичките потсетници на стариот систем се отстранувани, во Скопје тоа не беше случај.18 И покрај тоа што периодот по осамостојувањето е период кога страста кон националното е особено изразена, и кога исто како примерот со Полска, започнува да излегува на површина „запоставеното“ право на историја, сепак состојбата на политичко ниво, овозможи споменичните обележја од претходниот систем да преживеат, но голем дел од нив, во новите околности неминовно го изгубија силниот симболички наратив кој некогаш го поседуваа. Се разбира, дел од претходно поставените споменици (оние кои немаа силен југословенски предзнак) ја задржаа својата актуелност во новото општествено уредување, утврдени и толкувани во контекст на македонската независна nation-building концепција.

Специфичниот наратив, поврзан со Илинденскиот период, односно периодот на македонската борба за национално ослободување којшто имаше јасна национална конотација и во југословенскиот период, во независна Македонија продолжува да биде извор за легитимитетот на нацијата, но сега ослободен од претходно фузионираните елементи на протојугословенски идеали. Споменичната и топографската структура во јавниот простор поврзана со претставите за ова минато покажува проширување на комеморативната инскрипција со личности кои во југословенскиот период биле маргинализирани или пак биле прикажувани како „предавници“.

Што се однесува до жртвите од комунизмот, во Скопје, покрај поставката поврзана со оваа претстава од минатото која се наоѓа во Музејот на македонската борба, во населбата Автокоманда е поставен споменик посветен на „прогонуваните, судените, затвораните, убиените и упокоените за идеите на самобитноста на македонскиот народ и неговата државност од 1944 до 1991 година.“19

На 7144-те македонските Евреи кои ги изгубија животите во нацистичките логори, во независна Македонија, покрај изградбата на Музејот на холокаустот, поставен е и споменик во знак на сеќавање, пред самиот музеј во центарот на градот. Споменик посветен на Евреите се наоѓа и пред Тутунскиот комбинат во Скопје, кој опстојува од претходниот период.

Анализата на актуелната споменична иконографија во Скопје, ги промовира претставите на културното наследство/историја од различни периоди, но посебно внимание посветува на периодот на антиката како запоставено право на историја во претходниот период, односно на нејзиниот главен протагонист Александар Македонски. Ова е фигура која во југословенска Македонија отсуствуваше од просторната концептуализација, а во рамките на современата култура на сеќавање, станува погодна содржина, за трансмисија на новата општествена/национална идеологија/меморија. Ова секако е во тесна врска со

18 Податоците кои се однесуваат на споменичната иконографија во Скопје се резултат на сопствени теренски истражувања на авторот. Повеќе за колективната меморија во македонски контекст види во: Д. Поповска, „Споменикот, меморијата...“.

19 „Спомен обележје на прогонуваните за идеите за самобитност на македонскиот народ“, Курир, 7 јули, 2014.

72


состојбата во која се наоѓа државата, односно сооченоста со оспорувањето на правото на користење на името Македонија, а во тој контекст и со негациите на идентитетот. Актуализацијата на ваквите содржини од минатото има за цел да го обезбеди легитимитетот на името Македонија и идентитетот на Македонците кој се црпи од конкретното минато.

Претходно споменатото јасно покажува дека двете посткомунистички држави ставаат голем акцент на комеморативната акција во јавниот простор. Реоткривањето на запоставената или заборавената историја и надминувањето на минатото преку поставување на нови споменици и означување на нови сајтови на национално значење се важни елементи на државните политики и на Полска и на Македонија.

Скопје и Варшава, како национални престолнини настојуваат да бидат визит-карта на своите држави, па оттука се јавува и потребата преку градската семиотика тие да се претстават како држави со силни национални вредности и традиции, кои опстојуваат и во променети општествени околности. Преферираните типови на меморијализација се разликуваат во двете престолнини, затоа што тие зависат од конкретната ситуација во која опстојува земјата, а нивната функција е поврзана со прашањето: Кои сме ние?, и произлегува од тоа: Кои не сме?

Примерот со Полска покажува дека легитимирачките маркери на современиот полски идентитет се бараат во историјата на борба со напаѓачите и колонизаторите на полската независност, вклучувајќи ја и борбата против нацизмот и комунизмот за слобода и себедетерминација. Во овој контекст се настојува да се покаже дека советскиот бастион нема легитимитет во полската поствоена историја, а иднината на земјата се гледа во афирмација на независните полски традиции.20

Во Македонија, пак, исто како во Полска, се настојува да се демонстрира идеолошката инкохерентност со социјалистичките симболи, а современиот македонски легитимитет се бара во историјата на борбата за национална слобода, вклучувајќи ја и борбата за зачувување на идентитетот и сопствената детерминација како различна од другите. Во овој контекст се настојува да се обезбеди легитимитетот на името Македонија и идентитетот на Македонците, и истовремено да се афирмираат независните македонски традиции.

Ваквите посткомунистички колекции на споменици во Скопје и во Варшава покажуваат бројни потешкотии во процесот на креирање на нова општествена/колективна меморија, а со тоа и вообличување на современиот македонски односно полски државен идентитет. Незадоволствата и дискусиите по различни прашања, особено во одредени политички кругови, го илустрираат постојниот раздор меѓу различните групи во политичкото општество кои се

20 Во рамките на општествената меморија се акцентираат полските напори за потенцирање на полскиот придонес во борбата против тоталитарните режими. Тие имаат за цел да ги промовираат полските национални традиции центрирани на мачеништвото, хероизмот и гордоста за полската контрибуција во борбата против тоталитарните режими. Види повеќе во: Ewa Ochman, “Post - Communist Poland – Contested Pasts and Future Identities“, Routlage, Jul.18, 2003.

73


силно поларизирани и во Полска и во Македонија во однос на прашањето за правилниот начин на справување со минатото.21 Ова е секако очекувано, ако земеме предвид дека политиката на паметење не може да се третира како монолитна творба, затоа што секогаш постои конфликт помеѓу претставите на минатото кои ги диктираат владејачките слоеви и оние кои се генерираат од опозиционите, или други групи. Велам, „претстави од минатото“, затоа што како што вели Асман, местото на сеќавање не смее да се поистовети со самото минато, бидејќи тоа е само репрезентација, поточно одредена претстава за минатото.22 Во оваа смисла, вредностите кои се ставени на конкретните артефакти се утврдени контекстуално, што значи нивните толкувања ќе се разликуваат во согласност со промените на контекстот во кој спомениците понатаму ќе опстојуваат.

Како што видовме, спомениците во Скопје и Варшава денес артикулираат колективна меморија, која од една страна ја промовира националната независност, а од друга страна, со напуштањето на социјалистичкиот/комунистичкиот општествен модел, потенцира дистинкција од овој период и идеологија, вклучително и негова ревизија.

21 За поделеноста на мислењата во однос на политиките на сеќавање во македонски контекст, види: Д. Поповска, „Споменикот, меморијата...“. За поделеноста на јавното мислење во полска во истиот контекст види: Е. Ochman, „Post - Communist Poland...“. Авторката нотира дека во посткомунистичкиот период полските политички партии ги етаблираат своите разлики, не во однос на разликите во економската и надворешната политика, туку во однос на спротиставување, на поголемо или помало ниво во ставовите за блиското минато. Критички осврт на полското искуство во политиките на сеќавање од 1945–1995 види и во: Adam Milobedzki, „Monuments, Politics and Society: Polish Experiences (1945–1995)“, во: Memory & Oblivion. Proceedings of the XXIXth International Congress of the History of Art held in Amsterdam, 1–7 September 1996 (ed. A.W. Reinink, Jeroen Stumpel), Springer Science & Business Media, Dec. 6, 2012, 369–371.

22 Alaida Asman, „Rad na naconalnom sećanju“, Biblioteka XX vek, Beograd, 2002, стр. 49-60.

75

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 349.9.024.072.6 (497.7)

THE ROLE OF FINANCIAL INTELLIGENCE UNITS IN COMBATING MONEY LAUNDERING IN POLAND AND

MACEDONIA: A COMPARATIVE ANALYSIS

УЛОГАТА НА ФИНАНСИСКИТЕ РАЗУЗНАВАЧКИ ЕДИНИЦИ ЗА БОРБА ПРОТИВ ПЕРЕЊЕТО ПАРИ ВО ПОЛСКА И ВО

МАКЕДОНИЈА: КОМПАРАТИВНА АНАЛИЗА

Rafał WoźnicaJagiellonian University

Апстракт

Во моментов, во двете земји постои комплексен систем на независна регулација и институционални решенија чија цел е блокирање на легализирањето приноси од криминалните активности. Овој систем вклучува не само различни степени на субјектите од јавниот сектор, туку и приватни. Еден од клучните елементи на системите за спречување на перење пари е воведот во финансиските институции и други определени субјекти чија законска обврска е да ги пријават трансакциите во однос на кои постои сомневање за врски со криминални активности или со тероризам. Тоа се должи на традиционалната доверливост на податоци во врска со финансиските трансакции, имајќи го предвид фактот дека за известување агенти немаат ресурси, бидејќи за да се оправда сомневањето мора да бидат поставени од страна на владите на специјализираните агенции чии активности ќе се фокусираат на обработка на финансиските информации кои ги добиваат. Тоа тело кое е единица за финансиско разузнавање станува централна тема на националните агенции против перење пари.

Статијата всушност се однесува на практичните аспекти на функционирањето на единиците за финансиско разузнавање во Полска и во Македонија. Прашањата во врска со анализата се однесуваат на законските основи и исполнување на најважните карактеристики кои им овозможуваат откривање и гонење на перење пари од страна на тие институции.

Клучни зборови: перење пари, единица за финансиско разузнавање, спречување на перење пари, Македонија, Полска.

The underlying reason for conducting research into the functioning of the systems for combating money laundering in Poland and Macedonia is the fact that organised crime constitutes one of the most serious threats to modern democracies

76

ГЛАСНИК 60 2 2016 Rafał Woźnica

founded on supremacy of law. Macedonia and Poland belong to the group of modern states, which are particularly vulnerable to this form of pathology due to the political transformation both countries have undergone only relatively recently. It seems justified to make a rather conservative claim that this new threat calls for urgent involvement on the part of institutions from both countries in question, aimed at preventing threats brought about by organised criminal groups.

One of the approaches to establishing a system for preventing and combating organised crime provides for actions that would result in the leaders of criminal groups facing forfeit of any benefits gained1. This approach has come into play also in Poland and Macedonia. The institutionalised reaction of the state covers two basic areas of activity: prevention and combating (legal prosecution).

Prevention includes a set of legal regulations as well as the entire scope of duties and activities of state institutions and private entities, whose aim is to make it impossible for criminal organisations to legitimise proceeds of criminal activity as well as to convert and transfer any such funds by means of various products and entities. The system for combating money laundering must be viewed as reflecting the function of penal prosecution, which includes identification of crime, detection of money laundering practices together with its perpetrators and – finally – proving them guilty.

Money laundering prevention and combating should be considered not only in the context of combating organised crime but also as an element of a wider system underlying state security. By this I mean in particular economic security which should be understood as the ability of the state to protect its economic interest as well as to guarantee fair rules of business trading among all market units operating on its territory. Money laundering takes advantage of activities pursued by various economic entities. This can lead to financial instability or loss of trust on the part of foreign partners with regard to the country’s economy. Seen in this way, prevention of money laundering could be perceived as a factor contributing to financial stability.

Money laundering may dynamise other categories of criminal activity, these being in particular fiscal and organised crime. Tolerance for such dealings or inefficiency of law enforcement and inspection bodies may stimulate the process of solidifying alternative centres of power, created and managed by criminal structures, which are particularly grave as threats to the state and its citizens. Thus, when analysing complex institutional systems created with a view to preventing money laundering one must be well aware of the threats and dangers such dealings engender in relation to state security.

As a result, in both countries one can observe independent systems of complex regulations and institutional solutions, whose aim is to make the legitimation of proceeds of crime more difficult. These systems involve, to a varying extent, entities representing both public and private sector. One of the key elements behind the systems for money laundering prevention and combating is the introduction of regulations requiring that financial institutions and other designated legal entities report transactions which are suspected to be linked to criminal or terrorist activity.

Owing to the traditional confidentiality of data related to financial transactions and the fact that reporting entities have no means to substantiate their suspicions, it is necessary that the governments set up specialised agencies which will focus their efforts

1 Brigitte Unger, Johan den Hertog, „Water always finds its way: Identifying new forms of money laundering“, Crime Law and Social Change, 57/2012, 289–301.

77

The Role of Fin. Intell. Units in Comb. Money Laund. in Poland and Macedonia

on processing financial information. Such bodies being financial intelligence units are becoming core entities within national systems for combating money laundering2.

In November 1996 the Egmont Group, which is an international organisation providing a forum for discussing issues and problems related to effectively combating money laundering adopted the following definition of a Financial Ingelligence Unit (FIU):

„A central, national agency responsible for receiving (and, as permitted, requesting), analyzing, and disseminating to the competent authorities, disclosures of financial information (i) concerning suspected proceeds of crime, or (ii) required by national legislation or regulation, in order to counter money laundering3”.

Expanding on this definition, Financial Action Task Force (FATF) requires that countries set up financial intelligence units that would serve three major functions: „the collector or “repository” of reported information, analysis and financial information sharing, for detecting and countering money laundering and terrorist financing. The FATF also has a general requirement that all national authorities exchange information and co-operate with their domestic and international counterparts”4.

In their simplest form, FIUs are agencies which receive from financial institutions and other organisations reports of suspicious transactions to be thoroughly analysed while the results of such investigations are communicated to law enforcement bodies and (if applicable) to financial intelligence units abroad for the purpose of countering acts of money laundering. They are therefore a buffer between the private financial sector and law enforcement and judiciary bodies.

This paper presents practical aspects of financial intelligence units functioning in Poland and Macedonia. Its main focus will be legal grounds and execution of essential functions enabling identification and prosecution of money laundering acts by these institutions.

TYPES AND BASIC FUNCTIONS OF FIUS

Establishing a financial intelligence unit is a milestone in the process of combating financial crime. The basic features of a FIU to be created should factor in the penal policy characteristic of a particular country as well as fit in with the country’s legal and administrative framework5. When establishing financial intelligence units, the state may decide on a choice of one of four models6:

2 Statement of Purpose of the Egmont Group of Financial Intelligence Units, The Hague, 13 June 2001, http://www1.worldbank.org/finance/assets/images/EGstat-2300106_en.pdf (Retrieved 18.12.2015).

3 Definition of a Financial Intelligence Unit as adopted at the plenary meeting of the Egmont Group in Rome in November 1996, Interpretive Note Concerning the Egmont Definition of a Financial Intelligence Unit, Draft 5/28/02, http://216.55.97.163/wp-content/themes/bcb/bdf/int_regulations/egmont/egmont_final_interpretive.pdf (Retrieved 18.12.2015).

4 International Standards on Combating Money Laundering and the Financing of Terorism & Proliferation. The FATF Reccomendations, Paris 2012, http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/recommendations/pdfs/FATF_Recommendations.pdf (Retrieved 18.12.2015).

5 Same quote.6 On the typology of FIUs, see:

78


- the Administrative Model – where the FIU is an independent intermediary between the private and the public sector; while providing a proper level of secrecy with regard to the information provided, it is first and foremost an analytical centre. As a result, the unit – through its operations - increases the level of trust on the part of the financial sector which becomes more willing to get involved in counteracting money laundering practices. The unit constitutes an element of executive or supervisory bodies such as a ministry of finance or a central bank.

- the Law Enforcement Model – in which the FIU not only collects information but also decides as to whether the evidence obtained in a given case justifies launching an investigation. Such a unit has been properly authorised to independently carry out penal investigations. In this model, the FIU constitutes a specialised police unit.

- the Judicial Model – in which the FIU is closely connected with the Prosecution Service. The information gathered is communicated directly to the Prosecutor’s Office and any undertaken actions are supported by powers of courts already at the stage of preliminary proceedings.

- the Hybrid Model – the last category includes financial intelligence units which are various combinations of the three models described above. Such hybrid systems attempt at obtaining consolidated advantages offered by the other types. Some FIUs combine the features of administrative and law enforcement types whereas others incorporate the competencies of customs and police services.

Directorate for Money Laundering Prevention (MLPD) established in September 2001 was an internal body within the structures of the Ministry of Finance which carried out the functions of a financial intelligence unit in Macedonia. The new Law on Prevention of Money Laundering and Other Proceeds of Crime and Financing Terrorism, which came into effect in September 2014 changed the name of the organisation into Financial Intelligence Office (mkd. Управата за финансиско разузнавање)7. The unit remained part of the Ministry of Finance, even though the new act established the body as a legal person.

Article 40 of Law on Prevention of Money Laundering and Other Proceeds of Crime and Financing Terrorism sets out essential competencies of the Financial Intelligence Office which in general cover basic functions of a financial intelligence unit. The most important of these include:

- to seek, collect, process, analyse, keep and provide data obtained from the reporting entities;

- to collect financial, administrative and other data and information necessary in performing its duties;

http://www.egmontgroup.org/about/financial-intelligence-units-fius (Retrieved 18.12.2015).7 Закон за спречување перење пари и финансирање на тероризам, Службен весник

на РМ, бр. 130 од 03.09.2014 година, чл. 40.

79


- to prepare and submit reports to the competent state authorities, whenever there are grounds for suspicion of commission of money laundering or financing terrorism;

- to issue written postponement orders; - to submit order for monitoring of the business relation to the entity, - to cooperate with relevant domestic and international bodies etc8.

The analysis of basic competencies and responsibilities of the Office clearly points out to the administrative character of Macedonian FIU, which, as a result, has no investigative or prosecution powers.

Section 2 of the Money Laundering and Financing of Terrorism Prevention Act (AML/CFT) adopted by the Polish Sejm on 16 November 2000 defines bodies responsible for money laundering prevention while setting out the legal framework for the office of the Inspector General for Financial Information (IGFI) as one of these institutions9. The office being a governmental body is central to the prevention of legitimisation of assets obtained from illegal sources. The Inspector General for Financial Information performs their duties assisted by the Department of Financial Information, which is an organisational unit established for this purpose within the structures of the Ministry of Finance10.

The Inspector General for Financial Information together with the Department of Financial Information constitute Poland’s financial intelligence service. The scope of the Inspector’s responsibilities set out in Article 4 of the AML/CFT Act includes, among other things:

- obtaining, gathering, processing and analysing of information pursuant to the AML/CFT Act as well as transactions suspected to derive from illegal or undisclosed sources;

- performance of transaction suspension or of account blocking procedures;- transmitting to obligated institutions the information on entities towards

which there exist a well-founded ground, that they are connected with commitment of terrorist acts;

- preparation of documents justifying the execution of criminal act suspicion and forwarding them to competent authorities;

- initiating and taking other serving to prevent the use of the Polish financial system to legalize revenues derived from illegal or undisclosed sources;

- co-operation with foreign institutions, working with AML/CFT11.The Polish unit responsible for financial intelligence – like its Macedonian

counterpart - is an official body of administrative nature. Hence FIUs in both countries

8 Same quote.9 Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz

finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2014 r., poz. 455), art 3.10 Same quote.11 Ustawa z dnia 16 listopada...., art 4 (1).

80


have similar responsibilities. The units investigate specific cases based on gathering and connecting facts provided by all interested parties. Once there are substantiated suspicions of money laundering practices, relevant information will be communicated to the Prosecution Service and courts of law. It should be noted that both FIO as well as IGFI notify the Prosecution Office of suspected crimes and not of crimes as such.

In addition to the functions mentioned above, Polish financial intelligence unit provides training courses for the staff of reporting institutions, law enforcement officers and supervisory bodies. The high quality of training provided by the unit should contribute to the generally favourable impression of IGFI among the representatives of participating institutions.

INSTITUTIONAL AUTONOMY

Basic functions defined for the administrative-type financial intelligence units require that these entities exercise objectivity when issuing decisions as well as ensure seamless transfer of information while securing full protection of sensitive data. Given that the exchange of information between FIUs and financial institutions is based on trust, it is important to consider already at the time of establishing an FIU that the key to successful cooperation will be trust the latter will have in the unit. In order to ensure their problem-free functioning, financial intelligence units must be provided with operational autonomy, which will enable them to perform their roles without unnecessary interference from the outside.

A number of factors affect the scope of autonomy and responsibility of FIUs. One of such factors is the exact position of the unit within the administrative structures or – more precisely – whether the unit constitutes part of an already existing ministry or agency, or it is anchored outside the existing administrative structures. Legal provisions may also protect the autonomy of FIUs by defining the conditions of appointing and dismissing directors of such units12. In addition to all these factors of legal and institutional nature, the actual scope of an FIU’s autonomy may be affected by e.g. the amount and mode of distribution of budgetary funds earmarked for the unit.

Article 4 of the AML/CFT Act states that “FIO is managed by a Director who is appointed and dismissed by the Government of the Republic of Macedonia, upon the proposal of the Minister of Finance, for a mandate of 4 years. In case of his/her absence or unavailability, the Director may authorise a civil servant to sign acts referred to FIO’s activity”13. The act also stipulates that the Director shall be appointed on the basis of his/her professionalism and competencies, yet so far no formal procedure for evaluation of professionalism and competencies of candidates competing for the position of FIO’s Director has been adopted. In practical terms, the Minister of Finance appoints the Director by nominating one of the staff employed by FIO.

According to the act, the Director’s mandate shall expire for one of the following reasons: death, resignation, dismissal if officially convicted of crime with a prison sentence exceeding a period of six months or if banned from managerial positions by

12 Guy Stessens, Money Laundering. A New International Law Enforcement Model, Cambridge 2000, 189–190.

13 Закон за спречување на перење..., чл. 42.

81


order of a court14. The Director may also be dismissed on grounds of: involvement in illegal activities, incompetence or gross negligence as well as generally unsuccessful performance in the role as FIO Director. Dismissal is also possible at the Director’s request or if a prolonged illness hinders normal performance of duties15.

IGFI can be appointed and dismissed only by the Prime Minister, upon a motion filed by the minister in charge of financial institutions. The Inspector General serves as an Under Secretary of State in the Ministry of Finance16. It must be noted that IGFI fulfils some other roles, these including fiscal inspection as an under secretary of the state; however, these additional obligations do not affect the operational autonomy and independence of IGFI. The Department of Financial Information which supports IGFI in the execution of their statutory duties has been set up as a separate entity within the structure of the Ministry of Finance. The Department’s Director and deputy directors are appointed and dismissed pursuant to the Civil Service Act. According to Polish authorities, IGFI has complete operational autonomy and independence and is free of any influence from the Minister of Finance17.

FIU FINANCING

In order to effectively execute their official duties, financial intelligence units require funds which should be allocated in proportion to their size and the amount of data that the unit gathers and processes. This, in turn, is related to the size and number of financial and non-financial entities obligated to report to the FIU. Also, other duties defined for financial intelligence services should be factored in when determining the unit’s financial needs. Establishing the FIU as part of a ministry or government agency (as it is the case in Poland) may reduce some operational costs, such as staff management and maintenance, which are covered by the Ministry or shared between many units within the Ministry of Finance. On the other hand, IGFI as a financial intelligence unit within the structures of the Ministry of Finance, has no independent budget. As a result, each year the Inspector General must reserve funds in the budget of the Ministry of Finance to cover ongoing expenses which include purchase of software, hardware and other equipment, data security management, staff training as well as meeting certain obligations resulting from membership in international organisations. This can lead to a certain amount of dependence on the Minister of Finance, who decides on the amount of funds allocated for the Inspector General.

As regards financing, Macedonian FIO is in a much more favourable situation compared to its Polish counterpart. Funds for financing financial intelligence operations are allocated from the central state budget. FIO enjoys full independence in managing the unit’s funds. The amount of funds received by FIO has been increasing steadily over

14 Same quote, чл. 42 (3).15 Same quote.16 Ustawa o przeciwdziałaniu....., art 3.17 Report on Fourth Assessment Visit, Anti-Money Laundering and Combating the Financing

of Terrorism, Poland, Strasbourg 2013, 91, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/moneyval/Evaluations/round4/PL4-MERMONEYVAL%282013%292_en.pdf (Retrieved 18.12.2015).

82


the past few years18. In addition to funds allocated within the state budget, FIO receives support from the European Union and the Nordic Fund for the purpose of financing particular activities, such as technical improvements (purchase of hardware and software), increased administrative performance (FIO staff training) and raising awareness among bodies and institutions involved in money laundering prevention and intervention19.

PERSONNEL AND ORGANISATIONAL STRUCTURE

The internal structure and organisation of financial intelligence units is obviously determined by the functions they are required to perform. Units of administrative nature (examples of which are Polish and Macedonian services) include departments responsible for collecting and analysing reports. As this function is of significant importance, a separate organisational section has been created to address these issues.

The FIO internal organisation and structure, presented in fig. 1 below, is organised in two main sectors: the Sector for Regulation and Development of the System (which includes: the Department for Legal and Administrative Affairs; the Department for International Cooperation and System Development and IT Department) and the Sector for Prevention of Money Laundering and Inspection Supervision (which includes the Department for Prevention of Money Laundering; the Department for Prevention of Financing of Terrorism; the Department for Inspection Supervision and the Department for Analytics). The HR Department and the Financial Issues Department operate under direct mandate of the Director.

Figure 1Financial Intelligence Office Organisational Structure

(with number of employees shown in brackets),source: ufr.gov.mk

18 The FIO Budget in 2008 was 22,368,000 MKD, in 2010 was 28,000,000 MKD, the FIO Budget in 2013 was 35,500,000 MKD out of which 38% is foreseen for the staff salaries, source: http://ufr.gov.mk/?q=node/5 (Retrieved on 18.12.2015).

19 Same quote.

Department for legal and

administrativematters (4)

Department for international

cooperation (3)

IT Department(2)

Department for prevention of

moneylaundering (5)

AnalyticsDepartment (3)

Department for prevention offinancing ofterrorism (5)

Department forinspectionaudit (3)

Sector for prevention ofmoney laundering and

inspection auditHead of sector (1)

Sector for regulation andsystem developmentHead of sector (1)

Director (1)

Department for financial

matters (2)

Humanresources

Department (1)

83


Macedonian financial intelligence service employs the total of 51 staff members, yet only 16 analysts are employed in the sections responsible for carrying out the Unit’s core functions. It should be noted that the majority of the staff employed in the Sector for Prevention of Money Laundering have economic or legal background.

The organisational structure of Polish financial intelligence unit has been presented in fig. 2. The Department of Financial Information at the Ministry of Finance employs 51 persons.

DEPARTMENT OF FINANCIAL INFORMATION

Figure 2Organisational structure of the Department of Financial Information

(with number of employees shown in brackets),source: mf.gov.pl

However, I am of the opinion that the current staff figures are insufficient, given the substantial number of STRs (Suspicious Transaction Reports on Money Laundering) received20. The problem is particularly acute in the analytical section

20 Total number of STRs in year: 2012 – 31 395; 2013 – 26 925, 2014 – 24 868, http://www.mf.gov.pl/en/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/giif/publikacje/-/asset_publisher/8KnM/content/sprawozdania-roczne-z-dzialalnosci-generalnego-inspektora-informacji-finansowej

Director of the Department

Sekretariat(2 persons)

Unit of Data Processing and ITInfrastructure

(6 persons)

International Cooperation Unit(4 persons)

Team for legal issues(4 persons)

Analytical Unit(6 persons)

Unit of ComplexAnalysis

(6 persons)

Data Modeling Unit(5 persons)

Team forQualifications

(4 persons)

Deputy Director 1

Control Unit(8 persons)

DomesticCooperation

Unit(4 persons)

Deputy Director 2

84


with a staff of 22 persons. Investigation in large cases is an extremely resource consuming task for analytical departments. This leads to considerable backlogs which have a negative impact on the effectiveness of analytical work in less serious cases. The Supreme Audit Office21 in their inspection report concluded that due to the inadequate staffing, the Inspector General in 2010 limited the number of audits in obligated institutions and failed to verify incorrect or incomplete suspicious transactions reports, which carries the risk of minimizing the preventive effect of the Inspector’s role and may consequently lead to vulnerability of the system for prevention of money laundering22.

(Retrieved 18.12.2015).21 The Supreme Audit Office, or NIK (previously used English translation of the name of

the institution was the Supreme Chamber of Control), is the top independent state audit body whose mission is to safeguard public spending. For over 90 years, NIK has looked into the way the Polish state operates and how it spends public funds.

22 Informacja o wynikach kontroli realizacji przez Generalnego Inspektora Informacji Finansowej obowiązków w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, LZG-4114-02/2010, Zielona Góra 2010, 10–24.

85


* * *

Over the recent years money laundering prevention systems meeting internationally accepted standards have become one of requisites for a country’s financial security. As financial intelligence units constitute a key element of these systems, they have been already established in over 90 countries, while several other governments are in the process of creating such units within their institutional systems.

Polish and Macedonian financial intelligence services were set up several years ago. This paper analyzes a number of aspects related to their organisation and functioning.

Both units function as independent intermediaries between the private and public sector. Their main roles include gathering, collecting, processing and analysing information on suspicious transactions obtained from obligated institutions. Thus, they are first and foremost centres for data analysis, which is reflected in the structure of both units, where analytical departments function as separate organisational segments.

Financial intelligence units in both countries have not been authorised to undertake operational surveillance or investigation and intelligence work, which is typically a responsibility of law enforcement agencies. Lack of capacity to undertake investigative operations results in limited possibilities of determining whether the transactions which are subject to the unit’s investigation are actually connected with the criminal activity of money laundering. Provisions contained in AML/CFT acts adopted in Poland and Macedonia support FIUs in this respect by obliging the Public Prosecution Service and units coordinated by the Ministry of Internal Affairs to immediately notify the FIU of all instances where obtained information points to cases of money laundering.

The administrative character of Polish and Macedonian FIUs has been reflected in their position within the countries’ administrative structures. Considering several years’ history of financial intelligence units operating in both countries, the decision to establish them as administrative bodies rather than police-type service should be viewed in positive terms. Money laundering can be related to a variety of illegal activities – in fact, any such activity which, once committed, may result in substantial material gains. In both countries operate services whose activities target selected areas of criminal activity and threats to the country’s security. If the FIUs had been established as yet another autonomous investigative agency, their operational areas would overlap with other law enforcement agencies. If, on the other hand, the two units had been created as specialised sections within structures of a larger service we might see problems connected with exchange of information with other state services.

87

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ

УДК 81’42

THE PROCESSES OF SELF-IDENTIFICATION IN THE BALKAN AND MACEDONIAN DISCOURSES

- LINGUISTIC APPROACH

ПРОЦЕСИТЕ НА САМОИДЕНТИФИКАЦИЈА ВО БАЛКАНСКИТЕ И ВО МАКЕДОНСКИТЕ ДИСКУРСИ –

ЛИНГВИСТИЧКИ ПРИСТАП

Maciej KawkaJagiellonian University in Krakow

Апстракт

Кон крајот на XX и почетокот на XXI век се предлага дискурсот да биде општествена и институционална норма, конвенција, правила и стратегии применувани во процесот на создавање на текстот и исказот. Во тој контекст се создава дискурсот за самоидентификација на балканските народи по распадот на Југославија. Овие политички промени на Балканот доведоа до актуализација и модернизација на јазикот (кодот) и на националните и културните дискурси на балканските држави, во вид на транспозициски и трансгресивни процеси во врска со создавањето на новите национални идеи.

Клучни зборови: јазик, дискурс, самоидентификација, народ, Балкан, хомо балканикус.

INTRODUCTION

Republic of Macedonia is a multinational (dominated by Macedonian and Albanian population), multiethnic (with different ethnical groups), multilingual (dominated by Macedonian and Albanian language) and multi-religious (dominated by Orthodox Christianity and Islam) country. In this country with population of two million live Macedonians and Albanians, Turks, Roma, Aromanians and other national and ethnical groups. Macedonian is the official language used by the majority of the population in the Republic (70%). Albanian (25.17% of the population) ,

88

ГЛАСНИК 60 2 2016 Maciej Kawka

Turkish, Serbian and Croatian language (during the reign of J. Broz Tito - Serbo-Croatian language) as well as other languages are also in use. Броз Тито – српско-хрватскиот) јазик и други. Orthodox Christianity is the dominant religion (67% of the population), however, there is also a significant number of Muslims, who represent less than one third of the society. The Macedonian language belongs to the group of South Slavic languages along with the Bulgarian, Serbian, Croatian and Slovenian language. It is estimated that the Macedonian language, including dialects, in Republic of Macedonia is spoken by 2 million out of 2.5 million people together with the Macedonian emigration.

In the postwar history of the Macedonian language, the need for regulation of its legal and grammatical status, and hence the destiny of a literary standard, was expressed by the highest legislative bodies that strived towards its establishment. State committees that determined the Macedonian alphabet and the basis for language development were created. Non-linguistic factors involved in codification processes were obvious right after the World War II, when the Macedonian standards was established under the influence of the not so great but highly influential elites. This was not so difficult when it came to this, at the time, Yugoslav republic, subordinate to Belgrade until 1991.

A large part of the population - according to some estimates, more than 30 percent of the increasing trend - are Albanians, of whom the majority are Muslims, a small number includes Catholics, however both these religious groups are characterized by fast population growth and increase of political aspiration. Even in the early phases of Macedonian’s road to independence, dissatisfied by their current situation, Macedonian Albanians asked for changes especially concerning the Albanian language, i.e. its agreement with the Macedonian language.

A peace treaty - the Framework Agreement - was signed after the end of the Macedonian-Albanian conflict on 13 August 2001. Besides concerning important political questions, the Treaty also refers to the Albanian language in Macedonia, which gain the status of an official language in the Parliament, the State Administration and the municipalities where the number of Albanian population was 20% or over 20%.

These processed were not neutral towards the development of the contemporary Macedonian language. Postwar efforts of Macedonian intellectuals and other elite groups led to success in for of basic codification of the language and publishing of the Речник на македонскиот јазик: (Dictionary of Macedonian Language) со српскохрватски толкувања (with Serbo-Croatian interpretation), as well as Граматиката на македонскиот литературен јазик (Grammar of the Macedonian Literary Language).1 Thus, year after year, editions in contemporary literature, poetry and prose, started to increase, and in the eyes of the citizens of Macedonia the literary standard was born.

In these circumstances, national identity is being created alongside the srugle for independence and survival of the people, but it is also being created through the language, within the linguistic image of the world, within scientific discourses

1 Конески, Граматика на македонскиот литературен јазик. Part I and II Skopje 1976.

89

The processes of self-identification in the Balkan and Macedonian discourses

and discourses created and led by Balkan states2 as well as historians, linguists, politicians, sociologists and regular people through their colloquial speech. This way, the self-identification process, the creation or reconstruction of the cultural or national identity functions as a socio-political discourse taking part in all forms of the social life and all discourse formation - linguistic, cultural, religious, political, cognitive, media etc.

The language of Balkan national and cultural discourses is presented and comprised not only of grammatical structures of different Balkan languages (the Balkan League), but also of its creation through the language and within the language of different types of cognitive processes including:

1. Creation of linguistic image of Macedonia and the Balkans by Europe or by Balkan countries themselves.

2. Determination of the language in which main linguistic images of Macedonia were created - which of those were common and what was their influence on Balkan conflicts and misunderstanding.

3. Determination of the period during which the Balkan will remain a multicultural and multilingual mystery for its European neighbors. It seems that the most important, but not the only reason for this is the region’s cultural heterogeneity.

1. DISCOURSES - MACEDONIAN, BALKAN AND EUROPEAN DISCOURSES - DEFINITIONS AND LINGUISTIC DETERMINATIONS

The notion of discourse, which today is largely present in humanistic (history, philosophy) and social sciences (sociology, law) as well as in media science, a category which still has lots of meanings, became a subject of linguistic researches, especially those with tendencies in communications - communications grammar. This derives from the fact that current description of text semantics and syntax did not include pragmatic perspective, which implies the presents of: speaker, receiver (listener), intentions, speaker’s emotions, context, base of communication act , space, time etc. Use of all these elements in discourse analysis led to definition of the basic units of this kind of communication, as are speech acts, divided in microacts and macroacts and qualified as discursive genres, for e.g., literary, political, medium (radio, television, printed media, internet discourse etc.).

Methodology used for discourse analysis provides for three solutions situated on three levels:

1. linguistic - discourse is a verbal structure i.e. a form of language use (a system). Functional perspective dominates these researches (who?, how?, why?, for whom?, how is text generated?) This is a purely linguistic approach;

2. communicational and interactive - discourse is an action by means of words - interaction created within a specific social and cultural context by

2 Крсте Петков Мисирков, За македонцките работи, Софија 1903.

90


inclusion of situation elements as an important condition for successful communication (pragmalinguistic approach);

3. cognitive - discourse is a form of communication within the frame of a certain determined system of notions and values (worldview) and ideas. Semantic, and even formal text structure is modeled in accordance with this mental image of the world and the cognitive processes established for the purpose of its command and understanding (cognitivism).

At the end of 20th and the beginning of the 21st century, furthering the so called conception of critical discourse analysis (CAD), discourse is suggested to be a social and institutional norm, convention, rules and strategies used in the process of text and expression creation. Discourse analysis, i.e. critical discourse analysis, is comprised of a wider interdisciplinary research perspective mainly deriving from disciplines as are linguistics, semiotics, sociology, psychology and philosophy.

Cultural and societal patterns are the bases for formation of discursive expression and texts with determined genre traits are their effect. Hence, each discourse should be considered as a norm, a strategies, a convention used in the creation of text within a context and this is the reason why it can be defined in accordance with contextual properties and strategies based on societal and cultural patterns, not in accordance with linguistic structures typical for discourse in linguistic sense of the word - marked with internal deixes and shifters3 In addition, discourse is updated in a number of genres, as are, for example, conversation, plea, complaint, prayer and more complicated - debate, expose, decision, declarations, resolutions, recommendations and conclusions. Larger part of these genres are characteristic not only of everyday life but can also be found outside of it, in official situations linked to patterns building political, national, religious, linguistic, historical and other norms and strategies exploited in different kinds of discourse by means of which authority and power over others is created and maintained. Those who know how to employ the game of discourses can also manage others and rule over them in form of a global discourse.

Regarding social studies, discourse analysis can be defined as a method for qualitative and quantitative research subject to all kinds of spoken words (radio, television) and writen words (press, internet) and their social influence. Accordingly, from this perspective, language can be considered not only as a means of communication but also a construction of the social reality, a sort of a common practice.

In discourse analysis, linguistically treated and seen from intertextual and metatextual perspective, discourses belong to the sphere of texts . Therefore, we are mainly speaking about the form of scientific texts, less about their content, about historical events, their interpretation and scientific conceptualization. The notion of conceptualization implies a process of notion creation based on general knowledge of the world and the definition of a given word found in all texts analyzed (text corpora).

When it comes to discourse of neoliberalism, the ever more popular meaning

3 Roman Jakobson, Szyftery, kategorie czasownikowe i czasownik rosyjski, w: W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism. Wybór pism redakcja naukowa i wstęp Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1989, s. 257–281.

91


of the term’s informal use in media and some social sciences is becoming more frequent. In this case discourse refers not only to the manners of speaking, used by neoliberal thinkers and politicians, but also to the concepts and ideas they propagate; and researches done in the field of neoliberal discourse does not necessarily have to include or deal with language use.

Linguistics became dominated by the perspective of common determinates for both types of description - theoretical and empirical - rather late. Traditional system differentiation - language, competence (language - parole), expression - use (competence - performance) - is advocated by a dynamic network of interconnections between authentic language information, data (data bases and corpus information) and their conditionality in communication processes - discourse. Interdisciplinarity, empirical orientation and social conditionality of language use strengthens the procedural interaction character of discourse as a sum of instructions (rules) or strategies used in communication game so as to achieve, primarily, understanding.

Polysemantics of the notion discourse also raised difficulties in the methodology used for linguistic description derived mainly from the absence of corresponding method in accordance with which texts, thanks to special corresponding indicators, can be ascribed and can have built in not only grammatical and semantic information, but also culturological, political, societal, traditional tradition. Within this framework, alongside structural methods (linguistic discourse analysis), cognitive and related disciplines as are anthropology, sociology, logics, semiotics (critical discourse analysis), a special place belongs to corpus linguistics as a discipline that can make great changes in methodology used for analysis of text and discourse as a language database integrating thus far divided research fields.

Modern linguistics of communication represents a scientific discipline that deals with the functioning of natural languages within an environment of culturally marked, highlighted social relations. The term discourse is in the center of these relations. Thus the term discourse points out the text/language in use as well as the idea that every model for extra-contextual consideration of expression is doomed to failure. In consequence thereof, language analyzed without a context ceases to be a language at all. As a consequence, it can be admitted that a large part of theoretical linguistics lacking a suitable research subject is - literally said - pointless.

2. BALKANISM, BALKANIZATION AND HOMO BALCANICUS – IMAGINARY BALKAN

Since the beginning of the ‘90s of the 20th century, the question of cultural and national identities of Balkan people has been discussed several times, and it still remains a popular topic and source of controversies and challenges for many historians, sociologists, anthropologists, politologists, linguists etc. Balkan discourse can be considered to have started even then. Within the framework of that research process, new notions and solutions were established, essentially, representing not only credible challenges, but were also creators of language stereotype for Balkanism and the Balkan.

92


Marija Todorova in her bookImagining the Balkans4 wrote the following: In relation to domination and constant presence of Western discourse, which is

discrediting the Balkan and witnesses politisation of essential cultural differences - it is very difficult to realistically expect for the Balkans to create liberal, tolerant and diverse identity that would serve as respect to polysemantics and deny essentialism.5

Although there are many unknowns regarding criteria used for defining the notion of Balkan identity, here, Balkan is understood as a cultural - historical and political community in which cultural traits decide whether or not a certain country belongs to the Balkan. These traits include: Language - which belongs to the Balkan linguistic union, some folklore elements, societal traits - multiethnicity, cohabitation of Catholics, Orthodox Christians and Muslims as well as the historical annexation to the Byzantine empire, the Slavic settlement and the Ottoman rule.

Notions Balkanism, Balkanization and Homo Balkanicus (homo balcanicus) as discursive mechanisms for ghettoization have been verified and today they function as basic elements creating the negative image of the Balkan in discourses - in the Polish as well as in discourses of other Balkan countries and Europe. Research of imaginary stereotypes in the Balkans in context of the Balkan drama concerning post-communism mirrored in linguistic slogans and phraseologisms as are балкански котел, болен човек на Европа, буре барут (Balkan Cauldron, sick man of Europe, Powder keg) etc. can be conducted not only from comparative Balkan perspective - Balkan states have always been interested in themselves - but also from more objective one, in larger European context. Power languages are being created, different from older conversational and colloquial languages, which were largely due to oblivious processes resulting from explosive interaction between technology and linguistic diversity.

3. GENERAL TYPES OF CULTURAL AND NATIONAL DISCOURSES

National and ethnical relationships proceed all others but they also change through history, transform through time, fall apart, form again or merge with others depending on historical situation. Every person must belong to some ethical group or nation - national property is the most important, ethnical affiliation is the strongest - but the sense of belonging in a certain ethnical or national group can disappear, quench and come to life again, it can be instigated from outside etc. Basic mechanisms for this are:

1) Discourse of Multilingualism - in which different ideologies are often represented by heterogenic (unrelated) languages, and different ideological codes aspire overcoming of socio-political polyphony due to reproduction of meanings in discourse and through discourse to creation of dominant ideology. Multicomponent and polyfunctional relation between language and authority leads directly to emergence of semiosis, which becomes a codifier of ideological convictions.

4 Maria Todorova, Imagining The Balkans, Oxford University Press, New York 2009.5 Maria Todorova, Bałkany wyobrażone. Przełożyli P. Szymor i M. Budzińska, Wołowiec

2008, p. 133.

93


Many connections can be found in the process of societal and cultural projection of the national idea. They can be differently interpreted thus creating a discourse of rivalry in meaning comprised of permanent construction of new meanings and their contexts (lexical, syntactic, stylistic, phraseological and genre-related) together with their axiological associations and connotations to persuade the receiver of their arguments, and with their repetition (reproduction), further distribute this conviction.

Most obvious effect of this rivalry between languages is the elimination of dialects and certain ethnic languages in favor of literary and international languages. However, one of its undesired consequences is the defensive reaction of aware speakers comprised of support of multilingualism and multiculturalism.

Media are a weapon used and abused in different discourses - political, medial, literary as well as discursive analysis of the work of contemporary Macedonian writers (historical texts, literary texts, handbooks and other texts) as an expression and a manner for creation of linguistic image of the world. For e.g.: Luan Starova and his novel “Balkan Babylonians” (Балкан вавилонци) is an example for the literary discourse on memory.

2) Convincing (rhetorical) discourse on values In relation to different questions, it can be articulated in different ways, and the choice of discourse and its genre implies the code user’s ideological (political) standpoint and his choice of his world of values, in which, by use of determined rhetorical means, he is convincing us himself. From this aspect, the analysis will primarily include political (parliamentary) discourse, public speeches, exposes, religious texts, sermons, political parties manifests and societla non-governmental groups. This analysis concerns linguistic - lexical and syntactic, textual - means of expression of positive and negative values - hate speech in public communication - public communion.

3) Cognitive models in language analysis of Macedonian and Balkan discourses The most important basis for conceptualization of the linguistic image of the world is lexis, understood as a collection, an inventory of notions, relevant not only from historical, societal and cultural aspect, but based on associative subjective relations, often, hidden in our subconsciousness. This collection of notions is altered depending on certain historical conditions, cultural changes, increase of knowledge and societal needs. Some relations and notions have already been defined - they receive linguistic determinations different from the once thus far used.

In addition, connotation of many key words, needed for understanding of societal processes and historical changes, is being altered. This concerns the manners of defining (nomination) as well as their ontological bases, discovered through structural and etymological analysis and associative researches (usually in form of surveys with certain number of stimuli) thanks to the different meaning witnessed in sentences (for e.g. Macedonians - South Slavic nation that lives in the state of Macedonia and Macedonians - Ancient people - genetically linked to nations that used to inhabit the conquered lands.

4. Types of discourses in accordance with certain disputes concerning national, historical, cultural and political identity: Serbian and Croatian, Bulgarian and Macedonian, Greek and Macedonian, Serbian and Kosovo etc.

94


4. SELF-IDENTIFICATION DISCOURSES - METHODOLOGY

Subject to linguistic analysis i.e. to language image of the world, when it comes to Macedonian and Balkan discourses concerning national and cultural self-identification, is to prove the all existing differences related to same events, views, stereotypes and myths depending on the country as well as the role each of the counties plays in creation of contemporary language image of the Balkan - related to the national feeling in certain Balkan countries and their comparison, for example, with Polish national discourse and other European national discourses. Serbian, Croatian, Bosnian, Montenegrin, Macedonian, Bulgarian, Slovenian discourse.

Separate national discourse can be considered from different aspects through: 1) National myths transformed in political myths through discursive processes

thus fulfilling a very important role in creation of the identities of certain Balkan peoples.

2) Balkan national discourses found on local level (regional - state national discourses), bilateral level (Macedonian - Bulgarian, Serbo - Croatian, Macedonian - Greek discourse) as well as multilateral level - European and international together with European discourses including Turkey, Russia and USA.

Linguistic (semantic) analysis of cultural and national discourses and their types can show us how they create or modernize the cultural and national identity of current and newly formed (Kosovo) Balkan states as well as the differences in the perception of same events, texts, standpoints, stereotypes and myths depending on the country and study the role of each and every one of them (discourses: Macedonian, Serbian, Bosnian, Bulgarian, Montenegrin) in the process of building the language image of the Balkan. Processes of modernization and transposition can ultimately lead to stable societies and nations. However, multiethnic states are prone to internal strives because they do not dispose of unique and universal national idea.

Cognitive analysis of perception regarding self-identification processes by European neighbors and Europe, Russia, USA and other countries from former Yugoslavia, with special accent on Serbia, Macedonia, Bosnia and Hertsegovina, Croatia and Albania that is generally conducted on the basis of materials from newspapers and other media will show what kind of language images have been created in discourses and which parts of these images are mutual as well as what is their influence on Balkan conflicts, challenges and misunderstandings.

Study of language image of the world, semiotic analysis of discourse (quantitative and qualitative) and associative researches that will result with, for e.g.: Polish, Serbian and Macedonian associative sentences. In relation to languages, association is useful for reconstruction of mental dictionary by using the semantic differential method by Charles Osgood.

In ethno-linguistic researches on identity, basic material for identification of the so-called national concepts i.e. notions as are: Serbian, Croatian, Macedonian etc., is comprised of the following groups of facts:

a) Dictionary data (word definitions);

95


b) Textual data from current texts taken from a given public discourse; c) Corpus data found in the biggest textual corpora in a given language (national

language corpora - Polish National Corpus, Croatian National Corpus, Russian National Corpus, Internet Corpus - WebCorpLive, Corpus Gralis etc.

d) Data obtained as a result of associative researches and other survey researches. e) Date and documents taken from official speeches and public addresses by

political actors (leaders?!), international and regional statements by influential world and local intellectuals and international related institutions for public opinion can be analyzed.

* * *

The essence of creating national and cultural identity, i.e. self-identification, is contained in discourses and through discourses taking place at various levels of social communication. This process of creation or reconstruction of the cultural or national identity functions as a socio-political discourse taking part in all forms of the social life and all discourse formation - linguistic, cultural, religious, political, cognitive, media etc. Thus, in the late twentieth and early twenty first century, the beginning of the self-identification process of Balkan peoples, including Macedonian people, was created. After the breakup of Yugoslavia, processes of self-identification created new images and new perspectives. These changes taking place in the Balkans and in Europe led to actualization and modernization of the language (code) of national and cultural discourses of Balkan countries (including Macedonia) for the purpose of forming their own or reconstructing the current identity through self-identification or partially, in confrontation with similar discourses belonging to their neighbors.

97

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 811.163.3:811.162.1

811.162.1:811.163.3

АСОЦИЈАТИВНИОТ МЕТОД КАКО МОЖНОСТ ЗА СОГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНОСТИТЕ

(МАКЕДОНСКО-ПОЛСКИ АСОЦИЈАТИВИ)

ASSOCIATION METHOD AS OPPORTUNITY FOR PERCEPTION OF DIFFERENCES

(MACEDONIAN-POLISH ASSOCIATIONS)

Снежана Веновска-Антевсканаучен советник на Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“– Скопје

Билјана Маленконаучен советник на Педагошки факултет, Универзитет„Св. Кирил и Методиј“– Скопје

Abstract

The impetus to investigate association fields originated from the need to define semantic fields in terms of lexical analysis as well as the way these fields, through a systematical regrouping, build nests of semantemes that are related and cognate yet distinct from each other, thus creating communicative situations and acts adequate to the language needs of certain cognitive processes. The association method of analysis particularly shows the experience of the speaker and, through that research, can perform a description of the semantic fields build by lexemes. The language world picture can be seen with the help of the comparative method of research covering associations derived by materials from the association dictionaries of some languages. Here merely illustratively we take up two lexemes (house and work) from the Polish, the Serbian, the Bulgarian, and the Macedonian language.

Keywords: associations, Macedonian language, Polish language, language world picture, stimuli, mental lexicon.

Секоја личност има интелектуална способност којашто својот произлез го наоѓа преку комуникацијата со средината во којашто се развива. Уште со раѓањето се создаваат способности коишто, на некој начин, го дефинираат менталниот склоп на луѓето. Оттука почнува основата што ја гради матрицата во која, врз несвесното приемање на светот, се развива свесното. Тогаш почнува да

98

ГЛАСНИК 60 2 2016 Снежана Веновска-Антевска, Билјана Маленко

се јавува и јазичната личност која, според Караулов, понатаму ќе ги поврзи сите аспекти на вербалната и на невербалната комуникација. Всушност, се развива процесот на когнитивната јазична продукција, а таа во себе ја носи меморијата од секојдневното јазично искуство, поткрепена од искуството добиено преку опкружувањето, условите и можностите за формирање на личност која постапно создава јазична слика за светот околу себе. Основниот инваријантен дел на јазичната личност се адаптира според комуникативните потреби и тој постапно, врз основната матрица што ги содржи сликите на поимите и на искуствата, дава конкретна реализација преку соодветни лексеми. Потоа, врз нив, со текот на времето само ќе се напластуваат нови искуства и ќе создаваат спектар од варијантност од мутациски и модификациски процеси кои понатаму ќе овозможуваат селекција на лексика според бараната ситуација. Речиси е невозможно во денешни услови да се разгледуваат јазичните процеси само од строго лингвистички аспект, па оттаму и појавата на повеќе теории, како што се: јазичната слика на светот, анализата на говорните чинови, когнитивниот аспект, всушност разнообразноста на дискурсите се најдоа како полезни да ги објаснат комуникациските чинови (вербални и невербални) и да дадат одговор зошто при селекцијата, во градбата на информацијата, се прави определен избор.

Поттикот да се истражуваат асоцијативните полиња беше преку потребата за дефинирање на семантичките полиња во лексичките анализи и како тие преку систематско престројување градат гнезда од семантеми блиски и сродни, а сепак различни и создаваат комуникативни ситуации и чинови соодветни на јазичните потреби во определени когнитивни процеси. Прашањето е како еден сложен процес, како што е преодот од мисла до конкретна јазична структура, може толку лесно и со невидена брзина да се одвива, а притоа најголем влог да има искуството, вградено во личноста.1 Асоцијативниот модел на анализи токму го прикажува искуството на личноста и, преку тие истражувања, може да се изврши дескрипција на семантичките полиња што ги градат лексемите.

Целта на досегашните истражувања, спроведени преку анкети, во кои е основен методот на анализа и синтеза, беше да се добие скица на менталниот лексикон на личноста и да се види какви основни претстави за поимите ги има таа - преку лексемите дадени како асоцијативи на определен стимулус. Почетните истражувања на асоцијативите во македонскиот јазик отворија простор за поврзување на едно пошироко ниво, а притоа се покажува дека јазичната слика за светот што ја создаваат македонските јазични зборувачи, покрај тоа што ги содржи универзалните вредности, во некои примери се доближува со другите јазици и народи, но и се одразува различноста во приемањето на поимите.

Досега, како основен инструментариум на јазичниот материјал ги користевме тестовите за асоцијативите, односно анкетите преку кои со одреден избор на стимулуси, дојдовме до определена лексика што претставува асоцијација на избраните лексеми. Преку нив може да се согледа врската меѓу зборовите, односно дека употребата на зборовите во преносното (метафоричното) значење е мотивирано од некои процеси кои се одвиваат во

1 Васић, См. (1994), Психолингвистика, Институт за педагошка испитивања.

99

Асоцијативниот метод како можност за согледување на различностите

внатрешната структура на личноста. Преку асоцијативниот метод може да се допре до менталниот склоп на личноста, а на тој начин да се групираат и да се реализираат одбраните лексеми од тезаурусот на родениот зборувач и да се открие на некој начин матрицата врз која се наталожиле. Овде даваме само мал преглед од едно поголемо истражување на лексиката на македонскиот јазик за да се прикажат процесите создадени од навики и искуства при употребата на зборовите при градбата на определена информација. Асоцијативната врска меѓу зборовите овозможува да се согледаат релациите на зборот наспрема поимот, и обратно, од поимот кон зборот. Притоа, пак, се создава асоцијативна низа од која може да се види првиот елемент на свеста за поврзувањето на знакот со означеното. Овде се оди на повисоко ниво, па преку знакот се добива импулс на друг знак што повторно се враќа кон поимот. На тој начин, се овозможува определени етникуми да ја прикажат преку сопствениот јазик својата слика на светот и својот јазичен одраз во таа слика. При толкувањата јазикот се јавува како мерливиот инструмент кој ја отсликува средината и условите во кои живее една личност, општествено-економските услови, потребите и желбите. Преку асоцијативните анализи, всушност, се согледува единственоста на човечкото битие, без разлика на различностите што се јавуваат како резултат на различни фактори (социјални, територијални, културни, етнички, расни, религиски и др.). Оваа проблематика во Македонија е во зачетокот и се надеваме дека ќе се направи во иднина асоцијативен речник, а од него и други споредбени речници со други словенски јазици. Во прилог посочуваме за трудови посветени на асоцијативните истражувања врз примери од македонскиот јазик.2

Во оваа пригода сакаме да ви прикажеме само дел од едно поголемо истражување на асоцијативите, односно релацијата меѓу неутрални и емоционално обележани лексеми, со коренски исти семантеми. Во прилог ги даваме следниве примери: куќа- куќиште/куќичка, работа – работичка, кафе – кафенце, цвет – цветче.

2 Веновска Сн., Маленко Б., (2012), Асоцијативните врски кај лексиката со емотивна оцена во македонскиот јазик, Зборник: VIII македонска-северноамериканска конференција, Охрид (во печат); Веновска Сн., Маленко Б., (2012), Примената на асоцијативната метода врз лексиката со емотивна оцена во македонскиот јазик, Собир Опатија (во печат); Веновска Сн., Маленко Б., (2013), Лингвокултурните аспекти преку асоцијативниот метод кај јужните словенски јазици, Linguistics cultural aspects through associative method at the southern Slavic languages, (коавторство со Б. Маленко), Зборник од XV Меѓународен конгрес на славистите (Минск, 2013), сп. Контекст, бр. 10, Скопје; Веновска Сн. (2012), Тавтолошките деминутивни образувања во македонскиот стандарден јазик- стилска диференцијација или потреба, едиција „Јазикот наш денешен“, кн.22, електронско издание, Институт за македонски јазик, Скопје.

100


Куќа:Именки (74): дом (32), семејство (11), живеа-лиште (7), двор (5), мир (4), живот (1), засолниште (1), заштита (1), заштите-ност (1), кров (1), луѓе (1), оџак (1), покрив (1), село (1), спокој (1), столб (1), топлина (1), фамилија (1), хармонија (1), цигли (1)Придавки (11): висока (2), убава (2), голема (1), мала (1), моја (1), семејна (1), скромна (1), стара (1), то-пло (1). Глаголска придавка (1): живеење (1)Синтагми и повеќе асо-цијативи (26): место за живеење (7), голема, мала, убава (3), за живеење (3), дом, топлина (2), мојот дом (2), дом за живеење (2), убава, голема (2), уба-ва куќа (1), убава, покрив (1) топол дом (1), убаво место за живеење (1), то-плина, семејство (1).Без коментар (1): (1).АНАЛИЗА: Во најголем број примери се јавува именката дом и синоним-ното живеалиште; потоа семејство и синонимното фамилија; делови на домот: двор, кров, оџак, покрив, столб, цигли. Кон нив се приклучуваат и именките со духовната/емоционал-ната компонента, како што се: мир, топлина, хармно-нија; се јавуваат и асоција-тиви во кои се објаснува како сместилиште и неј-зината примена: живот, засолниште, заштита, заштитеност; во еден случај за кого е - луѓе, и на крај, локација - село.

Куќиште:Именки (17): палата (6), вила (2), зграда (2), богат-ство (1), двор (1), дворец (1), дом (1), замок (1), ог-ромност (1), пари (1). Придавки (5): голема (2)/ големо (1), богато (1), не убаво (1).Синтагми и повеќе асо-цијативи (52): голема куќа (7), огромна куќа (5), голема куќа, пространа (3), голема куќа, вила (1), голема куќа, богатство (1), голема куќа, покрај ѕиди-ни (1), голема убава куќа (1), голема, висока куќа (1), голема, висока (1), го-лема, огромно (1), голема, широко (1), голема рас-кошна куќа (1), големина, големо нешто (1), голема, огромна, пространа (1), голема градба (1), голема, широка, фасадиран, огро-мна (1), големо семејство (1), големо, широко (1), големо, цврсто (1), големо, мало, убаво (1), големо, широко (1), големо, се-мејство, дом, деца, двор (1), големо, двор, базент (1), зграда, палата, дворец, голема куќа (1), за ком-пјутер (1), мало, големо, средно, високо, убаво (1), мало, топло, високо (1), место за живеење (1), мно-гу спратови (1), многу го-лема куќа (1), непотребно нешто (1), огромен прос-тор (1), огромна, висока (1), огромна куќа, аугмен-татив од куќа (1), огромно, високо (1), огромно, убава, раскошна (1), огромно, вила (1), палата, зграда (1), убава куќа (1), широка куќа, дом (1).

Куќичка: Именка (38): викендица (5); дом (4); живеалиште (4); играчка (3); село (3); покрив (2); семејство(2); дедо; дрво; домче; зграда; камин; куќа; луѓе; живот; мир ; сиромаштија; соби; топлина; фамилија; цвеќе; шума;Придавка (16): мала (5)/мало; дрвена (2); бела; волшебно; мила; планин-ска; пријатна; стара; сре-дена; топло;Синтагматски (12): место на живеење (3); мала уба-ва куќичка (2); мала куќа; заедничко место;на покривче; на фамилија; од коцки;мала, убава куќа, со убав зелен и полн со цвеќе двор; мала зграда на 1 кат;АНАЛИЗА:Во еден пример се јавува основната форма (куќа), за разлика од асоцијативите кај кои се развива сино-нимна врска (викендица, живеалиште, дом и деми-нутивната форма домче). Семантичкото поле е разнообразно, односно се движи од роднински врски (дедо, луѓе, семејство, фамилија) кон делови од куќа (камин, соби, по-крив), потоа кон начинот на живеење (живот, мир, топлина, сиромаштија). Интересни се и асоција-тивите кои укажуваат на идеализација (цвеќе, шума). Во три примери, при употребата на асо-цијативот (играчка) стану-ва збор за лексикализација на стимулусот.

101


Во однос на придавките, најмногу се застапени описните придавки: висо-ка, убава, голема, мала, скромна, стара.Како асоцијатив се јаву-ва и топло, со полисе-мантична релација. Со еден пример се јавува и асоцијатив од гл. именка – живеење. Што се одне-сува до синтагматското претставување, асоција-цијата е претставена опис-но/аналитички, и најмногу се јавува со основното значење место за жи-веење, за живеење, дом за живеење, убаво место за живеење; во групата повеќе асоцијативи среќа-ваме: група составена од именка и придавка (убава, покрив), група од повеќе придавки (голема, мала, убава; убава, голема), и група составена од по-веќе именки (топлина, семејство; дом, топлина). Само во еден случај нема коментар на соодветниот стимулус.

Без коментар (1): (1).АНАЛИЗА: Како стиму-лус е дадена лексема со емоционална обоеност што води кон две насоки: да се толкува како ауг-ментатив или како хипо-користик. Од добиените асоцијативи се забележува дека доминира признакот големо што ја објаснува димензијата што е вграде-на во зборообразувачкиот формант – иште. Таквото обележје што асоцира на димензија се јавува и кај другите асоцијативи: па-лата, вила, зграда, замок, дворец ... што може да се види од фреквенцијата на асоцијативите – именки. Признакот димензија се јавува и кај придавките, како што се голем; само во еден случај (неубаво) се јавува со негативна коно-тација. Во најголем број случаи овој стимулус дава син-тагми и групи составени од повеќе лексеми. Треба да се спомене дека се јаву-ва декомпонирање како што е во примерите: голе-ма куќа, огромна куќа; и во примерите кога имаме повеќе модификатори кон центарот на именската група – куќа: голема, ви-сока куќа, голема, широка, фасадиран, огромна и др. Во рамките на асоција-тивите од синтагми, се среќаваат и други насоки: семејство, дом, деца, то-плина и др.

Кај придавките доминира признакот за димензија (мала/мало), во два приме-ра се укажува на потекло-то, т.е. материјалот од кој е изработена, а во другите примери се става акцент врз емоциите.Во два примера, во син-тагматските низи, заста-пена е матрицата (куќа), а во 2 примера е застапен и анализираниот стимулус. Другите примери се карак-теризираат се декомпони-рање на стимулусот во кое е нагласена намалената димензија.

102


Работа:Именки (88): пари (17), труд (13), обвр-ска (10)/обврски (3), плата (4), замор (3), фабрика (3), егзистенција (2), задоволство (2), мака (2), напор (2), печалба (2), умор (2), време (1), девојче (1), должност (1), занает (1), заработка (1), заработувачка (1), зафатеност (1), здодевност (1), зре-лост (1), иднина (1), истоштеност (1), кон-фекција (1), конференција (1), навика (1), напорност (1), ограниченост (1), пауза (1), потреба (1), примораност (1), профе-сор (1), способност (1), хоби (1), цел (1), невработеност (1)Придавки (15-17): добра (2), креативна (2), лесна (2), голема(1), мала (1), напорна (1), неплатена (1), платена (1), постојана (1), пристојна (1), семинарска (1), тешка (1);тешко (2)Глаголи (2): нема (2) Глаголска именка (3): занимање (1), заработување (1), пеглање (1).Синтагми, реченици и повеќе асо-цијативи (14): добра работа (2), подо-бар живот (2), одговорност играње (1), тешка-лесна (1), вредна работа (1), , за подобар живот (1), секојдневна обврска (1), вреден човек(1), тешка-лесна (1), ра-ботата што ја работам (1), (1), човек што работи (1).АНАЛИЗА: Асоцијативите се фокусирани, во најголем број именки, и тоа: пари, труд, обрска, плата. На преден план е егзистенцио-налниот момент, но во релативно голем број се јавуваат и примери со негативна конотација: замор, мака, примораност, напорност и др. Асоцијативите претста-вени со придавки се главно со позитивна конотација кои ја рефлектираат желбата на испитаниците: добра, кретивна, лесна, голема, платена, пристојна и др.Во синтагмите како центар се наоѓа сти-мулусот, но и други лексеми (живот, човек), проследени со модификатори со позитивна конотација (подобар, вредна). Како рефлексија од секојдневниот живот на испитаниците се јавува и пример нема во Македонија.

Работичка: Именка (31): пари (4); труд (3); занимација (2); обвр-ска (2); работа (2); умор (2); фабрика (2); време; задоволство; замор; исцрпеност; мајстор; мантил; мизерија; спот; чесност; човек; фирма; учење (2); заработување; Глагол (1): нема;Придавка (16): лесна (5); тешка (3); вредна (1) / вредно (1); глупава; досадно; креативна; омилена; селска; скромна; Синтагматски (12): лесна работа (2); бе-дна работа; добра работа; лесна работич-ка; сезонска работа; малку работа; вредна женичка; на плата; на замор;работа во градина; помага во работа;АНАЛИЗА:Стимулусот работичка пројавува извесна разнообразност и на лексички и на семан-тички план. Најчест асоцијатив е лексема-та пари, а по неа следува труд. Основната форма се јавува во еден случај (работа), а извесен број лексеми се со негативна конотација (умор, замор, исцрпеност, мизерија). Асоцијативите со позитивна конотација се задоволство, чесност, како и глаголските именки учење и заработу-вање. Стимулусот работичка е персони-фицирана во лексемите мајстор, човек; како и асоцијативите фабрика, фирма (објектот или местото каде се остварува работата). Како одраз на личното иску-ство се употребени и лексемите спот, време и мантил. Асоцијативите претставени со придавки најчесто се со позитивна конотација (лес-на, вредна/вредно, креативна, омилена, скромна), а во помал број со негативна (тешка, глупава). Со негативна конотација е и единствениот пример кој содржи глагол како асоцијатив (нема). Во синтагматските низи, како цен-тар се јавува матрицата работа, а нејзи-ните квалификативи се со позитивна коно-тација. Во еден случај е употребена деми-нутивната форма работичка. Интересен е примерот во кој, веројатно мислејќи на паронимот работничка, како асоцијатив е дадена синтагмата вредна женичка.

103


Кафе:Именки (71): муабет (8)/муабети (1), утро (8), Нес (5)/Нес кафе (1), цигара (5)/цигарче (1), друштво (5), филџан (5), пијалок (4), разговор (4), пријател (1)/ пријатели (2), задоволство (2), кофеин (2), напиток (2), одмор (2), пауза (2), вкус (1), главоболка (1), другари (1), дружба (1), Еспресо (1), Капучуно (1), кафе-бар (1), кафич (1), кафуле (1), Макијато (1), релаксација (1), сок (1), соседки (1). Глаголски именки (7): будење (2), дружење (2), излегување (1), оговарање (1), опуштање (1).Придавки (16): благо (1), горко (4), неу-баво (1), топло (2), турско (3), утринско (3), црно (2).Синтагми, реченици и повеќе асоција-тиви (23): утринско кафе (4), за пиење (3), вкус, горчлив (1), шолја кафе (1), по-четок на денот (1), црно, млеко (1), црна, убава, нес (1), топол напиток (1), утрин-ско задоволство (1), за добро утро (1), турско кафе (1), омилен пијалок (1), мно-гу луѓе (1), пауза, одмор (1); филџан, ми-риса убаво (1); црно, млеко (1), филџан, нес, турско (1), црно густо (1).АНАЛИЗА: И во примерите добиени од стимулусот кафе во најголем број се јавуваат именките со кои се отсликува традицијата во Македонија, па оттука кафето е поврзано со: муабет, разговор, навиката – за голем број испитаници – цигара, како и социјалниот момент: пријатели, другари, дружба, соседки, пауза, одмор итн. Кон тоа се надовр-зуваат асоцијативите како глаголски именки (будење, дружење, излегување, оговарање, опуштање). Кај асоцијати-вите со именки среќаваме и видови и типови кафе: нес, макијато, капучино, но и просторот каде што се одвива овој ритуал и македонска традиција на пиење кафе: кафе-бар, кафич, кафуле.Се јавуваат асоцијативи со придавки кои го опишуваат кафето (благо, топло, горко, црно), но и примерот со супстан-тивизацијата – турско. Кај синтагмите најчесто е со модификаторот утринско, но и со други: топол, црно густо и др.

Кафенце:Именка (42): пијалок (3)/ пијалак(2); му-абет (4); утро (3); цигара (3); кафич (2); разговор (2); бифе; дискотека; другари; другарки; дружба; друштво; енергија; зрно; кафе; кафуле; колаче; макијато; на-питок; никотин; пријатели; пријателки; соседки;Дружење (2); пиење (2); другарување; излегување; оговарање; релаксирање.Придавка (26): благо (5); горко (4); ут-ринско (3); црно (3); турско (2); вкусно; другарско; жешко; мелено; нају-баво; слатко; топло. Синтагматски (8): турско кафе; прија-телски разговор; разговор со пријатели; убаво утро;на талок; со вкус; пред компјутер; кафе за уживање.АНАЛИЗА:Од вкупно 42 асоцијативи со именка само 4 се во множинска форма. Најго-лем број се однесуваат на пијалак и нестандарното пијалок, а по нив следува муабет. Асоцијативите може да бидат: местото каде што се пие кафе, опкружу-вањето, како и влијанието од пиењето кафе. Искуството на испитаниците е претставено и преку глаголски именки (другарување, дружење, излегување, ого-варање, пиење, релаксирање). Само во еден пример е дадена основната форма кафе. Најфреквентна е придавката благо, а по неа следува горко. Всушност, стимулу-сот се објаснува според својството за вкус (благо, горко, вкусно, жешко, слат-ко, топло), по форма (мелено), по време (утринско), по боја (црно) и според традицијата (турско). Придавката дру-гарско укажува на социјалниот елемент, а степенуваната придавка најубаво и на емотивниот однос. Матрицата на овој стимулус се јавува во 2 синтагми (турско кафе и кафе за уживање).

104


Цвет:Именки (85): мирис (15), пролет (14), пчела (6), букет (5), градина (4), свадба (4), убавина (3), боја (2)/бои (1), кокиче (2), лале (2), љубов (2), миризба (2), неж-ност (2), поклон (2), природа (2), роза (2), ружа (2), саксија (2), внимание (1), двор (1), китка (1), лепота (1), ливада (1), ливчиња (1), љубичица (1), мајка (1), по-дарок (1), полен (1), трева (1); Придавки (16): црвен (2)/црвена (1), жолт (2), најубав (2), убав (2), мајски (1), миризливо (1), разнобојно (1), расцветан (1), розов (1), шарен (1)/шарено (1);Синтагми и повеќе асоцијативи (18): убав, мирис, боја (2), цвет на коса (1), убав цвет (1), трендафил, матурантка (1), за мирисање (2), пријатен мирис (1), лист, мирис (1), роза, лале, двор, парк (1), ша-рен, убав, миризлив (1), пријатен мирис (1), букет цвеќе (1), голем, расцветан, миризлив (1), Осми март (1), мајски цвет (1), на радост, свадба (1), нарцис, ирис (1).АНАЛИЗА: Стимулусот цвет најмногу ги дава следниве асоцијативи - мирис и про-лет, а во помал број букет, градина, свад-ба; видови цвет: лале, роза, ружа, кокиче, љубичица; цветот како знак на почит се јавува во примерите: внимание и подарок/поклон. Кај придавките, се јавува бојата: црвен, жолт, розов, разнобоен и др. Кај синтагмите и кај примерите каде што се јавуваат повеќе асоцијативи среќаваме разнообразност: поаѓајќи од карактерис-тиките на цвеќињата (мирис, боја), прос-торот каде што се јавуваат (двор, парк) и нивната намена (Осми март; на радост, свадба).

Цветче:Именка (51): пролет (8); мирис (6); букет (4); ливада (3); градина (3); ружа (3); лале (2); лето (2); миризба (2); парк (2); свадба (2); арома; боја; венец; веридба; внима-ние; деминутив; љубов; мама; поклон; слика; цвет; кала; кокиче; невен;Придавка (15): расцветано (3); убаво (3); миризливо (2); црвено (2); мало; шарено; жолто; пролетно; суво;Глаголи (1):цвета; Синтагми (9):убаво цветче; интересен цвет; еден убав, симпатичен цвет; летен мирис; вазна со цвеќе; на ружа; на мирис пријатен; мирис на нешто убаво; АНАЛИЗА:Најчести асоцијативи на овој стимулус се пролет, мирис и букет. Во еден случај се среќава основната форма цвет, а во 5 случаи се укажува на ви-дот на цветот (ружа, лале, невен, кала и кокиче). Покрај лексемата пролет, која укажува на временската компонента, се јавува и лексемата лето, а асоцијативите ливада, градина и парк се со локативна компонента. Од субјективното искуство на испитаниците потекнуваат асоцијати-вите како што се свадба, венец, веридба, мама, поклон, слика. Сите асоцијативи на овој стимулус се карактеризираат со изразито позитивна конотација. Само во еден пример е употребен асоцијативот кој укажува на димензијата намаленост (мало), а со другите асоцијативи се врши дополнување на стимулусот (расцветано, убаво, миризливо итн.). Во синтагматски-те низи во еден пример се јавува деми-нутивната форма цветче, а во два основ-ната форма цвет, со квалификативните определби убаво, интересен, еден итн. Глаголот како асоцијатив се јавува мошне ограничено во лексиката со емотивна оцена определена за оваа анализа. Во тој мал број лексеми е и стимулусот цветче со глаголот цвета како асоцијатив.

При анализата е користен Толковниот речник на македонскиот јазик.3

3 Толковен речник на македонскиот јазик, том I (А-Ж), Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2003, Скопје; Толковен речник на македонскиот јазик, том II (З-К, Институт за македонски јазик

105


Преку овие анализи се создава јазичната слика на зборувачите и се навлегува во менталниот лексикон на личноста. Оттука, може да правиме делчиња што ќе се вклопуваат во пошироки рамки, на балканско, европско и светско ниво. Така се отвора можноста да се споредува како се градат јазичните слики и што е она што нè прави различни, а сепак дел од целото. Односно, како што вели Апресјан4, реконструкцијата на наивната слика на светот врз основа на описот на лексичкото и граматичкото значење се смета, исто така, за задача на семантиката и на лексикографијата бидејќи овозможува промена на стратегијата на опишување на јазичните значења. Наивниот модел на светот не е прост, туку во многу сфери е посложен од научниот модел на светот. Со истите ставови се истражувањата од Ст. Ристиќ.5

Таа јазична слика на светот може да се види токму со помош на споредбениот метод на истражувања на асоцијативите добиени преку материјали од асоцијативни речници изработени за некои јазици. Овде само илустративно даваме две лексеми (куќа и работа) во полскиот, српскиот, бугарскиот и македонскиот јазик.

„Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2005, Скопје; Толковен речник на македонскиот јазик, том III(Л-О), Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2006, Скопје; Толковен речник на македонскиот јазик, том IV (П), Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2008, Скопје; Толковен речник на македонскиот јазик, том V (Р-С), Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2011, Скопје; Толковен речник на македонскиот јазик, том VI (Т-Ш), Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, редакција: К. Конески, Сн. Велковска, Ж. Цветковски, група автори, 2014, Скопје.

4 Апресян Y. Д. (1988), Типы коммуникативноj информации для толкковога словаря, Язик: система и функционирование, „Наука“, Москва, 10-22; Апресян Y. Д. (1990), Формал$на| модел$ |з&ка и представление лексикографических знаниj, ВЯ6, Москва, 123-139.

5 Ристић С., Радић-Дугоњић М. (1999), Реч. Смисао. Сазнање (студија из лексичке семантике), Београд. Оваа проблематика е разработувана и од други автори: Драгићевић, Р. (2007), Лексикологија српског језика, Завод за уџбенике, Београд; Јованова-Грујовска, Е. (2012), Лексичко-семантичка анализа на именките со субјективна оценка во македонскиот јазик (деминутиви, хипокористици, аугументативи, пејоративи), ед. Посебни изданија, бр. 73, ИМЈ, Скопје; Јованова-Грујовска Е., (2002), Валоризација на колоквијализмите во македонската јазична средина, Скопје, Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“; Wierzbicka A. (1991), Cross-Cultural Pragmatics, The Semantics of Human Interaction, Trends in Linguistics, Studies and Monographs 53, ed. Werner Winter, Berlin - New York.

106


Куќа:

полски српски бугарски македонски dom – rodzina 36; ciepło 16; bezpieczeństwo 14; budynek 5; miłość 5; mieszkanie 4; spokój 3; dzieci 2; ogród 2; bliscy; ciepła atmosfera…

kuća – krov 12; dom 11; porodica 10; toplina 8; toplo 5; sigurnost 4; sklonište 4; utocište 3; crtež 2; dvorište 2; ljubav 2; mir 2; prostranost 2; toplota 2; život 2; bašta; bela;…

дом - къщта 118; семеҋство 60, уют 45, крепост 38, то-плина 23, огнище 18, роден 14, ую-тен 13, спокоҋст-вие 11; сигурност 9; голям, моҋ 8; родина 5;...

дом 32; место за живеење 7; семејство 11; жи-веалиште 7; двор 5; мир 4; голема, мала, убава 3, висока 2, убава 2;….

Работа:

полски српски бугарски македонскиpraca - pieniądze 33; wysiłek 9; trud 5; obowiązki 4; zarobek 4; płaca 3; pot 3; robota 3; zarabianie 3; zmęczenie 3; bezrobocie 2; egzystencja 2; godność 2; stres 2; szef 2;…

рад - napor 7; marljivost 4; posao 4; škola 4; život 4; novac 3; trud 3; umor 3; mrav 2; ruke 2; spas 2; vrednoća 2; vrednost 2; zadovoljstvo 2;…

работа - труд 40; пари 39; задълже-ние 18; много 15; удоволствие 14; умора 13; тежка 12; мързел 11; деҋствие 10; необходимост 9; живот, почивка, търся 8;...

пари 17; труд 13; обврска 10/об-врски 3; плата 4; замор 3; фабрика 3; егзистенција 2; задоволство 2; мака 2; напор 2; печалба 2; умор 2; добра 2; креативна 2; ...

Секој носител на некој јазик истовремено е носител и на концептуалната слика на светот која претставува целокупност од процесите на градењето на познанието и општото знаење на секоја одделна личност. Тука не е важен степенот на едуцираност за основниот модел, едукацијата се јавува како средство за градење на различни пристапи кон исти информации, а стереотипноста претставува севкупност од искуството што се стекнува без разлика на поимите. Разликите во толкувањата и нијансите во прифаќањето на определени асоцијации само ќе потврдуваат дека секоја личност има свој сопствен поглед кој може, но не мора да се вградува во стереотипните низи. Услов за успешност во комуникацијата е доближување во асоцијативните толкувања, а нијансите само ја создаваат убавината на спојот на различностите. Асоцијативните речници на еден јазик ја носат таа информација, а споредбените асоцијативни речници ги покажуваат заедничките (и различните) врски во определени временски, територијални и други услови, а тие може и да бидат добра основа за градење на мултикултурната комуникација и за добивање на јазичната слика на светот.

107

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 811.163.3’373.7:811.162.1’373.7

811.162.1’373.7:811.163.3’373.7

МАКЕДОНСКО-ПОЛСКИ ПАРАЛЕЛИ ВО ФРАЗЕОЛОГИЈАТА

MACEDONIAN POLISH-PARALLELS IN PHRASEOLOGY

Лилјана Гушевска,Научен советник во Институт за национална историја – Скопје

Веселинка Лаброска,Наушен советник во Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ – Скопје

Abstract

The point of interest of this article is the contrastive review of the idioms in the Macedonian and Polish languages. Due to the notable volume of the materials available, the analysis shall be limited to examples of two different lexems of somatic phraseology heart (serce/srce) and soul (dusza/dusha), such as (coś) leży (komuś) na sercu / mu lezhi na srce; (kogoś) boli serce / srceto go boli. Our intention is to delve into the semantic aspect of the idioms, their structure, as well as their stylistic marking and, especially, to present those which are both semantic and lexic-structural equivalent. The goal of this comparative methodology is to show the degree of commonness of these idioms in a typical representative corpus of the Macedonian and Polish phraseology.

Keywords: phraseology, Macedonian, Polish, idioms with lexemes heart and soul.

Фразеолошките изрази (ФИ) претставуваат специфичен дел од јазикот кој ја одразува културата, традицијата и менталитетот на еден народ и затоа нивното истражување е особено интересно не само од лингвистички туку и од културолошки, антрополошки и од етнолошки аспект. Овие аспекти се особено значајни при компаративните проучувања, кои ги откриваат сличностите и разликите во фразеологијата на одделните народи, особено на оние што се поврзани на некаков начин – територијално и генеалошки, или и на двата начина. Во таа смисла, интересот во овој труд го насочивме на тоа да направиме контрастивен преглед на соматските ФИ во македонскиот и во полскиот јазик. Поради обемноста на материјалот, во нашиот заеднички реферат се определивме анализата да ја ограничиме на примери во чиј состав се наоѓаат

108

ГЛАСНИК 60 2 2016 Лилјана Гушевска, Веселинка Лаброска

лексемите срце и душа, кои се од словенско потекло и спаѓаат во т.н. исконска лексика. Фразеолошкиот материјал е ексцерпиран од речници и од трудови што ја обработуваат оваа проблематика во македонскиот и во полскиот јазик1, како и од богатата електронска база, всушност од интернет-енциклопедијата Edupedia.pl, која, покрај другото, содржи и фразеолошки речник2.

Изборот на овие лексеми не е случаен, затоа што и во двата јазика постојат голем број ФИ што ги содржат, а во низа примери забележуваме варијантност, на пример: пол. otwierać przed kimś duszę/ serce3 – мак. ја отвора душата/ срцето пред некого4 или пол. coś ciąży komuś na sercu/na duszy jak kamień – мак. камен му тежи на срце/ на душа5; пол. włożyć w coś całą duszę/całe serce ‒ мак. вложува во нешто цела душа/цело срце. Оваа варијантност на лексемите душа и срце, секако, се должи на нивната семантичка блискост. Имено, во Толковниот речник на македонскиот јазик првото значење на зборот душа се поклопува со значењето на лексемата дух (’целокупност на чувствата, свеста и на карактерните особини на човекот‘), додека второто значење е: ’нематеријалното начело на животот на човекот кое по смртта го напушта телото‘6. Овие значења се одразени и во македонската традиционална култура, каде што со зборот душа се именува човековата психа, додека во христијанската религија таа е нематеријален, невидлив, бесмртен животен елемент, кој излегува од телото по смртта на човекот. Во таа смисла овој збор се употребува во Новиот завет или како синегдоха во значење ’човек‘ (примерите на паралелна употреба со лексемата срце ќе ги наведеме подоцна).

Инаку, душата се претставувала во вид на птица, пеперуга, пчела, лилјак и сл., но се замислувала и како сенка која излегува од човекот во моментот кога умира или, пак, како нематеријализиран двојник на човекот, како, на пример, мора или видмо. Според народните верувања, душата се наоѓа во неколку места на човечкото тело (во градите, во крвта, во коските и сл)7.

1 Катерина Велјановска, Фразеолошките изрази во македонскиот јазик со осврт на соматската фразеологија, „Македонска ризница“, Куманово 2006, Снежана Велковска, Белешки за македонската фразеологија, Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Скопје 2002, Велковска Снежана, Македонска фразеологија со мал фразеолошки речник, Скопје, 2008; Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки речник на маке дон ски-от jазик, том први А-J, „Огледало“, Скопје 2003; Ташко Ширилов, Фразеолошки речник на македонскиот јазик, том II (К-П), 2008; том III (Р-Ш), 2009; Stanisław Karolak, Русско-польский фразеологический словарь, А-О, П-Я, Widawnictwo Energeia, Warszawa 1998; Słownik frazeologiczny, Opracowanie, Anna, Kłosińska, Wydawnictwo, Naukowe PWN, Warszawa 2008 (натаму SF); Вяра Малджиева, „Лексикална и семантична характеристика на фразеологичните фразеологичните единици в славянските езици“, Studia linguistica Polono-Meridiano-slavica, Toruǹ 1998, 106.

2 Edupedia.pl. http://www.edupedia.pl/words/index/show/474367_slownik_frazeologiczny.3 Вяра Малджиева, „Лексикална... “, 106.4 Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки..., 293.5 Велковска Снежана, Македонска..., 197.6 Толковен речник на македонскиот јазик (натаму ТРМЈ) I, Скопје 2003, 560.7 Речник на народната митологија на Македонците, редактор Танас Вражиновски,

109

Македонско-Полски паралели во фразеологијата

Споменатата блискост ја наоѓаме во второто значење на лексемата срце (првото го означува срцето како орган во човечкото тело), определено како пренесено, кое гласи ’орган како средиште на чувствата‘8. ФИ што ги разгледуваме го содржат токму ова значење, при што ги изделуваме оние што се лексичко-структурно исти, или во основа имаат иста структура, а носат и иста семантика, со тоа што забележуваме разлики кога варирањето на лексемите срце и душа е застапено само во едниот јазик, на пример: (kogoś) boli serce9 ‒ срцето/душата го боли. Исто и: Serce się ściska - śćisnęło komu / w kim od czego10 ‒ му се свива (собира, стега, стеснува) душата/срцето.

Зборот срце, пак, не се јавува како одделна заглавна единица во Речникот на народната митологија на Македонците. Но, сфатен со неговото пренесено значење, кое го споменавме претходно, во фразеологијата вообичаено асоцира и на мажественост, храброст, истрајност, одлучност и сл. (не случајно во банскиот говор со синтагмата долно срце се именуваат машките полови органи11), севкупност на чувствата, но и љубов, отвореност, искреност. Секако, треба да ја споменеме и онтолошката поврзаност на споменативе две лексеми, која се состои и во фактот што срцето, како централен орган во телото, е постојано активно, тоа постојано работи со ист интензитет за разлика од другите органи, така што неговото престанување со работа означува и престанок на животот, што е аналогно на излегувањето на душата од телото во моментот на смртта.

Во однос на значењето ’истрајност, целосна предаденост и сл.‘ особено во поново време се јавува ФИ остава срце/ срца на терен (во неколку варијанти), кој е карактеристичен за спортскиот жаргон, на пр. „МЗТ остави срце на терен12, но немаше сили за чудо против Црвена звезда“13; „Ристоски: ’Горд сум на моите играчи, го оставија срцето на терен‘“14; „Гвардиола: ’Момците го оставија срцето и заслужија полуфинале!‘“15; „Момчињата се преморени од долгиот пат. Да им посакаме да се одморат најдобро што можат, за да можат да ги остават срцата на теренот!“16. Како варијанта на погорните изрази,

Институт за старословенска култура – Прилеп, Книгоиздателство „Матица македонска“ – Скопје, Прилеп – Скопје 2000, 157.

8 ТРМЈ, 546‒547. 9 SF, 410.10 SF, 410.11 Сп. го толкувањето за срце3 во Български етимологичен речник, том 7 (слово —

терясвам), Академично издателство „Проф. Марин Дринов“, София, 2010, 681. 12 Обележувањето на ФИ е наше.13 Достапно на: http://ekipa.mk/mzt-ostavi-srtse-na-teren-no-nemashe-sili-za-chudo-

protiv-tsrvena-zvezda/(проверено на 22.5.2015).14 Достапно на: http://ekipa.mk/i-pokraj-porazot-selektorot-ristoski-gord-sum-na-

moite-igrach-go-ostavija-srtseto-na-teren/ (проверено на 22.5.2015).15 Достапно на http://sportmedia.mk/gvardiola-momtsite-go-ostavija-srtseto-i- zasluzhija-

polufinale/ (проверено на 22.5.2015). 16 Достапно на: http://www.utrinski.mk/default.asp? ItemID = D236 DF4572 FFF5478

DB014A31DFF37EF&commentID=519200&pLikeVote=1 (проверено на 22.5.2015).

110


го нотираме и следниов коментар од поранешниот селектор Гино Стрезовски: „Девојките ги оставија и срцето и душата на теренот“, во кој се настојува да се нагласи посветеноста и покажаната игра на македонските ракометарки.17

Истата ситуација ja забележавме и во полскиот јазик: „Trener Energetyka: ’Oni zostawili na boisku serce, a my nie‘“18; „Błękitni to bohaterowie, zostawili swoje serce na boisku, a nawet trochę więcej“19; „Zostawili serce i zdrowie na boisku20; „Zostawią na boisku całe serce.“; „Zostawimy na boisku serce i płuca“. „Maciej Pawliński: ’Rywale zostawili na boisku więcej serca‘“; „Włoch podziękował swoim zawodnikom za walkę i serce, które zostawili na boisku.“; „Anastasi: ’Moi chłopcy zostawili na boisku serce i pasję‘“. Од полските примери може да се заклучи дека лексемата срце во овој ФИ се јавува само во еднинска форма со разни количествени определби. Од истражувањата на текстовите на интернет, констатиравме дека овој ФИ се среќава и во други јазици, сп. во италијанскиот: „I ragazzi hanno dato l’ anima“21, како и од примери од спортски коментатори22:

„Bettinelli: Essere in classifica, vedere i ragazzi che danno l’anima lottando su ogni pallone e contro chiunque.‘“; „Varela: ’Peccato perché ci mettiamo il cuore‘“; во шпанскиот јазик: „Lamas: ’Dejaron el corazón‘“23; и во францускиот јазик: „Pasche: ’C’est primordial d’être là dans la tête, de tout lâcher, son coeur et ses tripes sur le terrain, pour essayer de faire tourner le match en notre faveur‘“24; сп. и во англискиот јазик: „There’s nothing for us to lose. We’re going into it to leave our hearts on the field and hopefully come out with a win,” said senior goalkeeper Chealsey Baxter, who’s from McMinn Central High School in the same county as the Athens college“.25 Се јавуваат и варијанти од типот на: „Blue Jays Leave Their Hearts, and Few Tears on the Field in Sulphur“26. Како што може да се заклучи од примерите, овој ФИ е сосем идентичен во полскиот и во македонскиот јазик, со тоа што во полскиот најдовме повеќе проширени варијанти на овој

17 Достапно на: http://www.mkd.mk/21051/sport/gino-strezovski-devojkite-go-ostavija-i-srceto-i-dusata-na-terenot (проверено на 22.5. 2015).

18 Достапно на: http://www.sportslaski.pl/info/trener-energetyka-oni-zostawili-na-boisku-serce-a-my-nie.html (проверено на 22.5.2015).

19 Достапно на: www.sport.pl › Piłka nożna › Piłka nożna (проверено на 21.5.2015). 20 Достапно на:

https://www.facebook.com/.../posts/86020532401163 (проверено на 21.5.2015). 21 Примерот е запишан од роден говорител на италијанскиот јазик.22 Достапно на : http://www.varesesport.com/2015/bettinelli-dato-lanima-varela-messo

-il-cuore-birighitti-ringrazio-il-mister/ (проверено на 21.5.2015).23 Достапно на: http://www.diariouno.com.ar/ovacion/Lamas-Dejaron-el-corazon-

20140830-0050.html (проверено на 22.5.2015). 24 Достапно на:

http://www.servettefc.ch/fr/actualite/article-6495.html (проверено на 21.5.2015).25 Достапно на: http://www.timesfreepress.com/news/sports/story/2010/nov/20/twc-

leave-hearts-field-lee/35129/ (проверено на 25.5.2015).26 https://www.jesuitnola.org/2014/05/17/blue-jays-leave-hearts-tears-baseball-field- sulphur/

(проверено на 22.5. 2015).

111


ФИ: ги оставија срцето и здравјето на теренот; го оставија целото срце; ги оставија срцето и белите дробови; ги оставија срцето и пасијата, па дури и: „...chłopaki z obu składów zostawili na boisku masę serca i zdrowia“27, со буквален превод: ...момците од двата тима оставија на теренот маса од срце и здравје.

Наспроти овие примери со позитивна конотација, на македонски го забележавме примерот: „Срцата ги оставија во соблекувалната“28, со цел да се покаже обратното – дека играчите во вториот дел од натпреварот „играле без срце“, односно лошо, поради што го изгубиле натпреварот. Веројатно поради пречестата употреба на овој израз во медиумите и поради неговото претерано експлоатирање од страна на спортските работници, новинари и коментатори, на интернет се јавува еден популарен твит, кој гласи: „Нашите репрезентативци ги оставија срцата на терен. Жан Митрев like this“29.

Но, ФИ ги оставија срцата на теренот30 го среќаваме и во контекст на напис посветен на неколку млади фудбалери од целиот свет кои ненадејно починале од срцев удар додека сè уште активно се занимавале со фудбал.

Во однос на христијанското сфаќање на зборот срце, да споменеме дека тој се среќава 104 пати во Новиот завет (повеќе од двојно во однос на зборот душа), и тоа во повеќе ФИ, а приближно ист сооднос во корист на употребата на зборот срце бележиме и во полскиот превод на Новиот завет, каде што има 36 страници со примери во кои е употребена лексемата срце, наспроти 19 страници со примери во кои се јавува лексемата душа.

Во примерите што ги извадивме од Новиот завет, и полски и на македонски, може да се види паралелната употреба на лексемите:

• од срце; со истото значење се јавува и од сè срце (z serca31): „Од сè срце сакав да ја јадам оваа пасхална вечера со вас, пред да пострадам“. (Евангелие според Лука, 22/15)32; „I rzekł do nich: Żądając żądałem tego baranka jeść z wami, pierwej niżbym cierpiał“. (Łukasz 22/15). Во полската верзија на Новиот завет нема совпаѓање, т.е. не е употребен зборот срце во ниедна од трите електронски верзии што ги пребаравме33.

• со цело (сето) срце (całym sercem, z całego serca ̓szczrze, serdecznie, całkowicie, bez zastrzeżeń‘): „Затоа возљуби Го Господа, твојот Бог, со

27 Достапно на: http://www.sportslaski.pl/info/trener-energetyka-oni-zostawili-na- boisku -serce-a-my-nie.html; (проверено на 22.5.2015).

28 Достапно на http://vecer.mk/sport/srcata-gi-ostavija-vo-soblekuvalnata (проверено на 22.5.2015).

29 Достапно на: http://on.net.mk/shortcut-link/1169/najdobroto-od-tviter-vcera (проверено на 22.5.2015). Достапно на http://vecer.mk/sport/srcata-gi-ostavija-vo-soblekuvalnata (проверено на 22.5.2015).

30 Достапно на: http://www.dnevnik.mk/ ?ItemID = 196D00846 4B7 BE448 EF 2C 20 D 59237C10; (проверено на 22.5.2015).

31 Stanisław Karolak, Русско-польский..., 1033.32 Достапно на : http://agapi.mk/sveto-pismo/nov-zavet/; (проверено на 22.5.2015). 33 Достапно на: http://biblia-online.pl/biblia-otworz.html (проверено на 22.5. 2015).

112


сето свое срце и со сета своја душа, и со сиот свој разум, и со сета своја сила! Ова е најважната заповед“. (Евангелие според Марко, 12/30); „Przetoż będziesz miłował Pana, Boga twego, ze wszystkiego serca twego, i ze wszystkiej duszy twojej, i ze wszystkiej myśli twojej, i ze wszystkiej siły twojej; toć jest pierwsze przykazanie (Marko 12/30)34.

• зема нешто на срце (brać, wziąć (sobie) coś do serca ’przejmować się, przejąć się czymś, silnie odczuwać, odczuć coś‘): „зошто си стави на срцето свое таква работа? Ти не излажа луѓе, туку Бога!“ (од Делата на апостолите 5/4). Cóż cię skloniło do tego, żeś tę rzecz dopuścił do serca swego? Nie ludziom skłamałes lecz Bogu? Biblia Warzsawska, Dz, 5/4.35

Ако ги споредиме ФИ со именката душа во полскиот и во македонскиот јазик можеме да констатираме дека регистриравме три семантички идентични ФИ. Тие се и формално идентични, со исклучок на третиот пример, каде што во полскиот јазик се забележани три варијанти, од кои само втората е формално идентична со македонската варијанта: 1) dusza człowiek ’człowiek bardzo szczery, serdeczny, dobry‘. To był dusza człowiek.36 − душа човек37; 2) Nie ma (nigdzie) żiwej duszy, ani żiwej duszy38 − нема жива душа39; и 3) Bratnia, pokrewna, przyjazna dusza ’człowiek bliski komuś pod jakimś względem, podobny do niego‘40 − сродна душа41.

Првиот од посочените ФИ во македонскиот јазик го среќаваме со две варијанти: душа човек и душа од човек. За вториот ФИ (нема жива душа/жива душа нема) Снежана Велковска посочува дека во македонскиот јазик се јавува и во форма на заемка од турскиот јазик, а е регистриран и во РМЈ како џан-џин, од турското џан ’душа, живот‘42. Фактот дека овој ФИ со иста формална структура и со иста семантика го има и во полскиот јазик покажува дека просторот на кој се ширел е навистина голем. Во овој контекст треба да го споменеме и ФИ (нема) крстена душа43, последново со значење ’православен човек, христијанин‘.

Во ФИ кои можат да се јават паралелно и со зборот душа и со зборот срце

34 Достапно на: http://www.wordplanet.org/pl/41/12.htm#0 rozdział 12 (проверено на 22.5. 2015).

35 Достапно на: http://biblia-online.pl/szukaj,do+serca+,2,1.html (проверено на 22.5. 2015).

36 SF, 80.37 Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки..., 291.38 SF, 80.39 Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки.., 291; сп. и Снежана

Велковска, Македонска..., 155.40 SF..., 80. 41 Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки.., 291.42 Снежана Велковска, Белешки..., 59.43 Снежана Велковска, Македонска..., 155.

113


и во двата јазика, забележавме два примера во полскиот и во македонскиот кои, исто така, се формално идентични, на пр.: włożyć w coś całoą duszę/całe serce ‒ вложува во нешто цела душа/цело срце; оtwierać przed kimś duszę/serce44 ‒ ја/го отвора душата/срцето пред некого45.

Овде ќе ги нагласиме уште еднаш примерите кои само на македонски јазик се појавуват паралелно со употреба на двата збора срце и душа: (kogoś) boli serce – срцето/душата го боли; serce się ściska − śćisnęło komu/ w kim od czego – му се свива (собира, стега, стеснува) душата/ срцето; komuś robi się miękko koło serca46 − во душата му е топло и мило47 /топло му е околу срцето, мило му е околу срцето48 .

Интересен е фразеологизмот dusza poszła, uciekła komuś w pięty49 ’ktoś zaczął się bać, zląkł się‘ − срцето му појде в петици/ копец му е срцето / душата му отиде, слезе в петици, во којшто на полски јазик се појавува само душа, а на македонски се појавува срце, но може и душа.

На крајот ќе дадеме уште дванаесет примери на ФИ со именката срце кои се идентични во двата јазика и формално и семантички:

1) zajęcze serce − зајачко срце50;2) serce się ściska- śćisnęło komu/w kim od czego − му се свива (собира, стега, стеснува) душата /срцето;3) serce się kraje (krwawi, rozdziera się, rwie się w kawały) komu − срцето му се кине;4) z serca51 − од срце;5) ktoś ma miękkie serce − има меко срце;6) kamień spadł komuś z serca − камен му падна од срце;7) brać, wziąć (sobie) coś do serca ’przejmować się, przejąć się czymś, silnie odczuwać, odczuć coś‘ − зема нешто на срце;8) całym sercem, z całego serca ’szczrze, serdecznie, całkowicie, bez zastrzeżeń‘ − со цело срце;9) (przestarz., a poet.) dama, pani, wybranka czyjegoś serca ’czyjaś ukochana‘ − избраничката на неговото срце;

44 Вяра Малджиева, „Лексикална..., 106; SF, 293.45 Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки..., 293.46 Сите полски примери до крајот на текстот, освен ако нема друго упатување, се

од: SF, 408‒411.47 Сите македонски примери до крајот на текстот, освен ако нема друго упатување,

се од: Тодор Димитровски, Ташко Ширилов, Фразеолошки..., 282.48 Снежана Велковска, Белешки..., 22.49 SF, 80.50 Снежана Велковска, Белешки...., 21−22.51 Stanisław Karolak 1998, Русско-польский..., 1033.

114


10) serce skacze - podskoczyło z radości komu/ serce wyskakuje - wyskoczyło z piersi komu52 − срцето му заигра / потскокна53; 11) serce zamarło komu z powodu czego54− срцето престана да му чука од возбуда; 12) (coś) leży (komuś) na sercu − му лежи на срце.

Обработувајќи ги фразеологизмите со компонентата срце, посебно ќе го

истакнеме ФИ nema serca – нема срце, кој и во двата јазика може да се јави со значења што се антонимни: 1. ’нечувствителен, лош‘; 2. ’добар, чувствителен, некој што не е во состојба да наштети некому и сл.‘ (на пр.: Нема срце да му го каже тоа, да му го направи тоа.).

С. Велковска55 и К. Велјановскa56 го наведуваaт и примерот на гладно срце со значење ’на гладен, празен стомак‘, со оглед на фактот што во македонските дијалекти оваа лексема се јавува и со значењето ’средиштен дел од телото, утроба; мев‘. Показател за ваквото поклопување на значењата на називите срце и стомак среќаваме и во други словенски јазици, на пример, на лужичкосрпскиот назив за срце е wutroba57.

52 Истото, 1034.53 Катерина Велјановска, Фразеолошките..., 93.54 Stanisław Karolak 1998, Русско-польский...., 1034.55 Снежана Велковска, Белешки...., 21-22.56 Катерина Велјановска, Фразеолошките..., 93, 142.57 Достапно на: http://tatoeba.org/eng/sentences/show/1553912 (проверено на 20.5.2015).

115


* * *

Од погоре посочените примери можеме да заклучиме дека соматските ФИ што ги содржат лексемите срце и душа имаат навистина голема фреквенција на употреба во фразеологијата и на македонскиот и на полскиот јазик. Притоа, според примерите што се достапни во речниците можеме да констатираме дека во македонскиот јазик се побројни примерите на ФИ со дублетни варијанти во кои паралелно се јавуваат двете лексеми без да се промени значењето на ФИ. Во полскиот јазик, пак, главно доминираат ФИ со лексемата срце, со мал број примери со лексемата душа и со сосем мал број дублетни варијанти. Од регистрираните примери може да се констатира дека во македонскиот јазик за разлика од полскиот, воопшто бројно се пофреквентни ФИ со елементот душа, додека во Новиот завет и во двата јазика превладуваат ФИ со компонентата срце.

Што се однесува на ФИ од нешто понов датум – Го остави срцето на терен, кој е стилски маркиран и се јавува како формално идентичен и во полскиот јазик, во македонскиот јазик може да се јави дополнет и со лексемата душа. Во полскиот, пак, иако сретнавме мошне интересни примери со неколку различни именки со кои е проширен основниот ФИ (płuca, zdrowie, pasję, како и разни количествени определби), во таква позиција не ја нотиравме и именката душа. Од примерите што ги регистриравме за другите европски јазици, во италијанскиот во односниов ФИ се појавува лексемата душа, а во шпанскиот, францускиот и во англискиот се појавува лексемата срце комбинирана со други лексеми (како што е во примерот од францускиот јазик: Ги оставија срцето и цревата на теренот!!!).

Богатството на ФИ со лексемите срце и душа, од кои дел анализиравме и во овој прилог, формално и семантички се поклопуваат и ја одразуваат заедничката културна матрица на македонскиот и на полскиот народ низ призмата на јазикот, но не само како наследство од заедничкото минато на словенските народи туку и како влијание од поширокиот европски културен простор. Имено, народите во својата комуникација ги пресликуваат и формалните и значенските концепти на светот што нè опкружува, но и на духовниот свет во нас, одразен во голем дел токму во многубројните значења на лексемите душа и срце.

117

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 811.163.1’367.622.17:[091:003.349.8]

811.163.3’37:811.162.1’37811.162.1’37:811.163.3’37

КОН КАТЕГОРИЈАТА NOMINA INSTRUMENTI (МАКЕДОНСКО-ПОЛСКИ ПАРАЛЕЛИ)

ABOUT THE CATEGORY NOMINA INSTRUMENTI (MACEDONIAN-POLISH PARALLEL)

Катица Трајкова

Abstarct

Macedonian Church Slavonic texts contain rich lexical material which are an unavoidable indicator of the core and nature of the material character and national culture. The paper considers lexemes of the lexical category nomina instrumenti in the Macedonian Church Slavonic Texts or lexical fund confirmed in old literacy, which is an essential indicator for character on material culture and its historical development. The continuant in this lexemes will be seen in frames of contemporary Macedonian and Polish language. The focus of interest is the same, narrowed or expanded semantics on this lexemes.

Keywords: nomina instrumenti, Church Slavonic texts, semantics, Macedonian, Polish language.

Во теоријата на зборообразувањето категорија nomina instrumenti припаѓа кон т.н. мутациони категории кај кои формантот има семантичка „предметска“ функција, т.е. формира назив на нов предмет (појава) во стварноста како поим што се определува во релација со поимот од основата на дериватот1. Дериватите именувани како nomina instrumenti служат за номинација на предметот со чија помош се реализира дејството и најчесто овие деривати претставуваат суфиксни образувања изведени од глаголи како мотивирачки основи.

Во поопсежниот труд со наслов Nomina instrumenti во македонските црковнословенски текстови2 оваа категорија е обработена пред сè како

1 Конески, Кирил: Зборообразувањето во современиот македонски јазик, БОНА, Скопје 1995, 38.

2 Трајкова, Катица: Nomina instrumenti во македонските црковнословенски ракописи, ИМЈ „Крсте Мисирков“, Посебни изданија, кн. 57, Скопје 2008.

118

ГЛАСНИК 60 2 2016 Катица Трајкова

лексичка категорија во којашто се вклучени и заемките и немотивираните зборови, па оттука со поимот nomina instrumenti, освен именките што служат за номинација на предметите со чија помош непосредно се врши дејството, се опфатени и именките што именуваат предмети што пасивно служат во однос на вршењето на дејството или предмети со кои воопшто не се врши дејство, но сепак овозможуваат вршење на дејство3.

Токму заради обемноста на материјалот од оваа лексичка категорија, во оваа пригода ќе се осврнеме на некои називи на алати екцерпирани од македонските црковнословенски ракописи од XII до XVI век, чиишто континуанти се среќаваат во словенските јазици. Како критериум за обработка на лексичките единици ја зедовме ограничената фреквенција во црквнословенскиот јазик, но и семантиката на одредени лексеми во современиот македонски и полски јазик.

Ексцерпцијата опфаќа корпус од 29 црковнословенски ракописи. Тоа се текстови со библиска содржина, химнографски текстови, потоа небиблиски прозни текстови, коментар кон псалтирот, житија од прологот, поучни слова на Ефрем Сирин од паренезисот и словата на Дамаскин Студит. Хронолошки, ексцерпираните текстови го опфаќаат периодот од 12 до 16 век, а според територијалната припадност потекнуваат од различни македонски средновековни културни центри меѓу кои, особено, се истакнуваат Охридската и Кратовската книжевна школа.

Основната дефиниција алатот го определува како направа, прибор за работа, инструмент потребен за еден занает или за рачна работа4. Орудијата за работа човекот ги става помеѓу себе и предметот на трудот и преку нив го спроведува своето влијание врз предметот што се преработува и обработува5. Најраните направи биле изработени од дрво, од камен или од животински коски, а подоцна со пронаоѓањето на металите и со нивната обработка, бројот на орудијата се зголемил. Во нашите текстови сретнавме повеќе називи на алати. Во зависност од видот на дејноста што се врши со нив, именувањата на алатите може да се поделат во неколку групи, на пр. земјоделски алати: dikel6, kosa, lopata, mot7yka, oralo, ralo, sr7p7; дрводелски алати: brad7y, pel6ka, pila, sek7yra, s5=ivo; ковачки алати: kl5]a, mlat7, nakoval6na no’6, souliga; каменорезачки алати: oskr7d7; алати од занаетчиството: britva итн.

Секако, најголем број именувања среќаваме кај земјоделските алати со оглед на фактот дека земјоделството се јавува како главно занимање и основна производствена дејност на старите Словени. Фондот на зборовите што ја сочинуваат терминологијата поврзана со процесот на обработка на земјата е многу богат. На пр. orati, kopati, niva, goum6no, snop7, ‘eti, ‘3tel6 и др. Процесот на подготовка и обработка на земјата условува и појава на повеќе орудија. Ралото, црсл. ralo, е најстарото дрвено земјоделско орудие за орање. Од канонските споменици оваа именка е евидентирана во Зографското и во

3 Šmilauer, Vladimír: Novočeské tvoření slov, SPN, Praha 1971, 40–48.4 Толковен речник на македонскиот јазик, т. I, А–Ж, ИМЈ „Крсте Мисирков“,

Скопје 2003, 28.5 Мала енциклопедија, Општа енциклопедија, т. 2, М–Шчукин, Просвета, Београд

1959, 221.

119

Кон категоријата nomina instrumenti (Македонско-Полски паралели)

Мариинското евангелие и во Супрасалскиот кодекс. Во нашите ексцерпирани ракописи ralo се среќава во сите библиски и небиблиски текстови. Пр.: r<e>=e ‚e emou nikto‘e v6zlo‘6 r4k6y svo3 na ralo L9,61 Rad; d<a>v<6y>d6 i k8pi goumno wno i p[enic8 i’e vr7[e[e oorna1 i volov5 i ralo 232v16Krn.

Со една потврда во Добрејшовото евангелие во L9,62 ја нотиравме префиксираната варијанта oralo: v7zlo’it7 r4k7y svo3 na wralo 38r15 Dbj. Од канонските ракописи ваква потврда бележиме во Асемановото евангелие. За присуството на лексемата oralo во Асемановото евангелие наместо ralo се задржува Мошињски во статијата Staro-cerkiewno-słoviańskie oralo- neologizm kodeksu Assemaniego6, каде што авторот го поставува прашањето зошто во ова евангелие е употребена формата oralo, кога имало традиција да се пишува ralo. Неговата констатација е дека најверојатно писецот на евангелието свесно ја употребил именката oralo, трудејќи се да го приближи словенскиот текст до грчкиот оригинал, во којшто е жива врската меѓу – рало и – ора, од кои е изведена формата на nomnina instrumenti со помош на суфиксот

кој одговара на словенскиот -*dlo. Етимолошки рало води потекло од прасловенското *ordlo и се среќава во сите словенски јазици (буг. рало, срп. рало, словен. ralo, чеш. rádlo7).

Толковниот речник на македонскиот јазик8 ја бележи лексемата рало со четири значења: 1. земјоделско орудие за орање, обично изработено од дрво; 2. мерка за површина што може да се изора за еден ден; 3. соѕвездието Орион во кое ѕвездите се наредени во вид на ралица; 4. пар, чифт.

Во полскиот јазик9 оваа именка е забележана со значењата: 1. плуг, 2. рало, 3. стара мерка за површина, односно просторот што ќе го обработат пар волови со едно рало, 4. алат за копање со двострано остри браници.

Префиксираната варијанта, црковнословенското oralo, е забележана во Толковниот речник на македонскиот јазик со две значења: 1. рало и 2. општо име за сите орудија за орање. Полскиот јазик на ја бележи префиксираната форма орало.

Лексемите dikel6 и r7ylo се имиња на рачни земјоделски алати за копање. Именувањето dikel6, двозаба мотика за раскопување, го нотиравме во

Крнинскиот дамаскин потврдено со еден пример: i v7ze[e dikelYe i iskopa[e i potwm<6> da[e em8 i \ vod8 wn8 pit6 245r10Krn. Речниците на Миклошич и Срезневски ја бележат од различни извори. Оваа именка е заемка од грчкото

. Во Толковниот речник на македонскиот јазик10 ја среќаваме оваа именка

6 Moszyński, Leszek: Staro-cerkiewno-słoviańskie oralo- neologizm kodeksu Assemaniego, Symbolae Philologicae in honorem Vitoldi Taszycki, Wrocłav-Warszawa-Kraków 1968, 223–228.

7 Skok, Petar: Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskago jezikа, т. II, K–poni’, HAZU, Zagreb 1972, 564.

8 Толковен речник ..., т. V, Р–С, Скопје 2011, 68.9 Słownik języka polskiego, ред. Witold Doroszewski, т. VII, Pri–R, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, 795.10 Толковен речник ..., т. I, 447.

120


со истото значење, земјоделска алатка, додека во дијалектите се среќава и за именување на заби, во смисла на големи заби (дикел – големи заби, Дебарско, и хиперкопистичната форма диклиште – Прилеп, најверојатно по аналогија на самиот грцизам дикел, токму заради обликот на оваа алатка)11. Потврда за ваквото именување на забите се среќава во македонското народно творештво, пр. глава има (Црна Арапина) колку два тапана/ очи има колку две паници/ уста има колку мала врата/ заби има четири дикели12, или пак во загатката: Пална црква дикеле (заби во устата) забележана од македонските говори од југоисточниот егејски дел13. Во полскиот јазик оваа лексема не е забележана.

Како ретка лексема истапува и именката r7ylo со значење алатка за копање, забележана во еден пример од Станиславовиот пролог: imou]ou r6yla i ko[e i ... povel5 kopati rov6 gl6bok6 25r7Stan. Од канонските споменици оваа лексема е евидентирана во Супрасалскиот кодекс. Забележана е и во речниците на Миклошич14 и Срезневски15 каде што се наведуваат повеќе извори од различен временски период.

Потеклото на оваа именка е од прасловенското *rydlo, поврзано со глаголоите рыть, рвать16.

Во Толковниот речникот на македонскиот јазик17 оваа именка е забележана со две значења: 1. муцка, особено кај свиња: 2. дијалектнo но пејоративно ’големи дебели усни‘. Називот рило со значење мотика не е регистриран во материјалот од картотеката за дијалектологија на македонскиот јазик при Институтот.

Во полскиот јазик се забележани две именки што се мотивирани од глаголот рие. Едната е именката rydel18 – железна лопата, што го потврдува значењето на посочениот пример ексцерпиран од старите ракописи, додека значењата муцка, особено кај свиња и уста ги покрива лексемата ryj19.

Во земјоделските алати припаѓа и жетварското орудие, српот, црсл. sr7p7, односно рачно сечиво што служи за собирање зрнести растенија при жетвата: sr6pom7 po’n4h6 klas6 3r27Zag; poslite sr6p6y §ko prisp5 ‘4tva Jl3,13 Lobk; egda ‘e

11 Български етимологичен речник, т. I, А–З, БАН, София 1971, 388. 12 Речник на македонската народна поезија, т. II, Д–Ѕ, ИМЈ „Крсте Мисирков“,

Скопје 1987, 84.13 Пеев, Коста: Речник на македонските говори во југоисточниот егејски дел т. 1,

НИП „Студенски збор“, Скопје 1999, 333.14 Miklosich, Franz: Lexicon palаeoslovenico-graeco-latinum, emendatum auctum,

Scientia verlag aalen, Wien 1963, 810. 15 Срезневский, Иванович Измаил: Материалы для словаря древне-русскаго

языка по письменнымъ памятникамъ, т. III, r–w, Императорская Академия наук, Санктперербург 1903, 211.

16 Фасмер, Макс: Этимологический словарь русского языка, т. III, Муза–Сят, Прогресс, Москва 1971, 528.

17 Толковен речник ..., т. V, 241.18 Słownik języka polskiego, ..., т. VII, 1426.19 Słownik języka polskiego, ред. M. Szymczak, т. III, R–Ž, Warszawa 1981, 151.

121


s6bira¨t6 plod6 abi¨ poslet6 sr6p6y §ko nastoit6 ‘4tva Mc4,29 Rad. Оваа именка во Крнинскиот дамаскин и во Битолскиот триод има и матафорична употреба, т.е. таа е употребена како симбол на казна за оние што лажно се колнат: i re=e b<og>7 emou sr7p8 ishod5]8 \ lica b<o>’Ya i v7hodit<6> v7 dom<6> wnogo kl7ne]om8 se im5nem6 b<o>’Yem6 263v15 Krn. Метафоричната употреба на именката срп е потврдена и во речникот на Срезневски20. Потеклото на именката sr7p7 е од прасловенското *sьrpъ21.

Современиот македонски јазик22 ја бележи со истото значење, додека во полскиот јазик23 оваа лексема е забележана како: 1. стара рачна алатка и 2. термин од спортот: вид зафат во боксот (по аналогија на полукружно свивање на рацете).

Со ретка употреба во материјалот се среќава и лексемата brad7y со значење секира, грч. потврдена само од два ракописа, едниот пример е ексцерпиран од Станиславовиот пролог, а другиот пример е од Лесновскиот паренезис. Пр.: i se sotona bradv4 dr6’4 na=3t6 prokopavati st5n4 kelii ego 106v11Les; izbi vs5m6 gol5ni bradvami wvi wt<6> nih6 oumr5[4 269r7Stan. Оваа именка е заемка од гер. *bardo24. Именувањето на оваа алатка, брадва, дрводелска секира се задржало во македонскиот јазик25 (нејзини континуанти се забележани и во рускиот, српскиот и словенечкиот јазик), додека полскиот јазик не ја бележи.

Именувањето на занаетчиската алатка брич, црсл. britva ’брич‘ грч. , е потврдена од повеќе ракописи. Пр.: britv8 da ne v7zlo’8 na glav8

otro=et8 231r20Krn; britvo« «z6yk6 ¨go our5za[4 262v13Stan; s7 britvam6y re’e]e t7in6ye =esti oud6y ego 218v24Krn. Оваа именка е дериват од гл.*briti со изведена со суфиксот -tva26.

Толковниот речник на македонскиот јазик за оваа занаетчиска алатка ја бележи лексемата брич, дериват изведен од глаголот брити. Материјалот од дијалектолошката картотека на ИМЈ за конкретната црковнословенска форма britva, на дијалектен план ни потврди присуство во Струмичкиот говор (конкретно е потврдена во селата Муртино и Ново Село).

Во полскиот јазик27 црковнословенската форма britva, односно brzytva, остар нож за бричење, се задржала.

Именувањето mlat7 ’чекан‘ грч. во материјалот е потврдено од два извора, од паримејниците и од Станиславовиот пролог. Пр.: i kova=6

20 Срезневский, Иванович Измаил: Материалы для словаря ..., т. III, 884.21 Фасмер, Макс: Этимологический словарь ..., т. III, 609. 22 Толковен речник ..., т. V, 545.23 Słownik języka polskiego, ред. M. Szymczak, т. III, 213.24 Фасмер, Макс: Этимологический словарь ..., т. I, А–Д, Москва 1964, 205;

Български етимологичен ..., т. I, 78.25 Толковен речник ..., т. I, 173.26 Этимологический словарь славянских языков, праславянский лексический фонд,

ред. Трубачев, Н. Олег, в. 3, Наука, Москва 1976, 32.27 Słownik języka polskiego, ред. Witold Doroszewski, т. I, A– Ć, Warszawa 1958, 698.

122


8dar54 mlatom6 proklepa3 Is41,7 Lobk; v6z3t6 mlat6 i v6nide v6 hramin4 idol6sk4« i s6krou[i vs5 kapi]a 278r18Stan. Оваа именка претставува дериват од прасловенскиот глагол *moltiti, со значење удира, чука, кој според податоците во етимолошкиот речник на Скок28, е забележан како земјоделски и војнички термин: 1. млати – ги вади зрната од житото и 2. удира (со млат). Овие значења на глаголот млати се потврдени во дијалектите на македонскиот јазик29 (на пр. во Кумановскиот говор, млати ораси (удира)). На стандардно рамниште, односно во Толковниот речник на македонскиот јазик, овој глагол не е забележан, па аналогно на тоа не ја бележи ниту обработуваната лексема mlat7. Во Етимилошкиот речник на старословенскиот јазик што се работи во Прага30 и во Етимолошкиот речник на словенските јазици што се работи во Москва31, во графата за македонски јазик е забележана оваа лексема, а како извор се наведува руско-македонски речник (Tolovski, D., illic-Svityc, V.M., Tolstoj, N.J. Makedonsko-russkij slovar, Moskva 1963). Разговорно глаголот млати со посоченото значење кај Скок млати – ги вади зрната од житото се среќава во фразеолошкиот израз млати празна слама – во смисла на зборува напразно, бадијалџија, или во изразот не се замлатувај, во смисла не се занесувај, не се вообразувај.

Именката mlat7 се задржала во полскиот јазик, młot, а во користените речници е потврдена со четири значења: 1. метално или дрвено орудие – чекан; 2. тех. термин. дел од машина – механичко орудие за чукање метал; 3. како спортски термин (метална ограда) 4. во зоологијата за вид риба, młotowate sphyrnidae, (риба чекан, ајкула).

Како ретка лексема со ограничена фреквенција ја бележиме и именката pel6ka ’секира‘ грч. нотирана од Крнинскиот дамаскин во еден пример: i naznamenouet6 §ko’e s7 pelko© s5=e[e dr5vYe 34v3Krn. Старословенските и црковнословенските речници не ја бележат оваа лексема. Овој редок грцизам на дијалектен план го бележиме во јужните македонски говори32.

Во македонските црковнословенски текстови со ограничена фреквенција се јавува и именката oskr7d7 ’чекан‘, грч. потврдена од псалтирите: dvri ¨go v7koup5 s5=ivom7 i wskr7dom7 raz7drou[i[4 i Ps73,6 Bon. Оваa именка е од прасловенското *o(b)-skъrd33. Од податоците што ги содржат етимолошките речници оваа лексема се задржала во источните и западните словенски јазици, во полскиот јазик е нотирана, oskard, архаично oskarda, рачен алат во форма на заоблен лак со спротивни ножеви.

28 Skok, Petar: Etimologijski rječnik ..., т. II, 441.29 Видоески, Божидар: Кумановски говор, ИМЈ „Крсте Мисирков“, Посебни

изданија, кн. 3, Скопје 1962, 257.30 Etimologický slovník jazyka staroslovĕnského, с. 8, luna–mrъcati, ред. Adolf Erhart,

Nakladatelství akademie vĕd České Republiky, Praha 1998, 481.31 Этимологический словарь славянских языков ..., в. 19, Москва 1993, 197.32 Аргировски, Мито: Грцизмите во македонскиот јазик, ИМЈ „Крсте Мисирков“,

Посебни изданија, кн. 29, Скопје 1998, 214. 33 Etimologický slovník ..., с. 10, obrĕsti–patĕna, Praha 2000, 596.

123


Анализата на именките од лексичката категорија nomina instrumenti екцерпирани од македонските црковнословенски ракописи укажува дека се среќаваат повеќе имиња на алати. Тоа се главно стари терминолошки слоеви лексика, односно имиња на земјоделски, занаетчиски или други видови алати, кои упатуваат на нивното постоење во прасловенскиот лексички фонд што се согледува преку континуантите во современите словенски јазици. Поголем број од нив се именувања на земјоделски алати, што е сосема разбирливо, бидејќи земјоделието било основно занимање на Словените уште во нивната прасловенска заедница.

Називите на анализираните лексеми, главно, се задржани во современиот македонски и полски јазик на пр. рало, срп, бритва, оскрд. Некои од нив во развојот на јазичниот израз преку аналогија на изгледот на алатката развиле повеќе значења на пр. рало, дикел во македонскиот јазик, односно срп, млат во полскиот јазик. Од анализата исто така се согледува дека неколку имиња на алати на пр: орало, дикел, бради, пелка, се карактеристични само за македонската јазична територија, односно лексемата оскрд се задржала само во полскиот јазик. Интересен семантички развој може да се согледа и кај именката млат, која на македонска јазична територија е потврдена на дијалектно рамниште и во фразеолошки изрази (во основното значење), додека пак во полскиот јазик има проширена семантика и се среќава со четири значења. Оттука може да се заклучи дека лексемите од категоријата номина инструменти ексцерпирани од старите ракописи не претствауваат само извори за проучување на јазикот на средновековната писменост, туку тие се и извори за проучување на историјата на словенските јазици и несомнено претставуваат неодминлив показател за битот на материјалната култура и за нејзиниот историски развој.

125

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 81’38

СТИЛИСТИКА − ИНТЕРНЕТ - СТИЛИСТИКА

STYLISTICS INTERNET STYLISTICS

Лидија ТантуровскаНаучен советник во Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ − Скопје

Abstract

The subject of analysis in this article will be internet stylistics. Stylistics and internet stylistics are not scientific disciplines in contradiction. Internet stylistics should be understood as a scientific discipline that comes from the stylistics, which got a new communicative frame and which accepted functional stratification of language.

Keywords: stylistics, internet stylistics, functional styles, Macedonian language, St. Gajda.

Кога станува збор за стилистика, уште на самиот почеток ќе кажеме дека ја сфаќаме како наука што ги проучува изразните средстава и можности на јазикот, како и нивната реализација во говорот.

Иако, навидум, дефинирањето изгледа едноставно, од проследената научна литература слободно можеме да заклучиме дека стилистиката нема утврдено една рамка, што е потребно да ја има при истражувањата на егзактните науки, туку, напротив, стилистката ја гледаме низ повеќе различни рамки и научни концепции, кои ја определуваат. Токму ваквите концепции можеби се основата на новите научни согледања воопшто.

Како и да е, самиот збор стилистика (како и зборот стил) одамна се користи во филолошките науки, а во системот на науките за јазиците, стилистиката се јавува како една од древните научни дисциплини, чии корени можеме да ги бараме уште во антиката. Нејзината судбина е што од нејзиното појавување, во атничкиот период, па сè до деветнаесеттиот век, на неа се гледа како на составен дел од реториката, а статус на наука добива на преминот меѓу XIX и XX век, за што најголема заслуга му се припишува на Десосировиот ученик и следбеник1, Шарл Бали (1856 – 1947), кој, своите ставови за јазикот како целокупност од изразни средства, ги изнесува во својот труд „Traité de stylistique française“

1 Го нарекуваат следбеник поради ставовите што ги застапува.

126

ГЛАСНИК 60 2 2016 Лидија Тантуровска

(Géneve – Paris 19092) на самиот почеток на XX век.Ако се фрли поглед на ставовите на лингвистите во врска со предметот

на стилистиката, ќе се забележи како тие се усогласуваат и меѓу себе се надополнуваат во однос на дефинирањето на предметот на стилистиката. Имено, надоврзувајќи се на мислењето на Белиќ, дека стилистиката е неодредена, Розвадовски (во 1935 година) смета дека не е недостаток на стилистката што ја нема никаде, туку напротив – што ја има секаде. Ова пластично претставување се потврдува ако, од една страна, се стави стилистката на јазикот (лингвостилистиката, стилолингвистиката, лингвистичката / јазичната стилистика)3 наспрема лексикологијата и граматиката, од друга страна. Имено, основната разлика е во тоа што граматиката и лексикологијата ја проучуваат структурата, во широка смисла на зборот (овде мислиме не само на граматичката структура, туку и на структурата на лексиката), а стилистиката го проучува функционирањето на структурата на јазикот, односно, додека граматиката и лексикологијата зборуваат за тоа што постои во јазикот, стилистиката покажува како и каде функционираат средствата на дадениот јазик.

Пред да започнеме со претставувањето на нашите размилсувања, заклучоци и ставови, ќе наведеме дека пред себе, како основна литература, ги имаме капиталните дела на: Лилјана Минова-Ѓуркова, Бранко Тошовиќ и Милосав Ж. Чаркиќ4. Меѓу нив, секако се наоѓаат и испишаните редови во рамките на литературата на полската стилистичка школа, покрај онаа на руската. Во таа насока, во оваа пригода, не може а да не се спомене списанието Стилистика5, во кое можат да се прочитаат солидни прилози за полската и за стилстиката воопшто. Меѓу познатите полски стилистичари, чии имиња се потпишани под споменатите прилози, а поголемиот број од нив се и во рамките на редакцијата на списанието, се колегите: Станислав Гајда, Ева Малинкова, Марија Војтак, Александр Киклевич, Дорота Бжозовска, Мажена Макушовска итн. Споменативе имиња се и меѓу оние на членовите на Комисијата за стилистика при Меѓународниот комитет за славистика6. Овде неправедно би било ако не се истакне големиот влог што го има оставено Станислав Гајда, како во полонистиката, така и во стилистиката воопшто. Впрочем, пред да преминеме на современата состојба, ќе го проследиме накратко историскиот преглед на стилистичките проучувања, даден според

2 Наидовме на податок дека овој труд на Бали има повеќе изданија (во: 1909, 1936, 1951, 1983), http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/lfr_0023-8368_2002_num_135_1_6465 (проверено на 2. IV 2015).

3 Во заграда ги ставивме синонимните термини што се среќаваат на стилистиката спроед дефиницијата што ја наведовме.

4 Лилјана Минова-Ѓуркова, Стилистката на современиот македонски јазик. Скопје, 2003; Бранко Тошовиќ, Функционални стилови. Београд, 2002 и Милосав Ж. Чаркиќ, Увод у стилистику, Београд, 2002.

5 Првиот број на списанието Стилистика е објавен во 1992 година (Stylistyka I, Opole, 1992) и оттогаш редовно излегува 23 години.

6 http://www.stylistic-mks.com/index.php/sostav-komissii (проверено на ден 20. V 2015).

127

Стилистика − интернет - стилистика

Ст. Гајда7. Ст. Гајда ги дели стилстичките проучувања во четири етапи: I − Античка стилистика, II − Средновековна стилистика, III − Од ренесансата до 19 век и IV − Стилистиката на 20 век.

I Почетоците на теориското стилистичко размислување се врзуваат со реториката и со поетиката на Старите Грци (Платон, Аристотел), чии погледи ги разработуваат Старите Римјани: Цицерон / Кикеро(н), Хорациј / Хоратиј и др. Според анализата на Гајда, античката реторика се потпира на следниве пет точки: 1. собирање материјал, изнаоѓање аргументи и избор на техники за убедување; 2. расчленување на говорот на составни делови: вовед, излагање, дискусија и заклучок; 3. детаљна организација на говорот; избор и распоред на речениците; 4. учење на говорот (науизуст); 5. држење на говорот. Она што било најважно за реторичарите е третиот дел, којшто е сврзан директно со јазикот. Оттука, особено било важно каков е исказот според особините (дали е јасен, енергичен вистинит итн.), односно на кој вид му припаѓа (дали − на судски, на политички итн. што ги позавале во тој период) итн.

II Средновековната стилистика, според именувањето, се движи во рамките на средниот век (некаде до крајот на XV век), во која доаѓаат до израз, пред сè, фигурите или т.н. вертикална класификаџија на стиловите: низок, среден и висок стил. Во спомнатиов период, наспрема претходниот, нема можност за држење говори, па затоа се јавува нова функционална поделба: ораторство, поезија, историографија, пишување проповеди, пишување канцелариски писма итн., а во однос на теоријата, доаѓа до прекин со традицијата. На крајот од третиов период се јавуваат првите знаци на создавање теорија на стилот, кокретно за формалната страна на текстот, на граматичките форми на фигурите итн.

III Третиот период се сврзува со хуманизмот и ренесансата, па така, временската рамка е до XIX век. Познат е хуманизмот како ителектуално и културно движење на средниот век насочено кон грчката и латинската литература, и подоцна, ренесансата, како обнова и реконстуркција на античките теориски постигнувања. Она што сакаме да го издвоиме овде е богослужбата на народен јазик, во контекст на преводите на Библијата на современите јазици, од една страна, а од друга, се јавува разграничувањето меѓу граматиката, реториката и дијалектиката, па така, граматиката станува уметност на правилно зборување, дијалектиката ги присвојува инвенцијата и композицијата, а реториката се насочува кон држењето говор. Во XVI и особено во XVII век реториката го добива најголемиот удар од граматиката и оттогаш почнува да слабее, па во XVIII и во XIX век таа се сведува само на помагало во практичната стилистика.

Времето на појавата на роматнизмот (чии почетоци се препознаваат при крајот на XVIII век), покрај познатите карактеристики (антикласицизам, антитрадиционализам, нагалсување на индивидуалното, на емотивното и на природата, се вклучува и нагласувањето на народниот јазик и на фолклорот.

Кон крајот на XIX век, со дејствувањето на младограматичарите, стилистиката се третира како индивидуална уметничка способност.

7 Stanislav Gajda, Przewodnik po stylistyce polskiej. Opole 1995, 12 − 19.

128


IV Како што споменавме на почетокот, стилистиката добива статус на наука на преминот од XIX век во XX век. Внатре, поделбата на научните гледања на стилистиката, Гајда ја претставува преку: 1) индивидуалистичката концепција во стилистиката (каде што се застапени перата на Б. Кроче, К. Фослер и Л. Шпицер; 2) филолошкиот пристап во стилистичките проучувања, чиј главен претсавник е веќеспоменатиот Ш. Бали; 3) француската стилистика во 20 век, во кои се вклучени следбениците на Бали и на Шпицер; 4) рускиот формализам, кој се препознава преку: В. Шкловски, Б. Томашевски, Ј. Тинјанов, В. Проп, Р. Јакобсон, В. Виноградов и др., каде што основа на овој правец е дека поетиката може да стане самостојна дисциплина; 5) приодот на Прашката школа (Прашкиот круг), во кои се имињата на: В. Матезиус, Б. Хавранек, Н, Трубецкој, Р. Јакобсон итн., кои, пак, стојат потпишани на „Тезите“, објавени во 1929 година, во кои се изделуваат важни карактеристики на јазичниот израз; и 6) втората половина на XX век, кога се јавуваат различни пристапи кон предметот на стилистиката и особено различни методи на проучување8. Токму тука, Станислав Гајда ја нагласува различноста (и гледано отстрана − според авторката на овие редови – хаотична слика на 90-тите години), преку следниве искази: прво, постоење голем број концепции во проучувањето на стилистиката, кои не се сложуваат меѓу себе; второ, многу слабо надоврзување на традицијата (традициите); и трето, доминантна ориентација во стилистичките проучувања на комункациско - текстовната согледба. Продлабочувањето на разликите оди уште подлабоко, како што забележува Ст. Гајда, и постоењето на трите пристапи, кои доминираат на крајот од XX век (структуралистичко-функциоалниот, прагмалингвситичкиот и когнитивниот) треба да се третираат како комплементарни, зашто претставуваат една цврста основа, врз која може да се создава стилистиката како трансдисциплина, каде што стилот ќе го најде своето место и во текстот и во контесктот.

Овде се поставува прашањето: што има по деценија и пол во однос на застапеноста на принципите, односно дали, во меѓувреме, се затворија отворените прашања или, пак, се појавија нови: дали веќе зборуваме за нови принципи и нови рамки на стилистиката? Овде ја имаме предвид интернет-стилистиката, која, во последниве години9, влегува на голема врата, особено и по одржувањето на двете меѓународни конференции на Комисијата по стилистика, при Меѓународниот стлавистички комитет: Првата конференција со наслов Стилистиката − денес и утре, одржана во Москва во 2014 година и Втора конференција со наслов Интеракција меѓу Интернетот и стилистиката, меѓу Интернетот и стиловите одржана во Грац во 2015 година (во чија програма стојат четириесетина наслови). Овде треба да се истакне и појавувањето на новата книга на Бранко Тошовиќ Интернет-стилистика10, која беше промовирана во рамките на Втората конференција.

8 Stanislav Gajda, „Stylistyka funkcjonalna, stylistyka pragmatyzcna, stylistyka kognitiwna…“ , Stylistyka a pragmatyka WUŚ. Katowice 2001, 15.

9 Во новата руска литература сè повеќе се пишува за интернет-стилисиката, во која спаѓаат и повеќе трудови на Бранко Тошовиќ (објавени на руски јазик). Бидејќи интересот е голем се гледа и од извесен број докторски тези.

10 Бранко Тошович, Интернет-стилистика, Монография, Москва 2015.

129


За изложување на нашите согледби во врска со македонскиот јазик на Интернет11, беше потребно да се направи паралела на трите развојни линии: стилистиката воопшто, стилистика на македонскиот јазик и Интернетот, при што дојдовме до заклучок дека стилистката и интернет-стилистиката не се спротивставени научни дисциплини. Интернет-стилистиката треба да се сфати како научна дисциплина што произлегува од стилистиката, која добива нова комуникативна димензија, при што ја прифаќа функcионалната раслоеност на јазикот. Ова беше образложено со фактот што голем процент од текстовите и од контекстите што се наоѓаат на Интернет веќе постојат (или можат да бидат) врамени во функционалните стилови на стилистиката на македонскиот јазик, односно тоа се „готови“ текстови (па и контексти). Другиот дел, односно она што прв пат се јавува на Интернет најмногу е од разговорниот функионален стил (во двете форми: пишуваната и говорената).

Впрочем, според нашите согледувања, голем процент од Интернет-стилистиката (од вториот дел на Интернет-стилистката) се заснова на разговорниот функционален стил, кој може да се најде на различни (онлајн) поратали, форуми, блогови и слични (социјални) мрежни места, односно сајтови, во кои е оставен простор за коментари (па и за расправии), односно за праќање и за примање пораки при електронска пошта итн. (што важи во целост и за македонскиот јазик на Интернет).

За Бранко Тошовиќ, интернет-стилистиката претставува нова дисциплина како важен дел од интернет-лингвистиката, која се состои од два дела: 1) анализа на јазикот на интернет-комуникацијата и 2) анализа на новиот јазик, кој се јавува во новиот простор12, а под самиот поим, Тошовиќ подразбира дел од стилисиката, кој се занимава со експресивни и со функционално-стилски особености на писмените и на усните текстови, кои првично се јавуваат на Интеренет ...13

Сметаме дека, донекаде, може да биде прифатливо дефинирањето според Бр. Тошовиќ, меѓутоа, ние можеме да ги браниме своите ставови со следново:

1. Интернетот ги дозволува и двете форми на комуникација, и пишувата и говорената. Постојат различни текстови (во најширока смисла на зборот), односно контексти, од кои некои се преземаат како „готови“ и се прикачуваат на Интернет, а други се преработени и во нова форма си го наоѓаат своето место на Интернет, наспрема комуникацијата што се воспоставува меѓу интернет-корисниците. Оттука можеме да зборуваме за: интернет-текстовите, односно интернет-контекстите, и интернет-

11 Истоимениот реферат „Македонскиот јазик на Интернет“ беше прочитан на Втората меѓународна конференција на Комисијата за стилистика при Меѓународниот славистички комитет, одржана во Грац, 2015 година (Лидија Тантуровска, „Македонскиот јазик на Интернет“, Втората меѓународна конференција на Комисијата за стилистика при Меѓународниот славистички комитет. Грац, 2015 год.

12 Бранко Тошович, „Интернет-стилистика“, Логическии анализ язика. Адресация дискурса. Москва 2012, 483

13 Бранко Тошович, „Интернет-стилистика“, Логическии анализ язика. Адресация дискурса. Москва 2012, 484.

130


учесниците, кои, во комуникацијата, се основа на новонастанатите интернет-стилови.

2. Кога зборуваме за македонскиот јазик на Интернет, што секако може да важи и за секој јазик на Интернет, најпрвин ги изделуваме „готовите“ текстови и контексти што си го наоѓаат своито место на Интернет, кои, според своите карактеристики ги препознаваме во рамките на еден од функционалните стилови. Така, во научниот функционален стил, на пример, во рамките на стогонаучниот – академски потстил, ги имаме текстовите од типот: реферати, статии (во зборници), монографии, докторски дисератции, магистерски тези, речници и сл., на различни (официјални страници, најчесто во pdf-формат). За пример, ќе ги посочиме последните броеви од списанието „Македонски јазик“, издание на Институтот можат да се најдат на веб-страницата http://imj.ukim.edu.mk/index.php?option=com_content&view=article&id=106&Itemid=18614 :

14 http://imj.ukim.edu.mk/index.php?option=com_content&view=article&id=106& Itemid =186, (проверено на 2. IV 2015).

131


Во рамките на научно-учебничкиот (дидактички и практично-научен) потстил има прикачени: учебници, учебни помагала, прирачници, наставни програми и сл. На пример: http://school.con.mk/index.php/ucebnicii; http://e-ucebnici.mk/; http://bro.gov.mk/?q=mk/priracnici-za-nastava-po-izbornite-predmeti; http://bro.gov.mk/?q=mk/osnovno-obrazovanie; http://www.matura.gov.mk/data_files/state_graduate/mk/1212_makedonski%20jazik-2012-juni.pdf15, а од научно-популарниот потстил можат да се најдат: книги, статии, предавања, различни (образовни) емисии, прилози во дневни весници и сл.

Како пример, на Интернет, ќе ги споменеме и текстови од административниот / официјалниот функционален стил, со различен степен на застапеност во однос на природата на потстилот. Најчеста форма на овој функционален стил, а од потстиловите, може да се каже дека законодавно-правниот потстил, кој се реализира преку закони, статути и сл., е застапен во голема мера на официјалните страници на министерствата на Владата на РМ, на Собранието на РМ итн. На пример на следниве странци: www.pravda.gov.mk; www.slvesnik.com.mk; www.mtsp.gov.mk/zakoni; www.customs.gov.mk; 16.

Од уметничколитературниот функционален стил, кој, според Бр. Тошовиќ (1988), ги содржи прозниот, поетскиот и драмскиот потстил, на Интернет се наоѓаат изданија во PDF-формат, прикачени од страна на издравачки куќи. Новата рамка на уметничколитературниот фунцкионален стил во интернет-стилистиката треба да ја бараме во проширувањето на драмскиот потстил, каде што можат да се најдат драми, како видео-, односно аудиоиздание на некој веб-сервис17. Информациите што се среќаваат за нив, сепак влегуваат во новинарскиот потстил. (На пример: Блесок еКниги: Драми www.e-books.mk/sodrzini04_all.asp?lang=mac18). Во оваа насока, во рамките на овој функционален стил, ќе биде приклучена и „седмата уметност“ – филмот (http://www.maccinema.com; www.soprevod.com)19.

Сметаме дека голем простор на Интернет зафаќа публицистичкиот функционален стил, особено преку новинарскиот потстил. Впрочем, Интернетот се сфаќа како нов комуникативен простор, односно како ново средство за јавно информирање, преку кој / преку кое најбрзо може да се пренесе информацијата, што е основа за новинарскиот потстил, со што се мобилизира евентуалното дејствување, при што може да се влијае на

15 http://school.con.mk/index.php/ucebnicii; http://e-ucebnici.mk/; http://bro.gov.mk/?q=mk/priracnici-za-nastava-po-izbornite-predmeti; http://bro.gov.mk/?q=mk/osnovno-obrazovanie; http://www.matura.gov.mk/data_files/state_graduate/mk/1212_makedonski%20jazik-2012-juni.pdf (проверено на 2. IV 2015).

16 www.pravda.gov.mk; www.slvesnik.com.mk; www.mtsp.gov.mk/zakoni; www.customs.gov.mk; (проверено на 2. IV 2015).

17 Како делумен видео- или аудиозапис (од 15 минути) можат да се сретнат, на пример, на Јутјуб (https://www.youtube.com), кој постои точно 10 години (проверено на 2. IV 2015).

18 Блесок еКниги: Драми www.e-books.mk/sodrzini04_all.asp?lang=mac (проверено на 2. IV 2015).

19 http://www.maccinema.com; www.soprevod.com (проверено на 2. IV 2015).

132


јавното мислење во средината. Како што е познато, новинарскиот потстил се јавува подеднакво и во пишувана (во печатот) и во говорена форма (на радиото и на телевизијата). На Интернтет, дневниот и периодичниот печат добиваат електронско, односно онлајн-издание, се разбира уредено според правилата на електронското издраваштво, за разлика од радиотелевизиската говорена форма, која само се презема (За пример ќе го посочиме дневниот весник „Нова Македонија“ http://www.novamakedonija.com.mk/, кој ги има, во електронска форма, и своите прилози: ЛИК, Колибри, Избор, или пак, магазините од типот „Теа модерна“ – неделник итн.).

3. Дојдовме и до разговорниот фунцкионален стил (или јазик), кој, сметаме дека треба да биде изделен во трета точка. Најпрвин да ги кажеме неговите каркатеристики: РФС ја опфаќа неслужбената (неофицијалната), неконтролираната, спонтаната, приватната пројава на националниот (општонародниот) јазик, тргнувајќи од секој одделен зборувач: од неписмениот до филозофот20. Со оглед на фактот што секој функционален стил и секој потстил има своја норма, кога станува збор за разговорниот функционален стил, таа останува недоречена. Овде сметаме дека е потребно да се спомене дека за некои лингвисти е спорно местото на разговорниот фунцкионален стил во рамките на стилистиката. Ова ќе го поврземе со одделни дилеми и прашања што се јавуваат во стилистиката во однос на вклучување на определени текстови, односно контексти. На пример, такво е прашањето: како да се определи стилот на електронските пораки испратени по електронска пошта („Kako odrediti stil e-mail poruku, interneta?“, Marina Katnić-Bakarśić, 1999: 24). Одговорот на ова и на слични прашања на ова, треба да се бара во новата комуникативна форма. Имено, ако се изземат официјалните интернет-страници на кои се пренесени „готовите“ текстови и контексти, определени според функционалноста и расчленувањето на јазикот, може да се забележи дека, во рамките на интернеткомуникативниот простор, секаде е присутен разговорниот функционален стил. Во поглед на формата, во стилистиката, се смета дека говорената форма превладува во разговорниот функционален стил. Наспрема ова, може да се каже дека во рамките на Интернет-стилистиката, ако не е доминантна, тогаш пишуваната форма на разговорниот функционален стил е застапена со иста мера како и говорената (скајп, вибер).

Ако се знае дека на Интернет: можат да се читаат и да се симнуваат (онлајн) весници и списанија, можат да се наоѓаат производи и услуги, може да се слуша веб-радио или да се гледа веб-телевизија, може да се игра мрежна игра со други лица, можат да се ставаат лично-креирани содржини на веб-страници, да се креираат веб-страници или блогови, може да се закажува посета на лекар преку веб-страница (на пример, во болница или во здравствен центар), можат да се користат и да се резервираат услуги поврзани со патување и со сместување; ако

20 Сп. Лилјана Минова-Ѓуркова, Стилистика на македонскиот јазик. Скопје 2003, 215.

133


може да се врши продажба на производи/услуги (на пример, преку аукции), да се користи Интернет-банкарство итн., се знае дека речиси секаде има простор за (директно или индиректно) користење на разговорниот функционален стил преку коментари (па и расправии), па до електронски пораки од различен вид.

Големиот процент на застапеност на разговорниот функциоанален стил произлегува и од комуникацијата на големиот број социјални мрежи, односно голем процент на застапеноста на разговорниот функционален стил на македонскиот јазик се наоѓа на: порталите, форумите, блоговите што функционираат на Интернет. Може да се каже дека фејсбукот, е мрежно место, кое служи како услуга за друштвено вмрежување и кое има слободен пристап. Исто така, како што е познато, на фејсбук, секој корисник сам си го креира профилот и статусот, според својот интерес, секој фејсбук-корисник може да се приклучи кон определена група, да лајкне определена страница итн., со што си отвора нова комуникација. Меѓутоа, на фејсбук има и голем број корисници, кои не се индивидуални лица, туку станува збор за профили на официјални страници. (На пример, на фејсбук има свој профил весникот „Нова Македонија:

Секако дека разговорниот функционален стил и застапен и во пораките, како оние на фејсбук, така и во рамките на електронската пошта (www.yahoo.com).

134


Во оваа насока, сметаме дека можеме да ја претавиме Интернет-стилистиката шематски, на следниов начин:

научен функционален стил

административен функционален стил

уметничколитературен функционален стил

публицистички функционален стил

РАЗГОВОРЕН

ФУНКЦИОНАЛЕН

СТИЛ

Коментар: Правоаголниците именувани со: научен функционален стил,

административен функциоанален стил, уметничколитературен функционален стил и публицистички функционален стил ги претставуваат рамките во кои се ставени „готовите“ текстови преземени и класифицирани од стилистиката. Триаголниците ги преставуваат новонастанатите текстови на Интернет, а кои би биле вклучени во некој од споментите функционални стилови, земени аналогно од стилистиката. Шрафираниот дел е разговорниот функционален стил, кој го опфаќа најголемиот простор во Интернет-стилистиката и кој може да се најде под секој текст (вклучен во некој од споменативе функционални стилови) најчесто во вид на: дискусија, коментар, полемика, па и расправија и сл.

135

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 342.1 (438:497.7) „1945-”

COMPARATIVE ANALYSIS OF THE POLITICS OF NATION - BUILDING IN POLAND AND MACEDONIA IN THE

POST-WAR PERIOD.

КОМПАРАТИВНА АНАЛИЗА НА ПОЛИТИКИТЕ НА ГРАДЕЊЕТО НА НАЦИЈАТА ВО ПОВОЕНИОТ ПЕРИОД НА

ПОЛСКА И МАКЕДОНИЈА

Katarzyna Kropiakдокторантка на Институтот за политички науки и меѓународни односи на

Јегелонски универзитет

Апстракт

Паѓањето на мултиетничките империи во почетокот на дваесеттиот век било причина за појавување на нови национални држави на мапата на Европа. Границите често пати се утврдувале врз основа на консензус, како резултат на меѓународни конференции, заштитувајќи ја рамнотежата на моќта на светските сили, без да се земат предвид границите на етничките заедници кои живееле во одредени географски области. Националните малцинства кои останале во рамките на новосоздадената национализирана држава (nationalizing states) станале предмет на процеси за населување, асимилација или исклучување, што во екстремна форма се манифестирало во етничко чистење. Теоријата на Харис Миланос (Harris Mylanos), автор на делата: Политиката на градење на нацијата и Формирање на содржавјани, бегалци и малцинства, се занимава со имплементирање на меѓународните услови за народотворечка политика и нејзините сценарија во однос на националните и етничките малцинства. Авторот потенцира дека изборот на сценариja не зависи од поврзаноста на групата, способноста или желбата да се асимилираат, туку од надворешната поддршка за барањата на групата. Надворешната поддршка може да се изрази преку активностите на елитите во нивната татковина, преку поддршка на меѓународните организации и светските сили или соседните земји. Во полскиот случај, по завршувањето на Првата светска војна ослободувачките аспирации биле детермирани од поддршка на елитите во емиграција, светските сили и структурата на меѓународните сили, заедно со ослабувањето на национализираните земји како резултат на војните. Сепак, во случајот на Македонија, интересите на балканските држави и на создавањето на меѓународните сили по Втората балканска војна довеле до имплементација на политиката на асимилација и размена на населението, што најчесто се случувало на драстичен начин.

136

ГЛАСНИК 60 2 2016 Katarzyna Kropiak

Клучни зборови: градење на нацијата, самоопределување, национални малцинства, меѓувоен период, национално движење, размена на население, асимилација.

POLITICS OF NATION-BUILDING, SELF-DETERMINATION AND NATIONAL MINORITIES

The right of nations to self-determination is one of the cardinal laws in the modern international law. Its full form was established Woodrow Wilson followed his famous fourteen point speech:

“National aspirations must be respected; people may now be dominated and governed only by their own consent. Self-determination is not a mere phrase; it is an imperative principle of action..”1

Disintegration of the continental empires in the beginning of the 20th century has caused the emergence of new national states for these groups, which have raised their political demands. In Europe after the Balkans War and the First World War came to an end the period of hegemony of the then great empires: Austria-Hungarian, Russian, Germany and Ottoman. In place of multi-ethnical conglomerates new national states were created. The scenarios of each former empire’s Nation-Building politics were different in each region and depended of the various factors. It is important to point out that in the interwar period the decisions about new European order and delimitation of the borders were taken by consensus in the international conferences. Self-determination was supposed to be the cardinal rule of creating new a new European map but often two or more groups have reported claims to same territory. On the other hand in the interwar period strong nationalist movements were become too exposed. The pre-modern paradigms of the creation of nations was replaced by the modern definitions of the creation of a nation and then replaced again by the ethno-symbolism paradigm in the studies of the nationalism.

In the modern definition nations are created in the result of the industrial era2. In the Ernest Gellner’s theory a nation is created either by two men, who shares “a common culture, understandings, meanings etc;” or “the acknowledgement that the other is a fellow national and the recognition of mutual rights and duties to each other in virtue of shared membership in it”3. His theory was criticized by his student, Anthony D. Smith, author of The EthnicOrigins of the Nations. Smithagreed with the others that nations are a modern phenomenon, but he also insisted that nations also have pre-modern origins. In the creation of the nation, which has clear political demand the common myth of the origin plays a crucial role – constitutive myth, term popularized by A.D. Smith mythomoteur(from the compound of the two French world – myth and engine).4 However, his best-known theory is the clear

1 President Wilson’s Address to Congress, Analyzing German and Austrian Peace Utterances (Delivered to Congress in Joint Session on February 11, 1918), February 11, 1918, http://www.gwpda.org/1918/wilpeace.html,(date of access:12/05/2015)

2 E.Gellner. Nations and the Nationalism, Cornell University Press, p.42,57.3 Ibidem, s. 7.4 A. D. Smith, The Ethnic Orgins of Nations, Oxford, Blackwell Publishing, 1986, p. 229.

137

Comp. anal. of the polit. of Nation - Building in Pol. and Maced. in the post-war period.

distinguishment between the nation and the ethnic-groups – ethnies. The founder of the ethnic-symbolic approach defines nations as “a named population sharing a historic territory, common myths and historical memories, a mass public culture, a common economy and common legal rights and duties for its members”5. On the other hand ethnies has also their clear boundaries and are defined as: “named units of population with common ancestry myths and historical memories, elements of shared culture, some link with a historic territory and some measure of solidarity, at least among their elites.”6 The most visible difference between these two described phenomenon is the lack of the political culture in the case of the ethnical groups. In other words a given ethnie actually reached towards establish the nation it has to formulate a political demand of the own nation state.

The other important category which was the result of delimitation of the borders in the way of consensus was the problem of national minorities. As a result of disintegration of highly homogeneous empires different ethnical, religious and languages groups were coexisting in the same territories for decades. There isn’t any clear definition of national minorities. According to some sociologists, the distinguishment between ethnic minorities and national minorities is based on the existence of the national homeland now or in the past for the second category7. The problem with defining national minorities is based on the different history and political conditions for each of the contemporary states. The status is not codified in the any international acts. The Framework Convention for the Protection of National Minorities, the multilateral convention of the Council of Europe came into effect 1998. This was signed by 39 countries and is the codification of the laws and rights of the national minorities. Despite this however there was no consensus for the common definition of the National Minorities. What is more, some of the European countries still haven’t signed up or ratified the Framework Agreement, or have instead hedged around with many phrases including ‘as far as possible’. Furthermore, some countries introduced objections to the way of defining e.g. the United Kingdom signed up the convention in the applicationwith reference to “racial groups” within the meaning of Section 3(1) of the Race Relations Act 19768. Each country recognized different groups as national minorities or ethnic minorities. Sometimes language or ethnicity was taken into account as the decisive factor. It is conditioned by the domestic law of each state.

In the Republic of Poland there is no clear definition of the national minorities in the Constitution from 1997. However, in the article 35. stands that “The Republic of Poland shall ensure Polish citizens belonging to national or ethnic minorities the freedom to maintain and develop their own language, to maintain customs and

5 A. D. Smith, Nations and Nationalism in a Global Era, Cambridge, 1995, p. 57.6 Ibidem.7 See more: M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych,

Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.8 Website of the UK Parliament, Commons Debates, Daily Hansard - Written Answers,

6 Mar 2007 : Column 1872W, Andrew George to Meg Munn, http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200607/cmhansrd/cm070306/text/70306w0015.htm, (access: 10/12/2015).

138


traditions, and to develop their own culture.”9 A further part the Constitution also gives minorities “ right to establish educational and cultural institutions, institutions designed to protect religious identity, as well as to participate in the resolution of matters connected with their cultural identity.”10 The definition of the national minorities in the Republic of Poland was codified in the Act on National and Ethnic Minorities and Regional Language, dated on January, 6, 2005. In article 2. the legislator listed six criteria, which given groups need to fulfil in order to be recognized as a national minority. Next to criteria about common culture and language, there is also the necessity of awareness of its own historical, national community, and orientation towards its expression and protection. It is also mentioned as a requirement that ancestors inhabited the present territory of the Polish Republic for at least 100 years and that group identifies itself with a nation organized in its own state, so as previously given definition claims as having the area as a national homeland.11

In the Constitution of the Republic of Macedonia there is no reference to national minorities. In the preamble of the Constitution adopted by the Parliament of Macedonia on 17 November 1991 with Amendments IV through 2011 there is the statement “Macedonia is established as a national state of the Macedonian people, in which full equality as citizens and permanent co-existence with the Macedonian people is provided for Albanians, Turks, Vlachs, Romanies and other nationalities living in the Republic of Macedonia, and intent on: (…)the guaranteeing of human rights, citizens, freedoms and ethnic equality.”12 According to the statement in the preamble and the Ohrid Framework Agreement the Republic of Macedonia is the multiethnic state.

In the contemporary political sciences and international studies the important factor in the politics of nation-building and policy towards national minorities is the external powers, such as international institutions, NGO’s, transnational corporations and other states, which have an interest in the region.

In his theory, Harris Mylonas, the author of the The Politics of Nation-Building. Making Co-Nationals, Refugees and Minorities, introduces the geostrategic and international factor into the studies of the nation-building and policies toward national and ethnic minorities. The author argues that the choice of scenario does not depend on group cohesion or the ability or the desire to assimilate, but the external support for the demands of the group. External support can be expressed through the actions of elites in their homeland, support of international organizations and world powers or neighboring countries, though his theory doesn’t specify who peruses the nation-building politics and in what fashion. As Anthony D. Smith claims: “the role of the state is simply to act as a handmaid of history, whose goal is a world

9 The Constitution of the Republic of Poland, 2 April 1997, Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970780483, (access: 10/05/2015).

10 Ibidem.11 The Act on National and Ethnic Minorities and Regional Language, Dz.U. 2015 poz.

573, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20150000573, (access:20/12/2015).12 The Constitution of the Republic of Macedonia, adopted on November 17, 1991,

published in the Official Gazette of the Republic of Macedonia No.52/1991, Amendments from IV to XVIII, No.91/2001.

139


of large-scale nation-states or regions”13. Many scholars argue that the elites in the national homeland make a credible commitment to their co-ethnical abroad. Non-core groups, may be recognized as a national-minority having support of the diaspora or the neighbor co-ethnical states. Harris Mylonas draws attention to the policy of nation-building geostrategic interests of the international hegemonies that plays a crucial role. In his theory there are three important actors: a host-state, the non-core group and external power. Different variations in the politics of nation-building are dependent on the correlation of those three denominators.

It is in the interests of the host state (which may be referred to by other authors as the nationalizing state) to want to reproduce its power among the ruling elites, due to protection of the state sovereignty and territorial indivisibility. In this theory there is assumption that the non-core group seeks the right to the self-determination. The weak version non-core group is aiming to maximize its rights to avoid host-state oppression. This depends on the distinctness of identities and the inner cohesion of the group’s demands whereas the minority would be going to improve its situation within the borders of the host-state, or even the secession. External power often focus their actions on the destabilization of the host-state, in order to increase their bargaining power in the region. There is often the possibility to subordinate their geostrategic position, especially when the support of the non-core group contributes to the destabilization of the competitive international power14. Such situations often took place after the Cold War, when the support given to the post-soviet countries ensured protection of US interests in the region and later became a stage for competing interests of the big powers.

The given example shows that the involvement of the external powers affects not only the strengthening of the interest of the non-core group but also the mobilization of the host-state. It may also cause the change in the perception of the non-core group among the political elites and corrections of the foreign policy goals of the nationalizing state, interstate relations and in the long run, choice of nation-building towards minorities15.

The last set of the relations, between the host state and external power, ultimately shapes the policy towards non-core group and its situation in the host state. It is determined by the international blocks of alliances and the most often revealed in the two forms, rivalry or alliance. Domestic factors in the host–state also plays important role, the foreign policy goals can take the form of the revisionist or the status quo16. State revisionism often occurs in countries which have lost territory or a dominate position in the region and want to regain them. This may also occur in the situation where an ideological struggle or a rapidly improving economic situation in comparison to the other competitors.

The variance of the relations between the non-core group, the host state and external power causes the scenario of the Nation-Building Politics towards a non-

13 A. D. Smith, The Ethnic Orgins…, p.232.14 H. Mylnas, , The Politics of Nation- Building. Making Co-Nationals, Refugees and

Minorities, Cambridge University Press, 2012. p.5.15 Ibidem.16 Ibidem, p.6.

140


core group. If there is no support for the external power the non-core group will be the aim of the assimilation policy of the host-state. The situation is more complicated when a non-core group is supported by any external power. This maybe the support of the elites in the national homeland, neighbor state or great power or any international organization that has an interest in the region. When an external power is supporting the non-core group, but is also an ally with the host state at the same time the most possible scenario is the accommodation of the minority. In this case the accommodation needs to be understand as developing the distinct political identity of the group. The host state provides the non-core group convenient conditions to preserve and cultivate their national identity, traditions, history and language. This is the most optimal condition to build a multiethnic society. The politics of accommodation most often occurs in the regions with the stable status-quo, good economic situation of the host state and support of external power both for the host state and non-core group.

The most uncommon scenario is the politics of exclusion. This may take the form of restrictive regulations towards non-core groups, not taking into account the fundamental rights of minorities even up to ethnic cleansing. According to this theory the existence of the exclusion policy occurs when the interstate relations between external power and host state are hostile, and the foreign politics goal of the host state is revisionist. This most frequently happens in post conflict regions when the host state were in the conflict with the external power and has most likely lost. The non-core group might be treated as a scapegoat both by political elites and the citizens of the host state. Non-core group might be compromised with the hostile attitudes and actions by the other inhabitants of the nationalizing state and a new internal conflict might occur. The exclusion policy can also take the form of a population exchange between states. This does not always proceed in the peaceful form according to multilateral or bilateral acts, and often occurs in the drastic action, as separation of families, confiscation of property etc. This occurred after the Balkan Wars, where the interest in the region was highly complicated, and the non-core groups very often still hadn’t developed a clear distinctiveness of the ethnical identity and was easy aim of the assimilation and exclusion.

CASE OF POLAND

In 1772, 1793 and 1795 the Polish-Lithuanian Commonwealth was partitioned in three stages by the neighboring Russian Empire, the Kingdom of Prussia, and the Habsburg Monarchy. The Kingdom, which had a territory of 1,153,465 km2 in 1650 was completely erased from the map of the Europe in 1795. The insurrections didn’t bring any effect and the political and intellectual elites were persecuted and often emigrated from the country, mostly to France, Great Britain and United States. This included individuals such as Kazimierz Puławski, Tadeusz Kościuszko or Ignacy Jan Paderewski. The politicians and military commanders courted support for the Polish cause in different circles starting with Napoleon Bonaparte, ending with President Woodrow Wilson. Polish soldiers also took an active part in I World War on the different fronts. Thanks to these actions the Polish case was resurrected in the famous speech delivered by Woodrow Wilson on the January 8, 1918 where

141


he listed the Fourteen Points, which created new world order after World War I. In addition to mentioning the right of the nations to the self-determination the thirteenth point was about Polish independent state:

“An independent Polish state should be erected which should include the territories inhabited by indisputably Polish populations, which should be assured a free and secure access to the sea, and whose political and economic independence and territorial integrity should be guaranteed by international covenant.”17

Poles, which in the Russian Empire, the Kingdom of Prussia, and the Habsburg Monarchy were a non-core group exposed to the various manifestations of the politics of the nation-building of the host state. During the 123 years of not having their own state they courted the external powers for support. Simultaneously they developed a strong and well-organized diaspora remaining from the forced emigration to different countries. The Polish elites then created a strong lobby in the countries in which they were housed.These actions led to the creation of the strong external support in the France, Great Britain, United States and others countries where Polish immigrants carried out the steps towards gaining support.

After the first World War the domestic situation of the three countries where the Polish non-core group were living under occupation played a role of the host states or nationalizing states was complicated and inauspicious. The Austro-Hungarian Empire was destabilized after World War I in the effect of the nationalist reveal in South-Eastern Europe. On October 14, 1918 the government agreed to a conditional capitulation under the project proposed by US President Wilson and on November 3 warfare ceased. As a result of the war about 1,290,000 citizens of the Austro-Hungarian empire were killed and the country stood on the verge of disintegration. November 11 Charles I resigned from running the country but did not abdicate. On September 10, 1919 in the Saint-Germain-en-Laye the treaty between the Triple Entente and the Republic of Austria was signed. The Treaty was followed by the the US–Austrian Peace Treaty of 1921 due to the Covenant of the League of Nations. This Treaty dissolved the Austro-Hungarian Empire. The former territory was divided into separate countries. The Republic of Austria recognized the independence of Hungary, Czechoslovakia, Poland, and the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. According to article 177, the Austrian side accepted responsibility for causing the war along with the Central Powers.18 Article 88 contained Austria’s special commitment to not compromise on independence, except with the consent of the League of Nations.19In this way the Entente Powers wanted to ensure the inability to connect to the Weimar Republic by Republic of Austria, which was compromised by the Anschluss in 1938. It is likely that because of the large losses of war, a weak position compared to neighboring countries, and inefficient government Austria has not led the revisionist

17 President Woodrow Wilson’s 14 Points (1918), http://www.ourdocuments.gov/doc.php?flash=true&doc=62 (access: 26/12/2015).

18 Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Austria; Protocol, Declaration and Special Declaration(St. Germain-en-Laye, 10 September 1919), Australian Treaty Series 1920 No 3, http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1920/3.html, (access:28/12/2015).

19 Ibidem.

142


policy in the region in the interwar period. The Treaty of Saint-Germain allotted to Poland the lands of Galicia and north-eastern part of the Teschen Silesia. Austria ceded to the Allies the right to dispose of the areas not mentioned in the Treaty. On the August 10, 1920 in Sevres, treaty between the Principal Allied and associated powers and Poland, Romania, the Serb-Croat-Slovene State and the Czech-Slovak State was signed. The Treaty did not come into force20. The Entente Powers formally recognize the affiliation of the eastern Galicia to the Polish on March 15, 1923, due to the decision of the Council of Ambassadors.

The German Reich had suffered even bigger lost after World War I. The last German Emperor and King of Prussia abdicated on November, 8 1918 and thereafter Germany become a federal republic. The Kingdom of Prussia was abolished on November 28, 1918. As one of the Central Powers Germany was made to sign the peace treaty and agreed for the severe economic, political, military and territorial sanction. The Treaty was signed in Versailles on June 28, 1919. Article 231, known as War Guilt clause, required “Germany (to) accept the responsibility of Germany and her allies for causing all the loss and damage”21 of the World War I. It imposed on the country huge contributions, forced to recognize substantial territorial losses, included the important industrial centers, and limited army to 100,000 soldiers, deprived of aviation, heavy artillery and tanks. Germany recognized the treaty as prejudicial and the contribution as incommensurably huge, especially as the country lost the important economical areas as Silesia, the Saar coal mines and the Ruhr district. Additionally tariff war with Poland exacerbated the economic situation and led to a deep crisis. The political scene of the Weimar Republic was extremely unstable, due to the emergence of many radical socialist groups. During the first years of the inter war period there was several upheavals such as the Beer Hall Putsch. As a result of the crisis and the difficult economic situation the Nazi party had been strengthened and confirmed, especially among war veterans. This resulted in increased revisionist sentiment in Weimars Republic and breaking the conditions of the Treaty of Versailles in the following years. Revisionist policy was directed against the lost territories and neighboring countries - initially Slovakia, the Czech Republic and Poland.

Although the Russian Empire was one of the founders of the Triple Entente, it didn’t take part in the Paris conference and wasn’t among the signatories of the peace treaties ending World War I. In 1917 an armed insurrection to place in Petrograd. Later called the October Uprising or the Bolshevik Revolution this uprising was followed by the struggles of the Russian Civil War (1917–22). The Treaty of Brest-Litovsk was signed between the new Bolshevik government of Soviet Russia and the Central Powers on March 3, 1918. Russia renounced important territorial claims,

20 Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and Poland, Roumania, the Serb-Croat-Slovene State and the Czech-Slovak State relative to Certain Frontiers of those States, (Sévres, August 10,1920) Treaty Series 1921, no 20., http://treaties.fco.gov.uk/docs/pdf/1921/TS0020.pdf, (access:18/12/2015).

21 Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Germany, (Versailles on June 28, 1919) Australian Treaty Series 1920 No 1, http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1920/1.html, (access:28/12/2015).

143


although the territory of the Kingdom of Poland was not mentioned in the treaty22. The treaty recognized the Ukraine state by the Central Powers, and caused the serious uproar of Polish public opinion, because provisions of the lands given to the Ukrainian People’s Republic, which historically had been connected with Poland in an exchange for a huge supply of cereals to the Austria and Germany. Between 1917-1922 there was a very unstable political situation in Russia. The winning coalition didn’t recognize the government and did not hold any diplomatic relations with the Bolshevik government. Because of this fact there was no international delimitation of borders between Poland and Russia. Between the reviving after 123 years of occupation independent Republic of Poland and Russia there had not yet been acknowledgement the state border. The status of territories located between the Polish ethnically area and Russian area - the former Grand Duchy of Lithuania and the right bank of Ukraine, remained uncertain. Consequently there was inevitable clashes of the Polish army and the Bolshevik’s to determine the political status of the pre-partition lands through a fait accompli. The war lasted between 1919-1921 and led to the signing of the Treaty of Riga on March 18, which partitioning the disputed territories in Belarus and Ukraine between Poland and the RSFSR, and ending the conflict. The Treaty consisted of 26 articles. Additionally Poland was supposed to receive monetary compensation for its economic input to Russian Empire during the partition. Article 7 consisted of a mutual guarantee that all nationalities would be allowed to “free intellectual development, the use of their national language, and the exercise of their religion”23.

22 Peace Treaty Between Ukraine and Central Powers, Brest-Litovsk 9 February 1918, http://www.firstworldwar.com/source/ukrainianpeacetreaty.htm (access:28/12/2015)

23 M. Palij, The Ukrainian-Polish defensive alliance, 1919-1921: an aspect of the Ukrainian revolution, CIUS Press 1995, pp. 165–168, Peace Treaty Between Ukraine and Central Powers, Brest-Litovsk 9 February 1918, http://www.firstworldwar.com/source/ukrainianpeacetreaty.htm (access:28/12/2015)

144


MAP 1: Map of the II Republic of Poland 1922-1939

Source: http://banknoty.republika.pl/rzeczpospolita_polska_1919/PKKP_waluta_markowa/rzeczpospolita_polska_1918_1939_historia.htm (access: 28/12/2015)

Between 1918-1922 Russia implemented a policy of revisionism in relations with the Republic of Poland. As in the case of Weimar Republic the economic crisis, unstable government were a substrate to revise their claims to the Polish nation and lands. The rivalry in the authority structures has increased the importance of revisionist and anti-Polish slogans and become a factor that conciliated citizens around a common case, and regain the influence in Ukraine and Belarus.

According to the theory of Harris Mylonas, there is a correlation between foreign policy goals of a host state, external power support to the non-core group and relations between host state and external power, which influence the politics of nation-building towards the non-core group. In the case of Poland after World War I it can be concluded that Poles had very strong support of external powers (in this case the Triple Entente). The foreign policy goals among the countries which took part in the partitioning of Poland were for the Republic of Austria – status quo, for Russia and for the Weimar Republic – revisionist. The relations between external power (States of the Entente) and host states (Austro-Hungarian Empire, Russian Empire and German Empire) were hostile. This variation, according to previously described pattern should cause the policy of exclusion (in case of revisionist policy) or assimilation (in case of status quo). This pattern is correct for the case of Poland in the final period of partitioning, the Polish-Russian War 1919-1921, a secret protocol of Molotov-Ribbentrop Pact 1939, and the outbreak II War World. What is more, the theory of Mylonas claims that the geostrategic interest of external power are crucial in the efforts for independence of non-core group. The strong external support for

145


the Polish case in the 1918 resulted in formation of the Republic in Poland II, which existed between 1918-1939.

CASE OF MACEDONIA

The case of Macedonia is different and more complicated. In the interwar period Macedonia was divided between Greece (Aegean Macedonia), Bulgaria (Pirin Macedonia) and the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes (Vardar Macedonia). It was the division of Macedonia that caused the outbreak of the second Balkan War. Macedonia, with her geostrategic position was supposed to guarantee of status quo in region. The Treaty of Bucharest divided Macedonia’s land between three countries, under the pressure of Austro-Hungarian and Russian Empires concerning northern territories and France and German Empires concerning the Aegean part. Geopolitical significance of the region was substantial and all of the parties that took part in the struggle had their own particular interest. Traditionally there was an alliance between Greece,Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes and Romania which corroded in the interwar period. Bulgaria was in the alliance with Central Powers during the I World War and struggled with the strong separation after.

After the two Balkan Wars and the first World War the decision about a population exchange between Balkans states was made in order to remove ethnical and national tensions in the region. The matter was regulated by the provision of the Treaty of Lausanne, signed on July 24, 192324. Between 1923 - 1930, the Greek part of Macedonia left the Islamic Turkish speaking population and 146,000 Slavs, mainly advocating as Bulgarians. These immigrants were mostly resettled in Bulgaria. 35,000 Greeks came from Bulgaria to Greece. The part of Slavic speaking minority of Greece was aimed by obligatory Hellenization of names.

24 Treaty of Peace with Turkey Signed at Lausanne, July 24, 1923, The Treaties of Peace 1919-1923, Vol. II (New York: Carnegie Endowment for International Peace, 1924.), http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne, (access: 14/05/2015).

146


MAP 2: The territorial gains of the Balkan states after the First Balkan War and the line of expansion according to the pre-war secret agreement between Serbia and Bulgaria – April

1913

Source: https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Balkan_War#/media/File:Occupied_territories _in_the_Balkans,_end_of_April_1913.png (access: 29/12/2015)

The authorities in Greece treated the Macedonian nationality issue purely as an instrument in foreign policy towards neighbor states. They tried to avoid putting this issue under international consideration and also tried to resolve conflict in the bilateral relations. Despite this in the Versailles order - in the treaty of Neuilly-sur-Seine and Sèvres the Macedonian minority issue was recognized. The Slavic speaking non-core group living in Greece was targeted by Bulgaria and by Kingdom of Serbia as a significant part of the interstates relations. The crucial matter in the Balkan relation in the interwar period is the fact that relation between states changed rapidly. In 1924 the Politis – Kalffof Protocol was signed in Geneva and concerned the protection of the Greco-Bulgarian minority living in Greece and respectively Greeks in Bulgaria. According to the agreement, two signatories consented to the control and possible intervention by the League of National in interstates relations in instances of violation of the provisions of the Protocol against referred minorities25. The authorities in Belgrade immediately criticized the protocol for the non-explicit claims that the Slavic speaking population in Greece is ethnically Bulgarian without any exceptions. The protocol also allowed the League of Nations to intervene due to protect the interests of national minorities, which in the ethnic mosaic of the

25 P. Kissoudi, The Balkan Games and Balkan Politics in the Interwar Years 1929–1939. Politicians in Persuit of Peace, Routledge 2009, p.22.

147


Balkans was inevitable. In the face of clear objections the Yugoslavia protocol failed in 1925. By the late 1928 no significant progress was made in the matter of the intransigence position in the recognition of Slav minorities in the Pirin Macedonia. In 1929 the negotiations between the government in Belgrade and government in Sofia had begun, which resulted in the Pirot agreement between states26. In March 1929 in one of Bulgarian newspaper the agreement between Yugoslavia and Greece from earlier the same year was criticized as directed against in Bulgaria. Together with the amnesty issue of Bulgarian leaders taking part in actions against Yugoslavia during World War I27this raised a strong friction between Yugoslavia and Bulgaria. JędrzejPaszkiewicz had raised the thesis that this system of mutual negotiations, agreements, failures of the agreements and rapid changes of allies become a guarantor of the Balkan security system28.

Testing the theory of politics of nation building toward Macedonians, who were non-core group in the Greece, Bulgaria and Yugoslavia in the interwar period we can find some inconsistencies. It is also a dynamic process, changing together with the change of allies. In the case of Greece the foreign policy goals was in the first period revisionist and then status quo. It was in hostile relations with Bulgaria and beginning from 1929 in an alliance with Yugoslavia. Greece was also in conflict with Turkey and had an influential alliance with Germany, whose Kaiser Wilhelm II was brother-in-law to the Greek King and France. The Greek politics of nation-building towards Macedonian non-core group according to the variation was exclusion and assimilation. Although the timelines of each policy are not clear the pattern of nation-building proceeded according to theory’s predictors. In the instance of Bulgaria the foreign policy goals were revisionist. Because Bulgaria was in an alliance with Central Powers during World War I, there was a strong separation of the country in the interwar period. The relations with Yugoslavia changed them from an ally to the enemy after the fiasco of Pirot agreement. In this case also the predictors of the theory are verified. The Bulgarian politics of nation-building towards the Macedonian non-core group was mostly assimilation. In this case the Yugoslavia foreign policy goals can be recognized as status quo. Yugoslavia had an alliance with Greece and described change in the relation with Bulgaria. The politics of the nation-building according to the theory supposed to be an assimilation and accommodation, but in this case the assimilation of Macedonian non-core group in Yugoslavia was scenario, which was used by government in Belgrade.

26 Ibidem, p.45.27 Ibidem.28 Macedoński problem narodowościowy w greckiej polityce zagranicznej w latach

dwudziestych XX wieku, in: Macedoński dyskurs niepodległościowy, ed. I. Stawowy-Kawka, M. Kawka, WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego 2011, p. 191–203.

148


POLITICS OF NATION-BUILDING IN THE CONTEMPORARY INTERNATIONAL RELATION

In the contemporary international studies and security studies the activities of external powers are described slightly different. In the post conflict regions actions towards the non-core group are taking the form of state-building and nation-building. The concept of the state-building is related to development cooperation and the activities of the third countries or international organizations in post conflict regions29 (eg. UN peacekeeping interventions or interventions of US troops and associated countries, and stabilization missions). On the other hand the term of the nation - building is defined as “the use of armed force in the aftermath of conflict to ensure and support the transition towards democracy30.” In this context, these terms overlap in their meaning. In common understanding these are often used interchangeably, however, in political science there should be a clear distinction between state-building and nation-building. While the first of the terms refers to build the institutions and infrastructure of the state, the second draws attention to the aspect of evolution of identity. Both terms describe the planned action of the foreign forces in the creation of state institutions and introduce mechanisms of political life based on the pattern that is used by these forces. Actions can take the character of foreign investment and aid programs, military occupation or the introduction of a stabilization or humanitarian for instance.

Harris Mylonas in his theory analyzes not only internal factors such as the activity of political elites to organize national or ethnic, heterogeneous groups living in the country. He also devoted attention to the external factors, which in his opinion play a crucial role in determining which of the described script is going to be applied to each group31. In theory international conditions are introduced to the policy towards relations between national and ethnic minorities. The author argues that the factor which determine the scenario, whether a group should assimilate, accommodate or exclude is not group’s cohesion or the ability or the desire to assimilate, but the external support for the demands of the group.

The starting point to analyse the nature of external support are the works of Myron Weiner, who stressed the importance of the trilateral relations between nationalizing state, a national minority and national homeland32. Developing Weiner’s theory, Roger Brubacker argued that if the minority does not have the national homeland, it becomes an easy target for assimilation33. Brubacker support his hypothesis by

29 V. Fritz, A. R. Menocal, State-Building from a Political Economy Perspective: An Analytical and Conceptual Paper on Processes, Embedded Tensions and Lessons for International Engagement, 2007; Overseas Development Institute, http://www.odi.org/resources/details.asp (access: 10/05/2015).

30 J. Dobbins, Nation-Building: the Inescapable Responsibility of the World’s Only Superpower, RAND Review, Vol. 27, no. 2/2003, p.17.

31 H. Mylonas, ThePolitics…, pp. 18–22.32 M. Weiner, Bad Neighbors, Bad Neigborhoods: An Inquiry into the Causes of Refugee

Flows, „International Security“ 17(I)/1971, pp. 5–42.33 R. Brubacker, Nationalism Reframed: Nationhood and National Question in the New

149


the importance of the interest of the newly formed nationalizing state. In the case where a minority has the support of his homeland, the Nationalizing state bears a disproportionately high risk of entering the assimilation policy and those minorities in comparison to the probability of failure of their actions. In this case, the more likely scenarios are deportation, exchange of population or ethnic cleansing. What is more Pieter von Houten, in his theory emphasizes the role of the ties between ethnic minority and elites (political, cultural, economic, etc) in their homeland34. Due to the support of a credible elites in the country of origin, ethnic or national minority becomes more assertive policy of assimilation. At the same time the decision-making elites (core-group) in the nationalizing state are not willing to provide sufficient conditions to accommodate minorities. Such a situation may lead to the Civil War. The threaten of the launching armed conflict between the state and subgroups or competing subgrups was also emphasized by other author, Erin K. Jenne. According to her calculations during in the 1990s, only eight out of one hundred and ten armed conflict went on between states35. Most of the rest of those conflicts were related to ethnic or national minorities, whose demands were not met.

Harris Mylonas theory complements the mentioned scenarios that focus mainly on opposition inclusive and exclusive policies towards national minorities and ethnic groups. In the variance created by Mylonas, he examines the impact of both internal (government policy nationally oriented) and external factors in the launching of nation-building policy model: assimilation, accommodation and exclusion. The author also raises the problem of different kinds of motivation to engage external forces and its consequences. The involvement can be clandestine, covert or overt. External forces may be either mentioned by previous authors the elite in the homeland or the diaspora. It may also be a neighboring country, power having interests in the region, any international organizations or any other configuration of these factors36. Nowadays this is an increasingly important role played by non-state actors, i.e. diaspora of refugees, terrorist organizations, NGOs, religious groups and multinational corporations. Non-state actors have become important stakeholders particularly noticeable in small countries where external force is often associated directly or indirectly with the obligations and interests of the state.. An external force can be in an alliance or be hostile to the nationalizing state. This condition is also not a constant value and can vary over time.

LIST OF MAPS:MAP 1: Map of the II Republic of Poland 1922-1939MAP 2: The territorial gains of the Balkan states after the First Balkan War and the line of expansion according to the pre-war secret agreement between Serbia and Bulgaria – April 1913

Europe, New York 1996, pp. 66–67.34 J. D. Fearon, Commitment Problems and the Spread of Ethic Conflict, in: D. Lake, D.

Rothchild (ed.), The International Spread of Ethnic Conflict: Fear, Diffusion, and Escalation, Princton N.J, 1998, pp. 114–126.

35 E. K. Jenne, Ethnic Bargaining: The of Minority Empowerment, New York 2007, p. 1.36 H. Mylonas, The Politics…,pp. 29,30.

151

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 316.344.5 (348:497.7)

CIVIL SOCIETY IN THE TRANSFORMATION PROCESS: THE EXAMPLES OF POLAND AND MACEDONIA

ГРАЃАНСКОТО ОПШТЕСТВО ВО ПРОЦЕСОТ НА ТРАНСФОРМАЦИЈА: ПРИМЕРИТЕ НА ПОЛСКА И

МАКЕДОНИЈА

MA Daniel WilkDoctoral student at the Institute of Political Sciences and International Relations of the

Jagiellonian University in Krakow

Апстракт

Целта на оваа статија е да се направи компаративна анализа на граѓанското општество во Полска и Македонија. Граѓанскиот сектор кои работи во двете земји е проучен особено од аспект на животната средина. Авторот се фокусира на политички, економски и социјални фактори, како и околни елементи кои влијаат на развој на граѓанското општество. Оваа статија е обид да се најдат одговори на прашањата: Во каква состојба е сега граѓанското општество во двете земји? и Со какви проблеми се соочиле невладините организации кои работеле на трансформација во првите две децении, во двете земји?. Размислувањата се вградени во рамките на теоријата на модерната поделба на државата на три сектори: државниот, приватниот и граѓанскиот.

Клучни зборови: граѓанското општество, етички граѓанското општество, системска трансформација, социјални, трансформација, третиот сектор, граѓанскиот сектор, CIVICUS, TACSO, OFOP, MCIC, USAID.

INTRODUCTION

The term of a civil society became the subject of lengthy discussion among scholars of social phenomena at the end of the twentieth century. The concept, rich both in republican and liberal philosophical traditions, triumphantly returned to the political discourse after the turbulent years of late eighteenth and nineteenth centuries, when political, sociological and philosophical considerations were shaped by a dichotomous debate on the nature of societies in democratic and totalitarian countries. The concept of civil society returned to theory and political philosophy in the 70s of the twentieth century, became a subject of criticism for some, for others

152

ГЛАСНИК 60 2 2016 MA Daniel Wilk

a direction of policy or even a social idea, a role model. Civil society was supposed to be a Europe’s democratic alternative to the totalitarian regime of the USSR, the consent of the state for its citizens to take civil matters into their own hands1.

The social transformation related to the development of a civil society, beside the political and market transformation, is one of three main factors in the process of systemic transformation towards the creation of a democratic state. Ralf Dahrendorf stated that the development of institutions of a civil society and the following change in social attitudes, acceptance of new rules of the game is a much more difficult process than installing a free-market economy or institution of a democratic state of law2.

In the twenty-first century the term of civil society is inextricably linked to the concept of the third sector, derived from the theory of the division of a modern democratic state into three main sectors: state, market and civil. The civil sector is also called the non-governmental sector or non-profit sector. That division has both a certain degree of interdependence and a set of distinctions which allow to separate tasks and objectives pursued by individual sectors. The civil sector, unlike others, is to change and improve the political, social and economic situation inside the civil community with the active participation of individuals forming task communities, who do not await the help of state institutions3.

In connection with the discussion of political and social sciences researchers on what a civil society is and what it is not, the author adopts a definition proposed by the London School of Economics: Civil society is the sphere of institutions, organisations and individuals located among the family, the state and the market, in which people associate voluntarily to advance common interests4.

The aim of this article is to make a comparative analysis of the civil societies in the Republic of Macedonia and the Republic of Poland. In particular, of such aspects of functioning of a civil society as a relationship between the civil sector and the state sector and citizens.

The author hypothesizes that the civil societies in Poland and in Macedonia, in the process of forming, faced a number of problems and limitations that influenced their development in both countries. Auxiliary hypotheses are the assertions that there are some similarities and differences that are characteristic for post-communist countries, which distinguish Polish and Macedonian civil societies from civil societies in Western countries, where the culture of civic participation is more developed.

This analysis of civil societies meets comparative analysis requirements, including four necessary conditions:

1 Jerzy Szacki, Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków, Warszawa 1997, 5–62.

2 Ralf Dahrendorf: It takes six months to create new political institutions, to write constitution and electoral laws. It may take six years to create a half-way viable economy. It probably take 60 years to create a civil society, W. Outhwaite, The Future of Society, Oxford 2006, 102.

3 Peter Drucker, The Essential Drucker, Oxford 2001, 358. 4 Salif. Alqadhafi, The Role of Civil Society in the Democratisation of Global Governance

Institutions: From ‘Soft Power’ to Collective Decision-Making?, London 2007, 42, http://www.motherjones.com/files/saif_dissertation_lse.pdf (Retrieved on 23.03.15).

153

Civil society in the Transformation Process: the Examples of Poland and Macedonia

1. Condition of the conceptual comparability: (concepts of civil society, the third sector, non-governmental organizations are similarly defined in both countries)

2. Condition of the interpretative comparability.3. Condition of the statistical comparability: the condition ensured through the

analysis of existing data, containing the same variables for both countries. 4. Condition of time comparability: given the fact that both countries are

undergoing the transformation process in an almost parallel time frame (Poland after 1989, Macedonia after 1991).5

Article is based on publications and reports drawn up by national and international organizations involved in monitoring the condition of civil societies in the countries subject to this analysis:

• Klon/Jawor - Association of Non-Governmental Organizations operating in Poland

• OFOP - National Federation of Non-Governmental Organizations• MCIC - Macedonian Center for International Cooperation • USAID - The United States Agency for International Development • CIVICUS - World Alliance for Citizen Participation • TACSO - Technical Assistance for Civil Society Organisations

In preparing this analysis, the author uses a four-dimensional perspective of civil society research applied by CIVICUS (World Alliance for Citizen Participation)6, which, monitoring the state of development of civil society sorts out four main dimensions of operating of organizations:

• Structure (size, degree and manner of organizing NGOs).• Environment (social and political-economic factors surrounding the

civil society and its organizations and the environment in which social organizations operate).

• Values (values practised in the civil society, manner of implementation of the common good idea).

• Impact (impact of operations of NGOs on political decision-making by state institutions, impact on members of the society)

The subject matter of the analysis is the environmental aspect of functioning of civil society and its social and political-economic influence.

5 Marek Nowak, Michał Nowosielski, Jak badać społeczeństwo obywatelskie?: doświadczenia, Poznań 2008, 12–18.

6 Monitoring the enabling environment for civil society. An overview of CIVICUS activities in 2012 and 2013, http://cso-effectiveness.org/IMG/pdf/civicus_note_to_oecd-_monitoring_the_enabling_environment_for_civil_society.pdf (Retrieved on 23.03.15).

154


1. LEGACY OF COMMUNISM:

The legacy of communism stamped an imprint on the position of the emerging civil society and on the development of the third sector in post-communist countries in transformation7. At the same time, it created a large field for activities of all kinds of non-governmental organizations focused on social change. Both in Poland and Macedonia, the negative consequences affecting the development of the civil societies in the initial phase of the transformation included:

1. Active citizenship in the social sphere related both to the formal participation of NGOs as well as incidental and spontaneous, informal civil activity were on a much lower level than in countries with established democracies8.

2. Lack of trust between political elites and members of non-governmental organizations reflected by marginalizing the role of NGOs by ruling politicians (the relevant legislation for establishing framework and functioning of non-profit organizations in both countries was created relatively late9) and lack of ability and willingness to engage in a dialogue with political elites by representatives of social organizations10.

3. A marginal level of help from intellectual elites in the form of a clear, personal support for activities of specific social organizations, which in turn made it difficult reaching the media in Poland and Macedonia.

4. Consumerism, commercialization and mediatisation, phenomena that are characteristic for a developing democratic society cause social anomie, activities that foster an individualistic attitude and decline of collectivist attitudes in society11.

5. Low level of social participation associated with the lack of faith in the effectiveness of grassroots activities undertaken by members of the community12.

6. Social stratification, as a result of capitalism and the following rivalry of members of the society related to the access to resources as well as other consequences, including social exclusion or social pathologies13.

7 Piotr Gliński, „Die Zivilgesellschaft in Polen“, Polen-Analysen No. 25, 15.1.2008, 2.8 How Civil Society Influences Policy: A Comparative Analysis of the CIVICUS Civil Society

Index in Post-Communist Europe, L. Fioramonti, V. F. Heinrich (ed.), London 2007, 23–26.9 Sašo Klekovski, Daniela Stojanova, Gordana. Jakovleska, Emina Nuredinoska, Civic

Engagement - Long Road to Go, Civicus Society Index Report for the Republic of Macedonia, Skopje 2011, 47.

10 Zofia Klinowska, „Kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce“, Infos, No. 22(136), 6.12.2012, http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/9789F55A271ABAC6C 1257AC9004D8BE0/$file/Infos_136.pdf (Retrieved on 20.03.2015).

11 Marta Gumkowska, Jan Herbst, Justyna Szołajska, Jakub Wygański, The Challenge of Solidarity: CIVICUS Civil Society Report for Poland, Warsaw 2006, 43.

12 The same, 45.13 The same, 46.

155


When comparing social and political-economic factors, the distinguishing characteristics of the civil sector in both countries should be considered.

The most important difference is the ethnic structure of society. Poland, as a country with an ethnically homogeneous structure, has much simpler conditions for building an efficient civil society. The heterogeneous Macedonian society is polarized based on differences in religion and nationality.

The second important factor distinguishing the processes of building civil society in both countries is the involvement of international organizations and Western political actors in the process of creating foundations of the civil sector in the 90s. The Poland’s accession to the European Union pressured the preparation of effective foundations for the activity of civic institutions. In the case of Macedonia, the cooperation of international organizations with Macedonian government began only after signing of the Ohrid peace agreement in 2001.

2. SOCIAL FACTOR:

Analysing the environment surrounding the Polish third sector, a special attention should be paid to one conclusion. The civil society as groups of self-organizing and associated citizens, striving for a particular social objective seemed to be in a better shape than it is in the age of transformation14.

This difference is closely linked to the phenomenon of ethical civil society in Poland in the 80s. The phenomenon of ethical civil society is characteristic for a non-democratic system of government regulating the public sphere, in which people build social ties when searching for alternatives to the initiatives controlled by the regime. Citizens seek legitimacy for their actions in the sphere of moral standards, not in the area of group interests, which is characteristic for civil societies in countries of well-established democracy15.

The Macedonia’s exit from socialist Yugoslavia did not face strong resistance of communist dissidents, directed against the citizens. There did not evolved elements that were necessary to create an ethical model of a civil society. In the context of this model, a particular attention should be paid to events related to the protests against the Internal Macedonian Revolutionary Organization – Democratic Party of Macedonian National Unity (WMRO/DPMNE) and the Prime Minister, Nikola Gruevski, which took place in 2015 in connection with the phone hacking scandal relating to the illegal recording of about 20,000 of Macedonians, coming from different social groups. Macedonian citizens organizing i.a. the May protests in front of the Macedonian parliament, effectively get organized in associations such as Solidarnost16or CIVIL MK17striving for the goal of replacing the political elite in the country.

14 Stephan Raabe, Transformacja i społeczeństwo obywatelskie w Polsce. Kościół, jako sojusznik społeczeństwa obywatelskiego, Raport Fundacji Konrada Adenauera, No. 9, Warszawa 2009, 9–12.

15 Irena Słodkowska, Społeczeństwo obywatelskie na tle historycznego przełomu: Polska 1980–1989, Warszawa 2006, 78–87.

16 Statute of the Solidarnost organization, http://www.solidarnost.mk/statut-2 (Retrieved on 1.04.2015).

17 Website of the organisation, http://civil.org.mk/ (Retrieved on 20.04.2015).

156


At a time when in Poland, a process of transformation began, there were unfavourable conditions for the development of a civil society related to the legacy of communism and disappointment by the process of the democratic transformation. In Poland, there was particularly bad adopted the transformation from the ethic to a democratic model of a civil society. Disappointment by the new political elite that emerged from the activists of “Solidarność”, was one of the causes of apathy of the Polish society. Politicians of the new, post-Solidarność camp, divided by internal rifts refrained from the dialogue with citizens. For Poles, the process of transformation was associated with a shock. As a result of losing their jobs and livelihoods, large group of citizens withdrew from the political and social life. Most of Poles, in the face of the economic crisis, adopted a paternalistic attitude towards the state. Social work raised negative connotations with the policy pursued by the communist authorities. Grassroots organizations or social initiatives operated faced enormous problems.18

In Macedonia, the construction of an active civil society also took place in such difficult conditions. The social, economic and political crisis that affected Macedonia Macedonia in the 90s of the last century caused a huge problem for a smooth conduct of social transformation. There clearly dominated lack of faith in the efficacy of grassroots initiatives. The first decade of independent Macedonia was a period of unstable operation of social organizations. There were a large number of registered associations that did not have the appropriate number of members. The turning point for the development of civil society organizations was the cooperation of Macedonia with the European Union in the first decade of the twenty-first century.

The main characteristics of Polish and Macedonian civil society include one of the lowest in Europe proportions of social participation in the creation of the third sector. According to the latest statistics compiled by the MCIC in Macedonia and OFOP in Poland, the active participation in non-governmental organizations is declared by 25% of Macedonians and 35% of Poles19. In both countries, members of non-governmental organizations are, in the vast majority, citizens aged 18-29 years (in Poland 63% are representatives of this age group, in Macedonia 69%). Taking into account the level of public confidence in the activities of public benefit organizations, 63% of Poles trust in the intentions and modus operandi of Polish NGOs20. In Macedonia, the level of public confidence in social organizations is lower – 54%21. According to the latest report from USAID (United States Agency for International Development) concerning the development of the civil society in Macedonia, the public opinion defines the activities of NGOs as low. Among the Macedonians, there is a belief that civil society institutions are only to satisfy

18 Irena Słodkowska, Społeczeństwo obywatelskie…, 92–93.19 Emina Nuredinoska, Simeona Ognenovska, Report on the enabling environment for

civil society development in Macedonia, MCIC Report, Skopje 2014, 12–14, http://www.ymcabitola.org.mk/download/en_report_for_enabling_environment_of_the_development_of_civic_sector_in_macedonia.pdf (Retrieved on 23.03.15).See also: Aktywnosc spoleczna Polakow, Raport CBOS, No. 60/2014, Warszawa 2014, 3–7, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_060_14.PDF (Retrieved on 23.03.15).

20 The same.21 The same.

157


individual needs and interests. The relationship between political elites and members of non-governmental organizations are characterized by a high degree of mutual distrust, as it is in Poland22.

In Macedonia, the ongoing political crisis, which resulted from the governance of the VMRO-DPMNE party contributed to the suppression of the civil society development. According to the report prepared by Eurometer in 2014, before the escalation of the current political crisis, answers to the question: In your opinion, are the citizens of Macedonia able to freely express their opinions? were as follows: 53% of Macedonians responded negatively. 73% of citizens believe that There are no spontaneous protests and they are co-organized by the authorities23.

3. POLITICAL-ECONOMIC FACTOR:

Due to the complex internal and external political situation of Macedonia in the period 1991-2001, the issue of development of the third sector was not a particular concern of politicians. A feature of the relationship between the public and civil sectors in first decade of the political transformation was a distrust of ruling elites towards NGOs. At the beginning of the transformation, the SDSM post-communist party (Social Democratic Union of Macedonia), governing the country in 1992-1996, introduced a legal definition and concept of a civil society. The government feared that NGOs will be used to promote and spread nationalistic slogans and ideas related to the ethnic conflict between Macedonians and the Albanian minority being a part of the Macedonian society24.

Ethnic conflict in 2001 caused an interference of international organizations in internal policies as well as ethnic and religious relations in the country. The European Union relied the possible Macedonia’s joining the ranks of the European Union on the progress of the democratization process associated with the transfer of certain powers to local government units and the creation of legal and financial conditions for operating in the NGO sector25.

The development of the civil society in Macedonia was made possible thanks to the creation of legal conditions for more efficient operating in the third sector. The regulatory environment for NGOs is formed by four major pieces of legislation.

22 CSO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and Eurasia 17th Edition, June 2014 , http://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1863/E%26E%202013%20CSOSI%20Final%2010-29-14.pdf (Retrieved on 22.04.2015).

23 „The Political Culture, Europeization and Fears in Macedonia“, Survey Research: „Eurometer“ Macedonia 2014, , http://www.mcet.org.mk/en/dokument.asp?cnd=98 (Retrieved on 22.04.2015).

24 Report: Civic Practices No. 12 – Civic Engagement, Dejan Misevski, Darko Buldioski, Boris Ristovski, Marko Trosanovski (red.), http://www.mcms.org.mk/images/docs/2011/civic-practices-12-civic-engagement-2011.pdf (Retrieved on 26.04.2015).

25 CIVIC ENGAGEMENT – LONG ROAD TO GO CIVICUS Civil Society Index Report for the Republic of Macedonia Macedonian Center for International Cooperation, http://civicus.org/downloads/CSI/Macedonia.pdf (Retrieved on 23.04.2015).

158


• Art. 20 of the Constitution of the Republic of Macedonia guarantees its citizens the freedom of association in order to realize and protect their political, economic, social, cultural rights and beliefs. The only limiting condition is the impossibility to create an organization whose aim is to destabilize the state by encouraging aggressive action, racial or religious hatred and intolerance26.

• The Law on Citizens Associations and Foundations of 1998 is an important step in terms of the development of the third sector in Macedonia. It regulates the functioning of associations and foundations, allowing citizens to create civic associations and enabling non-governmental organizations to operate. It imposes a constraint; foundations cannot carry out political activities or use acquired resources and funding in activities of political parties27.

• The Law on Donations and Sponsorships adopted in 2006 introduced tax reliefs for businesses and individuals who exercise patronage or financially help organizations from the civil society sector28.

• Law on Volunteering of 2007 introduced a legal definition of volunteering differentiating it from other types of employment. It systematized the work of volunteers by determining their legal rights and obligations29.

In Macedonia, the Ministry of Internal Affairs is responsible for the development and cooperation with civil society organizations. The strategy and development objectives of the civil sector, as well as the form of cooperation between the government and NGOs is defined in the Strategy of Supporting the Development of the Civil Society in the years: 2012-201730.

The political factor of civil society in Poland in the transformation process can be divided into two periods. The dividing line may be the years 2003-2004. In 2003, fourteen years after the start of the transformation, Sejm passed a law on public benefit activity and volunteer work31. By 2003, when the OFOP (National Federation of Non-Governmental Organizations) was established, there was no institution representing interests of the Polish third sector in dealing with the public and market sectors. The organizations could not reach a common position i.a. in lobbying for the introduction of a beneficial NGO law.

26 Article 20 of the Constitution of the Republic of Macedonia, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/macedonia.html (Retrieved on 21.03.2015).

27 Закон за здруженија на граѓани и фондации, http://www.pravo.org.mk/document Detail.php?id=176 (Retrieved on 21.03.2015).

28 Закон за донации и за спонзорства во јавните дејности , http://www.pravo.org.mk/documentDetail.php?id=674 (Retrieved on 21.03.2015).

29 Закон за волонтерството, http://www.pravo.org.mk/documentDetail.php?id=733 (Retrieved on 21.03.2015).

30 СТРАТЕГИЈА ЗА СОРАБОТКА НА ВЛАДАТА СО ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР, http://nvosorabotka.gov.mk/sites/default/files/dokumenti/strategijaa_2012–2017.pdf (Retrieved on 23.03.2015).

31 The Act on Public Benefit Activity and Volunteerism (Journal of Laws of 2010, No. 234, item 1536), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20030960873 (Retrieved on 23.03.2015).

159


Joining the European Union helped to improve the financial condition and increase of the role of the third sector in the strategy of the social policy of the state. The Act on Public Benefit Activity introduced, necessary for the operation of NGOs, definitions of volunteer work, association and foundation, separated economic activities from non-profit activities and allowed for a paid activity of NGOs when the revenue is used only for running this particular activity32.

A huge political problem is the attitude of many governments discriminating against non-governmental organizations as an equal partner in the management of local communities. In the districts and provinces, there is realised the model of self-governance without participation33, driven by a party-dependent and centralized nature of the local bureaucracy. Under the policy of the government, aimed at stimulating the development of the civil society in Poland, there is implemented a Strategy for the Development of Civil Society for 2009-201534 by the Ministry of Labour and Social Policy.

A significant barrier to the development of the civil sector in Poland and Macedonia is a problem with financing of civic initiatives. In both countries, civil society institutions depend on financial assistance from the state or funds coming from the European Union. In Poland, the state budget is the main or only source of income for 36% of all non-governmental organizations35. Therefore, there is a serious risk of interference of ruling politicians in the attitudes and actions of social groups.

In Macedonia, a large number of organizations depend on a single domestic or foreign donor. 71% of all funds of the civic sector come from international development programs, 12% of funding come from the state budget, 5% of the funds come from individual donations36.

Piotr Gliński indicates that the main financial problem of the Polish third sector is the concentration of financial resources. In 2012, 4% of the richest non-governmental organizations have accumulated 80% of all funds for civic activities of the sector37.

* * *

During the past two decades of transformation, the civil societies in Poland and Macedonia have encountered a number of problems and constraints characteristic for young democracies. The legacy of communism stamped an imprint on civic awareness and treatment of grassroots community initiatives. In both countries, the process of transformation, also in the social dimension is not over yet.

32 The same.33 Zofia Klinowska, Kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Infos: Biuletyn

Biura Analiz Sejmowych, No. 22 (136), Warszawa 2012, 1–3.34 Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2009-2015, http://

www.mpips.gov.pl/userfiles/File/pozytek/SWRSO%202009–2015.pdf (Retrieved on 22.03.2015).35 Zofia Klinowska, Kondycja społeczeństwa..., 3.36 Civil Society Organizations in Macedonia, TACSO and IPSOS Report, 2014, 17–18,

http://www.tacso.org/doc/ipsos_report_mk.pdf (Retrieved on 17.03.2015).37 Stephan Raabe, Transformacja i społeczeństwo obywatelskie..., 7.

160


In the relationship between the state sector and the civil sector, there dominates a mutual distrust. An important part in building the civil sector in both countries have been played by international organizations. The European Union is committed to the creation of the civil society in both countries, relying the accession of Poland to the EU structures and the possible future accession of Macedonia on the development of the third sector in both countries. Currently, the biggest problem of non-governmental organizations is lack of non-governmental sources of financing for the third sector.

In the relationship of NGOs – citizens, in both countries, there is a noticeable lack of faith and basic knowledge on the benefits of participating in civic affairs. One of the main reasons for such attitude is disappointment by the process of social transformation. The statistics indicate that today's young generation aged 18-29 years is more willing to drive its civic activity to operate in non-profit organizations than previous generations of twenty-somethings.

161

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 339.564:663.991 (497.7:4) “1919-1941”

ИЗВОЗОТ НА МАКЕДОНСКИОТ ОПИУМ ВО ЕВРОПА(1919–1941)

EXPORTS OF THE MACEDONIAN OPIUM TO EUROPE (1919-1941)

Вера ГошеваНаучен советник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

The Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, later known as the Kingdom of Yugoslavia in accordance with the provisions of the Geneva Opium Convention of 1912 each year was obliged to submit to the Secretariat of the League of Nations reports on opium production and traffic. Statistical traffic data on Macedonian opium of the Kingdom very often did not correspond to the statistical data in disposal of the European states. Inconsistencies of the statistical data resulted from the fact that in the first years after the end of the World War First the main traffickers of the Macedonian opium were trade firms from Thessaloniki without any control by the state authorities and due to fact that the Kingdom’s statistics was not accurate. As a result the volume of traffic in Macedonian opium in Europe in that period could not be precisely determined. The following options were provided as causes for that occurrence: repacking, resorting and re-trafficking in opium in the states as final destinations. Indications of final closure of the misunderstandings due to various statistical data appeared by the end of 1929 when the Kingdom of Yugoslavia ratified the Opium Convention. Nevertheless, the reports on opium quantity trafficked by domestic traders did not correspond to the foreign statistical data.

Keywords: Macedonian opium, International Opium Conventions, the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes/Yugoslavia, export of the opium, trading companies-exporters of the opium.

Квалитетот на македонскиот опиум бил познат на светскиот пазар уште

во периодот кога Македонија се наоѓала во границите на Османлиската Империја. Непосредно пред почетокот на Балканските војни речиси четвртина од извозот од Македонија кој се одвивал преку Солун (26,1%) го сочинувал

162

ГЛАСНИК 60 2 2016 Вера Гошева

афионот.1 Опиумот кој бил негов производ бил извезуван главно за Мала Азија, Германија, Велика Британија и САД.

Во новата државна заедница Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, во која припаднал и вардарскиот дел на Македонија, квалитетот на македонскиот опиум и значењето на неговото производство првично биле непознати.2 Било потребно да поминат речиси две и пол години од формирањето на државата за нејзините економисти и политичари да дознаат дека значителен дел од македонскиот опиум се продавал на светскиот пазар под туѓо име, како солунски или грчки производ.

Ограничувачките мерки и закони за производство и промет на опиум, кои согласно со меѓународните опиумски конвенции биле усвоени во државата, значително го намалиле производството на овој производ. Но и покрај тоа, во меѓувоениот период Кралството на СХС, подоцна Кралството Југославија се наоѓало на петтото место во светот според големината на производство на опиум. Поради тоа што културата на афион во Кралството се одгледувала единствено во вардарскиот дел на Македонија, тоа значело дека овој дел од Македонија според производството на опиум во светски рамки бил зад Индија, Турција, Персија и Русија.

Поради високиот процент на морфиум кој го содржел македонскиот опиум, тој бил меѓу најдобрите по квалитет во светот. Процентот на морфиум што го поседувал, кој во просек изнесувал 12-14%, а во некои области и до 16%, бил идеален за потребите на светската фармацевтска индустрија. За споредба, кинескиот опиум имал само 4-5%, индискиот 6-8%, а турскиот 10-12% морфиум. Од тие причини, во периодот од 1928–1930 година опиумот од Турција и Југославија задоволувал над 80% од светските потреби за опиум потребен за фабрикување опијати.3

Извозот на македонскиот опиум во Европа во наведениот временски период, и покрај тоа што не може прецизно да се утврди, бил доста голем. Но, иако според одредбите на Женевската конвенција за опиум од 1912 година Кралството на СХС било обврзано секоја година да поднесува извештај за производство и промет на опиум, задолжението тешко се реализирало. Пречките околу одредувањето на извозот произлегувале оттаму што главни извозници на опиумот произведен во вардарскиот дел на Македонија, по завршувањето на Првата светска војна, биле солунските трговски фирми. Државната власт немала никаква контрола врз овие фирми кои ја монополизирале југословенската трговија со опиум.

Во годините кои следеле, главна причина била несигурната статистика на Кралството на СХС. Сè до ратификувањето на Женевската конвенција за контрола на прометот на опиум од страна на Кралството Југославија, на крајот од 1929 година податоците за извозот на опиум од државата во вид на годишни извештаи за извоз и увоз се испраќале до Секретаријатот на Лигата на народите. Проблемот искрснувал поради тоа што податоците се добивале врз

1 Народна привреда у присаједињеним областима, Београд 1914, 17.2 Arhiv Jugoslavije, Beograd (натаму׃ АЈ), 65-209-641.3 АЈ, 65-209-64.

163

Извозот на Македонскиот опиум во Европа

основа на статистичките пријави кои ги поднесувале извозниците и увозниците на опиум, а кои никој не ги проверувал. Затоа случаите на несогласување на статистичките податоци за извозот на опиум од Кралството СХС во речиси сите европски држави станале вообичаена појава. Секретаријатот на Друштвото на народите редовно барал објаснување за причините за таа појава.

Државните органи на Кралството Југославија наведувале разновидни причини како изговори. Поради тоа. кога го објаснувале несовпаѓањето на белгиските и југословенските статистички податоци за извозот на 913кг опиум во Белгија во 1927 година, југословенските органи наведувале дека тие не можеле да го контролираат прометот на опиум откако тој ќе ја поминел југословенската граница. Според нив, наведениот опиум можеби го променил правецот и пристигнал на друго одредиште во Белгија или дури во друга држава. Самите посочувале дека честопати имало случи кога опиумот се предавал на друга фирма, а не на онаа на која првобитно ѝ бил испратен.4

Југословенската статистика имала податоци за извезени 7 547кг опиум во Грција во 1927 година, а според грчките податоци станувало збор за 5 909кг. Како можни причиини за разликата во статистичките податоци биле наведувани следните: македонскиот опиум во Солун можеби се препакувал, или повторно се сортирал, или едноставно се реекспортирал.5 Исти објаснувања биле давани во различни години и за различни европски држави.

Навестување дека ќе биде ставен крај на несогласувањата меѓу статистичките податоци се јавило откако Кралството Југославија при крајот на 1929 година ја ратификувало Женевската конвенција за контрола на прометот на опиум.

Од 1930 година била воведена поголема контрола на прометот на опиум. Кралската постојана делегација во Женева доставувала до Постојаниот централен комитет за опиум пополнети формулари со статистички податоци за увоз и извоз на опиум и наркотична дрога за секое тромесечје. Често пати овие извештаи доцнеле затоа што се вршела контрола на веќе пријавените податоци. Но, и покрај тоа и понатаму продожиле несовпаѓањата меѓу југословенската и статистиката на другите европски држави. Таков проблем се јавил со Чехословачка во 1930 година,6 со Германија во 1932 година,7 со Австрија и Бугарија во 1935 година,8 и со Романија во 1938 година.9

4 ДАРМ. М-2032. („Дали таа количина навистина стигнала во Белгија на постоечката адреса или по преминот на нашата граница стоката го променила правецот било во поглед на купувачот во Белгија или дури и во поглед на самата држава, тоа ова Министерство (за финансии б.м.) не може сега да го утврди. Не е исклучено дека наведената фирма во овој случај имала улога на посредник кој целата стока по приемот ја испратил во некоја друга држава понатаму или, пак, ја продал на некоја друга фирма во самата земја“.)

5 ДАРМ. М-2032. 6 ДАРМ. М-2035. 7 ДАРМ. М-2034.8 Истото. 9 ДАРМ. М-2033.

164


Од расположливите податоците се знае големината на извозот на опиум од Кралството на СХС во Германија, В. Британија, Франција, [вајцарија и САД во периодот од 1925 до 1930 година. За овие 6 години во Германија биле извезени 160 784кг, во В. Британија 1 505кг, во Франција 86 523кг, а во[вајцарија 30 200кг опиум.10

Како извозници во најголемиот број случаи фигурирале домашни трговци и трговци од Белград. Најголеми извозници според податоците со кои располагаме биле Евреите. Фирмата „Јаков [алом и синови“ од Белград (истата која претходно со години ја контролирала трговијата преку Солун) за само шест месеци во 1929 година извезла 21 351кг опиум за САД и Германија. Не заостанувале ниту фирмите: „Менахем и Леви“ од Скопје, со извезени 31 987кг во 1928 год. за Германија и Франција, како и фирмата на Салваторе Мустафија од Скопје (со извезени 22 669кг во 1928 год. за Германија, Франција и [вајцарија).11 Меѓу трговците со опиум имало и Македонци кои извезувале многу помали количини. На пример, Ангел Ецови} од Велес за Грција во 1928 год. извел 908кг, а фирмата „Митровиќ, Бунучевац и Комп.“ од Гевгелија за Грција, Германија и Франција во 1928 година извела 7 755кг.

Врз производството на опиум во вардарскиот дел на Македонија и неговиот извоз негативно се одразиле мерките и законите за ограничување на производството на опиум кои започнале да се преземаат во светски рамки почнувај}и од 1930 година. Иницијативата за потпишување на Женевската опиумска конвенција за контрола на прометот на опиум дошла од Големите сили под хуманитарен изговор за спречување на криумчарење на дрога и нејзино користење само за медицински цели. Од Конвенцијата најмногу профитирале големите европски хемиски фабрики кои во 1929 година основале „Европски картел за опојни дроги“, а сите држави потписнички биле обврзани да му ги продаваат опиумските суровини. Наоѓајќи се во толку привилегирана положба Картелот на фабрики за изработка на опијати не бил обврзан да ги купува суровините од државите потписнички на Конвенцијата, а бидејќи Големите сили не се обврзале таа да важи за нивните колонии тие продолжиле да ги купуваат суровините оттаму.

Во обид да ги избегнат негативните последици на меѓународните опиумски конвенции врз производството на опиум, Кралството Југославија во 1931 година побарало сојузник во државата која била уште поголем производител на опиум од неа, Република Турција. Како држави производители на висококвалитетен опиум тие се обиделе да ги заштитат своите интереси по пат на договор. Идејата за постигнување меѓусебен договор за извоз на опиум се јавила во периодот непосредно пред одржувањето на Конференцијата за ограничување на фабрикување опојни дроги во Женева (одржана од 27 мај до 13 јули 1931 година) и кога станала реална опасноста заклучоците од конференцијата дополнително да го стеснат пазарот на суров опиум.

Југословенско-турскиот договор бил потпишан во април 1932 година, а започнал да се применува од 1 јануари 1934 година. Во договорот секоја од

10 АЈ, 65-209-641. 11 ДАРМ. М-2032.

165

Извозот на Македонскиот опиум во Европа

државите се обврзала да создаде посебно друштво кое ќе извезува непреработен опиум, а заедно да сочинуваат еден орган кој врши продажба на суров опиум. Договорените страни вовеле монопол за извоз на опиум, а продажбата во странство била доверена на Централното опиумско биро со седиште во Цариград.

Работата на Централното биро била бојкотирана од страна на Европскиот картел. Иако во август 1934 година се воделе меѓусебни преговори, не бил постигнат договор, а најголеми противници биле големите француски и швајцарски фармацевтски и хемиски фабрики кои имале големи залихи од опиум набавени пред започнувањето на работата на Бирото. Во таква ситуација преостанувало само да се тргува со оние европски фабрики кои не биле членови на Картелот.

И покрај проблемите на кои се наидувало при извозот на македонскиот опиум во Европа, бидејќи тој за време на постоењето на Централното опиумско биро најмногу се продавал на американскиот пазар, сепак не бил за занемарување неговиот извоз во европските држави. На тој начин тој имал огромно значење за работата на европската фармацевтска и хемиска индустија.

167

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 614.2 (497.711) “1918-1939”

ХИГИЕНСКИ ЗАВОД – СКОПЈЕ И НЕГОВАТА ДЕЈНОСТ ВО КРАЛСТВОТО СХС/ЈУГОСЛАВИЈА

INSTITUTE OF HYGIENE IN SKOPJE AND ITS ACTIVITES IN THE KINGDOM OF SCS/YUGOSLAVIA

Габриела ТопузовскаНаучен соработник во Институт за национална историја - Скопје

Лидија Ѓурковска Виш научен соработник во Институт за национална историја - Скопје

Abstarct

This article refers to the work of the Institute of Hygiene in Skopje in the Kingdom of SCS/Yugoslavia. The overall maintenance of the population`s physical health was conducted by the Institute of Hygiene, which began working in 1925. Within its scope of work, the Institute of Hygiene tested the drinking water for the population of the city of Skopje, which in many premises was not drinkable. The Institute worked on improving the general health of the people and studied pathology of the illnesses especially regarding malaria. The Institute provided free medical exams, laboratory analyses and medications.

Кeywords: Hygiene Institute, prevention of infectious diseases, control of drinking water.

По завршувањето на Првата светска војна, владата на Кралството СХС во административно-територијален поглед го разделила освоениот вардарски дел на Македонија на седум окрузи.1 Градот Скопје од 1919 година влегувал во Скопскиот округ. Во окрузите, покрај државната управа, постоеле и органи на локалната управа: окружни собранија и окружни одбори. Нивна задача била да водат грижа за чување и унапредување на просветните, стопанските, сообраќајните, санитетските и финансиските интереси на окрузите.

1 Тие седум окрузи биле: Битолски, Дебарски, Кумановски, Скопски, Штипски, Тетовски и Тиквешки (Кавадаречки). Надежда Цветковска, Македонското прашање во југословенскиот парламент, ИНИ, Скопје, 2000, 24.

168

ГЛАСНИК 60 2 2016 Габриела Топузовска, Лидија Ѓурковска

На 3 октомври 1929 година, бил донесен Законот за името и поделбата на Кралството на управни подрачја, според кој државата на Србите, Хрватите и Словенците била наречена Кралство Југославија. Извршена била нова административна поделба на земјата, според која управата во Кралството Југославија се организирала на бановини, околии и општини. Имено, целото Кралство било поделено на 9 бановини2 (на местото на дотогашните 33 области), околии и општини (кои ги задржале веќе споменатите управни органи), додека самоуправните органи биле укинати.3 Во административно-управен поглед, територијата на Скоп је и Скопско била вклучена во Скопскиот округ.4 Вардарска бановина, со седиште во Скопје, како управно-административно територијална единица во Кралството Југославија, ја опфаќала територијата на вардарскиот дел на Македонија, дел од Јужна Србија и речиси цела Метохија. На север била ограничена со означени граници на Моравска и Зетска бановина, на исток, југ и запад со државни граници кон Бугарија, Грција и Албанија. Во тие граници Вардарска бановина опфаќала територија од 36 672 км2.

Структурата на населението влијаела врз степенот на стопанскиот, економскиот и социјалниот развој на градот Скопје. Тоа е период кога бројот на продуктивното, пред сѐ христијанско население, бил во пораст, за разлика од понепродуктивното муслиманско население кое во 1925 година го започнало процесот на иселување во Турција.5 Податоците од двата државни пописа, од 31 јануари 1921 година и 31 март 1931 година, на Кралството СХС/Југославија, укажуваат на пораст на македонското население.6 Од пописните податоци јасно се гледа дека градот Скопје во 1921 година имал 40 666 жители, а десет години подоцна во пописните податоци од 1931 година овој број бележи пораст, па вкупниот број на жители во градот изнесувал 68 334.7

2 Кралството Југославија било поделено на 9 бановини и тоа: 1) Дравска со седиште во Љубљана; 2) Савска со седиште во Загреб; 3) Врбаска со седиште во Бања Лука; 4) Приморска со седиште во Сплит; 5) Дринска со седиште во Сараево; 6) Зетска со седиште во Цетиње; 7) Дунавска со седиште во Нови Сад; 8) Моравска со седиште во Ниш; 9) Вардарска со седиште во Скопје. Надежда Цветковска, Локалната управа во вардарскиот дел на Македонија меѓу двете светски војни (1919–1941), Историја, XXXIV/XXXV/1-4, Скопје, 1998/1999, 59-61.

3 Надежда Цветковска, Македонското прашање во југословенскиот парламент ... 27.4 Владимир Симеоновиќ, „Становништво Југославије и социјалистичких

република 1921–1961“, Београд, 1964, 22.5 Милан Недељковић, Алманах града Скопља 1918–1928 год, Штампарија „Стара

Србија“ Кеј Војводе Путника 20, Скопље, 1928, 136.6 Од 1913 до 1926 година бројот на населението се движел по нагорна линија.

Така, во 1913 година бројот на населението изнесувал 43 331 жители. Веќе во 1919 година Скопје броело 51 758, а во 1926 година 69 269 жители. Посочените податоци македонското насление го третираат како српско односно како Јужносрбијанци. Истото.

7 Вкупниот број жители на градот Скопје во овој период варирал и зависел како од природниот наталитет и морталитетот, така и од механичкиот прилив и одлив на населението, кое од селата се доселувало во градот, а се одлевало со иселувањето на муслиманите во Турција. Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 januara, 1921

169

Хигиенски завод – Скопје и неговата дејност во кралството СХС/Југославија

Во почетокот на 1921 година, во Скопје имало 8 525 куќи со 41 066 жители, во 1926 година 9130 куќи со 69 269 жители, од кои 38 392 православни, 1890 католици, 26 270 муслимани, 2 667 мојсиевци и 150 лица со друга вероисповед. Покрај ова, имало и 10 000 привремено населени лица кои секојдневно патувале на работа во Скопје. Просечната густина на населението изнесувала 40-55 жители на м2. Бројната состојба на населението по националност, во 1929 година, изгледала вака: Македонци (тогаш од власта именувани како Јужносрбијанци) 33 310, Бугари 26, Руси 688, Турци 13 893, Евреи 2 190, Грци 279, Романци 110, Ерменци 438, Албанци (во графите именувани како Арнаути) 1900, Роми (во графите именувани како Цигани) 2496, останати 466 и непознати 2. Веќе во 1929 година, Скопје имало вкупно 55 798 жители.8

Општите географски, геолошки, хидролошки и климатски карактеристики на ова подрачје од Кралството биле причина за постојано ширење на многубројни заразни болести. Тоа било резултат на неколку фактори кои биле од особено значење: распространетоста на мочурливото земјиште, средоземната клима (температури што се движеле во интервал од 200Ц до 250Ц во текот на пролетта и есента, додека во летниот период се качувале и над 400Ц), отсуството на водоводна мрежа и канализација кои би ги задоволувале основните хигиенските стандарди, како и присуството и работењето на само 52 лекари на целата територија на вардарскиот дел на Македонија.

Министерството за народно здравје на Кралството СХС, формирано со одредбата од 14 мај 1918 година, пред себе имало комплексна задача. Неговата основна цел била создавање систем на здравствени установи, ангажираност и посветеност во однос на општото просветување на народот, создавање основни здравствени навики кај месното население и подигнување на здравствената култура.9

Здравствената политика на Кралството на СХС/Југославија и давала предност на превентивната медицина во однос на куративната.10 Основниот принцип на здравствената политика се содржел во реченицата дека грижата за здравјето на човекот треба да го опфати периодот од неговото зачнување до неговата смрт. Придружувајќи се кон тој принцип, Министерството за народно здравје првенствено се насочило кон создравање основни услови за елиминирање на болестите кои во вардарскиот дел на Македонија го десеткувале населението.11

godine, Sarajevo, 1932. Definitvni rezultati popisa stanovništva od 31 mart 1931 godina, Knjiga I, Prisutno stanovništvo, broj kuća i domaćinstva, Opšta državna statistika, Državna štamparija, Beograd, 1937.

8 Водич кроз Скопље и околину, Скопље, 1937, 38.9 Ljuba Dimic, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, Beograd, 1996, II

deo, 229-247.10 Maks Ajling, Glasnik Ministarstva narodnog zdravlja, vanredni broj, Radovi

antimalaricne komisije u Makedoniji 1921 god., II god., Beograd, 1922, 24-25.11 Glasnik Ministrastva narodnog zdravlja br. 1-2, oktobar 1919 g. donosi sledece: 1. Glavni

pravci nase zdravstvene politike dr. M. J. Batut (1-7) 2. Princip jedne zdravstvene politike, Uros Krulj (7-14), Ministarstvo narodnog zdravlja i njegovi zadaci, B. J. Nikolic (14-17).

170


Културата на живеење, односно целокупниот начин на живеење на поголемиот дел од населението во вардарскиот дел на Македонија, а со тоа и во градот Скопје, била детерминирана и од слабата и недоволна исхрана. Населението постојано ја штедело храната.

Разликите во начинот на живеење суштински го диференцирале селското население од градското. Македонскиот селанец го поминувал животот во својата куќа без најосновните делови од мебелот: без кревет, шкаф, полици. Целото семејство спиело во најголемата одаја, покрај огнот, на гола земја. Луѓето пред спиење не се пресоблекувале, туку спиеле во облеката во која ги вршеле дневните работи.12

За разлика од нив, животот на градското население се одвивал многу поудобно, но сепак ниту најголемите македонски градови немале канализација изградена според хигиенски стандарди. Водата од водоводот по секој пороен дожд доаѓала во контакт со површинските загадени води. Хигиенски тоалети немало ниту во најдобрите хотели. Граѓаните се капеле во турски амами.13

Начинот на живот, географските и климатските фактори, последиците од долгогодишните војни, лошите хигиенски и други услови за живот, како и ниската здравствена просветеност и свест кај населението условиле здравстената состојба на народот да биде лоша. Како резултат на тоа, во одделни краишта на вардарскиот дел на Македонија морталитетот бил поголем од наталитетот. Смртноста на децата до 10-годишна возраст во вардарскиот дел на Македонија изнесувала во просек до 30%.14

Штотуку завршената војна зад себе оставила болни, слепи, инвалидни лица, кои немале ниту медикаментозна ниту лекарска помош. Бедата и сиромаштијата, незадоволителното ниво на хигиенски услови, биле неизбежно секојдневие на осиромашеното и истоштено население. Тешките услови за живот, неисправната вода за пиење, слабата исхрана, биле причина повеќе за појава на епидемии кои земале безброј човечки животи. Во тој период исто така се ширеле и големите сипаници кои оставале трајни последици кај населението. Заболени од маларија и туберкулоза имало се повеќе, а со тоа се зголемувале загриженоста и паниката кај населението.

Бројот на здравствените установи бил многу мал, а тие биле претежно распоредени во поголемите градови и поразвиени села. Но сепак, во почетокот на 20-тите години на минатиот век, во вардарскиот дел на Македонија пристигнувале млади лекари и фармацевти со завршени медицински студии во странство, кои веднаш се впуштиле во борбата против заразните болести (маларија, тифус, колера).15 Освен тоа, во истиот период биле отворени школски диспанзери, антитуберкулозни диспанзери, како и бактериолошко-епидемиолошки станици.

12 Водич кроз Скопље и околину, Скопље, 1937, 38.13 Ljuba Dimic, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, Beograd, 1996, II

deo, 229-247.14 Maks Ajling, Glasnik Ministarstva narodnog zdravlja, vanredni broj, Radovi

antimalaricne komisije u Makedoniji 1921 god., II god., Beograd, 1922, 24-25.15 Боро Николовски, Прилози за историјата на здравствената култура на

Македонија, Македонско фармацевтско друштво, Скопје, 1995, 264.

171


Во 1922 година, лекарските места во околиските здравствени станици во Вардарска бановина биле пополнети со нови медицински кадри кои своите студии ги завршиле во странство.16 Имено, со тоа се создале минимум услови за надминување на лошата здравствена состојба на населението, особено во однос на заразните болести. На иницијатива на д-р Андрија Штампар била организирана антималаричната служба. Во Скопје била монтирана Декерова барака на бактериолошката станица, која всушност претставувала прва социјално-медицинска установа формирана врз основа на „Уредбата за формирање на бактериолошки станици бр.29.964 од 1920 година“.17 Нејзината главна задача се состоела во следење и сузбивање на заразните болести.

Состојбата со заразните болести во Скопје била загрижувачка. Од страна на градските власти била организирана и воведна задолжителна вакцинација против големи сипаници, а воедно се организирала и превентивна служба за следење на заразните болести, особено на маларијата и туберкулозата.18

Табелата 1. Преглед на заболени од маларија и туберкулоза19

Од маларија Од туберкулоза

Годи

на Пријавени болни

Вку

пно Пријавени болни

Вку

пно

машки женски машки женски

191919201921192219231924192519261927

116227189235197291247303361

94119201244205249258489392

210426390479402540505797753

987587115165149184231217

1158079111117138175242296

213155166226336287359473513

Збирно20 2171 2331 4502 3121 1407 2728

16 Истото.17 80 години Републички завод за здравствена заштита, Бурен интензивен и

успешен развој, Благоја Алексоски, главен уредник, Скопје, 2004, 13.18 Боро Николовски, Прилози за историјата …...., 264.19 Милан Недељковић, Санитет, У: Алманах општине града Скопља 1918–1921

године, Штампарија „Стара Србија“ Кеј Војводе Путника 20, Скопље, 1928, 75.20 Постојат грешки во збирните резултати, тие изнесуваат: прва колона 2166, втора

колона 2251, трета колона 1321, четврта колона 1353.

172


Табелата 2. Преглед на вакцинирани од сипаници и други заболувања21

Р.бр

Годи

наСипаници

Стом

ачен

тиф

ус

Шар

лах

Вку

пно

вакц

инир

ани

Забе

леш

ка

Нов

ород

ени

Учи

лиш

ни

деца

Вку

пно

12345678910

1918191919201921192219231924192519261927

119314417453439524927724919

319437560858383131184010381055

43874197713118221835176717621974

783 10

43874197713118221835176725451984 Н

.З .о

д др

угит

е за

разн

и за

болу

вањ

а ва

кцин

ациј

ата

се в

рши

во И

нсти

туто

т за

тро

пски

бол

ести

Вкупно 4836 679122 11627 783 10 12420

Скопската бактериолошка станица прераснала во Институт за тропски болести. Во наредниот период, благодарение на финасиската помош од Рокфелеровата фондација23 таа се збогатила кадровски и просторно, и подоцна

21 Милан Недељковић, Алманах града Скопља ......., 75.22 Постои грешка во збирниот резултат, тој изнесува: 6801.23 Фондацијата Рокфелер е приватна фондација со седиште на Петтата авенија

во Њујорк. Oснована на 14 мај 1913 година, од семејство Рокфелер, шест генерации наназад. Нејзината главна мисија е „унапредување на благосостојбата на човештвото низ целиот свет“. Фондацијата Рокфелер во тоа време била особено активна, а и претставници на Лигата на народите често престојувале во Скопје за реализација на идејата на д-р Штампар. Тој успеал да обезбеди 20 милиони тогашни динари од Фондацијата Рокфелер и зградата на Заводот започнала да се гради во 1923 година. Таа била завршена во 1924 година, а свечено била пуштена во употреба на 5 април 1925 година. Од Фондацијата Рокфелер на отворањето на Хигиенскиот завод во Скопје присуствувал специјалниот претставник д-р Мичел. Зградата постоела сè до скопскиот земјотрес, а на нејзиното место денес се наоѓа зградата на Министерството за здравство. http://vest.com.mk/default-mk.asp?ItemID=5FDD0F54225D8F4E939DC373F9CFCF85 (пристапено 31.08.2015); https://en.wikipedia.org/wiki/Rockefeller_Foundation (пристапено 14.04.2016).

173


прераснала во Хигиенски завод со кој раководел бактериологот д-р Вацлав Нохејл.24 Од самиот почеток на неговото формирање во Заводот постоело пропагандно одделение кое работело на здравствено едуцирање на населението, а со тоа и на подобрување на хигиенските прилики.25

Во документацијата и во сите официјални преписки во периодот од 1924 до 1926 година се среќава името Завод за тропски болести – Скопје, а од средината на 1927 година во официјалните преписки се користи името Хигенски завод – Скопје.

Сите активности на „Заводот за тропски болести“ биле опфатени во „Правилникот за организација на работата на Заводот за тропски болести“ во Скопје, издаден во :Службене новине“ бр.53–1926 година. Со Правилникот била дефинирана територијата што ја покривал Заводот за тропски болести во Скопје, во која влегувале: Битолска, Брегалничка, Скопска, Косовска област и Зетската област како дел од Метохија, кои претходно биле покривани од бактериолошката станица во Скопје. Главната задача на Заводот била испитување и спречување на ширењето на заразните болести, со посебен акцент на маларијата. Покрај тоа, Заводот требало да се концентрира и на проучување и подобрување на хигиенските состојби и едукација на населението за здравствените проблеми.26

Во рамките на Заводот функционирале следниве одделенија: бактериолошко, хемиско, ветеринарно, маларично, паразитолошко, социјално-медицинско, администрација и сметководство. Овие одделенија биле сместени во главната зграда на Заводот, додека, школската поликлиника и антитуберкулозниот диспанзер биле сместени во бараките.

Во Правилникот биле регулирани задачите и активностите за секое од одделенијата кои во тогашните услови и достигнувања во медицината биле спроведувани на највисоко ниво. Преку одделенијата се спроведувале: курсеви за санитетски работници, курсеви за правилно приготвување на храната, печатење на пропаганден материјал со здравствено-едукативна содржина за населението. Посебно место во Заводот имало хемиското одделение каде се вршело испитување на биолошкиот материјал. Заводот за тропски болести во Скопје бил овластен и за испитување и контрола на лековите. Оваа негова функција била регулирана со „Правилникот за испитување на лекови“ објавен во „Службене новине“ бр.102 – XVIII од 1926 година.27

Од извештајот на д-р Нохејл од 1927 година дознаваме за двојната улога на Хигиенскиот завод, неговата куративна и превентивна дејност.28 Од особена важност за неговата севкупна дејност биле лабораториските анализи и испитувања на прехранбените продукти (млеко, месо, маст), како и контролата на водата за пиење од бунарите и пумпите. Сите овие активности значајно

24 80 години РЗЗЗ, Благоја Алексоски, главен уредник ...., 21.25 Вера Гошева, Хемиски оддел при хигиенскиот институт во Скопје 1941–1944

година, Втор конгрес за историја на медицина, Струмица, 2005, 102. 26 80 години РЗЗЗ, Благоја Алексоски, главен уредник...., 18.27 Истото, 79.28 Милан Недељковић, Алманах града Скопља ......, 79.

174


влијаеле врз подобрување и зајакнување на хигиенските навики кај населението чија свест била на многу ниско ниво. Се работело врз подигање на јавната свест и култура, преку организирани предавања и печатење на пропаганден материјал за заштита и превенција на населението од заразните заболувања.29

Во годините што следувале, Хигиенскиот завод зајакнувал просторно и кадровски, па соодветно на тоа се зголемувал и обемот на неговата работа. Во периодот од 1927 до 1934 година, директор на Заводот бил д-р Миливој Ранков. Од 1934 до 1937 со заводот раководел д-р Чедомир Симиќ. Од 1937 до 1941 година директори биле д-р Геза Алковиќ, а потоа д-р Душан Костиќ.

Од 1926 до 1937 година, на територијата на Вардарска бановина, а под ингеренција на Хигиенскиот завод од Скопје, биле изградени 129 водоводи, 313 ѕидани бунари и 194 каптажи со чешми, а исто така бил изграден и градскиот водовод во Скопје.30 Во 1927 година, Хигиенскиот заводот располагал со 8 домови за народно здравје и 25 антималарични здравствени станици во помалите места и села, а веќе во 1929 година имал дури 11 домови за народно здравје и 32 здравствени станици31 каде работеле 43 лекари, 2 хемичари, 2 интернисти, 11 агрономи, 1 ветеринар, 1 стоматолог, 31 медицинска сестра, 34 здравствени помошници и 5 бабици.32

И покрај огромните напори и активности кои биле преземани од страна на Заводот и домовите за народно здравје за спречување, намалување и сузбивање на заразните болести, населението со своето однесување и прикривање на заболените лица, членови на нивните семејства, предизвикано од нивната непросветеност и наивност, ја отежнувале и успорувале активноста на Хигиенскиот завод во борбата за заштита и унапредување на народното здравје.

Кон крајот на дваесеттите и почетокот на триесеттите години на 20 век, Скопје се повеќе добивало лик на значаен центар во кој веќе постоеле повеќе приватни и државни здравствени установи, меѓу кои и: Амбулантата на работничко осигурување, Државната амбуланта, Општинската амбуланта, Околиската амбуланта, Воената болница „Полумесечина“, Окружната болница, Санаториумот „Вардар“, Санаториумот „Скопје“ на д-р Александар Ставридис и Хигиенскиот завод (Институт за тропски болести).33

Хигенскиот завод во Скопје постигнал значајни резултати на полето на превенција и сузбивање на заразните болести. Била воведена задолжителна вакцинација од големи сипаници, се водела интензивна борба против маларијата, туберкулозата и венеричните заболувања, се преземале активности за подобрување на хигиенските прилики во градот и околината, се вршела контрола на водата за пиење и храната. Исто така, била вршена редовна дезинфекција и дезинсекција во градот, а била воведена и мерката за

29 Истото, 79.30 Уредба за сузбивање на заразните болести, Службене новине бр.224, 1927.31 Боро Николовски, Прилози за историјата …...., 264.32 Истото, 264.33 Алла Качева, Славица Христова, Татјана Ѓорѓиовска, „Здравствени установи“,

Во: Животот во Скопје 1918–1941, Музеј на град Скопје, Скопје, 2002. http://www.staroskopje.vestel.com.mk/sites/c21/c211zdravstvo.html (пристапено 31.08.2015).

175


задолжително пријавување на заболените лица. Во овој период, Хигиенскиот завод развил соспствен систем за здравствена пропаганда, преку печатење на брошури и летоци за здравствено просветување на населението.

Во периодот од 1941 до 1945 година, Заводот постоел под името Областен институт во Скопје.

Денес Хигиенскиот завод го носи името Институт за јавно здравје на Република Македонија, чија основна цел е заштита и превенција на населението од заразни болести. Институтот за јавно здравје претставува важна мултидисциплинарна, научна и наставна установа која успешно дејствува во областа на превентивната медицина во Република Македонија.

177

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 929 Розентал, Ј.

ОД ЖИВОТОТ НА ПОЛСКИОТ ИЛИНДЕНЕЦ ЈУЛИЈ Ц. РОЗЕНТАЛ (1872-1903)

FROM THE LIFE OF THE POLISH ILINDEN UPRISING FIGHTER JULIUS CAESAR ROZENTHAL (1872-1903)

Македонка МитроваНаучен советник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

Julius Caesar Rozenthal (Irkustk, Siberia, 14. 07. 1872 – Lukovo, Macedonia, 12. 08. 1903) was an anarchist, a student at law, a teacher and a poet, who tragically lost his life during the battle at the village of Lukovo, during the Ilinden Uprising. After his tragic death, Anton Strashimirov collected all Rozenthal’s work, about 90 poems, and published them in a poetry book in Sofia in 1904. When reading this poetry book one can easily see that the recurring topics in his poems are the struggle for liberation by the occupied people as well as the struggle for the people to live in harmony. Among these poems, there are two poems dedicated to Macedonia.

Keywords: Julius Caesar Rozenthal, Ilinden Uprising, village of Lukovo, Macedonia.

Големината на историските настани најсугестивно се изразува во нивната трајност и неисцрпното толкување како резултат на постојаното истражување од страна на историчарите. Востаничкиот чин на Илинденците од 1903 година, претставува еден таков историски настан што ја поттикнува научно-истражувачката активност и воедно е предизвик за постојаното дополнување на илинденскиот фактографско-аналитичен фонд. Илинденското востание од 1903 година несомнено претставува историски настан од првостепено значење влезен во колективната меморија на македонскиот народ. Затоа и не зачудува што на дваесеттата годишница од Востанието, поетот и публицист – востаник Арсени Јовков им ја оддал заслужената почит: „На збирот од безимени борци, од непознати херои што ги посееја македонските планини со своите бескрсни гробови, на таа народна маса

178

ГЛАСНИК 60 2 2016 Македонка Митрова

што нема име, но остави историја, којашто не говори за себе, но создаде дела што говорат за неа, го даде Илинден 1903, на неа – нашиот поклон.“1 Реминисценцијата токму на овој цитат од еден преживеан Илинденец е ставена во контекст на суштинската големина на Илинденското востание обележано со масовни подвизи и масовно херојско себеодрекување на сите безимени, непознати и помалку познати паднати борци во текот на востаничката дејност.

На последнава група на Илинденци ѝ припаѓа и Јулиј Цезар Розентал (Иркустк, Сибир, 14. 7. 1872 - с. Луково, Македонија, 12. 8. 1903) анархист, студент, правник, учител и поет, којшто израснал во Кнежевството Бугарија. Неговата животна траекторија е впечатливо податлива за презентирање и историско толкување. Тој бил син на полскиот Евреин – благородникот д-р Август фон Розентал, кој поради својата револуционерна активност бил прогонет од руската држава.2 Со основно и средно образование Ј. Ц. Розентал се стекнал во различни градови во бугарската држава, каде што живеело неговото семејство пред конечно да се насели во Габрово.3 По завршувањето на гимназијата во Габрово, тој се запишал на правниот факултет во Софија. Ј. Цезар Розентал бил млад активист задоен од својот татко со нихилистички и анархистички идеи. Македонскиот анархист Петар Манџуков во своите обемни спомени насловени како „Предвесници на бурата“ го дал своето видување за неговиот психофизички профил. Така, Манџуков го оценува Ј. Ц. Розентал како многу интересна фигура, со среден раст, широко откриено чело, свилени руси мустаќи и мала остра руса брадичка – со убава надворешност, дополнета со широк и сестрано развиен ум.4

Всушност, овие спомени на П. Манџуков претставуваат еден од главните историски извори кои ни даваат конкретен пресек на краткиот животен пат на младиот Јулиј Ц. Розентал. Врз основа на нив, за Розентал пишувале и бугарскиот историчар Дончо Даскалов во своето дело „Анархизмот во Бугарија“ и бугарскиот анархист/емигрант во Франција, Ѓорѓи Хаџиев во книгата „Историја на безвластничкото движење во Бугарија“.5 На Манџуков

1 Димитар Митрев, „Илинден 1903-преломен чин и патоказ во национално-револуционерната борба на македонскиот народ“, Илинден 1903, Институт за национална историја, Скопје 1970, 15.

2 Август фон Розентал учествувал во организирањето на народното востание во Украина во текот на педесеттите години на 19 век против закрепосничките односи во тогашната империјална Русија. Поради оваа негова активност бил осуден на смрт. Смртната пресуда му била заменета со прогонство во Сибир каде што поминал цели 25 години. Во текот на 1880 година тој успеал да избега од Русија заедно со своето семејство. По неизвесните патувања низ цела Европа, А. Фон Розентал се населил во Бугарија.

3 Петър Манджуков, Предвестници на бурята / спомени/, Федерацията на анархистите в България, София 2013, 19–20.

4 Истото, 19.5 Дончо Даскалов, Анархизмът в България, София 1995; Георги Хаджиев, История

на безвластническото движение в България /очерки/, София 1995.

179

Од животот на Полскиот илинденец Јулиј Ц. Розентал (1872-1903)

се надоврзува и фактографијата што ја дава Стефан Аврамов (кој бил учесник во македонското движење и член на ТМОРО) во неговиот краток запис за животот на илинденецот/анархистот Ј. Ц. Розентал објавен во списанието „Илустрација Илинден“.6 Така, од Петар Манџуков може да се дознае дека Ј. Ц. Розентал бил ангажиран да работи како учител во селото Килифарево, Трновско, во 1898 година, во селото Летница, Ловешко, во 1899 година и во селото Долна Ораховица во 1900 година. Во текот на својата учителска дејност тој ги ширел идеите на анархизмот меѓу младите ученици. Влијанието на Ј. Ц. Розентал врз формирањето на анархистичкиот светоглед кај учениците не бил ограничен исклучиво во местата каде што тој држел настава, туку тоа се ширело и во другите градови низ бугарската држава. Ј. Ц. Розентал е познат и како иницијатор на организирањето на анархистичките кружоци во бугарските градови: Габрово и Плевен.7 Во текот на 1896 година, за време на ученички штрајк во Казанл’к, неговите сè уште неиздадени бунтовно-поетски стихови биле препишувани меѓу учениците од Педагошкото училиште. Влијанието на неговата поезија одела до таму што учениците штрајкувачи своите собири секогаш ги завршувале со рецитирање на песните од Ј. Ц. Розентал.8 Меѓу нив, којашто особено ја потенцира П. Манџуков била песната „Ода на цилиндрите“. Во неа, Розентал ги исмејувал и иронизирал позициите на разните министри, чиновници и другите службеници кои претставувале обични и сервилни ликови на тогашните државни системи.

Востаничката дејност на Ј. Ц. Розентал, пак, започнала кон крајот на месецот август 1903 година, кога тој се приклучил кон македонското ослободително и револуционерно движење, преку своето активно учество во четата на неговиот истомисленик и пријател Никола Дечев од Стара Загора. Оваа чета на војводата Н. Дечев имала за задача да се приклучи во втората фаза од Илинденското востание со единствена примарна цел да стаса до Велес и активно да учествува во востаничките дејства против османлиската војска. Од тие причини таа била именувана како велешка чета.9

П. Манџуков во своите спомени мошне детално дал преглед за движењето и дејствувањето на четата на Н. Дечев, откако таа навлегла на македонска територија од страната на бугарско-османлиската граница. Неговите пишувања се базирани врз основа на сеќавањата што му ги презентирал преживеаниот востаник од Дечевата чета, Стојан Черногорски. Според кажувањата на С. Черногорски, може да се дознае дека четата на војводата Дечев навлегла во Македонија кон крајот на првата декада од септември, заедно со четите на Тома Пожарлиев од Ениџе-Вардар и четата на Григор Манасиев од градот Кратово. Сите три востанички чети биле формирани во Кнежеството Бугарија.

6 Стефан Аврамовъ, Юлий Розентал, „Илюустрацијя Илиндень“, София 1930, III, кн. 9 (29), 7.

7 Во контекст на оваа негова дејност, Манџуков го апострофирал следното: „Ј. Ц. Розентал бил душата на анархистичкиот кружок во Габрово, а подоцна и на оној во Плевен.“, Предвестници на бурята, 27.

8 П. Манджуков, Предвестници на бурята, 21.9 С. Аврамов, Юлий Розентал, 7.

180


На 10 септември 1903 година (стар стил) трите чети пристигнале на месноста Султан-Тепе каде што се сретнале со разбиените остатоци од четите на Христо Чернопеев и Никола Жеков. Последниве две чети се враќале поразени од страна на османлиската војска во битките кај Кочанската и Радовишката околија. Од нив, војводата Дечев добил конкретно предупредување да се врати назад заедно со својата чета затоа што османлиската војска веќе ги имала заземено скоро сите села во регионот на Скопскиот санџак. Меѓутоа на ова нивно добронамерно предупредување Н. Дечев го дал следниот одговор: „Па нели ние однапред знаеме, дека нашите чети нема да ја уништат Турската Империја? Дека ќе дадеме жртви – тоа е сигурно. Но, нели ние сме тргнале за да даваме жртви. Зошто тоа е патот на Слободата.“10 Всушност, војводата Дечев преку овие неколку децидно артикулирани мисли, успеал да ја предвиди трагичната завршница од дејствувањето на својата чета во Кратовската околија.11 Како се одвивала целата акција кај селото Луково, дознаваме преку сеќавањето на преживеаниот востаник С. Черногорски. Така, според него, на 12/25 септември 1903 година, трите чети биле позиционирани во околината кај селото Луково. Четата на Н. Дечев, го зазела „Шипков врв“, најблискиот врв до с. Луково, четата на Томе Пожарлиев го зазела левото крило на врвот „Петлов чукар“, а онаа на Григор Манасиев, десното крило на месноста „Големиот камен“. На 13 септември (стар стил), османлиската војска го зазела с. Луково. Населението избегало од селото и се распрснало на сите страни, еден дел од машкото вооружено население, во отсуство на предводник, се организирало на спротивната страна на с. Луково.12 За време на судирот со османлиската војска кај с. Луково мнозинството од четниците биле убиени, меѓу нив и војводата Н. Дечев. Жестоката битка траела околу 15 часа, а востаниците доживеале тежок пораз. Заедно со тоа пропаднал и планот за префрлување на Дечевата чета во Велешко, за каде што патувала.13 Во текот на повлекувањето на востаниците од селото, од страна на своите соборци бил носен и ранетиот Ј. Ц. Розентал (едниот куршум му го разнел десното колено, а другиот му ја скршил писката на истата нога).14 При повлекувањето тој покажал невидена солидарност и саможртва во однос на своите соборци затоа што побарал од нив да го остават и да се спасуваат себеси од сè пожестоките напади на османлиските војници.15 Затоа останува отворено прашањето како загинал Розентал односно дали се самоубил или пак умрел од крвавењето од здобиените рани, а можеби бил убиен во настапувањето на османлиската војска. Полскиот анархист, поет и учител на возраст од неполни 30 години го дал својот живот во име на највисокиот човечки

10 П. Манджуков, Предвестници на бурята, 21.11 Истото, 22.12 Истото.13 Манол Пандевски, Илинденското востание во Македонија 1903, Скопје 1978, 336.14 П. Манджуков, Предвестници на бурята, 2315 Мошне импресивни се неговите последни зборови: „Оставете ме! Врвете!

Спасете се себе си! Оставете ме да правам како што сметам дека е добро!“ - П. Манджуков, Предвестници на бурята, 23.

181


идеал: Слободата. Впрочем, ваквиот чин не бил за никакво изненадување затоа што главната парадигма во анархистичката идеологија во конкретното историско време претставувала бескомпромисната борба за слобода насекаде каде што тоа било потребно.

Од особен интерес за историската наука претставуваат пласираните различни податоци во историските извори за судирот кај с. Луково на територијата на османлиска Македонија во текот на илинденските востанички денови. Имено, од приложените информации во историските извори се гледа дека тие не кореспондираат меѓу себе во однос на бројот и бројноста на четите, имињата на војводите, и исто така се разликуваат околу бројот на жртвите во судирот со османлиската војска кај с. Луково. Всушност, од нивното разгледување произлегува заклучокот дека тие единствено се согласни само околу местото каде што се одиграла битката. Така, во книгата на Манџуков, презентираните податоци за бројот на востаниците од трите чети бил околу 260 лица, а само четата на Н. Дечев била составена од 49 востаника. Во текот на судирот, информациите за жртвите од двете спротивставени страни се следните: 113 четници и 400 османлиски војници.16 Од друга страна, Христо Силјанов во својата книга „Ослободителните борби на Македонија“ ни дава сосема други податоци.17 Имено, според него, за време на Илинденското востание имало 15 борбени дејства во Скопскиот санџак. Од нив најдолги биле борбите во Кратовската околија. Четите на Н. Дечев и Мурџиев броеле 152 четника. На 25 август 1903 година, над с. Луково борбите траеле 25 часа, а востаниците доживеале тежок пораз и дале 31 жртва.18 Исто така и во „Мемоарот на Внатрешната организација“ се презентирани податоци во однос на оваа битка. Според нив, битката се случила на 25 август 1903 година во с. Луково, Кратовска каза, и траела 15 часа. Во неа учествувале 102 востаника наспроти 7000 османлиски војници. Бројот на загинати и ранети востаници бил 31, а загинати и ранети војници имало 8.19 Додека пак, во зборникот на документи со наслов: „Турски документи за оружените борби во Македонија 1903–1908“ стои дека во овој жесток судир бројноста на четите бил 100 лица, од нив загинале 33, а имало и 33 ранети востаници. Во овој османлиски документ е апострофиран и податокот дека имало само двајца загинати османлиски војници, а за ранетите војници не постојат податоци. Датумот на судирот бил

16 Истото, 24.17 Неговото дело, исто така, претставува значаен историски извор затоа што

тој бил современик на илинденските востанички акции и активен партиципиент во Преображенското востание кренато во Одринскиот регион на 19 август 1903 година. Истовремено, неговите сознанија се темелат и врз основа на неговото архивско истражување во Државниот архив во Софија (во периодот меѓу двете светски војни) и врз база на сеќавањата на преживеаните Илинденци.

18 Христо Силјанов, Ослободителните борби на Македонија, т. I, Скопје 2003, 397; т. II, София 1943, 297.

19 Македония и Одринско (1893-1903), Мемоар на Вътрешната Организация, София 1904, 178.

182


на 25 септември 1903 година во околината на с. Луково, каза Кратово.20 Имено, овие податоци иако нецелосно, сепак, делумно се поклопуваат со информациите што ни ги дава Христо Силјанов во својата книга и со пласираните податоци во „Мемоарот на Внатрешната организација“ за одиграната битка. И покрај тоа што апострофираните податоци во четирите историски извори не се совпаѓаат меѓусебно во однос на бројот на четите, востаниците и жртвите од двете страни во текот на судирот кај с. Луково, сепак, за историската наука е значајно дека во оваа жестока битка храбро загинале полскиот анархист Ј. Ц. Розентал и војводата/анархист Н. Дечев.

По трагичната смрт на Ј. Ц. Розентал, во Софија, во текот на 1904 година, Антон Страшимиров го собрал целокупниот негов творечки опус кој изнесувал околу 90 песни, и ги објавил во стихозбирката со наслов „Недопеани песни“. Од оваа стихозбирка дознаваме дека песните на Ј. Ц. Розентал биле главно посветени за стремежот кон борбата за ослободувањето на поробените народи без разлика каде и да се наоѓаат тие низ светот, како и за љубовта и слогата меѓу народите. Меѓу нив се наоѓаат и две песни посветени за Македонија и тоа едната од нив е именувана „Кон Македонија“ а втората го носи насловот „Повик“. Преку стиховите во првата негова песна експлицитно се презентирани неговите слободољубиви чувства и подготвеноста да загине во име на една слободна Македонија. Во третата строфа од песната авторот јасно го презентирал тој идеал преку следните стихови:

„До кога, Македонијо, тој срам ќе го трпиш? До кога ти ќе стенкаш и плачеш? До кога неразбудена, и безгласна ќе спиеш? И ропските ланци ќе ги влечеш?“21

Во втората песна, како што говори и самиот наслов, Розентал упатил јавен повик до целото слободољубиво население во бугарската држава да се приклучи во борбата за ослободување на Македонија. Песната започнува со стиховите:

„Натаму, натаму, летете борци, каде крвта се лее за слобода, каде што под тежок тирански јарем, беспомошно гине народ.“22

Според мислењето на бугарската теоретичарка на литература, Радка Пенчева, поезијата на Ј. Ц. Розентал изобилува со главните карактеристики од тогашната преродбенска епоха во која значењето за борбата за слобода било доминантно. Исто така, според неа овој култ кон слободата претставува

20 Турски документи за оружените борби во Македонија 1903-1908, Државен Архив на Република Македонија, Скопје 2007, 102.

21 Радка Пенчева, „Поетичното творчество на безвластника Юлий Розентал“ Литературен свят, София 2012, 38.

22 Истото.

183


главна база за поетското творештво на Розентал. Или пак, како што и самата таа констатирала: „Од светската историја знаеме дека Полјаците можеме да ги сретнеме насекаде каде што има потреба од борба за Слобода. Оттука не е за никакво изненадување што полските борци ги именуваат и како „војници на Словенството“.23

Во делата и постапките на полскиот анархист/илинденецот Ј. Ц. Розентал се испреплетени категориите на високата човечка морална пожртвуваност и солидарност кон визијата за една поубава иднина, кои, без сомнение, за следните генерации, ќе остават траен белег во борбата за едно похумано и поправедно општество.

23 Истото.

185

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 628.1:911.375 (497.7) “18”

КОМУНАЛНИТЕ ПРИЛИКИ ВО МАКЕДОНСКИТЕ ГРАДОВИ ОД КРАЈОТ НА 19 ВЕК

COMMUNAL CONDITION IN MACEDONIAN CITIES AT THE END OF THE 19TH CENTURY

Силвана Сидоровска-Чуповска Научен советник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

Macedonian cities in the 19th century were different from modern European cities. Socio-political and economic position which European cities had in 16-17 century, cities in Macedonia began to have even in the 19th century. The changes were caused by the political and social reforms introduce in the Ottoman Empire. In the military and administrative centers as Thessaloniki, Bitola and Skopje are occurred changes to the communal plan. The cities have improved the appearance thanks to their mayors. One of them was mayor of Bitola Abdul Kerim Pasha.

Smaller cities in Macedonia and beginning of 20th century were without waterworks, system of sewage and other necessary edifice.

Keywords: Macedonia, Ottoman Empire, communal, cities, reforms, occasions, edifice, appearance, mayors.

Урбаната култура во Македонија во периодот на класичното османлиско владеење се дели на селско-христијанска и на градско-муслиманска1. Османлиите, кои главно ги населувале македонските градови ја менувале нивната физиономија, добивајќи сè повеќе ориентални урбани белези. Се формирале нови идеолошко-религиозни центри како посебни урбани ансамбли со соодветни објекти: џамии, медреси, текиња и други. Се граделе и разновидни профани објекти, како што се: анови, безистени, амами и други објекти специфични за населбите од исламскиот свет, кои честопати биле групирани

1 Историја на македонскиот народ, Институт за национална историја, Скопје 2009, 159.

Силвана Сидоровска-Чуповска

186

ГЛАСНИК 60 2 2016 Силвана Сидоровска-Чуповска

во посебни урбани целини со истакнати позиции во урбаните структури.2 Во тој однос гледано, започнала да функционира и државната администрација во која одржувањето на социјално-економскиот живот најмногу се однесувало на исполнувањето на финансиската реализација непосредно поврзана со стопанската дејност извршувана од страна на трговците, занаетчиите, еснафите, пазарите, панаѓурите, вакафите, како и разните исламски, христијански и еврејски верски, културно-просветни задужбини и слично.3 Во градовите, и покрај влијанието на турската верзија односно османлиската ориентална култура врз начинот на живеење, се појавила една специфична материјална и духовна култура во која се измешале и меѓусебно се поврзале со старата, христијанска традиција со културата и традицијата на новодојденците.4

Македонските градови низ вековите продолжиле да егзистираат различно од европските градови, односно биле поврзани со заедничките општествено-политички, производствени и културни услови за живеење карактеристични за Османлиската Империја. Ако може воопшто да се прават историски споредби од овој период, македонските градови дури во 19 век ја достигнале приближно сличната општествено-политичка и стопанска положба на европските градови што ја имале од 16–17 век.5 Оттаму и лошиот впечаток кој го добивале странците при посета на Македонија од нечистотијата и крајно ниската култура во однос на хигиената во градовите.

Сликата донекаде започнала да се менува од третата деценија на 19 век, кога со спроведувањето на политичките и социјалните реформи во Османлиската Империја се наметнала и потребата од основање на посебна институција за решавање на многубројните комунални и здравствено-хигински проблеми во градовите. На овој план, под влијание на комуналната организацијата во развиените европски градови, Високата порта донела одлука во сите градови на Империјата да се формираат посебни градски општини.6 Во Македонија од 1869 година започнала да функционира градската општина Беледие, составена од маала кои претставувале административни единици во состав на општината.

Кон крајот на 19 век од македонските градови на комунален план напредок најмногу бележел вилаетскиот центар Солун. Уште во 1883 година, во извештајот до Министерството за надворешни работи, францускиот конзул Аугуст Дозон изнел интересно видување за изгледот на градот, пишувајќи:

2 Истото, 104.3 Јован Јанев, Историските и социјално-економските аспекти на еснафската

организација во Македонија во времето на турското владеење, Скопје 2001, 17-25.4 Историја на македонскиот народ...,163.5 Борис Чипан, Македонските градови во XIX век, Скопје 1978, 52.6 Со вториот по значење султански акт во османлискиот танзимат Хатихумајунот од

18 февруари 1856 година, се предвидувале редица нови ветувања и реформи од значење за унапредување на државно-правниот и политичкиот живот во Османлиската Империја. Во три од дваесет и четирите точки, односно во точките 5,7 и 10 се предвидувале и прописи со кои се опфаќало и подобрувањето на хигиенско-здравствените услови во Империјата. (Види повеќе: Александар Трајановски, Црковно-училишните општини во Македонија, Скопје 1988, 72-73)

187

Комуналните прилики во Македонските градови од крајот на 19 век

„Долж квартот Штира каде главно има големи дуќани, складишта со житарици, кожи и железарија, се солидни градби што денес ги делат калдрми...треба да се признае дека веќе една година Беледието, како што во Франција ја нарекуваат градската општина, се труди да ги подобри улиците и нивното подредување, работа која се состои во нивелирање на земјиштето, средување на уличната чистота и распределба на водите. Значајноста на последнава служба е првостепена...Се дигаат згради на местата на старите ѕидини...Некои од нив личат на дрвени кафези чии ѕидови се исполнети со мали и големи камења или цигли...некои странски компании во прв ред на онаа на браќата Алатини придонесоа и придонесуваат за подобриот изглед и чистота на градот, пред сé благодарение на квалитетот и бројот на градбите што ги изградија и ги градат во различните квартови“.7

За ваквото подобрување на општата слика за градот значајна улога имал и општински совет, основан во времето на валијата Сабри-паша. Меѓутоа, целосна ангажираност на ова поле започнала во времето на валијата Галиб-паша, управител на Солун меѓу 1882 и 1891 година.8 И покрај видливите недостатоци, особено на станбените живеалишта кои францускиот конзул Франциско Маца ги опишал како: „жалосни костури од дрво покриени со вар или кал и биле постојана и неминовна опасност за секого што живеел во нив“, за работата на Беледието имал пофални зборови. Во споменатиот извештај од 1884 година Маца пишувал и за напредокот на општината на комунален план додавајќи дека: „со помошта на конзулите и разни комисии на општината и пошло од рака да врши редовни инспекции врз животот и чистотата на улиците...покрај постојаната заканувачката епидемија на колера...и во куќите да се намалат несреќите од пожари“.9

Урбанистичките недостатоци на Солун биле причина за честите пожари во 19 век. Затоа по катастрофалниот пожар од 1890 година кој уништил голем дел од југоисточниот дел на градот, повеќе централни улици биле проширени и зајакнати. Биле ангажирани и инвеститори за модернизирање и снабдување со вода. По добивањето на поволни услови од османлиската влада, белгиска компанија во 1892 година започнала со изградба на модерен систем за водоснабдување во близина на градот кај местото Вардар-Капу.10 Во градот се појавиле и првите светилки на гас.11 Истата година била пуштена и првата трамвајска линија во должина од 4 километри.12 Урбаната маса на градот

7 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, Извештаи од француските конзули од Солун 1877 до 1883 година, Гласник на Институтот за национална историја, Скопје 16/1972, бр. 1, 238.

8 Галиб-паша бил познат по вложувањето напори во подобрување на комуналните услови и обезбедување на јавната чистота.

9 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, Извештаи од француските конзули од Солун..., 238.

10 „Новини“,год.II, бр.35, Цариградъ, 24 јануари 1892, 2.11 Марк Мазовер, Солун град на духови, Скопје 2008, 212.12 Според дописката во весникот „Новини“, трамвајската линија започнувала од

кафеаната „Ориент“ и завршувала до кафеаната „Рај“. Повеќе види:„Новини“, год.III,

188

ГЛАСНИК 60 2 2016 Силвана Сидоровска-Чуповска

била повторно скицирана според интересите на регуларност, пристапност и предвидливост, додека центрите на владината моќ: новиот конак на гувернерот, бараките, општинската болница и големите царинарници биле поврзани со нови или со проширени и поправени стари улици.

За изгледот на градовите влијаела и способноста на нивните управители. Еден од нив бил и валијата на Битола, Абдул Керим-паша на кому и градот му ги должи големите урбанистички промени кои му се случиле на крајот од 19 век. За валијата и неговиот ентузијазам на овој план зборува и дописката во „Цариградски гласник“ во која пишува:„Валијата водел грижа за регулирање на улиците, каналите и нивното калдрмисување, подигање на мостови, паркови на сите пусти и празни места во кои населението ќе ги поминувало летните месеци во ладовина и леи со засадени цвеќиња“.13 За време на Абдул Керим-паша биле осветлени со електрични светилки и улиците покрај реката Драгор. Во употреба биле и 192 фенери, со кои се осветлувале и други улици во ноќта. Истовремено била изградена и градската канализација.14

Во поглед на хигиената и нејзиното одржување во некои од градовите во Македонија, дури од крајот на 19 век започнале да се применуваат и првите комунални мерки. Еден од нив бил и Прилеп каде што биле воведени т.н. боклукчијски коли, нарекувани „боклук-арабас“. Нивната задача се состоела во обиколување на маалата во градот и собирање на сметот.15 Во една дописка во весникот „Новини“ од 1893 година, Прилеп е опишан „за убав град со доста широки и добро направени улици“16.

Од страна на османлиските власти се правеле и урбанистички планови за градовите. Урбанистички план за Скопје, во 1890 година, бил направен од еден германски инженер со кој требало да се воспостави и контролира и стручна изградба на станбените објекти во новите градски маала по населувањето на раселените мухаџирски семејства од Босна и Србија во градот.17 Предвидениот градски урбанистички план за Мухаџирското маало18 ветувал дека под надзор на инжинерот Иса-беј треба да започне контролирана и стручна изградба на станбените објекти кои би преставувале посебна населба со ан, со наменски карактер, соодветна на условите за живеење на исламската мухаџирска популација.19 Кон крајот на векот, во Скопје се случиле и значајни комунални

бр.62, Цариградъ, 4 мај 1893, 3.13 „Цариградски гласник“,год.IV, бр.31, Цариградъ, 30 јули 1898, 3.14 Али Вишко, Битола и Битолско во втората половина на 19 век според османски

и дипломатски извори, Струга 2007, 161.15 Христо Д. Бръзицов, Во Прилепа града, Варна 1969, 30.16 „Новини“, год.IV, бр.4, Цариградъ,1 октомври 1893, 3.17 Реџеп Шкријељ, Мухаџирската криза и населувањето на Бошњаците во

Македонија, Скопје 2006, 174-175.18 Мухаџирското маало во документацијата за првпат се среќава во изработениот

урбанистички план на градот Скопје од 1890 година.19 Реџеп Шкријељ, Мухаџирската криза и населувањето на Бошњаците во

Македонија..., 175.

189

Комуналните прилики во Македонските градови од крајот на 19 век

интервенции. Во 1897 година е изведено покривањето на отвореното корито од реката Серава со масовни сводови од тула, и со тоа, за тоа време била создадена најзначајната магистрална улица во градскиот центар.20

Во почетокот на 20 век, за најголем број од македонските градови, со исклучок на поголемите градови како Солун, Битола и Скопје, напорите за менување на некои навики од минатото односно за добивање на урбан изглед на градовите биле залудни. За илустрација може да ни послужи и изнесената констатација на Васил Кʼнчов за вилатескиот центар Скопје со зборовите: „Економски градот стои многу подобро отколку населението во многу други македонски градови. Во овој град не се среќаваат полутрошни куќи како во Велес, ниту запуштени улици како во Охрид“21. Во градот не била забележана сиромаштија каква што имало на многу места во Македонија, особено околу Велес, Прилеп, Кратово и Крива Паланка22.

Со почетокот на 20 век, градењето на водовод, канализација и други комунални објекти било привилегија за вилатеските центри. Најголем број од македонските градови и понатаму останале површно засеганати од промените на комунален план кои во овој период забрзано ги доживувале развиените градски центри во Европа.

20 Боро Чипан, Македонските градови во XIX век..., 61.21 Изгледот на градот Охрид В. К’нчов во својот патепис од средината на 19 век

го опишал со зборовите: „Колку градот однадвор да изгледа убаво, толку внатре е непривлечен.Улиците му се тесни и криви.По нив владее класична нечистотија.Тука е обичај, како и насекаде во турско да се исфрли сета нечистотија по улиците, и никогаш не се отстранува. Кога врне дожд, тој го чисти градот, која сета нечистотија ја излева во езерото…“(Васил Кънчов, Избрани произведения, том први, София 1970, 441).

22 Васил Кънчов, Избрани произведения, том втори,София 1970, 48-49.

191

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 339.3/.5 (497.7:=411.16) ”17/18”

ПРИЛОГ КОН ТРГОВСКАТА ДЕЈНОСТ НА ЕВРЕИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА ВО XVIII–XIX ВЕК

CONTRIBUTION TO THE TRADE ACTIVITY OF JEWS IN MACEDONIA IN XVIII AND XIX CENTURY

Владимир ЈаневНаучен соработник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The wide usage of different trade and legal forms in the trade activity of the Jews ensures the performance of trade deals and the increase of the acquired capital. The position that the Jews filled in the trade of the Balkan Peninsula to a great degree was due to the manner of organizing their trade. The Jewish merchants had completely arranged organization of trade. With their widespread branches, this organization was a trade network where the major merchants that lived in all the larger trade centers on the Balkan Peninsula were the main knot. The major merchants were a type of regulators of the entire trade, i. e. the exchange of the import and export goods was performed by them. The Jews traded with a large amount of different goods at the internal and external market. In order to successfully perform the trade activity, they had to know the consumer’s needs both of the external and the internal market. That was a close connection with the manufacturers of goods on one hand and an active stimulation of the production on the market on the other hand. In that way the Jews indirectly helped the development of the commodity – monetary relations in the Ottoman Empire.

Keywords: trade, Jewish merchants, Macedonia, Salonika, consuls, Balkan Peninsula, Ottoman Empire.

Владимир Јанев

192

ГЛАСНИК 60 2 2016 Владимир Јанев

Трговијата на Македонија (како дел од Османлиската Империја)1 во текот на XVIII век во значителна мера се одвивала во определени места и временски периоди и термини кои им биле познати на поширок круг трговци,занаетчии и потрошувачи. Македонските градови во кои се вршела трговска размена од поголем обем (како Битола, Скопје, Сер и др.) располагале со трговски квартови-чаршии и безистени, на кои ги продавале своите стоки и странските трговци. Доаѓањето на странските трговци во македонските градови било олеснето со склучувањето на трговските договори меѓу Османлиската Империја и европските земји. Со клаузулите на мировниот договор меѓу Османлиската Империја и Австрија, склучен во Пожаревац во 1718 година, била обезбедена слободата на движењето и деловната работа на трговците од двете земји.2 За размената на стоки меѓу Македонија (како дел од Османлиската Империја) од една страна, и германските земји од друга страна, отворањето на Виенската ориентална трговска компанија во 1667 година претставувала важна пресвртница. Нејзиниот основач, Lellio de Luka, при посетата на градовите во Османлиската Империја пристапил кон отварањето на магазини и проучување на условите за пласирање на европски стоки по пазарите на овие краишта. По пропаѓањето на првата Виенска ориентална трговска компанија, дошло до формирање на ново привилегирано здружение со исто име за трговија со Османлиската Империја. Австрија и другите германски земји ги снабдувале своите мануфактури и првите индустриски претпријатија со суровини и од македонските пазари.3 Поголемиот дел од внесуваната стока во Австрија минувала преку Виенската ориентална трговска компанија, бидејќи врз основа на монополистичките права што ѝ ги дала државата на споменатата компанија сите трговци, османлиски поданици, биле должни да ѝ ја продаваат својата увезена стока единствено

1 Целата територија на Македонија, согласно административното уредување на Османлиската Империја, влегувала во рамките на Румелискиот ејалет. Наведената состојба, без некои покрупни промени, траела до 30–тите години на XIX век. Со административната реформа во Османлиската Империја од 1834 година, територијата на Македонија влегла во рамките на три ејалети: Румелискиот, Скопскиот и Солунскиот ејалет. Во согласност со Законот за административна поделба на Османлиската Империја (од 1864 година), нешто подоцна, во 1867 година бил формиран Солунскиот вилает, со седиште во Солун. Потоа во текот на 1873 година следувале нови промени, при што со одвојувањето на еден дел од територијата на Солунскиот вилает бил формиран Битолскиот вилает со центар во Битола. Третиот вилает што ја опфаќал територијата на Македонија бил Косовскиот вилает, формиран во 1877 година, кој настанал со одземање на територии од составот на Битолскиот вилает. Истиот на почетокот бил воспоставен во Приштина, а од 1888 година бил пренесен во Скопје. („Административно–територијална поделба на Македонија во Османлиската Империја“ (XIV–XX век), Македонска енциклопедија, т. 1, Скопје, 2009, 20–21).

2 Данчо Зографски, „Надворешната трговија на Македонија од средината на XVIII до почетокот на XX век“, Годишник на Економскиот факултет во Скопје 1962, Скопје, 1962, 53.

3 Истото, 55–56.

193

Прилог кон трговската дејност на Евреите во Македонија во XVIII–XIX век

на компанијата, а на останатите австриски трговци им било забрането да се занимаваат со увоз на стоки од османлиските покраини.4

Виенската ориентална трговска компанија преку својата трговска мрежа во Србија, што ја создала за време на австриската окупација на Србија (1718–1739), стапила во потесен контакт со трговците во Румелискиот ејалет, меѓу кои позначајни биле трговците од редовите на Грците, Власите и Евреите. Австриските и другите европски капиталисти претворале одделни трговци и лихвари од грчко, ерменско, влашко и еврејско потекло, т. е. од редовите на буржоазијата која се создавала кај потчинетите националности кои не биле Турци, во свои посредници и застапници и со тоа придонесувале за создавањето на локална трговска буржоазија на Балканот и во Мала Азија. Како посредници и застапници на странските капиталисти, припадниците на оваа нова буржоазија што се создавала, развивајќи дејност првенствено во поголемите трговски центри и пристаништа на европскиот дел од Османлиската Империја, во своите раце концентрирале значителен дел од трговијата и почнале да играат сѐ поважна улога во стопанскиот, а подоцна, исто така, и во политичкиот живот на македонската територија.5

Евреите играле значителна улога во трговијата, благодарејќи на олеснувањата и довербата што ги добиле како заемодавачи и советници на високите османлиски функционери. Во 1718 година, Евреите во Османлиската Империја во извесни случаи уживале поголеми привилегии и од самите Турци, па европските трговци често пати биле присилени за разни работи да им се обраќаат на Евреите како застапници на турските паши.6 Покрај припадниците на странската и инородната буржоазија, во Румелискиот ејалет во XVIII век, кои се занимавале со надворешна трговија, спаѓале уште и мал број трговци од македонско потекло кои располагале со поскромен капитал, а кој го стекнувале со лихварство, со посредништво во размената меѓу ситните производители и потрошувачите, со ангажирање во сферата на производство на стоки на пазарот и слично.

За време на XVIII век, рамнотежата на економската активност во Османлиската Империја се менувала, како што војните со Персија удирале по анадолската трговија и новиот европски просперитет ја направил Румелија комерцијално поважна. Солун, како главно пристаниште на Балканот, бил подготвен да профитира. Поголемиот дел од солунскиот сообраќај бил упатен кон запад и кон север и трговскиот дефицит со Азија и Средниот Исток бил повеќе од надминат поради вишокот на зголемената размена со Европа.7

Според францускиот патописец Пол Лука, во 1704 година Евреите ја вршеле целата трговија во Солун. Бидејќи солунските Евреи биле силни индустријалци, двајца големи везири се обиделе да ги принудат

4 Истото, 100.5 Истото, 54.6 Истото, 54.7 Марк Мазовер, Солун, град на духови, христијани, муслимани и Евреи (1430–

1950), Скопје, 2008, 110.

194


да произведуваат француски ткаенини во нивните мануфактури, со цел Османлиската Империја да се ослободи од странското влијание. И покрај извесните расходи што биле направени и покрај мерките што ги презеле, тие никогаш не успеале. Меѓутоа, солунските Евреи доста добро ги продавале своите груби платна на султанот, со што тој ги облекувал своите трупи. 8

Проширувањето на пазарот и зголемувањето на поморскиот сообраќај, како и општиот развиток на светската трговија, во текот на XVIII век довеле до значително оживување на трговската размена на европските земји со Османлиската Империја. Интересирањето на европските земји за развитокот на трговијата со македонски производи било условено од потребите на европската текстилна индустрија за суровини кои постоеле во тамошното стопанство. Рапидното зголемување на ткајачниците за памук и волна во Англија, Франција и Холандија во почетокот на XVIII век предизвикало сѐ поголема побарувачка на овие суровини, а особено на памукот во македонскиот регион и во другите области на Османлиската Империја. Отпрвин, со посредништво на англиската Левантска компанија започнал извозот на македонскиот памук во Европа преку море, а потоа во извозот на памук и други суровини од македонскиот регион учествувале Франција и Холандија, а подоцна и Австрија, потиснувајќи ги венецијанските, џеновските и дубровничките трговци. Зголемувањето на извозот на македонскиот памук траело речиси без прекин во текот на целата прва половина на XVIII век, сѐ додека Источна Индија и Северна Америка не се појавиле на европските пазари како доставувачи на големи контингенти памук.9

Поволните цени за продавање на памукот, волната и другите производи на германските пазари ги привлекувале поимотните македонски трговци да престојуваат во Виена, каде што создале свои седишта и трговски претставништва. Дојдените македонски трговци извезувале и продавале во Виена или транспортирале за други пазари на Средна Европа (особено за Лајпциг, Регенсбург и др.), и тоа пред сѐ памук, волна, восок, кожи од домашни животни и дивеч, шафран, преѓа, вино, зејтин, јужно овошје, ориентални слатки и слично. Некои од тие трговци добро ги познавале околностите во најголемите европски трговски центри, бидејќи со години живееле и воделе трговија во Лајпциг, Амстердам, Будим, Трст, Венеција и др. Трговците за македонската област испраќале главно мануфактурни и индустриски производи од Европа, како стакло, платно, долна облека, челични и железни предмети од шлеско производство, кожи, индиго, лекарства, хартија и др. За развитокот на македонската трговија со германските земји придонела исто така и трговската фирма на грофот Штаремберг, која во 1786 година основала своја експозитура во Солун. Истата година, фирмата на грофот Штаремберг извезла од Солун четири брода натоварени со тутун и памук. Оваа фирма и подоцна извезувала македонски производи,

8 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, „Патувањата на францускиот патописец Пол Лука низ Македонија од 1704 и 1714 година“, „Историја“, год. V, бр. 2, Скопје, 1969, 102–103.

9 Данчо Зографски, “Надворешната трговија на Македонија . . . “, 55.

195


и тоа по море за Трст или по сувоземни патишта за Виена и Лајпциг. Французите биле први кои основале конзулат во Солун, во 1685 година.

Пред 1698 година во Солун живееле само двајца Французи, но до 1721 година таму биле отворени осум француски трговски куќи. Еден англиски агент на Levant Company пристигнал во 1718 година и истата година започнал комерцијалниот бум кој следел по завршувањето на османлиско-венецијанската војна, и довел сѐ повеќе и повеќе европски граѓани и трговци.10

Големото значење на Евреите за надворешната трговија на Османлиската Империја било потврдено и од примерот со Велика Британија во врска со тамошниот пазар. Со цел да се постигне надмоќ на пристаништата на Средоземното Море, во 1744 година во Велика Британија била спроведена дебата, како во Парламентот така и во јавноста, на страниците на печатот. Се оформило мислење дека таква надмоќ би било можно да се постигне само доколку им биде дадена целосна слобода на сите англиски поданици да тргуваат со Османлиската Империја, а не како до тогаш со оваа дејност да се занимава само „Турската трговска компанија“.11 Само на тој начин поголем број на англиски трговци би можеле да им претставуваат конкуренција на Французите, со цел Англичаните да ја вратат надмоќта во трговската сфера. Тамошните Евреи се согласувале со ова решение и биле уверени дека би можеле да ја привлечат на своја страна целата трговија во регионот на Медитеранот. Според нив ова било остварливо, затоа што тие би можеле да воспостават контакт со своите сонародници од Османлиската Империја и да го зголемат пласманот на британски производи на тој пазар.12

Меѓу другите европски трговци кои во средината и во втората половина на XVIII век учествувале во трговијата спаѓале уште трговците од италијанските градови: Венеција, Неапол, Џенова и Ливорно, како и Дубровничката Република, Холандија, Данска, Шведска и Русија. Таа трговија се одвивала главно преку Солун, поради што овие трговци отворале свои трговски куќи во Солун. По Франција, во текот на XVIII век свои фактории и конзулати во Солун инсталирале следниве европски држави, и тоа по овој редослед: Англија во 1722 година; Венеција во 1729 година, Холандија во 1732 година; Неаполското кралство во 1742 година; Дубровничката Република во 1743 година, Данска и Шведска во 1759 година, Австрија во 1768 година и Русија 1785 година.13

10 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 112.11 Снежана Панова, „Евреите – основен фактор в търговията на Югоизточна

Европа през 16–18 век, Българо – еврейски отношения на прага на 21 век“, Материали от конференцията, посветена на 50-годишнината от създаването на Държавата Израел, Софийски университет „Св. Климент Охридски“, Център за еврейски изследвания, София, 1998, 84.

12 Снежка Панова, Диаспора и интеграция, Българи и Евреи, първа част, София, 2000, 202.

13 Данчо Зографски, „Надворешната трговија на Македонија . . . “, 56–57.

196


Конзулите (симболите на моќта на Европа) биле влијателни, иако во таа фаза тие сепак морале да ја демонстрираат почитта кон османлиската моќ со давање на раскошни подароци на главните официјални лица на градот и со понизно и респективно однесување.14

Во првата половина на XVIII век, европскиот трговски капитал завлегувал и во внатрешноста на Румелискиот ејалет, било директно, било преку своите помошници, рушејќи ја сѐ повеќе и повеќе стопанската затвореност на ова поднебје.15

Европските трговци знаеле дека, и покрај нивното растечко економско влијание, не било возможно да функционираат без помош. Малку од нив ги зборувале потребните јазици, го разбирале османлискиот правен систем или локалните мрежи на клиентите. Освен тоа, првата работа што ги довела во Солун била трговијата со извоз на волна, а во оваа дејност соработувале со локалните Евреи кои го контролирале регионалното снабдување. Без нивна помош тие немале средства самите да ја купат волната или да ги избегнат официјалните задржувања на продажбата и извозот на овие и други материјали како памук, кожа и пченица. Доверба во градот, исто така, имало многу малку и овој пазар најчесто бил под локалната контрола.16

Затоа, трговците и конзулите имале ангажирано преведувач, како и агент за општи работи. Овие вработени лица биле официјално признати од Портата преку издавање на лиценци (берат). Османлискиот поданик кој што поседувал берат се наоѓал под заштита на нацијата и бил ослободен од плаќање даноци. Како резултат на сето тоа, местото на бератлија станало многу посакувано и бератите преминувале од еден кај друг газда за илјадници пјастри.17 Во теорија, нивните газди имале обврски кон странските државници на кои тие номинално им служеле; во пракса, конзулите се натпреварувале еден со друг за да им ги доделуваат бератите на водечките трговци во Солун, надевајќи се дека на тој начин ќе стекнат влијание во име на нивната земја.18 На пример, францускиот, англискиот и холандскиот конзул му го нуделе статусот бератлија на Евреинот Давид Морпурго, кој се доселил во Солун пред 1710 година и бил потомок на едно истакнато италијанско семејство. Конзулите се жалеле на „срамното задевање“ на бератите, но сите тие го правеле тоа.19

Според Мазовер, доделувањето на статусот бератлија предизвикувало конфликти меѓу конзулите, странските трговци и еврејската заедница во Солун. Француските трговци во Солун го презирале нивниот конзул

14 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 112.15 Љубен Лапе, „Прилог кон изучувањето на друштвено-економските и

политички прилики на Македонија во XVIII век“, Гласник на ИНИ, год. II, бр. 1, Скопје, 1958, 123.

16 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 113.17 Истото, 113–114.18 Истото, 114.19 Истото, 114.

197


затоа што некои богати Евреи од Ливорно ги направил почесни Французи, особено бидејќи тие често се префрлале во друга нација ако им понудела подобри услови. Но Ливорнезите (последните од серијата еврејски миграции во Солун од католичкиот запад) имале изградено моќни трговски куќи кои доминирале со доходовната трговија со тутун во Италија, а францускиот конзул не сакал да ја загуби нивната добра волја.20

Многу бератлии барале исклучување од плаќање на државните даноци, затоа што тие платиле големи суми за да се здобијат со нивниот статус. Голем дел од македонските трговци, особено Евреите, се ставале под француско покровителство и за бератите плаќале високи суми пари (до 10 000 гроша), но за возврат биле ослободувани од плаќање данокот наречен џизие, за што османлиските власти не радо давале берати. 21

Но, на тој начин, и покрај тоа што биле најбогатите луѓе во Солун, бератлиите едноставно ги зголемиле даночните оптоварувања врз своите сонародници. Тоа придонело за нивната непопуларност во градот. Од друга страна, османлиската власт во почетокот на XVIII век не била благонаклонета кон ширењето на конзуларниот систем, бидејќи се плашела од злоупотреба на бератлиите и падот на приходите од даноците, како последица на тоа.22 Затоа, османлиската власт ги заштитувала локалните луѓе секогаш кога ќе избувнела некаква расправија. Во 1732 година имало расправија меѓу двајца бератлии од Ливорно под француска заштита и еден од најмоќните Евреи во Солун, Јаков Капон, кој бил лихвар на пашата и главен благајник. Тој издејствувал рабините да ги екскомуницираат неговите ривали, што довело до откажување на локалните работници да ја пренесуваат стоката на бератлиите. Сите протестирања на францускиот конзул биле неуспешни и не резултирале со негово казнување.23

Сепак, во подолг временски период, бератлиите биле несопирливи бидејќи позади себе го имале престижот на Европа. Бидејќи бератлиите претставувале посредници меѓу локалните Евреи и странските трговци, наскоро тие не само што им асистирале на европските трговци, туку и им дозволувале да им ги користат нивните пари. Меѓу Евреите, тие од Ливорно најмногу профитирале од експанзијата на трговијата по 1718

20 Истото, 114. Интересен податок за културолошките разлики во рамките на еврејската заедница во Солун претставува и несогласувањето на традиционалните Евреи со тогашните модни трендови во Европа. Имено, новодојдените „еврејски Французи“ од Ливорно ги шокирале традиционалните Евреи со нивните перики, наметки и козји бради., а рабините од Солун и Ливорно жестоко дебатирале за правилната должина на брадите. Дури имало случаи на екскомуницирање на бератлии од страна на еврејската заедница во Солун, затоа што премногу ги дотерувале своите бради.

21 Милка Здравева, Македонија во европската трговија во XVIII и првата половина на XIX век, (осврт), Македонскиот XVIII и првата половина на XIX век (статии и прилози), Скопје, 2014, 104.

22 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 115.23 Истото, 115.

198


година. Од страна на бератлиите, истакната личност бил Рафаел Виљареал (чии роднини живееле во Ливорно и во Марсеј), кој купил брод и најмил француски капетан; ова било еден вид натпревар, што ги плашело француските извезувачи. Но, исто така, имало луѓе како Ашер Абрабанел, член на едно од најистакнатите сефардски семејства во Солун. Тој бил лидер на локалната еврејска заедница и одговорен за снабдувањето со текстил за јаничарските трупи. Од 1738 година еврејските бератлии присуствувале на конзуларни церемонии, што ја симболизирало нивната релативна моќ наспроти христијанските трговци во Солун, а англискиот конзул бил внимателен испраќајќи им честитки за Рош Хашана (еврејска Нова Година).24

Еврејските трговци биле меѓу првите поданици на Османлиската Империја кои се поставиле под заштита на европските држави (Франција, Велика Британија, Холандија), со цел да ја подобрат својата трговска дејност. Меѓутоа, ова имало лошо влијание врз меѓусебните релации во еврејските општини, особено во врска со распределувањето на даноците меѓу членовите на одредена општина. 25

Во тој случај, од страна на непротежираните (оние кои не биле бератлии) се правеле обиди врз основа на еврејското право да се оспорат привилегиите на нивните сонародници – бератлии, кои ги ослободувале од плаќањето на даноци, но рабинскиот суд никогаш не ги оспорил нивните права. На почетокот на XVIII век, во Солун се појавиле недоразбирања меѓу овие две групи на Евреи во врска со плаќањето на правата на францускиот конзул. Ставот на францускиот конзул бил дека расходите требало да се земаат од протежираните Евреи. Како реакција на ова решение, непротежираните Евреи испратиле жалби до трговската комора во Марсеј.26 Природно, оваа реакција не била во интерес на Франција и Трговската комора во Марсеј го поддржувала ривалството меѓу протежираните и непротежираните Евреи (последниве од страна на Французите биле наречени „кабалисти“). По 1722 година конфликтот се зголемил; „кабалистите“ активно протестирале против неограничените протекции кои им биле давани на протежираните Евреи. Како резултат на ова, Трговската комора од Марсеј решила да ја задржи сумата од 2500 пјастри (кои биле испратени од Ливорно во Солун на името на Ашер Абраванел) како гаранција за сумата која Солунската еврејска заедница им ја должела на Французите. Од друга страна, Евреите „кабалисти“ преземале мерки против еврејскиот трговец Виталеон кој бил протежиран од Франција. Во овој конфликт се вклучиле и Евреите од Ливорно, Јакоб и Рафаел Вилари, кои се спротивставиле на трговијата на Французите на тој начин што започнале да ги даваат своите привилегии и на други Евреи од Османлиската Империја, со цел да ја завладеат трговијата на оние кои биле протежирани од Франција.27

24 Истото, 115.25 Снежана Панова, Евреите – основен фактор в търговията на Югоизточна

Европа през 16–18 век, 82.26 Истото, 82.27 Истото, 83.

199


Овие настани негативно влијаеле на трговијата во Солун, а Евреите започнале да бараат протекција и од други држави. Од оваа ситуација прв профитирал холандскиот конзул во Солун, кој започнал да ги протежира Евреите давајќи им холандска заштита на венецијанските бродови со кои трговците работеле. Конзулот на Неапол не само што им предложил на протежираните Евреи да преминат под негова заштита, туку им дозволил да ги користат неаполските куќи во Солун. 28 Во 1757 година, Французите констатирале дека само една еврејска куќа во Солун била под нивна протекција и дека Евреите успеале да ја руинираат француската трговија во Солун. 29

Карактеристично за трговијата на македонската територија во првата половина на XIX век е што таа имала активен трговски биланс со исклучоци во одделни години, но извозот се состоел главно од суровини за европската индустрија, а увозот од мануфактурни и колонијални стоки, земјоделски алатки и некои луксузни стоки. 30 Како пример за социјалните разлики и нееднаквата размена во релациите меѓу производителите (селани) и купувачите на извозните вишоци (трговци); интересен е следниот податок. Еврејските крупни трговци го користеле неразбирањето на селаните во трговските работи, ги купувале нивните производи по ниски цени, ги пренесувале во големите центри, а потоа ги продавале на европските трговци кои живееле во Европа, со профит кој варирал меѓу 50 % и 100 %.31

Според извештајот на италијанскиот конзул од Солун Бернардо Ламбертенги од септември 1870 година, „некогаш трговијата на Солун била во рацете на Французите и во него можеле да се избројат од 18 до 20 трговски куќи кои ги примале продуктите од Франција за да ги растураат во внатрешноста на македонската територија и во соседните провинции. Овие институции исчезнале во времето на француската експедиција на Египет и оттогаш монополот на француската трговија во Солун престанал. Има десет години како бројот на француските куќи спаднал на 3 или 4, а сега истите сосема исчезнале. Истите биле истиснати од австриските, англиските и грчките; макар што последниве фигурирале под друга националност. Меѓутоа, малку по малку трговијата била скоро целосно апсорбирана од Евреите, кои го зазеле првото место, а особено од италијанските еврејски трговски куќи во најголем дел со потекло од Тоскана.32

28 Истото, 83.29 Истото, 83–84.30 Милка Здравева, Трговци и занаетчии од Македонија во Јужен Срем и

Јужен Банат во XVIII и првата половина на XIX век, Скопје, 1996, 66.31 Деса Миљовска, „Економски основи друштвене структуре македонских

градова у другој половини XIX века“, Годишен зборник на Филозофскиот факултет – Скопје, кн. 15, Скопје, 1963, 106.

32 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, „Извештаи на италијанските конзули од Солун и Кавала од 1870 до 1881 година“, Гласник на ИНИ, год. XVIII, бр. 2, Скопје, 1974, 216.

200


Според извештајот на британскиот конзул од Солун Чарлс Блант од 12 јуни 1835 година, Евреите од Солун ја дистрибуирале англиската стока (мануфактури, железо и колонијалии) во другите македонски градови, бидејќи на самото место му бил потребен сосема мал дел од увозот. Овој извештај го истакнува еврејското влијание во трговските релации меѓу Османлиската Империја и Велика Британија.33

Според извештајот на белгискиот конзул од Солун Думонтеј Лагрез од 8 август 1871 година, Евреите го држеле монополот на сите трансакции во Солун. Извозот, увозот, крупната и ситната трговија, закупот на десетокот, банките, сарафите, посредништвото, фабриките и сл. биле во нивни раце, па дури и индустриските претпријатија кои биле основани од странскиот капитал, како и големите поморски компании.34 Во секој случај, со натамошното влијание на реформите во Османлиската Империја, исто така се среќаваат позитивни законски промени за развојот на трговијата во државата. Така, на пример, според издадените потребни службени упатства од 3 март 1889 година, доставени до „вилаетот на градот Солун“, биле формулирани законски регулативи кои се однесувале на „пристапот за издавање на пасоши на Евреите и христијаните како странски државјани и нивните обврски за плаќање на таксите“.35

Успешните еврејски трговци под конзулска заштита одржувале блиски трговски и интелектуални врски со Европа и имале истакната позиција меѓу еврејската заедница во Солун. Со тоа, тие биле културни посредници меѓу Османлиската Империја и европските држави.

Широката употреба на различни трговско-правни форми во трговската дејност кај Евреите им го осигурувала извршувањето на трговските зделки и зголемувањето на трговскиот капитал. Местото што Евреите го заземале во трговијата на Балканскиот Полуостров, во голем степен се должело и на начинот на организација на нивната трговија. Евреите трговци имале целосно устроена организација на трговијата. Со своите распространети филијали оваа организација претставувала трговска мрежа чиј основен јазол биле крупните трговци кои живееле во сите поголеми трговски центри на Балканскиот Полуостров. Крупните трговци претставувале еден вид регулатори на целата трговија, односно преку нив се одвивала размената на увозните и извозните стоки.36

На внатрешниот и на надворешниот пазар Евреите тргувале со големо количество разновидни стоки. За да ја вршат успешно трговската

33 Британски документи за историјата на македонскиот народ (под редакција на Христо Андонов – Полјански), том I (1797–1839), Скопје, 1968, 83.

34 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, „Извештаи на белгиските конзули испраќани од Солун (од 13. IV. 1859 до 8. VIII. 1871 година)“, Гласник на ИНИ, год. XV, бр. 3, Скопје, 1971, 244.

35 Başbakanlık Arşivi –İstanbul, Fond Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi, D. No. 1603, G. No. 34.

36 Снежка Панова, „Търговска и финансова дейност на Евреите на Балканите през XVI–XVII век“, Исторически преглед, кн. 3, София, 1970, 36.

201


дејност тие морале да ги познаваат потрошувачките потреби како на надворешниот, така и на внатрешниот пазар. Тоа претпоставувало блиска врска со производителите на стоките од една страна, а од друга страна активно стимулирање на производството на пазарот. На тој начин, Евреите индиректно го помагале развитокот на стоковно-паричните односи во Османлиската Империја.37 Во областа на меѓународната трговија, еврејските трговци од Османлиската Империја остварувале врски со сите трговски центри во Европа.38

Трговската дејност на еврејското население позитивно влијаела врз процесот на развој на градскиот стопански живот на Балканскиот Полуостров. Од друга страна, трговската дејност на Евреите претставувала значаен показател за состојбата на социјално-економскиот живот во рамките на Османлиската Империја.39

37 Истото, 47.38 Борис Арсов, Економскиот живот на Македонија во XIX век (докторска

дисертација одбранета во 1936 година на Универзитетот во Париз), МАНУ, Скопје, 2000, 116.

39 Николай Тодоров, Еврейското население в балканските провинции на Османската Империя през XV–XIX век, Проучвания за историята на еврейското население в българските земи (XV–XX век), БАН, Институт за балканистика, София, 1980, 20.

203

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 343.575:341.24 “19”

МЕЃУНАРОДНИТЕ ОПИУМСКИ КОНВЕНЦИИ ВО ПЕРИОДОТ МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ (ПАРАЛЕЛА КРАЛСТВО

ЈУГОСЛАВИЈА – РЕПУБЛИКА ПОЛСКА)*

INTERNATIONAL OPIUM CONVENTIONS IN THE INTERWAR PERIOD (PARALLELS THE KINGDOM OF YUGOSLAVIA -THE

REPUBLIC OF POLAND)

Вера ГошеваНаучен советник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

The Kingdom of Yugoslavia and the Republic of Poland as a members of the League of Nations since its inception, were been involved in the international implications for control of production and trade with the opium in the world. These two countries were been actively involved in the implementation of the international opium conventions that had been adopted in the period between the two world wars. Although Republic of Poland signed the opium conventions of 1912, 1925 and 1933, and Kingdom of Yugoslavia only the first two conventions, both countries were participated in their implementation.

Keywords: Macedonian opium, the League of Nations, International Opium Conventions, the Kingdom of Yugoslavia, the Republic of Poland, restriction on production of the opium, control of the opium derivatives.

Првите мерки за ограничување на производството на опиум и за воведување контрола на прометот на опиумските деривати започнале да се преземаат во почетокот на XX век. Прв меѓународен договор за контрола на наркотици била Меѓународната опиумска конвенција,1 потпишана во Хаг на 23 јануари 1912 година. Со неа било одлучено државите да го контролираат внатрешниот промет, произодството, преработката и меѓународната трговија на опојните дроги. Имплементацијата на оваа прва меѓународна опиумска конвенција станала масовна дури по завршувањето на Првата светска војна,

* Рефератот беше презентиран на Шестата меѓународна македонско-полска научна конференција, одржана во Скопје и Штип во јуни 2011 година.

1 Arhiv Jugoslavije- Beograd (натаму: АЈ): 65-209-641.

Вера Гошева

204


откако таа била вклучена како составен дел на Версајскиот мировен договор. Членот 295 од овој мировен договор прецизирал дека сите договорени страни, односно држави, требало да донесат потребно законодавство, најдоцна 12 месеци по стапувањето на сила на договорот. На тој начин мировните договори кои завојуваните држави ги потпишале по завршувањето на Првата светска војна послужиле како средство што поголем број држави да го потпишат и ратификуваат првиот меѓународен договор за контрола на наркотици.

Формирањето на Лигата на народите уште повеќе ја засилило меѓународната акција за ограничување и стопирање на нелегалната трговија со опиум. Проблемот со злоупотреба на опиумот и неговите деривати бил ставен на дневен ред за решавање на оваа меѓународна организација уште од самото нејзино основање, напоредно со задолжението да се работи на спречување нови воени судири и на засилување на колективната безбедност во светот. Уште од првото собрание на Лигата на народите бил образуван Советодавен комитет за трговија со опиум и други дроги кој имал задача да собира и анализира информации за трговијата со наркотици, како и да надгледува колку земјите членки на оваа организација се придржуваат на одредбите од опиумската конвенција.

Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, подоцна Кралството Југославија, во чиј состав била денешна Република Македонија, и Република Полска, биле држави основачки членови на Лигата на народите,2 поради што биле должни да ја потпишат оваа меѓународна опиумска конвенција, како и сите следни кои подоцна биле усвоени. На тој начин тие биле задолжени активно да се ангажираат во меѓународната акција за контрола на производството и трговијата со опиум во светот. Иако претставници од овие држави не присуствувале на опиумската конференција одржана во Хаг,3 на која била усвоена првата опиумска конвенција, двете држави речиси истовремено ја потпишале и ратификувале конвенцијата. Република Полска тоа го направила на 10 јануари 1920 година, а Кралството на Србите, Хрватите и Словенците на 10 февруари 1920 година.

Женевската опиумска конвенција,4 која била потпишана на 19 февруари 1925 година, а стапила во сила на 25 септември 1928 година, настојувала да воведе

2 Според прописите на Лигата на народите постоеле три категории членство во оваа организација: 1.) земји основачи-сојузнички кои во Првата светска војна учествувале на страната на Антантата; 2.) повикани членки-држави кои во текот на војната биле неутрални, и биле повикани да пристапат кон организацијата; и 3.) примени членки, сите останати земји, меѓу кои биле и државите кои во тек на војната учествувале на страната на Централните сили.

3 На Меѓународната опиумска конференција која се одржала во Хаг на крајот на 1911 и почетокот на 1912 година, и на која била освоена Хашката опиумска конвенција од 23 јануари 1912 година, учествувале следните држави: Германија, САД, Кина, Франција, Велика Британија, Италија, Јапонија, Холандија, Персија, Португалија, Русија и Сијам (денешен Тајланд).

4 http://www.worldlii.org/int/other/LNT Ser/1928/231.html/League of Nations Treaty Series (проверено на 6.12. 2010)

205

Меѓународните опиумски конвенции во периодот меѓу двете Светски војни

построг надзор и да ја подобри меѓународната контрола на производството и трговијата на наркотици по пат на усвојување на систем на извозни и увозни дозволи за опиум. За примена на одредбите на оваа конвенција бил одреден Постојан централен комитет за опиум, кој својата работа ја започнал во 1928 година, со обврска да го следи меѓународниот промет на опиум и опојни дроги. Владите на државите потписнички биле обврзани на овој орган да му испраќаат: проценка на количината на опиум и опојни дроги кои во идната година ќе се увезуваат, како и статистички податоци за претходната година; податоци за фабрикувањето на опојните дроги, за стоковите на опиум и опојни дроги; за потрошувачката на овие супстанции за други, освен за државни потреби. Комитетот, врз основа на сите овие добиени податоци имал задача да контролира дали количините одобрени за употреба на секоја држава биле пречекорени или не.

Кралството на Србите, Хрватите и Словенците и Република Полска учествувале во работата на Женевската опиумска конференција од 1925 година, на која била усвоена оваа меѓународна конвенција. Нивни претставници биле: М. М. Јовановиќ, вонреден и ополномоштен пратеник во Швајцарија, и постојан делегат во Лигата на народите во Женева, и претседателот на полската Република – доктор Ходзко, поранешен министер за јавно здравје, како и делегат на полската влада во „Меѓународната канцеларија за јавно здравство“.

Големата посветеност на Република Полска во решавањето на опиумското прашање се гледа и оттаму што оваа држава ја ратификувала Женевската опиумска конвенција од 1925 година уште на 16 јуни 1927 година, додека Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, од разбирливи причини односно поради тоа што било голем производител на висококвалитетен опиум, тоа го направило во септември 1929 година.

Наредниот меѓународен договор, Женевската конвенција за ограничување на производството и регулирање на дистрибуцијата на наркотици, бил потпишан на 13 јули 1931 година, а стапил во сила на 9 јули 1933 година.5 Оваа опиумска конвенција го регулирала ограничувањето на производството на кокаин, хероин и морфиум, контролата на нивната распределба, а на веќепостоечкиот систем на дозволи за увоз и извоз ја надоврзувала и контролата на фабрикување на опојни дроги. Секоја земја потписничка се обврзувала фабрикувањето на опојните дроги да не ја надмине потребната годишна количина за медицински и научни цели на земјата.

Кралството Југославија, за разлика од Република Полска, оваа конвенција не ја потпишало затоа што било против монополот на производство кој бил предвиден со неа, кој најмногу ќе ги погодел државите производители на суровини. Како причина за одбивањето да пристапи кон оваа Меѓународна опиумска конвенција бил наведен и фактот што таа не ги обврзувала развиените европски држави да ги уништат запленетите дроги.

И покрај одбивањето на Кралството Југославија да ја потпише меѓународната конвенција тоа и понатаму продолжило да учествува во работата на многубројните опиумски секции и комисии кои го третирале ова

5 Државен архив на Република Македонија, Скопје. М-2035.

206


прашање. Заедно со Република Полска, Југославија била меѓу 21 држава членка на Советодавната комисија за опиум на Лигата на народите, основана во Женева на почетокот на јуни 1935 година. Претседател на комисијата бил полскиот делегат, веќе споменатиот, доктор Ходзко, познат и како стручњак по токсикоманија и автор на труд за хероин.

Придржувајќи се на хуманите принципи заради кои биле усвоени овие меѓународни опиумски конвенции двете држави активно учествувале во нивното спроведување. Често пати поседувале исти ставови по прашања кои искрснувале на оваа проблематика. Исклучок било гледиштето по прашањето за екстракција на морфиум од сува афионова слама кое се поставило летото 1938 година. Според претставниците на Кралството Југославија, во Советодавната комисија за опиум, оваа екстракција која прв пат била направена по синтетички пат во 1936 година во Унгарија, Полска и Германија, требало да биде забранета или барем да биде ограничена по примерот како што тоа се правело со суровиот опиум. Овој предлог не бил прифатен од полските претставници во комисијата. Од извештајот за XXIII заседание на Советодавната опиумска комисија на Лигата на народите, во јуни 1938 година, дознаваме дека кога станало збор за ова прашање југословенските претставници дошле во судир со размислувањето на д-р Ходзко, кој бил претставник на Привремената комисија.6

Како и да е, примената на меѓународните опиумски конвенции во периодот меѓу двете светски војни, кои општо земено имале позитивни промени по нелегалната трговија на опиум во светот, имала негативни последици врз производството на опиум во Кралстото Југославија односно врз производството на опиум во вардарскиот дел на Македонија. Одредбите на наведените меѓународни опиумски конвенции влијаеле не само на производителите и трговците на опиум во овој дел на Македонија, туку и на целокупниот нејзин економски и социјален живот.

6 АЈ, 65-8-75.

207

ГЛАСНИК 60 2 2016 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК 338 (497.711) “1918-1941”

СОСТОЈБИТЕ ВО ГРАДСКОТО СТОПАНСТВО ВО СКОПСКАТА ОКОЛИЈА ВО МЕЃУВОЕНИОТ ПЕРИОД1

THE CONDITIONS OF THE CITY ECONOMY IN THE SKOPJE REGION DURING THE INTERWAR PERIOD

Лидија ЃурковскаВиш научен соработник во Институтот за национална историја - Скопје

Abstract

The city economy in the Skopje district during the interwar period is very important because it directly affected the subsistence of the population in the city and the area. The economic development of the city of Skopje in the interwar period can be followed by studying the city economy. Conditions for the development of the city economy in the Skopje area were created in the period 1918-1941, but the specific economic and political conditions did not allow that.

Keywords: city economy, Skopje district, Kingdom of SCS / Yugoslavia.

По завршувањето на мировната конференција посветена на крајот на Првата светска војна, во согласност со постигнатите мировни договори, настапил меѓувоениот период 1919–1941 година, во кој вардарскиот дел на Македонија се нашло во составот на новоформираната држава, именувана како Кралство на Србите, Хрватите и Словенците. Во неа српската власт вовела строг воено-полициски режим и вршела таква административно-територијлна поделба, каква што одговарала на нејзините интереси. Со донесувањето на Видовденскиот устав во јуни 1921 година територијата на вардарскиот дел на Македонија била поделена на три окрузи: Скопски, Брегалнички и Битолски.

Скопскиот округ како административно-територијална единица ги опфаќал: Скопската, Велешката и Качаничката околија. 2

1 Рефератот беше презентиран на Шестата меѓународна македонско-полска научна конференција, одржана во Скопје и Штип во јуни 2011 година.

2 „Речник места”, 1-део. Административна подела Краљевине Срба-Хрвата и Словенаца. Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца, По званичним подацима

Лидија Ѓурковска

208

ГЛАСНИК 60 2 2016 Лидија Ѓурковска

Скопскиот округ бил поделен на 9 околии, 139 општини, 696 населени места со 62 704 домаќинства и 375 311 жители. Скопскиот округ (Скопје) имал вкупно 949 958 или 60,34% од попишаните жители на територијата на оваа бановина.3

Скопската околија влегувала како една од клучните околии на Скопскиот округ, потоа следувала Велешката околија, а најмалку важна според обемот на територијата и бројот на населението, како и според економско-социјалната структура, била Качаничката околија.

Градското стопанство во Скопската околија, во периодот меѓу двете светски војни, било соочено со низа тешкотии.

Индустриските претпријатија главно припаѓале на лесната преработувачка индустрија: фабрики за брашно и зејтин, за керамички цевки, тули и слично. Овие претпријатија, како и индустриските претпријатија во другите делови на вардарскиот дел на Македонија, општо имале релативно оскудни производствени капацитети, низок органски состав на капиталот и примитивна технологија, поради што апсорбирале релативно повеќе работна сила и тоа првенствено од градското население. Сопственици на индустриските претпријатија во најголемиот дел биле локални збогатени луѓе кои не користеле такви олеснувања и привилегии како фабрикантите со српско потекло.

Слабите инвестициони можности на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, односно Кралството Југославија, од една, а од друга страна, општиот третман на вардарскиот дел на Македонија, а со тоа и Скопската околија, влијаела врз темпото на развојот на градското стопанство во овој период за да не доживее некои побитни промени независно од извесните вложувања.

Со распарчувањето економската целост на Македонија била разбиена. Вардарскиот дел на Македонија, која дотогаш се наоѓала во составот на Османлиската Империја, чија производствена структура се одликувала со силно изразени натурални и полунатурални елементи и односи, била припоена кон новата државна творба во чиј состав влегле подрачја со развиена индустрија и со напредно земјоделство. Вардарска Македонија ја имала улогата на аграрен додаток (суровинско подрачје) на поразвиените краишта, а пред сè на Србија. Повеќе помали и поголеми градови не успеале да го задржат ниту природниот пораст на своето население. При тоа населението бегало во поголемите градови со поразвиена индустрија, во другите краишта на Кралството СХС/ Југославија и надвор од него. Сите овие промени во движењето и во структурата на градското население, што настанале во периодот меѓу двете светски војни, можат да се согледаат со споредување на резултатите од пописте извршени во 1921 и 1931 година. За десет години (1921–1931) меѓу двата пописа настанале промени во движењето на населението во градовите на Вардарска Македонија:4

Министарства унутрашњих дела, Београд, 1925, 292.3 Надежда Цветковска, Локалната управа во Вардарскиот дел на Македонија меѓу

двете светски војни (1919-1941), Историја, XXXIV/XXXV./1–4, Скопје, 1998/1999, 63.4 Дефинитивни резултати пописа становништва од 31 јануара 1921 године,

Сарајево, 1932. Дефинитивни резултати пописа становништва од 31 марта 1931

209

Состојбите во градското стопанство во Скоп. околија во меѓувоениот период

Според статистичките податоци на Занаетчиската комора во Скопје од 1933 година, може да се добие јасна слика и за бројот на вработените занаетчии, потоа калфи, чираци односно ученици во занаетчиските работилници, но и други интересни информации. Занаетчиите во Скопската околија биле презадолжени. Тоа доаѓало оттаму што Кралската влада со донесувањето на заштитните мерки за земјоделците го оставила нерешено прашањето за заштита на занаетчиите. Во меѓусебната зависност еден од друг, овие два сталежа биле така поврзани, при што проблемот на нивната заштита требало да биде истовремено решен. По заштитата на земјоделците, занаетчиите ја почувствувале целата тежина на состојбата. Имено, доверителите, банките, приватните лица, увидувајќи дека еден најважен дел од нивните должници е заштитен, а плашејќи се таа заштита да не се прошири и на другите, почнале од должниците да бараат наплата на целата побарувачка до доспеаниот рок, прекинувајќи со праксата, на отплата со 10% од првобитниот одобрен кредит. Тешко е сосема точно да се утврди и бројот на вработените во занаетчиството (мајстори, калфи, чираци). До извесен степен за ова може да се суди според бројот на занаетчиските работилници (дуќани). На подрачјето на Скопската занаетчиска комора во 1933 година биле регистрирани вкупно 11 228 занаетчиски дуќани.5 Подрачјето на Скопската занаетчиска комора се простирало и надвор од границите на Вардарска Македонија, односно во нејзиниот состав влегувале и делови од Јужна Србија, Косово и Санџак. Затоа многу пореална е бројката од околу 7 100 занаетчиски дуќани регистрирани истата 1933 година во 26 градови на Вардарска Македонија.6 Според податоците што ги наведува д-р Часлав М. Никитовиќ, кој, како претседател на Скопската занаетчиска комора, морал добро да ги познава проблемите на занаетчиството и на занаетчиите, околу 73% од занаетчиите работеле сами, без помошна работна сила, 20% држеле по еден помошник (калфа или чирак), 5% вработувале по двајца помошници и другите 2% ангажирале по повеќе од двајца помошници.7 Од ова произлегува дека во посочените 7 100 занаетчиски дуќани биле вработени околу 9 000 лица.

Од градовите кои забележале пораст на своето население паѓа в очи порастот на населението во градот Скопје. Во периодот од 1921–1931 год. населението на Скопје се зголемило од 40 666 на 68 334 жители, односно за 27 668 жители. Уште тогаш, прераснувајќи во нов стопански, административен и културен центар на овој дел од Македонија, Скопје ја зголемило својата гравитациона сила. Во него биле подигнати поголем број индустриски производствено-услужни капацитети. Започнала концентрација на капиталот во индустриските објекти, како на пример: туланите на Љуба Љубисавлевиќ (со непознат капитал) и „КИС” (Керамичка индустрија во Скопје), „Југ” (со капитал од 400 илјади динари), „Слон” (350 илјади), „Рекорд” (200 илјади), „Полет” (120 илјади динари) и други индустриски претпријатија. Паралелно со

година, књ. 1 , Београд, 1937.5 „Вардар”, Скопље, 22.IX.1934г.6 Истото.7 Часлав М.Никитовиħ: Занатство Јужне Србије, Скопље, 1934, 19.

210


тоа во Скопје се ширеле и непроизводните институции и установи.8 Сето ова предизвикало бран на вработување на населението во соодветните дејности.

Порастот на населението во поголемите градови, а особено во Скопје, не бил резултат само на природниот прираст и на приливот на населението од местата во внатрешноста на Вардарскиот дел на Македонија, туку и на приливот на населението од другите краишта на Кралството СХС/ Југославија. Во поголемите градови на Вардарска Македонија се населиле значителен број службеници и стопанственици од другите краишта. Според пописот од 1931 година, дури 13 289 жители на Скопје, или 19,4% од сето негово население, според местото на своето раѓање, потекнувале надвор од вардарскиот дел на Македонија, 2 671 лице (3,9%) биле странски државјани, додека 13 184 лица (19,3%) биле населени од помалите градови на вардарскиот дел на Македонија.9

Меѓу оние 13 289 лица, кои потекнувале од другите краишта на Кралството СХС/Југославија, еден добар дел ги населил тогашниот великосрпски режим како колонистички семејства во текот на планираната и грижливо спроведуваната колонизација на Вардарска Македонија, или пак напуштајќи ги селата каде што биле населени поради тоа што не успеале да се приспособат на тамошните услови, одново се слевале во градовите и го зголемувале нивното население.

Бројот на вработените во складиштата за тутун во Вардарска Македонија во 1940 год.

Место Среден број работници

Максимален број работници %

Скопје 1 875 2 801 25,9

Тоа е период кога биле создадени поволни услови за развој на разновидни индустриски гранки во Скопје. Првите индустриски претпријатија (мелници, шарлаганџилници и други.) преработувале домашни земјоделски и сточарски производи за да се обезбеди пласман на готовите производи и да се избегнат трошоците за нивното транспортирање. Тенденцијата на индустријата била што повеќе да се доближат производите до потрошувачите и да се зголеми пазарот.

Динамичниот природен и механички пораст на населението на Скопје, пред сè, се должи на географско-сообраќајната положба на градот во новосоздадените услови што придонело градот да се претвори во крупен административно-економски и културен центар во Вардарска Бановина. Со приклучувањето на Вардарска Македонија кон Кралството Југославија, целокупниот стопански живот кој, пред Првата светска војна бил ориентиран кон Југ, кон Солун, се

8 Споменица двадесетипетгодишњице ослобоѓења Јужне Србије 1912-1937. Уредник Алекса Јовановиќ, Скопље, 1937, 716–717.

9 Ристо Христов, Трудбеничките општествени слоеви во Македонија (1919-1941). УНИЈА, Скопје, 1994, 36.

211

Состојбите во градското стопанство во Скоп. околија во меѓувоениот период

преориентирал кон Север и се поврзувал со Србија, Хрватска и Словенија, кои во однос на Македонија, веќе биле високоразвиени индустриски подрачја.10

Во 1920 година во Скопје била основана Трговско-индустриската банка „Вардар” со капитал од три милиони динари, која давала големи можности во однос на развојот на скопското стопанство.

Во 1921 година во Скопје била основана Трговска индустриска комора. Нејзин претседател бил трговецот Томо Поповиќ, потпретседатели биле трговецот Тошо Рацановиќ и индустријалецот Вељко Стефановиќ, а за членови на Комората биле избрани: Ѓорѓи Кикариќ, Спиро Милошевиќ, Димитар Вучидолац, Властимир Милкиќ, Бекир Емин, Киро Ризовиќ, Пајо Манојловиќ, Мокса Асео и Зејнел Мурина.

По пет години, односно во 1926 година, во Скопје веќе функционирале 40 индустриски ситни претпријатија од примарно значење за градот кои ја користеле богатата локална земјоделско-сточарска суровина.

Во период од десет години во Скопската околија никнале десетина индустриски претпријатија кои се снабдувале со неопходните суровини од странство, но и од земјоделството и сточарството.

Располагајќи со сите услови за развој, можело да се очекува брз развој на индустријата во Македонија и во Скопската околија. Меѓутоа, политичките структури во рамките на Кралството Југославија, тоа не го дозволувале. Во тие услови, Македонија останала стопански неразвиено подрачје.

Секако дека во периодот 1918–1941 година во Скопската околија се изградиле нови индустриски претпријатија, но нивниот број, обем и капацитет биле на пониско ниво од другите во Кралството Југославија. Друга важна карактеристика на тој период бил и фактот што поголемите и порентабилни индустриски претпријатија во Македонија биле сопственост на луѓе од немакедонско потекло.

Управата на Трговско-индустриската комора во 1931 година одржала седница на која, покрај другото, била донесена одлука за заштита на домашното производство од странска конкуренција. За таа цел било предложено да се воведе царина на увозните суровини за производство на масло.11

Треба да се земе предвид и неквалификуваноста на „индустријалците” во градот. Токму поради овие причини, почнувајќи од 20-тите години на 20 век, во Македонија почнале да се оспособуваат како занаетчиски, така и индустриски кадри. Погоните на индустриските претпријатија веќе преминувале на парни локомотиви, саусгас-мотори, дизел-мотори и електрична енергија. Во Скопската околија се правеле и други напори за подобрување на стопанската моќ, а со тоа и во цела Македонија. Во 1932 година, општината на градот Скопје донела одлука да ја елиминира концесијата на странските фирми и самата да го снабдува градот со електрична енергија.

10 Надежда Цветковска, Социјалната и аграрна структура на Скопската околина (Според пописот на населението од 31 март 1931г.). Зб. Скопје меѓу античкото и модерното време. Евро-Балкан, Културно-информативен центар, Скопје, 2009, 120.

11 Драган Видаковиќ - началник финансијског одељења краљевске банске управе Вардарске Бановине, Економско-привредне и финансијске прилике у Вардарској Бановини. Алманах бановина. Вардарска бановина...31–35.

212


Од сето ова се гледа дека градското стопанство во Скопската околија го претставувале релативно голем број ситни претпријатија од локално значење, а само мал дел од нив имале регионален, односно општојугословенски карактер.

Инвестираниот капитал бил акумулиран главно од домашни средства од трговијата и занаетчиството кои се прелевале во индустријата, со сосема незначително учество на банкарски капитал.

Од изложеното можеме да констатираме дека градското стопанство во Скопската околија меѓу двете светски војни, значително не се разликувало од стопанството во времето на османлиското владеење. Со политичката промена Македонците очекувале и промена на економските прилики и решавање на стопанските проблеми. Но, за жал, стопанските проблеми во Скопската околија, а и во целокупното стопанство на Вардарска Македонија останале со многу тешкотии.