1
Intrattenimento nellesercito romano
Vctor Gonzlez Galera Universitat de Barcelona
1. Spettacoli musicali
CIL III 10501 (Aquincum, Pannonia Inferior), 220-225 dC.
5
Clausa iacet lapidi (!) coniunx pia cara Sabina,
artibus edocta superabat sola maritu=
m, vox ei grata fuit, pulsabat pollice cordas (!),
set (!) cito rapta silet. Ter denos duxerat annos, he=
u male, quinque minus, set (!) plus tres meses (!) habebat,
bis semptemque dies vixit. Hec (!) ipsa superstes spectata in po=
pulo hydraula grata regebat. Sis felix quicumque leges (!), te
numina servent et pia voce cane: Aelia Sabina vale. T(itus) el(ius) Iustus,
hydraularius salariarius leg(ionis) II Ad(iutricis), coniugi faciendum curavit.
Mosaico di Dar Buc Ammera (Libia), ca. 75 dC.
Mosaico di Noheda (Spagna), s. IV dC.
mailto:[email protected]
2
2. Attori nellesercito?
2.1. Le fonti letterarie:
a) Tac. Ann. I 16:
erat in castris Percennius quidam, dux olim theatralium operarum, dein
gregarius miles, procax lingua et miscere coetus histrionali studio doctus.
b) Tac. Ann. XIII 24:
Fine anni statio cohortis adsidere ludis solita demovetur, quo maior species
libertatis esset, utque miles theatrali licentiae non permixtus incorruptior ageret
et plebes daret experimentum, an amotis custodibus modestiam retineret.
c) Tac. Hist. II 21:
illi ut segnem et desidem et circo ac theatris corruptum militem, hi peregrinum
et externum increpabant.
d) D. C. LXXXVIII 21.1:
, ,
. ,
,
,
.
e) SHA, Hel. 12.1:
[Eliogabalo] ad praefecturam praetorii saltatorem, qui histrionicam Romae
fecerat, adscivit, praefectum vigilum Cordium aurigam fecit, praefectum
annonae Claudium tonsorem.
f) Liv. VII 2:
eo institutum manet, ut actores Atellanarum nec tribu moveantur et stipendia,
tamquam expertes artis ludicrae, faciant.
g) Dig. XLVIII 19.14 (Emilio Macro, De re militari):
Quaedam delicta pagano aut nullam aut leviorem poenam irrogant, militi vero
graviorem. nam si miles artem ludicram fecerit vel in servitutem se venire
passus est, capite puniendum Menander scribit.
3
2.2. Le iscrizioni:
a) AE 1940, 229 (Dura Europus, Syria), 240-256 dC.
Nam[a]
Maximus
scen[i]co
leg(ionis) IIII Sc(ythicae)
b) ILS 9493 (Lugdunum, Gallia Lugdunensis), 5 nov. 207 dC.
5
10
15
Numinib[us] Aug(ustorum)
aram pos[ui]t in=
tra scholam
po[l]lionum leg(ionum)
IIII [e]t aediculam
e pariete scal=
psit et inpen=
dio (!) suo fecit T(itus)
Fl(auius) Super Cepula,
scaenicus ho=
nesta missione
missus ex leg(ione)
XXX V(lpia) V(ictrice) P(ia) F(ideli) sub cu=
ra Saturi Cen=
sorini proc(uratoris) Aug(usti).
D(edicata) n(onis) N(ouembribus) Apro et Maximo co(n)s(ulibus).
c) CIL X 3487 (Misenum, Reg. I), s. II ex. III in.
5
D(is) M(anibus).
I(ulius) Seleucus, nationi (!) Seleu=
ciensis, miles clas(sis) pr(aetoriae) Mise=
natium, militauit annos
XXX scenicus principalis,
uixit annos L. Antonia
Theodote soror fecit.
d) CIL III 14695 (Salona, Dalmatia), s. II ex. III
5
()
-
-
()
, -
.
4
e) CIL VI 3042, s. II ex. III dC.
((centuria)) Festi
Felicianus
scenicus (!).
f) CIL VI 1064, 11 apr. 212 dC.
5
10
Pro sal[ute] et incolumit[a]=
te dom[ini no]stri Marci
Aureli [Seueri] Antonini Pii A[ug(usti)]
et Iuliae [Aug(ustae)] matri Aug(usti) n(ostri) [et]
c[astr]orum,
Cerellio A[poll]inare pr(aefecto) uig(ilum) et Firmio Amuntia[no]
subpr(aefecto), [Vl]pio Firmo (centurione) fr(umentario), Rufio Verino
((centurione)) fr(umentario),
Fuluio S[ocr]ate{n} tesserario, Claudius Cnorim[us] (!)
[a]edilis [fa]ctus a uexillatione {et} ludos edidit de
[sui]s a[croa]matis, item scenici: Cluuius Glaber arc(himimus),
[Caete]nius Eucarpus arc(himimus), Volusius Inuentus stup(idus), Suelli[us]
[Sec]undinus stup(idus), Lucilius Marcianus arc(himimus), Vindicius Fel[ix - - -],
[Fl]auius Saturninus scur(ra). Datibus (!) Baianus opera feliciss[ima - - -].
5
10
15
20
25
Coh(ors) I uig(ilum)
(((centuria))) Serotini:
[At]ili Heliodor(e)
[G]emelli Felicissim(e)
[A]cci Montani
((centuria)) Quadrati:
Fului Socrates tes(serari)
((centuria)) Iuuentini:
Caecina Valerian(e)
Arrunti Valerian(e)
((centuria)) Cordulonis:
Cluui Glaber arc(himime)
[C]aeteni Eucarpe arc(himime)
((centuria)) Zenonis:
Helui Ianurari
Coh(ors) II uig(ilum)
((centuria)) Metretis:
Anni Ianuari
Vibi Celer
Flaui Marce
((centuria)) Candidiani:
Lucili Marciane
Iuli Maxime
Coh(ors) III ui[g(ilum)]
((centuria)) Victoris:
[A]ureli Ex{x}or[at]e
Coh(ors) IIII uig(ilum)
((centuria)) Caesi:
Vindici Felix
((centuria)) Prouincialis:
Iuli Donate
Messi Messiane
((centuria)) Decembriana:
Ameti Felix
Suelli Secundin(e)
(((centuria))) Asclepi:
Iuli Felix
Datibe (!) Baiane
Flaui Saturnin(e)
((centuria)) Peregrini:
Corneli Solutor
Co(hors) V uig(ilum)
((centuria)) Ve[r]ini:
Statili Seuere
((centuria)) Rufi:
Mari Claudian(e)
Coh(ors) VI uig(ilum)
((centuria)) Severiani:
Claudi Gnorime
Aoni Cratere
((centuria)) Marcellini:
Minuci Secundiane
((centuria)) Iuliani:
Turi Ianuari
Statili Satyr(e)
(((centuria))) Venatoris:
Aemili Felix
Coh(ors) VII uig(ilum)
((centuria)) Victoris:
Licini Maxim[e]
((centuria)) Restuti:
Volussi Inuente
Item classis pr(aetoriae) Mis(enensis)
((centuria)) quadrieri Fide:
Naeui Eutychian[e]
((centuria)) trieris Spei:
Flaui Antioce
Iuli Domnion
((centuria)) liburnae Fidei:
Aeli Alexandr[- - -]
5
f) CIL VI 1063, s. III in.
5
- - - - - -
[- - -] ludos edidit ob di[e]m [natalem (?) - - -]
agentibus comm[ilitonib]us cum suis acroamatibus nominibus
infrascriptis: [Cluui Gl]aber arc(himimus), Demetri Ammoni arc(himimus)
Grecus (!),
Valeri Heraclida s[tup(idus Gre]cus (!), Lucilius Marcianus stup(idus)
Grecus (!), Aureli
Alexander scen(icus) Gr[ecus (!), Aur]eli Serene scen(icus) (!) Grecus (!),
Vareni Fortuna=
te scen(icus) (!) Grecus (!). [Fla]uius Iouinus scripsit.
5
10
15
20
25
Coh(ors) I uig(ilum)
(((centuria))) Serotini:
Septeni Prisce
(((centuria))) Saturnini:
Aureli Seren[e]
Helui Ian[uari]
((centuria)) Tur[onis]:
Clu[ui] Glaber
Tu[ri] Seruande pec(uniose ?)
Ce[t]eni Eucarpe sc(aenice)
((centuria)) Candidi:
[Lae]li Sabiniane
[Asi]ni Ingenue exo(diari)
((centuria)) Victorini:
Iaegi Vere
((centuria)) Euscemi:
Coreti Verissime arc(himime)
Coh(ors) II uig(ilum)
((centuria)) Meretris:
Anni Ianuari sc(aenice)
Flaui Reburre
((centuria)) Maximi:
Domiti Octauiane
((centuria)) Candidiani:
Lucili Marciane
Coh(ors) III uig(ilum)
[- - - - - -]
- - - - - -
((centuria)) Victoris
[C]eioini Magniane
Senti Iucunde
Aeli Ianuari
((centuria)) Pauli:
Aureli Alexander
((centuria)) Felicis:
Caeli Saturnine
Co(hors) IIII uig(ilum)
((centuria)) Caesi:
Arrunti Filumene sc(aenice)
Iuli Donate
((centuria)) Prouincialis:
Iuli Donate
((centuria)) Peregrini:
Scriboni Mariane
Corneli Solutor
((centuria)) Decembris:
Cossideni Iustine
Vareni Fortunate
Anfi Felix{s}
((centuria)) Iulli:
Salui Valeriane
((centuria)) Asclepi:
Demetri Ammoni
Co(hors) V uig(ilum)
((centuria)) Valentis:
- - - - - -
Coh(ors) VI uig(ilum)
((centuria)) Apri:
Claudi Cnorime (!)
((centuria)) Mindiani
Aemili Inpetrate (!) sc(aenice)
Minuci Secundiane
((centuria)) Iuliani:
Flaui Iouine
((centuria)) Seueri:
Baebi Luxuri mul(ier ?)
Aemili Felix{s}
Cohors VII uig(ilum)
((centuria)) Auiti:
Licini Maxime
((centuria)) Vibiani:
Antoni Secunde
((centuria)) Longini
Valeri Heraclida
Item ex cl(assi) pr(aetoria) Mis(enensi)
((centuria)) quadriere Fide:
Neui Eutychi[ane]
((centuria)) triere Spe:
Flaui Antioc[he]
Iuli Domn[ion]
Hortensi [Maxime]
[- - - - - -]
[- - - - - -]
- - - - - -