Download pdf - Hoofdstuk 1 de Functie Van Onderzoek

1De functie van onderzoek

Stel je een onderzoek eens voor als een reis: de onderzoeksreis. Op de weg van je onderzoek – van beginpunt naar eindpunt (je rapport) – kom je langs allerlei kruisingen en zijwegen. Deze vertegenwoordigen de keuzes die je tijdens je on-derzoek kunt maken. Bill Trochim laat deze route tot leven komen in zijn (zie figuur 1.1). Ontwerp, uitvoering en evaluatie van onderzoek, zo stelt Trochim, zijn onderling afhankelijk, staan niet los van elkaar. Daarmee wil hij zeggen dat je als lerende onderzoeker altijd kritisch naar je eigen werk kijkt, zowel tij-dens je onderzoek als achteraf. Ook beoordeel je het onderzoek van collega’s; door naar elkaars methoden te kijken, leer je van elkaar.

Bron: www.socialresearchmethods.netFiguur 1.1 De onderzoeksweg volgens Trochim

Zonder basis, zonder uitgangspunten lijkt het onderzoek een hobbelige zand-weg vol kuilen, modder en stenen. De weg is onregelmatig, je zakt erin weg. De basis voor onderzoek, het asfalt als het ware, zijn de uitgangspunten van onderzoek, de doelen, de onderzoeksvragen, de methoden. Zonder de struc-

7623_wat is onderzoek .indd 16 2/16/10 12:16:41 PM

17D e f u n c t i e v a n o n d e r z o e k

tuur van deze uitgangspunten (zeg maar de verkeerstekens en -regels) verzandt het onderzoek en kun je het niet uitvoeren (Trochim, 2002). Zomaar aan een project beginnen lijkt een hachelijke onderneming, zoals ook het voorbeeld in kader 1.1 laat zien.

Anna heeft zojuist haar opleiding aan

de hogeschool afgerond. Voor haar

eerste project bij een grote accountant

wordt haar gevraagd om het grote per-

soneelsverloop vanuit de organisatie

aan te pakken, een interventie dus.

Anna is enthousiast, haar eerste grote

opdracht. Meteen gaat zij aan het werk.

Ze overlegt met de afdeling Personeel &

Organisatie. Die weten wel wat er aan de

hand is: het verloop is zo groot omdat de

werknemers niet voldoende financiële

prikkels krijgen om voor de accountant

te blijven werken. Met incentives (ofwel

‘beloningen’), verlofregelingen, studie-

mogelijkheden en extra bonussen kan

het verloop in een jaar tijd worden te-

ruggebracht tot een acceptabel niveau,

zo wordt Anna verzekerd.

Anna schrijft haar plan van aanpak en

bedenkt een aantal financiële prikkels.

Vervolgens presenteert ze het plan aan

de directie. Deze is welwillend en ze mag

haar maatregelen uitvoeren. Evaluatie-

momenten (hoe gaat het, is het verloop

al teruggelopen, hoeveel heeft het

gekost?) worden per kwartaal ingesteld.

Anna krijgt een vol jaar om de maatrege-

len in te voeren.

Al na een half jaar blijkt dat deze maat-

regelen erg veel geld kosten en dat het

verloop niet afneemt. De maatregelen

lijken geen effect te hebben. Het project

wordt voortijdig door de directie afge-

blazen.

Een gedegen onderzoek had Anna kun-

nen helpen. Zij had het onderwerp dan

strikt kunnen afbakenen door in overleg

te treden met de directie en niet zomaar

hun doelstelling over te nemen. Met een

vooronderzoek had zij het probleem tot

de ware proporties kunnen terugbren-

gen:

– Is er sprake van personeelsverloop?

– Zo ja, in welke mate?

– Wat zijn de factoren die aan dit per-

soneelsverloop ten grondslag lig-

gen?

– Hoe kan het verloop worden terug-

gedrongen?

– Wat zijn de verwachte terugloopcij-

fers van deze maatregelen?

– Op welke termijn moeten deze effec-

ten worden verwacht?

Met een onafhankelijke houding had

zij zich niet laten verleiden door subjec-

tieve uitspraken van de personeelsafde-

ling, maar had zij de mening van deze

afdeling vergeleken met de mening van

de overige betrokkenen. Anna had dan

ontdekt dat geld bij de verminderende

motivatie van de medewerkers helemaal

geen rol speelt, dat machtsstrijd en een

slechte werksfeer oorzaken zijn van het

verloop. Maatregelen waren dan niet in

Bezint, eer ge begint…

Kade

r 1.1


18W a t i s o n d e r z o e k ?

De geschetste situatie lijkt een ‘worse case-scenario’. In de praktijk komt het echter maar al te vaak voor dat men zonder goede basis een maatregel of ver-andering doorvoert. Dit kan voor een organisatie totaal verkeerd uitpakken en veel geld kosten. Vaak komt men er te laat achter dat de oorzaak van de gesig-naleerde problemen heel ergens anders ligt (zie kader 1.2).

de financiële sfeer gezocht, maar in de

relationele sfeer. Met coaching, team-

building en waar nodig personeelswis-

selingen hadden de problemen aange-

pakt kunnen worden.

Kortom, Anna had een goed (voor)-

onderzoek moeten organiseren, door

een gedegen onderzoeksplan en een

goede planning te presenteren. Dat kost

misschien in het begin veel geld, en iets

meer tijd. In dit geval had zich dat zeker

terugverdiend. Nu druipt Anna teleur-

gesteld af.

Vervolg

Na een periode van onrust in een

bedrijf organiseert de vakbond een

staking om een loonsverhoging af te

dwingen. Na de stakingsdag gaan de

partijen (werkgever, werknemers en

vakbond) opnieuw om de tafel zitten

en ze spreken een kleine maandelijkse

verhoging van 2,5 procent af. Toch

wordt in de maanden daarna duidelijk

dat er veel personen bij het bedrijf

vertrekken. Onderzoek naar de reden

van dit verloop toont het volgende aan:

oorzaak van de onrust waren niet de te

laag gewaardeerde lonen, de oorzaak

lag bij de directeur van het bedrijf. Men

had gehoopt dat hij door de staking zou

verdwijnen. Toen dat niet gebeurde,

veranderde een aantal werknemers als-

nog van baan.

Onrust

Kade

r 1.2

Aan het einde van dit hoofdstuk ben je

bekend met enkele basisprincipes van

(wetenschappelijk) onderzoek, kun je

onderscheid maken tussen de verschil-

lende stromingen en ken je de voor-

waarden voor een wetenschappelijke

houding. Verder kun je de verschillende

fasen in een onderzoek herkennen,

evenals verschillende onderzoekster-

men.

Leerdoelen

Kade

r 1.3



1.1 Onderzoek moet je leren

Onderzoeken betekent niet alleen dat je kennis opdoet over onderzoek doen. Je kunt uit een boek leren hoe je een plan maakt, een onderzoeksontwerp, een probleemstelling. Ook kun je leren hoe je een analyse maakt, daarna een rap-port schrijft en verslag doet. Bij het daadwerkelijk uitvoeren van een onderzoek komt echter heel wat meer kijken. Je moet de opgedane kennis en vaardigheden kunnen combineren, je moet een soort helikopterview ontwikkelen ten aan-zien van je onderzoek. Onderzoek doen is daarom veel meer nog een vaardig-heid dan een kunde. Onderzoek moet je leren door het te doen!

Misschien heb je het niet zo snel in de gaten, maar als je een probleem hebt of een vraag, gebruik je vaak onderzoekstechnieken om het antwoord te vinden. Kijk eens naar het voorbeeld in kader 1.4: – Je vraag is: hoe kom ik zo snel mogelijk langs de kassa? – Om je vraag te beantwoorden observeer je de rijen. Verder tel je het aantal

wachtenden. – Je conclusie is dat de wachttijd gering is in de kortste rij. – Je gaat staan in de rij met de minste wachtenden.

Stel dat je boodschappen gedaan hebt

bij een grote supermarkt. Als je bij de

kassa aankomt, zie je dat er lange rijen

staan: het weekend komt eraan! Je kijkt

naar de rijen en het aantal wachtenden

voor de kassa. Je neemt de kortste rij.

De rij bij de kassa

Kade

r 1.4

Je hebt ’s avonds afgesproken met een

vriendin in Amsterdam. Jullie gaan

samen eten. Je moet om 19.30 uur op het

Centraal Station van Amsterdam zijn,

daarvoor moet je vanuit Utrecht de trein

nemen. Het is druk, de treinen hebben

vertraging. Je kijkt eerst op het bord in

de vertrekhal. Daar wordt vermeld dat de

trein naar Amsterdam tien minuten ver-

traging heeft. Er loopt ook een perronop-

zichter, wellicht beschikt hij over de laat-

ste informatie. Je vraagt hem naar de ver-

wachte vertraging. Hij stelt je gerust, de

trein heeft maar vijf minuten vertraging.

Je loopt naar het perron. De reizigers

staan bedrukt te kijken. Je informeert

nog eens, je medereizigers mopperen:

‘…nu wel een kwartier vertraging…’ Je

belt je vriendin in Amsterdam, ze kan tien

minuten later van huis vertrekken.

De treinreis

Kade

r 1.5



Bij het voorbeeld in kader 1.5 heb je de volgende stappen gezet:– Je vraag is: wat is de verwachte aankomsttijd in Amsterdam? – Om je probleem op te lossen, gebruik je verschillende methoden: • Jekijktophetbord. • Jeinformeertbijdeperronchef. • Jevraagtjemedepassagiers.– Het antwoord op je vraag is dat de verwachte aankomsttijd waarschijnlijk

tien minuten na de geplande aankomsttijd ligt.

Zowel voor als tijdens je treinreis heb je een soort onderzoek opgezet, je hebt een vraag geformuleerd en een methode bedacht (observatie, vraaggesprek), je hebt informatie verzameld, een antwoord op je vraag geformuleerd en je con-clusies getrokken.In feite hebben we allemaal wel eens onderzoeksactiviteiten ondernomen, ook zonder het zelf te weten. In dit boek doe je ervaring op met de logische volgorde van elk onderzoek, neem je kennis van de stappen die in ieder onderzoek gezet moeten worden. Deze stappen zijn overal hetzelfde, of je nu de treintijden wilt voorspellen (wat een hachelijke onderneming lijkt) of een complex onderzoek naar oorzaken van bepaalde ziekten wilt opzetten. De geschetste voorbeelden zijn zeer eenvoudig. Verricht je onderzoek voor een opdrachtgever, praktijkonderzoek dus, dan komt daar heel wat meer bij kijken. De opzet van het onderzoek is meestal uitgebreid, er kunnen veel mensen aan je onderzoek meewerken, je voert omvangrijke en ingewikkelde analyses uit, je schrijft een lijvig onderzoeksrapport en je presenteert dit bij de opdrachtgever. Toch volgen zowel complexe als eenvoudige onderzoeken hetzelfde stramien.

Is iedereen die iets onderzoekt, ook een echte onderzoeker? Nee, dat niet. On-derzoekers hebben een drietal kenmerken, eigenschappen waarop zij zich van niet-onderzoekers onderscheiden. Deze zijn: houding, kennis en vaardigheid.

Een onderzoeker onderscheidt zich allereerst door zijn of haar houding. Deze moet – we zagen het al in het voorbeeld van Anna – onafhankelijk zijn. Maar dat is nog niet alles. Als onderzoeker streef je naar openheid van je onderzoek, je bent ontvankelijk voor commentaar van je collega’s. Je legt verantwoording af over je resultaten. Als jouw resultaten door ander onderzoek worden tegen-gesproken, dan is jouw onderzoek niet minder van kwaliteit, maar het is ‘weer-legd’. Daarmee kan jouw onderzoek het eerste zijn in een reeks van gedegen wetenschappelijke analyses. Er ontstaat als het ware een onderzoeksontwik-keling. Hoewel deze ‘wetenschappelijke houding’ vooral van belang is in fun-damenteel onderzoek, wordt ze ook bij praktijkgericht onderzoek nagestreefd.

houding



Immers, je onderzoeksresultaten kunnen hiermee veel sterker staan. Natuurlijk kun je een techniek, onderzoeksmethode, instrument of ander as-pect niet toepassen zonder eerst kennis daarvan te hebben verkregen. Kennis van methoden is en blijft een belangrijk onderdeel van het verrichten van on-derzoek. Ook in dit boek kom je daar niet onderuit. Behalve kennis van me-thoden moet je ook kennis hebben over het onderwerp waarbinnen je onder-zoek zich afspeelt. Dit is echter kennis die je per keer kunt opdoen of opfrissen. Je kunt informatie zoeken over het onderwerp, je kunt je inlezen. Kennis van methoden van onderzoek is echter essentieel, je moet weten welke onderzoeks-methoden er zijn, welke criteria deze hebben, wat de voor- en nadelen van het toepassen van bepaalde methoden zijn et cetera. Naast het opdoen van kennis over de opzet en inrichting van een onderzoek, leer je onderzoek doen door er actief mee bezig te zijn. Zo krijg je vaardigheid in het verrichten van onderzoek. Aan de hand van een voorbeeld of van een casus maak je stap voor stap kennis met alle aspecten van onderzoek en leer je

kennis

vaardigheid

Ieder jaar organiseert de atletiekver-

eniging Velox een veldloop, ook wel

cross genaamd. Dat is een hardloop-

wedstrijd die niet over de weg, maar

door onder andere veld, strand en bos

wordt georganiseerd, over verschil-

lende afstanden, voor verschillende

(leeftijds)categorieën. Tijdens een on-

derzoek voor Velox is de vraag gesteld

hoe oud de gemiddelde deelnemer aan

deze cross is. Het doel van deze vraag

is voor Velox na te gaan welke leeftijds-

groepen de meeste belangstelling voor

hun cross tonen, zodat zij gerichter kun-

nen adverteren. Om antwoord op deze

(onderzoeks)vraag te krijgen, heeft het

onderzoeksbureau iedere deelnemer

naar zijn of haar leeftijd gevraagd (in

hele jaren). De antwoorden zijn inge-

voerd in een softwareprogramma (Excel

of spss) door de leeftijden in de cellen

te noteren. Heeft iemand geen ant-

woord op de vraag gegeven, dan is het

antwoord opengelaten of is het aange-

merkt als ‘missend’. Vervolgens staat de

onderzoeker voor de keuze:

1 Ofwel alle leeftijden bij elkaar optel-

len en het totaal delen door het totale

aantal gegeven antwoorden. Met

andere woorden: het gemiddelde

wordt ‘met de hand’ berekend (in de

praktijk meestal een rekenmachine).

2 Ofwel het computerprogramma door

middel van een druk op de knop de

opdracht geven het gemiddelde (spss

gebruikt hiervoor de Engelse term

mean) uit te rekenen. Een truc dus!

De uitkomst is een getal, of de gemid-

delde leeftijd. Dit rapporteert het on-

derzoeksbureau aan de opdrachtgever,

atletiekvereniging Velox.

Atletiekvereniging Velox (1)

Kade

r 1.6



die toepassen. De methoden die je daarbij gebruikt, bevatten niet alleen ach-tergrondkennis, ze bevatten ook een heleboel ‘recepten’ voor het gebruik van (statistische) technieken, software en dergelijke. Soms is het bij het verrichten van onderzoek van belang dat je een aantal ‘truc-jes’ aanleert. Voorbeelden hiervan zijn: het trekken van een steekproef, het in-voeren van gegevens in een softwarepakket, het aanmaken van een toets, het interpreteren van cijfermatige analyseresultaten. Zie bijvoorbeeld kader 1.6.

1.2 Uitgangspunten van onderzoek

Onderzoek doe je niet vanuit het niets. Allereerst maak je een onderzoeksplan; je formuleert een probleemstelling; je kijkt of andere mensen ook al onderzoek naar jouw probleem hebben gedaan en wat hun conclusie was; je bepaalt je deadline en kijkt hoeveel budget er nodig (en beschikbaar) is voor het uitvoe-ren van je onderzoek; je overlegt met je begeleider, met je opdrachtgever, met je medeonderzoekers. Dit zijn de praktische uitgangspunten voor onderzoek. Be-halve deze praktische zaken bestaan er ook diepgaander uitgangspunten. Met deze uitgangspunten kun je onderzoek op vele manieren typeren. Zo kun je onderscheid maken tussen fundamenteel en praktijkgericht onder-zoek, tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Ook kun je een bepaalde onderzoeksrichting of een bepaald onderzoekstype volgen.

In de eerste plaats kan (in de leer van de methodologie) onderscheid gemaakt worden tussen twee ‘hoofdtypen’ van onderzoek, te weten fundamenteel on-derzoek en praktijkgericht onderzoek. Als student op een hogeschool zul je meestal met praktijkgericht onderzoek te maken krijgen. Wat is het verschil tussen deze twee onderzoeksuitgangspunten? Het belang-rijkste onderscheid is dat het doel van het onderzoek verschilt. Bij fundamen-teel onderzoek zul je vragen beantwoorden die niet primair gericht zijn op toe-passing in de praktijk. Bij praktijkgericht onderzoek houd je je wél bezig met het oplossen van problemen uit de praktijk. Er is dus verschil in het type problemen dat wordt opgelost. Een kennispro-bleem is een vraag over een wetenschappelijke theorie die met behulp van fundamenteel onderzoek wordt beantwoord. Een praktijkprobleem is echter afkomstig uit de dagelijkse praktijk, uit de maatschappij. Praktijkgericht on-derzoek heeft vaak maatschappelijke relevantie, omdat er een maatschappelijk probleem mee kan worden opgelost. Fundamenteel onderzoek is vaker weten-schappelijk relevant. Dit neemt echter niet weg dat zowel bij fundamenteel als bij praktijkgericht onderzoek kennisvragen worden beantwoord.

trucs

fundamen-teel of prak-tijkgericht?



Het kan natuurlijk zo zijn dat in fundamenteel onderzoek een theorie wordt getoetst waarmee ook een maatschappelijk probleem kan worden opgelost. Zo kan fundamenteel onderzoek naar de beweging (of dynamiek) van zandban-ken in de Noordzee maatschappelijke relevantie hebben, als daarmee een be-tere bescherming van het Nederlandse laagland kan worden verkregen. Kader 1.7 geeft een voorbeeld van fundamenteel onderzoek. De vraag voor dit onderzoek is geen praktische vraag. De onderzoekster wil een ontwikkelde theorie testen op de houdbaarheid, door er in Nederland nieuwe experimenten mee uit te voeren.

Komt er wel een vraag uit het veld van beroepsbeoefenaren, zoals in het geval van atletiekvereniging Velox (kader 1.8), dan spreek je van praktijkgericht on-derzoek. De vraag is gericht op praktische, toepasbare kennis. Het doel is om deze kennis te gebruiken om bijvoorbeeld een situatie bij een organisatie te ver-beteren of te veranderen.

Tussen 1995 en 2000 deed Birgit Mayer

(2000) onderzoek naar fobieën. Een

fobie is een onberedeneerbare angst

voor bepaalde objecten (bijvoorbeeld

spinnen) of situaties. Mayer wilde de ver-

wachting toetsen dat het lichaam van

de persoon met een fobie al reageert

op het object of de gebeurtenis vóórdat

deze bewust wordt waargenomen. Je

lichaam wordt als het ware al automa-

tisch in gereedheid gebracht voor de

reactie vóórdat je bewust een spin ziet.

Deze theorie had zij niet zélf bedacht,

die was afkomstig van een Zweedse

onderzoeker, Ohrman. In Nederland

voerde Mayer een aantal experimenten

uit om na te gaan of de theorie van Ohr-

man klopte. Met de resultaten van haar

experimenten kon de verwachting dat je

al een angstreactie vertoont vóórdat je

de spin bewust waarneemt, niet worden

bevestigd.

Spinnenangst

Kade

r 1.7

Al tientallen jaren organiseert atletiekver-

eniging Velox een internationale cross-

wedstrijd. Vele vrijwilligers zijn jaarlijks

bij dit evenement betrokken, en de wed-

strijd wordt uitgezonden op de televisie.

De jaarlijkse evaluatiebijeenkomst levert

de vraag op hoe deelnemers, medewer-

kers en toeschouwers deze wedstrijd ei-

genlijk waarderen. Graag wil het bestuur

van de organisatie de waardering uitge-

drukt zien in cijfers. Zo kunnen ze hun

sponsors tevreden houden en eventueel

nieuwe sponsors aantrekken. Bovendien

kan men met de resultaten van deze eva-

luatie veranderingen doorvoeren die tot

een verbetering van de organisatie van

het evenement leiden. Het bestuur vraagt

een onderzoeksbureau een onderzoek

uit te voeren naar de tevredenheid bij de

drie genoemde groepen.


Kade

r 1.8



Een ander veel gemaakt onderscheid is dat tussen kwalitatief onderzoek en kwantitatief onderzoek. Dit onderscheid wordt belangrijk als je moet kiezen welke methode van onderzoek je gaat gebruiken. Bij kwantitatieve methoden wordt gebruikgemaakt van cijfermatige informatie, gegevens in cijfers over objecten, organisaties en personen. Dit worden ook wel numerieke gegevens genoemd. Vervolgens worden statistische technieken gebruikt om beschrijvin-gen van de resultaten te geven en om verwachtingen over de uitkomst te toet-sen. Statistische technieken zijn uitwerkingen van kwantitatieve technieken. De onderzoeker neemt afstand van kenmerken van objecten of eenheden van onderzoek, door deze kenmerken een nummer toe te kennen en ze zo in een bepaalde volgorde te zetten. Er zijn onderzoekers die kwantitatieve methoden de beste vinden, omdat ze uitgaan van het principe ‘meten is weten’, in die zin vinden ze kwantitatief onderzoek ‘preciezer’ dan kwalitatief onderzoek.

Bij kwalitatieve methoden wordt niet of nauwelijks met cijfermatige gegevens gewerkt. De onderzoeker voert onderzoek uit in het ‘veld’ (ofwel ‘in de wer-kelijkheid’). De onderzoeker is hierbij geïnteresseerd in de betekenis die bij-voorbeeld onderzochte personen aan situaties geven. Zo worden ‘onderzoeks-eenheden’ in de omgeving als geheel onderzocht. Dit wordt ook wel holisme genoemd. Resultaten van kwalitatief onderzoek worden door sommige onder-zoekers als minder betrouwbaar gezien dan resultaten van kwantitatief onder-zoek. Kwalitatieve onderzoekers echter zijn soms van mening dat cijfers niet voldoende diepgang bieden, omdat numerieke gegevens het verhaal achter de cijfers niet vertellen, de betekenis die mensen aan bepaalde zaken geven. Daar-om pleiten kwalitatieve onderzoekers voor onderzoeksmethoden waarin niet

kwalita-tief versus

kwantitatief

Om de vraag van atletiekvereniging

Velox naar de tevredenheid van deelne-

mers, medewerkers en toeschouwers

bij de atletiekcross te beantwoorden,

schrijft het onderzoeksbureau een

onderzoeksplan. Allereerst wordt bij

de deelnemers de waardering voor de

cross gemeten op een aantal aspecten

van het begrip ‘waardering’. Ook wordt

een aantal kenmerken van deze groep

personen gevraagd. Dat gebeurt via

een enquête, waarbij ongeveer twintig

procent van de 2500 sporters zal worden

ondervraagd. Hun antwoorden op de

vragen worden op cijfermatige wijze ge-

analyseerd, door de waarderingscijfers

met elkaar te vergelijken. Ook wordt de

waardering door groepen deelnemers

(jong en oud, man en vrouw) vergele-

ken. De uit te voeren analyse is kwanti-

tatief.


Kade

r 1.9



alleen wordt afgegaan op cijfers, maar waarin ook naar de verhalen van men-sen wordt geluisterd (Wester, 1991). In de kaders 1.10 en 1.11 kun je voorbeelden lezen van diepte-interviews met experts en van observatieonderzoek.

Bij kwalitatief onderzoek is het verzamelen van gegevens open en flexibel, er kan worden ingesprongen op onverwachte situaties. De gegevens worden niet numeriek opgemaakt, maar in alledaagse taal verwerkt (Maso & Smaling, 1998). Het belangrijkste aspect van kwalitatief onderzoek is dat waarde wordt gehecht aan de betekenis die mensen (deelnemers aan onderzoeken) aan zaken geven. Tegenwoordig worden kwalitatieve en kwantitatieve dataverzamelingsmetho-den vaak gecombineerd in één onderzoeksopzet. Dat verhoogt volgens veel on-derzoekers de geldigheid van onderzoeksresultaten. Het naast elkaar gebrui-ken van meerdere (kwalitatieve en kwantitatieve) methoden wordt ook wel triangulatie genoemd.

De Tweede Kamer maakt de laatste jaren

veelvuldig gebruik van haar recht op

enquête. Door vraaggesprekken met

deskundigen en betrokkenen te laten

houden, kan zij niet alleen gedetail-

leerd achter de feiten komen, maar ook

achterhalen wat deze personen daarvan

vinden, hoe zij de situatie hebben erva-

ren. Zo zijn er enquêtes geweest rond de

bouwfraude, de Bijlmerramp, Srebre-

nica et cetera. ‘Enquêtecommissie’ is in

methodologisch opzicht een foutieve

benaming, want het betreft kwalitatief

onderzoek, namelijk open interviews

met een aantal betrokkenen.

Parlementaire enquêtecommissie

Kade

r 1.10

Stel, een onderzoeker wil nagaan of er

verschillen zijn in non-verbale uitingen

van agressief gedrag tussen zes- en tien-

jarige kinderen. De onderzoeker kiest

ervoor om het gedrag van kinderen in

groep 3 en groep 7 gedurende de pauze

te observeren. Eén dag observeert hij

de kinderen uit groep 3, één dag die uit

groep 7. De waarnemingen worden op

een observatieformulier genoteerd en

vergeleken. Hier is sprake van kwalita-

tief onderzoek.

Non-verbale agressie

Kade

r 1.11



1.3 Stromingen in onderzoek

Onderzoekers hanteren, zo zagen we al, verschillende uitgangspunten bij het verrichten van onderzoek. Hoewel in dit boek praktijkgericht onderzoek wordt behandeld, is het toch van belang een aantal theoretische uitgangspunten van onderzoek te beschrijven. Waarom? Ook aan praktijkgericht onderzoek ligt een aantal basisprincipes ten grondslag. Voor het begrijpen van deze basisprin-cipes moet je iets van de theorie weten.Naast de onderscheidende paren kwalitatief-kwantitatief en fundamenteel-praktijkgericht zijn er drie algemene stromingen van onderzoek waar te nemen. Bij deze onderzoeksstromingen (ook wel onderzoeksscholen genoemd) horen bepaalde onderzoekstypen. Dat wil zeggen dat binnen elke stroming bepaalde onderzoekstechnieken de voorkeur hebben en dat onderzoekers van die groep eenzelfde kijk hebben op de uitgangspunten van wetenschappelijk onderzoek. We bespreken ze hier achter elkaar.

Empirisch-analytisch

Een eerste stroming neemt – net als in de natuurwetenschappen – afstand tot de onderzoekseenheden (of proefpersonen). De onderzoekers binnen deze stroming willen graag objectief onderzoek verrichten en de onderzoekssituatie zo veel mogelijk beheersen. Ze laten daarbij niets aan het toeval over, ze ont-werpen een onderzoek dat herhaalbaar en controleerbaar is. Daarmee wordt bedoeld dat een onderzoek, als het nog een keer wordt uitgevoerd met dezelfde opzet, tot dezelfde resultaten zal leiden. Zij bekijken alle processen in hun on-derzoek rationeel, ofwel logisch, verstandelijk. Ze beredeneren alles en gaan tijdens het onderzoek niet op hun gevoel af. Ze bedenken van tevoren een ant-woord op hun onderzoeksvragen op grond van (bestaande) wetten, regelma-tigheden, theorieën. Vervolgens toetsen ze of deze antwoorden overeenkomen met die van de groep die ze onderzoeken. Dat doen zij door de werkelijkheid (het leven van alledag) te bekijken. Je kunt bijvoorbeeld een idee over gedrag van personen toetsen door dit gedrag bij zo veel mogelijk personen te observe-ren en de verzamelde gegevens te analyseren. Hoe vaker je een bepaald gedrag bij grote groepen personen ziet, des te groter wordt de kans dat je beweringen over dat gedrag kloppen. Deze onderzoeksstroming wordt aangeduid als empirisch-analytisch. Empi-risch wil zeggen dat je onderzoek verricht door met behulp van een bepaalde systematiek waar te nemen wat zich in je omgeving afspeelt. Een ander woord dat in de wetenschap voor ‘omgeving’ wordt gebruikt, is ‘werkelijkheid’. Empi-rie betekent ‘ervaring als bron van kennis’.



Deze stroming wordt ‘analytisch’ genoemd omdat ze kritisch en rationeel naar haar eigen resultaten kijkt: onderzoeksresultaten blijven als het ware ‘geldig’ tot het tegendeel wordt aangetoond. Daarmee zijn resultaten van eerder onder-zoek niet slechter van kwaliteit. Er zijn simpelweg nieuwe gegevens beschik-baar die tot andere resultaten leiden. Dit laatste wordt vooruitgang van de we-tenschap genoemd. Veel fundamenteel onderzoek wordt binnen deze empirisch-analytische stro-ming verricht. Favoriete methoden van onderzoek zijn onder andere het expe-riment en de enquête. Kenmerken van personen, groepen, organisaties worden als numeriek beschouwd, analyses in deze stroming zijn kwantitatief.

Interpretatief

Ben je voor jouw onderzoek meer geïnteresseerd in ervaringen van personen (onderzoeksdeelnemers)? Wil je achterliggende ideeën onderzoeken? Zijn ge-schreven teksten in plaats van cijfers uitgangspunt voor je onderzoek? Dan volg je de interpretatieve stroming in wetenschappelijk onderzoek. Het woord zegt het al: ‘interpretatief ’ betekent dat je op zoek bent naar de interpretatie, de uit-leg die personen aan een situatie geven, en niet slechts naar de ‘kale’ cijfers. Het onderzoek is over het algemeen kwalitatief van aard, en richt zich op personen en groepen. Veel antropologen (wetenschappers die culturen bestuderen en beschrijven) maken gebruik van interpretatief onderzoek, bijvoorbeeld als ze een tijd bij een bepaalde stam gaan wonen en het dagelijkse leven en de gebruiken van deze stam onderzoeken. Daarbij is het belangrijk dat deze onderzoekers aan dit da-gelijkse leven meedoen en ondertussen hun onderzoek verrichten. Ze kunnen zo achterhalen waarom mensen in een groep zich op een bepaalde manier ge-dragen (door het ze te vragen, bijvoorbeeld) of welke gebruiken bij een groep heersen. Deze vorm van ‘veldonderzoek’ wordt wel ‘participerende observatie’ genoemd, omdat de onderzoeker zich begeeft onder de groep personen die hij observeert, en met ze meedoet. Ook in Nederland vinden onderzoeken binnen de interpretatieve stroming plaats. Zo deed onderzoeker Godfried Engbersen samen met zijn collega’s in de jaren tachtig en daarna onderzoek naar de leefomstandigheden van werklo-zen in bepaalde wijken van grote steden in de Randstad, evenals in het oosten van het land (Engbersen, 1991).



Kritisch-emancipatorisch

Een derde onderzoeksstroming, kritisch onderzoek, is niet uitgesproken kwan-titatief of kwalitatief. Behalve het experiment past iedere dataverzamelings-methode in deze stroming. Uitgangspunt is betrokkenheid bij de samenle-ving. Daarop slaat het woord ‘kritisch’. In kritisch onderzoek wil men in deze stroming niet alleen kritisch naar de maatschappij kijken, maar ook naar de eigen onderzoeksresultaten. Met deze resultaten willen onderzoekers in deze stroming bijdragen aan processen in de samenleving die de emancipatie van groepen (gelijke rechten voor bijvoorbeeld mannen en vrouwen) bevorderen. Vandaar de benaming kritisch-emancipatorisch.Hoewel deze stroming niet veel aanhangers meer kent (een belangrijke inspira-tiebron vormen de ideeën van Karl Marx), worden nog steeds elementen ervan in het dagelijks onderzoek toegepast (Boeije, ’t Hart & Hox, 2009; Van Dijk, 1984). Zo ligt de nadruk in deze stroming op observeren en ingrijpen. Samen met de opdrachtgever zal een onderzoeker zich inzetten bij het bewerkstelligen van een veranderingsproces. Veel van dit type onderzoek vindt dan ook op or-ganisatieniveau plaats, soms zelfs op maatschappijniveau.

1.4 Kwaliteitscriteria van onderzoek

Deze paragraaf had kunnen heten ‘regels in onderzoek’ of ‘onderzoeksdoe-len’. Er is een aantal criteria in wetenschappelijk onderzoek waaraan iedere onderzoeker zich houdt. Het zijn de criteria die het wetenschappelijk gehalte van onderzoek bepalen. Het is beslist niet zo dat deze criteria in praktijkgericht onderzoek geen rol spelen. Ook daarbij houdt een onderzoeker een aantal al-gemene regels voor ogen. Het is niet voldoende om hier slechts een set regels te geven en te zeggen: ‘Houd je aan de regels, dan heb je een goed onderzoek verricht.’ Zoals al is gezegd in paragraaf 1.1 moet je ook een wetenschappelijke houding hebben. Het je aan de regels houden is slechts een onderdeel van deze wetenschappelijke houding.

Onafhankelijkheid

Onderzoek is allereerst onafhankelijk. Onafhankelijk van voorkeuren en me-ningen van betrokkenen (zoals een opdrachtgever of studiebegeleider). Het kan zijn dat het management in een organisatie erbij gebaat is dat de interven-ties een bepaalde richting aangeven, dat de organisatie wordt afgeleid van de werkelijke problemen. Dat hoeft helemaal niet bewust te gebeuren; vaak heb-ben organisaties niet door waar de werkelijke oorzaken van hun problemen



liggen. Een onafhankelijk onderzoek kan deze oorzaken aan het licht brengen, ervoor zorgen dat er een goede oplossing wordt bedacht en dat deze oplossing ook effect heeft.Onafhankelijkheid houdt ook in: onafhankelijk van invloeden door de on-derzoeker. Hoe zit dat? Welnu, als je onderzoek doet, houd je afstand van het onderwerp, je laat je persoonlijke voorkeuren geen rol spelen (althans zo min mogelijk). Jouw persoonlijke mening over situaties doet er niet toe. Deze objec-tiviteit kan niet altijd worden bereikt. Immers, onderzoekers zijn ook mensen met een eigen mening over bepaalde zaken. Daarom wordt vaak als criterium gebruikt dat onderzoek intersubjectief moet zijn: onderzoekers zijn het dan met elkaar eens over de resultaten. Dat betekent dat onderzoek, op dezelfde wijze opnieuw uitgevoerd door een andere onderzoeker, tot dezelfde resultaten leidt. Het is daarmee in de eerste plaats herhaalbaar; er bestaat verder overeenstem-ming tussen de onderzoekers over de resultaten.

Toetsbaarheid van uitspraken

Een doel van onderzoek is resultaten te krijgen die waarneembaar zijn in de ‘werkelijkheid’. Een onderwerp, vraag of uitspraak moet toetsbaar zijn. Dit betekent dat er geen uitspraken worden gedaan als ‘engelen bestaan’ of ‘onze organisatie is de beste’. Dat zijn uitspraken over zaken die niet waar te nemen zijn, die niet zijn te controleren door ze te toetsen. Ze zijn speculatief en nor-matief. De bedoeling van onderzoek is juist om uitspraken te doen die getoetst kunnen worden. Onderzoek, fundamenteel wetenschappelijk onderzoek maar ook praktijkon-derzoek, wil daarmee weerlegbaar zijn. Dit betekent dat een idee of verwach-ting door middel van goed onderzoek moet kunnen worden bevestigd of juist weerlegd (verworpen). Dit heeft gevolgen voor de manier waarop je het onder-werp, de vraag of de verwachting voor het onderzoek formuleert. Er mag geen onduidelijkheid bestaan over de personen of objecten waarover iets wordt ge-zegd, over de tijd en plaats waarbinnen je de uitspraak doet, of over de begrip-pen die je gebruikt. Kortom, het onderwerp moet eenduidig zijn. Ook moet het openbaar zijn; een uitspraak kan niet worden bevestigd of weerlegd als je het onderwerp voor jezelf houdt en niet bereid bent om daarover feedback van an-deren te ontvangen.

Generaliseerbaarheid

Ook probeer je het onderzoek zo in te richten dat je met de resultaten uitspra-ken kunt doen over een zo groot mogelijke groep personen of verschijnselen.



Onderzoekers analyseren een specifiek deel van de ‘werkelijkheid’ en doen daarover uitspraken. Zijn deze uitspraken precies volgens alle voorwaarden ge-toetst, dan kunnen ze geldig worden verklaard voor een grotere groep: ze kun-nen worden gegeneraliseerd. Je maakt het domein van je onderzoek als het ware zo groot mogelijk. Dit betekent dat het informatiegehalte (ook wel informativi-teit genoemd) van je onderwerp hoog is. Om een uitspraak te kunnen toetsen (toetsbaarheidseis) moet deze wel heel nauwkeurig geformuleerd worden, je moet immers weten wat je gaat onderzoeken, wanneer en met wie. Daarom is het belangrijk dat je specifiek omschrijft wat je onderwerp is (Boeije et al., 2009, pp. 144-145; Swanborn, 1987, p. 35 e.v.). Dit criterium is niet in ieder onderzoek even belangrijk. Vaak vindt een onder-zoek op een bepaalde afdeling van een organisatie plaats en is het niet nodig om met de resultaten van het onderzoek in de hand uitspraken te doen over de gehele organisatie of over soortgelijke afdelingen in andere organisaties. Deze laatste eis (generaliseerbaarheid) is daarom meer van belang bij onderzoek aan universiteiten dan in praktijkonderzoek. Deze eis dwingt de onderzoeker om heel precies te werk te gaan. Je kunt niet zomaar een uitspraak doen, je moet heel goed aangeven:– over welke situatie je een uitspraak doet;– binnen welke grenzen je onderzoek zich afspeelt;– welke groep daarbij betrokken is of wordt;– in welke periode je onderzoek zich afspeelt.

Wat zou er gebeuren als we gewoon uitspraken doen over bepaalde situaties zonder ze te onderzoeken? We maken regels en voeren ze uit zonder ze te evalu-eren. Winkels leggen een voorraad aan van artikelen zonder vooraf te bekijken of de artikelen ook verkocht gaan worden. Personen krijgen medicijnen toege-diend zonder dat vooraf is onderzocht wat de werking ervan is en of de werking wel van toepassing is op hun kwaal. Stel dat we op grond van uitspraken in de krant over bepaalde groepen regels maken waarin deze groepen harder aange-pakt worden. We onderzoeken niet of deze conclusies waar zijn, we kijken niet wat de achtergronden zijn van onze waarnemingen en/of conclusies.

Praktische criteria

Daarnaast is er ook een aantal praktische criteria voor onderzoek te geven. Kader 1.12 geeft hier een voorbeeld van. Zo moet onderzoek efficiënt zijn. Dat betekent dat alle kosten in verhouding tot de resultaten moeten staan, dat het tijdpad haalbaar is. Een algemeen punt dat zeker voor praktijkgericht onder-zoek geldt, is dat onderzoek bruikbaar moet zijn. Op veel van de genoemde cri-



teria is af te dingen, maar niet op het criterium van bruikbaarheid. Aan univer-siteiten, maar ook bij opdrachtgevers, heeft men niets aan onderzoek dat niet bruikbaar is, waarvan men de resultaten in de prullenmand kan gooien. Dit lijkt een logische eis. Toch zal nog blijken bij de behandeling van begrippen als betrouwbaarheid en validiteit, dat bruikbaarheid een geldig criterium is voor onderzoek. Hierop komen we in paragraaf 5.5 terug.

1.5 De onderzoekscyclus

Afhankelijk van het doel van je onderzoek zul je een bepaalde reeks van keuze-momenten tegenkomen. Deze keuzes maak je op specifieke momenten in het onderzoek. Dat zagen we al bij het voorbeeld van de ‘onderzoeksreis’ aan het begin van dit hoofdstuk. Onderzoek heeft dan ook een vaste structuur, kent een aantal zogeheten ‘onderzoeksfasen’. Aan het einde van een reeks (fasen) doet zich vaak de situatie voor dat niet alleen de vraag voor het onderzoek

Na onderzoek onder de deelnemers aan

de crosswedstrijd wordt in opdracht van

het bestuur van de atletiekvereniging

Velox opnieuw onderzoek gedaan, nu

naar de ervaringen en motivatie van de

(vrijwillige) medewerkers. Dat zijn er 130.

Besloten wordt om een schriftelijke vra-

genlijst te sturen en de reacties hierop

af te wachten: er komen 39 vragenlijsten

ingevuld terug, dat is een respons van

30 procent. Zijn de resultaten bruikbaar?

Ja!

Het is niet nodig om met de resultaten

van dit onderzoek uitspraken te doen

over een grote groep personen, men wil

met dit onderzoek de saamhorigheid

onder de medewerkers vergroten en de

organisatie optimaliseren. Generaliseer-

baar hoeven de resultaten daarom niet

te zijn. Hoewel de onderzoekers onaf-

hankelijk zijn, zal een herhaling van dit

onderzoek hoogstwaarschijnlijk andere

resultaten opleveren. Het tijdstip van

het onderzoek is van belang (de vragen-

lijst werd in het najaar verspreid, in een

rustige periode ruim vóór de organisatie

van de wedstrijd), de setting (de perso-

nen vulden de vragenlijst thuis in) en ga

zo maar door. Statistische analyses zijn

met een kleine groep personen moeilijk,

maar voor de opdrachtgever zijn de re-

sultaten waardevol. De mensen kunnen

in een aantal open vragen hun mening

uitgebreid kwijt, er is voldoende ruimte

voor suggesties en wensen en ten slotte

kunnen de ondervraagde personen ook

een gesprek met het bestuur aanvragen.

Kortom, het informatiegehalte van de

resultaten is hoog.


Kade

r 1.12

keuze-momenten



wordt beantwoord, maar dat ook veel nieuwe onderzoeksvragen ontstaan, die bij een volgende onderzoeksgelegenheid weer beantwoord worden. In deze pa-ragraaf bespreken we twee van zulke reeksen (ook wel cycli genoemd) waarna we een meer praktisch instrument voor onderzoeksfasen zullen presenteren. Bij het opzetten en uitvoeren van een onderzoek stel je jezelf voortdurend vra-gen:– wat ga ik onderzoeken?– waarom ga ik onderzoeken?– wie ga ik onderzoeken?– hoe ga ik onderzoeken?– waar ga ik onderzoeken?– wanneer ga ik onderzoeken?– et cetera.

Dit stellen van vragen doe je niet alleen aan het begin, als je het onderzoek ontwerpt. Ook tijdens het onderzoek stel je jezelf voortdurend vragen naar de functie, naar de vorderingen, de veranderingen. Dan stop je met waar je mee bezig bent, en kijk je achterom en vooruit. Je doorloopt telkens het proces, als in een kringloop, een cyclus:– zit ik nog op het juiste spoor?– waar moet ik wat veranderen?– waar wil ik ook alweer heen?– wat was de onderzoeksvraag eigenlijk?– is het tijdpad nog haalbaar?– et cetera.

Tijdens colleges onderzoeksmethoden hoor je vaak dat onderzoek pas goed is als het meer vragen oproept dan het beantwoordt. In fundamenteel onderzoek wordt een theorie getoetst of ontwikkeld, zonder dat daaraan altijd een maat-schappelijk probleem of een praktijkgerichte vraag voorafgaat. Bij dit type on-derzoek wordt vaak een probleem geformuleerd (er wordt dus een bepaalde vraag gesteld), vervolgens wordt een theoretisch antwoord gezocht en gegeven door de wetenschapper. Hij denkt het antwoord op een vraag te kunnen geven met behulp van een theorie. Vervolgens gaat hij met behulp van onderzoek toetsen of deze theorie ook werkelijk het antwoord op zijn vraag geeft. Uit de resultaten van dit onderzoek trekt hij zijn conclusies: óf de theorie is het ant-woord op zijn vraag, óf niet.Zo’n kringloop in fundamenteel onderzoek wordt ook wel empirische cyclus ge-noemd. Eigenlijk is ‘kringloop’ niet de juiste term hiervoor, ‘spiraal’ zou beter zijn. De spiraalvorm geeft aan dat het meeste onderzoek tot nieuwe vragen

empirische cyclus



leidt. Immers, je doorloopt de reeks wel keer op keer, maar begint niet steeds op hetzelfde punt. Deze empirische cyclus kan op vele wijzen worden vormge-geven, wij volstaan hier met een eenvoudige weergave ervan.

Figuur 1.2 De empirische cyclus

Dat is echter nog niet alles: meestal roept het antwoord op een kennisvraag weer nieuwe vragen op, vervolgens formuleer je weer een theoretisch antwoord en nieuwe onderzoeksvragen et cetera. Onderstaand schema geeft aan hoe dit proces is opgebouwd, het wordt ook wel pto-schema genoemd (Chalmers, 1987; Swanborn, 1987; Ultee, Arts & Flap, 1992). pto staat voor Probleem, Theo-rie, Onderzoek.

Figuur 1.3 pto-schema in spiraalvorm

Bij praktijkgericht onderzoek wordt een afgeleide van de empirische cyclus gehanteerd. Door sommigen wordt deze cyclus ‘regulatief ’ genoemd, ofwel ‘gericht op beslissingen (veranderingen)’ (Van Strien, 1975, 1986). Er zijn vele afgeleiden van deze spiraal gemaakt. Doel van de cyclus bij praktijkgericht on-derzoek is het bieden van een kader waarbinnen het oplossen van een prak-tijkprobleem ondersteund wordt. Deze cyclus is een handig hulpmiddel bij het vormgeven van je onderzoek.

1.6 Fasen in onderzoek

Een spiraal van praktijkgericht onderzoek kan uit de volgende fasen bestaan (kan, want er zijn heel veel variaties op een praktijkgerichte onderzoekskring-loop denkbaar):

P T O Pi Ti Oi Pii Tii Oii

cyclus praktijk-onderzoek



1 Probleemanalyse

Bij praktijkonderzoek moet je rekening houden met je opdrachtgevers. Er ligt vaak al een onderzoeksvraag, een probleem, een interventie of een diagnose, en de opdrachtgever wil graag dat je daarmee aan het werk gaat. Toch is het meestal nodig om het probleem nader af te bakenen en een werkbare doelen vraagstelling te ontwikkelen, óf omdat er geen afbakening van het probleem heeft plaatsgevonden, óf omdat de aan jou gepresenteerde afbakening niet juist, volledig of helder is. Je kunt hiervoor een vooronderzoek starten, waarbij je spreekt met deskundigen in de organisatie, stukken doorneemt, vergaderin-gen bijwoont et cetera. Het belangrijkste doel in deze fase is dat je een goede afbakening van je doelen vraagstelling bereikt. Doe je dat niet, dan loop je het risico dat je onderzoek alle kanten uit zwabbert en dat je geen heldere en bruik-bare conclusies meer kunt trekken.

2 Onderzoeksontwerp

Vervolgens maak je een ontwerp waarin je aangeeft hoe je de onderzoeksvraag gaat beantwoorden, welke methoden je daarbij gebruikt, hoeveel tijd en welke middelen je daarbij nodig hebt en wie er bij je onderzoek betrokken zijn. Ook laat je zien welke onderzoeksinstrumenten je inzet.In deze fase kun je bijvoorbeeld een interventie (een bemiddeling) voorstellen en instrumenten ontwikkelen om te toetsen of deze interventie succesvol is. Het kan echter ook zijn dat je alleen achteraf de gevolgen van bepaalde maat-regelen onderzoekt. Ook kan het zijn dat je alleen onderzoek doet naar oorza-ken van bepaalde situaties bij een organisatie, om vervolgens in de rapportage aanbevelingen voor interventies te doen. Kortom, er zijn vele mogelijkheden om met een onderzoeksontwerp om te gaan. Soms is het ook mogelijk om bin-nen praktijkgericht onderzoek een stuk fundamenteel onderzoek in te bouwen, door een eerder ontwikkelde theorie of methode te toetsen (zie kader 1.13).

3 Dataverzameling

Na het vaststellen van het ontwerp ga je het onderzoek opzetten en uitvoeren. Je gaat dus de informatie verzamelen die je nodig hebt om een antwoord op de onderzoeksvraag (of -vragen) te geven. Daarvoor zijn vele strategieën te be-denken, afhankelijk van het aantal eenheden (personen, objecten, organisaties) dat je onderzoekt, de aard van je onderzoeksvraag (leent die zich bijvoorbeeld voor kwalitatief of voor kwantitatief onderzoek?), de beschikbare tijd en on-derzoeksgelden.



4 Data-analyse

Vervolgens analyseer je de verzamelde gegevens. Wederom kan hier, afhanke-lijk van de gegevens, voor vele verschillende analysemethoden worden geko-zen, kwantitatief (met cijfermatige gegevens) dan wel kwalitatief. Verderop in het boek komen we hierop terug.

5 Rapportage

Alle fasen van een onderzoek zijn belangrijk. In de rapportagefase kijk je ech-ter nog eens helemaal terug: wat hebben we ook alweer onderzocht, welke me-thoden zijn gebruikt, hebben we met de methoden een antwoord op onze vra-gen kunnen vinden en zo ja, welke antwoorden zijn dat? Welke aanbevelingen kunnen worden gedaan? Zijn er nog andere onderzoeksmogelijkheden? Hoe is het onderzoek te waarderen? Is het goed, zijn er discussiepunten ten aanzien van de inhoud en/of opzet van het onderzoek? Soms is het onderzoek met de rapportage en de presentatie van de resultaten ten einde. Soms echter kun je op basis van de onderzoeksresultaten een ver-volgonderzoek starten. Dat kan gebeuren als er vragen blijven liggen die met behulp van een nieuw onderzoek kunnen worden beantwoord, of als jouw onderzoek het eerste wordt in een reeks van onderzoeken, bijvoorbeeld in het kader van een monitor (daarbij worden gegevens verzameld over de ontwikke-lingen op een bepaald terrein, zie ook hoofdstuk 4).

Het onderzoek onder de medewerkers

van de atletiekvereniging wordt georga-

niseerd met de vraag: ‘Hoe kun je als or-

ganisator van een atletiekevenement de

vrijwilligers motiveren?’ De onderzoe-

kers zetten een vragenlijstonderzoek op

(ook wel survey genoemd) met daarin

een aantal praktische vragen voor de

medewerkers naar achtergrondkenmer-

ken, tijdsbesteding, aard van het werk

en motivatie. Voor het meten van de

motivatie van deze vrijwilligers maken

ze gebruik van een schaal die eerder

in ander onderzoek is gebruikt om de

motivatie van vrijwilligerswerk te meten

(Lindeman, 1996). De onderzoekers

presenteren een aantal stellingen die te

maken hebben met sociale contacten,

zorg voor anderen, actieve stimulering

van en investering in menselijk kapitaal

(dit houdt in dat je actief gebruikmaakt

van je contacten voor een bepaald doel,

dat je het contact met personen onder-

houdt en eventueel uitbreidt). De deel-

nemers aan het onderzoek kunnen aan-

geven in welke mate deze stellingen op

hen van toepassing zijn. Samen vormen

deze items de schaal waarop motivatie

van vrijwilligerswerk wordt gemeten.


Kade

r 1.13



Hoewel het terugkijken op je onderzoeksvraag, je onderzoeksontwerp en der-gelijke een belangrijke laatste stap is in je onderzoek, is het ook zaak om tus-sentijds stil te staan bij het verloop van het onderzoek. Verloopt alles nog naar wens? Zit je op het goede inhoudelijke spoor, wordt het tijdpad goed gevolgd, blijf je binnen je fi nanciële budget? Soms moet je pas op de plaats maken, op-nieuw je opzet bezien, overleggen met je opdrachtgever of terug naar de ‘teken-tafel’. Het resultaat van je onderzoek is immers belangrijk, omdat de organisa-tie waarvoor je het onderzoek doet, met je resultaten verder moet kunnen.

Figuur 1.4 De werkcyclus voor praktijkgericht onderzoek

De cyclus voor praktijkgericht onderzoek is een handig hulpmiddel bij het in-richten van je onderzoek. Een vereenvoudigd voorbeeld zie je in fi guur 1.4. We noemen deze spiraal ook wel de werkcyclus van onderzoek, omdat deze in grote lijnen de werkvolgorde van de onderzoeksopzet en -uitvoering weergeeft . Nog-maals, afh ankelijk van de vraag vanuit het praktijkveld, het aantal spelers, de gewenste verandering kan deze cyclus een groot aantal variaties kennen, maar de volgorde blijft gehandhaafd.Wat opvalt in fi guur 1.4, is dat de probleemafb akening en het onderzoeksont-werp als twee fasen zijn weergegeven. Echter, in fi guur 1 van de inleiding van dit boek worden beide ‘subfasen’ als één fase beschreven, namelijk de ontwerp-fase. Hoewel beide ‘subfasen’ in het ontwerpproces plaatsvinden zijn er inhou-delijk nogal veel verschillen. Daarom hebben we er hier voor gekozen om ze apart te beschrijven. In hoofdstuk 3 wordt hierop meer gedetailleerd ingegaan. Afh ankelijk van je onderzoeksvraag kun je op verschillende manieren met deze cyclus omgaan. Bij beleidsonderzoek bijvoorbeeld kan het zijn dat je de gevolgen van een bepaalde maatregel in kaart moet brengen. De maatregel is enige tijd geleden ingevoerd, de interventie heeft dus al plaatsgevonden. Je on-derzoeksplan is er dan op gericht om achteraf een onderzoek te organiseren,

data-analyse

probleemanalyse

rapportage

onderzoeksontwerp

Figuur 1.4 De werkcyclus voor praktijkgericht onderzoek

dataverzamelingonderzoeks-

kringloop

werkcyclus



te rapporteren over het succes van een interventie en eventuele veranderings-voorstellen te formuleren. Het is ook mogelijk dat je een onderzoek opzet dat niet duidelijk is afgeba-kend. Bijvoorbeeld bij een onderzoek naar problemen op een bepaalde afdeling in een organisatie is het nodig dat je eerst nagaat wat precies het probleem is (diagnose stellen). Zo ontdek je het grote verloop op een afdeling als gevolg van allerlei communicatieproblemen. Daarna doe je een voorstel voor verandering (interventie, er wordt een communicatieplan ontwikkeld en er komen duidelij-ke afspraken voor werkoverleg en dergelijke). Je onderzoekt vervolgens of deze interventie het beoogde effect heeft. Kortom, soms ligt er een helder probleem, soms moet nog worden nagegaan wat precies het probleem is.

1.7 Onderzoeksbegrippen

Onderzoek is onafhankelijk en objectief. Dat stelt eisen aan de opzet van je on-derzoek en aan de methode, maar ook aan de verslaglegging. Daarop komen we in dit boek nog uitgebreid terug. Het is echter van belang dat je in een vroeg stadium leert om de juiste termen te gebruiken, zowel bij het afbakenen van je onderwerp als bij de opzet en uitvoering van je onderzoek. In deze paragraaf kun je alvast kennismaken met enkele begrippen die in me-thoden en technieken van onderzoek dagelijks worden gebruikt. Een gedeelte-lijke invulling van het criterium ‘eenduidigheid’ wordt hiermee al bereikt: ie-dere onderzoeker gebruikt dezelfde termen voor dezelfde begrippen. Jammer genoeg betekent eenduidigheid dat onderzoeksrapporten zich in de dagelijkse praktijk niet als romans laten lezen. Wat wél wordt bereikt, is dat onderzoekers over de hele wereld van elkaar begrijpen waarmee ze bezig zijn (geweest). Een-duidigheid en helderheid dus! Kennis van de onderstaande begrippen vergroot tevens de leesbaarheid en het begrip van de informatie in de komende hoofdstukken. Je zult beter in staat zijn om de opbouw van een onderzoek te volgen.

Eenheden

Eenheden zijn alle elementen, objecten, personen of organisaties in je onder-zoek waarover je een uitspraak wilt doen, dus alle elementen waarop je onder-zoek betrekking heeft. Zo kun je onderzoek doen onder:– studenten aan universiteiten;– medewerkers van een afdeling p&o in een organisatie;– bewoners van een dorpsgemeenschap in Zuid-Amerika;



– ict-bedrijven;maar ook naar:– artikelen in tijdschriften;– aangiftes van diefstal in een week.

Onderzoeksdomein

Met het onderzoeksdomein wordt bedoeld het gehele ‘gebied’ waarop je onder-zoek betrekking heeft, alle eenheden waarop je onderzoek zich richt. Hoe gro-ter je domein is, des te informatiever zijn je uitspraken.

Populatie

In wetenschappelijk onderzoek wordt in plaats van ‘domein’ vaak het woord populatie gebruikt om het totale aantal eenheden aan te geven waarop het on-derzoek betrekking heeft. Bij zo’n populatie moet je niet alleen denken aan groepen personen. Ook organisaties, landen, teksten, cijfers en situaties kun-nen een populatie vormen.

Steekproef

Soms is het mogelijk om elk element in je populatie bij het onderzoek te be-trekken, soms echter is je populatie zo groot of zo onbereikbaar dat je het moet doen met een deel van deze populatie. Deze deelverzameling wordt ook wel steekproef genoemd. Zo zul je bij onderzoek naar de leefwijzen van de Inuit niet de gehele bevolking bestuderen, maar je onderzoek richten op één leefgemeen-schap uit deze bevolking. Het is immers niet mogelijk om elke leefgemeen-schap van de Inuit uitgebreid te bestuderen. Je zult dus een selectie maken. Ook bij het doen van uitspraken over bijvoorbeeld het stemgedrag van de Ne-derlandse bevolking zul je niet iedere stemgerechtigde naar zijn of haar me-ning vragen. Deze populatie is immers te groot. Je zult volstaan met een zorg-vuldig (op basis van toeval) geselecteerde groep, de steekproef. Het is dus ook niet nodig om een hele populatie te onderzoeken. Is je steekproef representatief voor de populatie en is ze willekeurig (aselect) getrokken, dan kunnen de resul-taten van je onderzoek generaliseerbaar zijn naar je populatie.

Variabelen

De eenheden die bij je onderzoek betrokken zijn, hebben bepaalde kenmerken. Die kenmerken worden variabelen genoemd. Zo zijn er kenmerken als leeftijd,



burgerlijke staat van personen, meningen over bepaalde zaken en gedrag, maar ook bepaalde voorkomende elementen in een tekst, temperatuur et cetera.

Categorieën en scores

Een variabele kan alle mogelijke waarden aannemen. Zo kan leeftijd worden genoteerd in hele jaren. Temperatuur kan worden weergegeven in graden Cel-cius, maar ook in graden Fahrenheit. Meningen kunnen worden aangeduid met ‘helemaal niet mee eens’, tot ‘helemaal mee eens’ enzovoort. Soms worden deze ‘waarden’ wel categorieën genoemd. Geeft een persoon als leeftijd bijvoor-beeld 45 jaar op, dan is dat de score van die persoon op het kenmerk ‘leeftijd’.

Datamatrix

Onderzoeksgegevens worden meestal bij elkaar gebracht met behulp van een zo-genoemde datamatrix. Een matrix lijkt op een werkblad in een spreadsheet. Het is een rechthoek bestaande uit allemaal cellen. In die cellen kun je de scores op een bepaalde variabele van een eenheid van onderzoek (bijvoorbeeld een deelne-mer aan je onderzoek, ofwel een case) noteren. Dat kan zowel bij kwantitatief on-derzoek (meer numerieke gegevens) als bij kwalitatief onderzoek (in woorden).

Betrouwbaarheid

Onderzoek wordt heel vaak beoordeeld op de betrouwbaarheid van de resul-taten. De resultaten van een onderzoek worden gebruikt voor het nemen van belangrijke beslissingen in een organisatie, of voor het maken van beleid. Het onderzoek moet dus van goede kwaliteit zijn. Toevallige fouten in de opzet en uitvoering van een onderzoek kunnen de betrouwbaarheid aantasten. Zou je het onderzoek onder andere omstandigheden, in een andere periode herhalen, dan moet dat tot dezelfde resultaten leiden. Deze herhaalbaarheid van onder-zoek is dus een belangrijke voorwaarde om de betrouwbaarheid te kunnen on-derzoeken. Onder betrouwbaarheid van onderzoek verstaan we de mate waar-in het onderzoek vrij is van toevallige fouten.

Validiteit

Ook moet je onderzoek valide zijn, ofwel geldig. Simpel gezegd: we willen er zeker van zijn dat we ‘meten wat we meten willen’ en dat bij het onderzoek geen systematische fouten zijn gemaakt. Bij intern valide onderzoek kun je de juiste conclusies trekken.



Als je de conclusies uit je onderzoek mag toepassen op een grote groep perso-nen of zaken (groter althans dan het aantal dat bij je onderzoek was betrok-ken), dan heten deze resultaten generaliseerbaar. Dat is de externe validiteit van het onderzoek.

Bruikbaarheid

Je zult zien dat de genoemde criteria waarop onderzoek wordt beoordeeld, dus betrouwbaarheid en validiteit, niet altijd haalbaar zijn. Er zijn vaak veel beper-kingen aan onderzoek, waardoor deze twee voorwaarden onder druk staan. Daarom is het in ieder geval van groot belang dat een onderzoek bruikbaar is voor personen en organisaties! Zij moeten de resultaten van onderzoek kun-nen gebruiken. Niet-bruikbare onderzoeken verdwijnen vaak in de onderste lade van een bureau.

Alle hier genoemde begrippen worden verderop in het boek uitgebreider be-handeld.

1.8 Opdrachten bij hoofdstuk 1

1 Bekijk het onderzoek bij de atletiekvereniging Velox (kaders 1.6, 1.8, 1.9, 1.12 en 1.13). Wat is of zijn in de onderzoeksopzet:

a de eenheden b de populatie c de steekproef?

2 Bekijk het onderzoek bij de atletiekvereniging Velox nogmaals. Beschrijf een paar gebruikte:

a begrippen b variabelen c categorieën.

3 Welke methoden van dataverzameling zijn gebruikt bij: a atletiekvereniging Velox b het onderzoek naar spinnenangst c de parlementaire enquêtecommissie d het onderzoek naar non-verbale agressie?

4 Beschrijf voor elk van de onderzoeken uit vraag 3 of het om kwalitatief of kwantitatief onderzoek gaat.



5 Wat is het meest opvallende verschil tussen betrouwbaarheid en validiteit?

6 Bekijk de voorbeelden uit paragraaf 1.2 over de parlementaire enquête (kader 1.10) en non-verbale agressie (kader 1.11).

a Wat kun je als domein aangeven? b Is er een steekproef gebruikt en zo ja, hoe ziet deze eruit?

7 Lees het voorbeeld in kader 1.1 (‘Bezint, eer ge begint…’) nog eens door. Hoe kan Anna een wetenschappelijke houding aannemen? Hoe kan dat bij het onderzoek uit het voorbeeld ‘Onrust’ (kader 1.2)? Wat is volgens jou een goede houding (attitude) ten aanzien van onderzoek in het algemeen?

8 Ga voor elk van de volgende voorbeelden na welke typering erbij past. Ge-bruik daarbij het onderscheid:

– fundamenteel versus praktijkgericht – kwalitatief versus kwantitatief – interpretatief – kritisch – empirisch.

a onderzoek naar het effect van negatieve reisadviezen voor bepaalde lan-den op het keuzegedrag van de reizigers;

b onderzoek naar de leefwijze van zwervers in Amsterdam; c klanttevredenheidsonderzoek van het advocatenkantoor De Jong, Al-

mers & Kerenschot in Apeldoorn; d onderzoek naar de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke hoogle-

raren aan Nederlandse universiteiten; e onderzoek naar de verspreiding van euromunten binnen de Europese

Unie. Hoe groot is de kans op een bepaalde muntenverdeling in je porte-monnee over drie jaar en welk rekenmodel is daarop van toepassing?

f experimenteel onderzoek naar de vraag of de kans dat iemand die op straat met agressie wordt geconfronteerd, verandert naarmate er meer omstanders zijn;

g onderzoek naar factoren die van invloed zijn op de eindcijfers bij cursus-sen statistiek aan hogescholen in Nederland;

h onderzoek naar tijdsbesteding van hoogleraren na hun emeritaat.

9 Bekijk het voorbeeld ‘Onrust’ in kader 1.2. Stel dat je gevraagd wordt om de situatie te onderzoeken en voorstellen voor verbetering te doen. Hoe zou je



te werk gaan? Welke onderdelen komen daarbij aan de orde volgens jou? In welke volgorde? Bediscussieer de antwoorden in je studiegroep.

Heb je nog nooit onderzoek gedaan? Dat is helemaal niet erg. Ga uit van de stof in hoofdstuk 1 en van je eigen ervaringen en beantwoord de vraag van-uit die invalshoek.

10 In dit hoofdstuk zijn twee cycli besproken: het pto-schema en de werkcyclus

van onderzoek. a Hoe zou je het onderzoek over non-verbale agressie (kader 1.11) met be-

hulp van een pto-schema uitwerken? b Doe hetzelfde met behulp van een werkcyclus. c Leg beide cycli (pto-schema en werkcyclus) naast elkaar en vergelijk ze.

Wat zijn overeenkomsten, wat zijn verschillen? d Maak zelf eens een dergelijke cyclus. Hoe zou jij dat doen? Bespreek de

uitkomsten met je medestudenten.

11 Beschrijf hoe je de volgende situaties zou aanpakken. Bedenk vanuit je eigen ervaring welke stappen je neemt en welke vragen je stelt, voordat je een ant-woord geeft. Hoe kom je aan je informatie en wat doe je ermee? Deel de pro-bleemsituatie op in onderdelen.

a Hoe moet je je collegegeld betalen? b Je geeft je vriend(in) een cadeau voor zijn/haar verjaardag. c Je voelt je helemaal niet lekker. Wat mankeert je? d Je gaat een dag uit. Waar zul je naartoe gaan? e Je bent docent op een school. Je bent benieuwd of leerlingen van jouw les-

sen iets leren. Hoe kom je daar achter? f Je voelt je ’s avonds niet erg veilig in je woonomgeving. Hebben anderen

dat ook? Wat is eraan te doen? Bespreek de oplossingen in je studiegroep. Stel vervolgens voor een van de situaties een plan van aanpak op.

Op de website www.watisonderzoek.nl vind je onder meer de uitwerkingen van de opdrachten die aan het einde van elk hoofdstuk zijn opgenomen. Deze vind je in het onderdeel ‘Hoofdstuk 1’ (onder de tab Uitwerkingen). Verwijzin-gen naar de website herken je aan het hiernaast afgebeelde icoontje.
