D. Mehmet Doan
Yaz leri Müdürü/Editorial Director Mustafa Ekici
ngilizce Editör/Editor for English Dr. Beyazt Akman
Bu Saynn Editörü /Volume editör Prof. Dr. Abdurreit Celil
Karluk
Yayn Kurulu/Members of Editorial Board brahim Arpac, Burcu Bayer,
Süleyman Elik (Dr.), Murat Erol, Ali Erturul (Doç.Dr.),
Cengiz Karata (Dr.), Mehmet Kurtolu, Atilla Mülayim, Said Okumu,
amil Öçal (Doç.Dr.), Osman Özbahçe, ahban Yldrmer (Dr.)
Yayn Danma Kurulu/Publication Board of Overseers brahim Ulvi Yavuz,
Muhsin Mete, Nazif Öztürk, Fatih Gökda,
Mehmet Nezir Gül, Tarkan Zengin
Dergi Sekretaryas/Sekretariat of the Journal Dilâra Çokun
Enes Da
Yönetim yeri/Administration address Millî Müdafaa Cad. 10/13
Kzlay-Ankara
0.312 417 34 72 - 417 45 70 - 232 05 71 www.tybakademi.com
[email protected]
Bask ve Tasarm/Publishing and Design mtr medya tasarm - Göktu
Ofset
Fiyat 20 TL
IBAN: TR34 0001 5001 5800 7297 391004
Ziraat Bankas Bakent b. IBAN: TR23 0001 0016 8350 1199 485001
TYB AKADEM hakemli bir dergidir. TÜBTAK ULAKBM’de taranmaktadr.
Dört ayda bir yaymlanr. Dergide yaymlanan yazlarn sorumluluu
yazarlarna aittir. Yazlar yayncnn izni olmadan
ksmen veya tamamen, baslamaz, çoaltlamaz ve elektronik ortama
tanamaz. Yazlarn yaymlanp, yaymlanmamasndan yayn kurulu
sorumludur.
Bilim Kurulu Scientific Board
Prof. Dr. Musa Kazm Arcan Prof. Dr. Hicabi Krlangç Prof. Dr.
Abdullah Soysal
Prof. Dr. Adnan Karaismailolu Prof. Dr. Ali Rza Abay
Prof. Dr. Arif Bilgin Prof. Dr. Beril Dedeolu
Prof. Dr. Birol Akgün Prof. Dr. Cevat Özyurt
Prof. Dr. Hüseyin Çnar Prof. Dr. Kenan Çaan Prof. Dr. Mustafa Çevik
Prof. Dr. Mustafa Çufal
Prof. Dr. Mehmet Karaka Prof. Dr. Muhittin Ataman
Prof. Dr. Musa Yldz Prof. Dr. Mustafa Orçan
Prof. Dr. Recep Klç Prof. Dr. Salih Ylmaz
Prof. Dr. Zülfikar Güngör
Bu Saynn Hakemleri Jury for this volume
Prof. Dr. Abdürreit Celil Karluk, (AYBÜ, TBF, Sosyoloji Bölümü)
Prof. Dr. Fahri Bayrolu (AYBÜ, Tp Fakültesi)
Prof. Dr. Frat Purta, (Gazi Üniversitesi, BF Uluslararas likiler
Bölümü) Prof. Dr. brahim Mara, (Ankara Üniversitesi lahiyat
Fakültesi)
Prof. Dr. Musa Kazm Arcan, (AYBÜ, TBF, Felsefe Bölümü) Prof. Dr.
Salih Ylmaz (AYBÜ, TBF, Tarih Bölümü)
Prof. Dr. Seyfullah Oktay Arslan (AYBÜ, Tp Fakültesi) Prof. Dr.
Yonca Anzerliolu, (Hacettepe Üniversitesi BF Uluslararas likiler
Bölümü Bakan)
Doç. Dr. Ali Erturul (Düzce Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi) Doç.
Dr. Fatih Tokta (Dokuz Eylül Üniversitesi, lahiyat Fakültesi)
Doç. Dr. Mehmet Hakk Suçin (Gazi Üniversitesi, Yabanc Diller
Eitimi, Arap Dili Eitimi) Yrd. Doç. Dr. Rahim Ay (AYBÜ, slami
limler Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Selçuk Erincik (Ankara Üniversitesi, lahiyat
Fakültesi) Dr. Nazif Öztürk
Dr. Özlem Zerrin Keyvan (Hacettepe Üniversitesi - ANKASAM)
çindekiler/Contents
D. Mehmet Doan 7-8 Sunu:Uzaktaki Yakn Komu Çin
Abdürreit C. Karluk 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve
Müslüman Milliyetler Religion Structure and Muslim Nationalities in
the People Republic of China
Elvida Ünal 49-68 Çin Tarz slam: Konfüçyanist Müslümanlk (Hui-Ru)
Chinese Style Islam: Confucant Islam and Muslims (Hu-Ru)
Muhammet Enes Kala 69-95 Kadim Çin Ahlak Felsefesinin Kurucu
Çerçevesi-Konfüçyüs-Laozi-Mozi The Constitutive Framework Of
Ancient Chinese Ethics -Confucius-Lao Tzu-Mo Tzu
Umut Ergunsü 97-124 pek Yolu’nun Yeniden Canlandrlmas ve Türkiye -
Çin Halk Cumhuriyeti birliine Etkileri Reviving the Silk Road and
Its Effects on Turkey – People’s Republic of China
Cooperation
Nimetcan Mehmet 125-137 Çin’de HIV/AIDS Epidemiyolojisi HIV/AIDS
Epidemiology in China
Nilgün Eliküçük 139-162 Çin Tehdidi Retoriine Kar bir Barçl Benlik
Üretimi: Ahenkli Dünya ve Çin Rüyas A Peaceful Self-Production
Against China Threat Rhetoric: Harmonious World and Chinese
Dream
Haluk Karada 163-177 Çin Kurtulu Ordusu (PLA) ve Çin’in Askeri Gücü
Üzerine Bir Deerlendirme People’s Liberation Army (PLA) and an
Assessment on Chnese Military Power Giray Fidan 179-190 Kang
Youwei’in Gözünden 1908 stanbul’u 1908’s stanbul According to Kang
Youwei
Söylei Abdürreit Celil Karluk / Söylei (Konuan: Dilâra Cokun)
193-204
Sunu
Uzaktaki Yakn Komu Çin Çin dünyann en kalabalk nüfuslu ülkesi deil
sadece. Ayn zamanda, gelecein dünyasn ekillendirebilecek güçler
arasnda ad en çok zikir edilen bir ülke. Ekonomisi sürekli
geliiyor, on ylda bir iktisadî varl ikiye katlanyor.
Dünya Çin’in gelimesini hayretle ve belki de dehetle izliyor.
Mao’nun komünist Çin’i, kapitalizmin kurallar içinde dünyaya meydan
okuyacak bir ekonomik gelime gösteriyor. Komünizmin sembolleri pek
sk olmasa da hâlâ görülebiliyor. Mao’nun resmi Çin parasnn üstünde
durmaya devam ediyor. Urumçi’de göremediimiz heykellerinden biri
Türk-slam medeniyetinin dou kalesi Kagar’da devasa boyutlarda
karmza çkyor.
Dünya siyasetinde Çin istese de istemese de var. Bu konum, onun
dünya siyasetini takip etmesini zorunlu hale getiriyor. Son yllara
kadar dünyaya aldrmaz nazarlarla bakar görünen Çin’in artk eskisi
kadar bu tavrn sürdüremeyecei anlalyor.
Sovyet-Rus blou çözüldüünde, paralel bir gelime Çin’den de
beklendi. Beklenen olmad ama Çin de olduu gibi kalmad. 1989’da
patlak veren Tiananmen Meydan olaylar hatrlardadr. Bu meydanda
ortaya çkan sivil protestolar tanklarla bastrld. O günden bu güne
benzer olaylar Çin anakarasnda yaanmazken 14 Mart 2008’de Tibet’in
bakenti Lhasa’da, 5 Temmuz 2009’da Ürümçi’de daha kanl bir ekilde
yaanmtr. Artk komünist Çin otoriter ve milliyetçi kapitalizm
yolunda hzla ilerliyor.
Sovyet blounun çözülmesinden sonra ortaya atlan “Medeniyetler
çatmas” tezi, slâm dünyas ile konfüçyan dünyann Bat’ya kar bir blok
oluturmas fikri üzerine bina edilmiti. Belki de Bat siyaseti, bir
süre bu yaknlamay önlemek üzerine kuruldu.
Çin Bat’y tedirgin etmeden siyasetini hayata geçirmeye çalyor
olabilir mi? Ülkemizde Çin’le ilgili haberler ekseriya ülkenin
batsndaki Dou Türkistan’daki uygulamalar ve bu uygulamalara kar
ortaya çkan tepkiler dolaysyla gündemimize giriyor. Son yllarda
özellikle belli bir kesimin ülkemizde Çin resmi söylemleri ile
propagandasn yapmaya balamas da dikkat çekici.
Çin’in batsndaki Uygur Özerk Bölgesi, günümüzde her bakmdan ülkenin
en az gelimi bölgesi. Geni bir corafyada az bir nüfus. Müslümanlarn
büyük çounluk tekil ettii bölgede, zorunlu iskân siyaseti ile yarya
yakn Çinli nüfus yerletirilmi durumda. Müslümanlar resmi verilere
göre yine çounluk, ama bu çounluk halinin yeni “Modernleme”
hamleleri ile bertaraf edilmeye baland görülmektedir.
Urumçi, yani ÇKP dönemi inciang Uygur bölgesinin bakenti (bölgenin
tarihsel bakenti Kagardr), herhangi bir dünya ehri. Bu ehirde
Türklerin ve Döngenlerin youn yaadklar baz yerlerde camiler var.
Elbette onunla rekabet edebilecek baka dinî yap yok. Çünkü Çin artk
dinî kurumlar üzerinden kimlik
ortaya koymuyor. Belki o Çin tarz modernizmle kendini
kabullendirmek istiyor. Modernizm, büyük binalarla, geni caddelerle
Urumçi’yi kendine ram ettikçe, Urumçi’nin bilerek, görünürlük
salamak için iki katl yaplm camileri, bu camilerin mimarî açdan
fonksiyonel olmayan yüksek kubbeleri ve minareleri ehrin
manzarasnda eski durumunu koruyamyor. Modernlie kazanlan her ehir
alan, camileri snrlyor ve görünürlüünü etkiliyor. Baz yeni modern
yerleim birimlerinde youn Müslüman nüfusa ramen yeni mescidler
yaplmamas bu tarz “modernlik”le açklanabilir belki.
Urumçi’den sonra Kagar’da ayn tarz bir ehir planlamasnn yürürlüe
konulduu anlalyor. Tasarlanan ehir, eski Kagar’, tamamen yok
etmiyor. Fakat artk kimlik belirtici bir unsur olmaktan
çkarlyor.
Çin’in Bat’ya doru corafî bir atlm yapmas, Türkleri (ve slâm
dünyasn) yakndan ilgilendiriyor. Çünkü Uygur bölgesi bu atlmn üssü
olmak durumunda. Komular Pakistan, Afganistan, Tacikistan,
Özbekistan, Krgzistan ve Kazakistan olan bir bölgeden söz ediyoruz.
Çin’in Orta Asya (veya Bat Türkistan) hamlesi bu ülkelerle
birlikte, uzaktaki yakn ülke Türkiye’yi de ilgilendiriyor.
Çin’in Uygur bölgesine, Kagar’a yatrm, bu bölgeyi orta Asya Türk
cumhuriyetleri nezdinde bir câzibe merkezi yapmaya yönelik olabilir
mi? “Böyle olmas kaçnlmaz”, diyebiliriz. Kagar ve civarndaki
kültürel-manevî miras bütün Türk dünyasn yakndan ilgilendiriyor. Bu
ayn zamanda slâm dünyasnn da ilgisini hak eden bir miras
elbette.
Çin’in Dou Türkistan’ câzibe merkezi yapma hamlesi iki türlü
olabilir. Birincisi, sadece modernlik üzerinden yaplr ve geleneksel
kültür çenisi kabilinden kullanlr ve sadece ekil olarak
deerlendirilebilir. kincisi ise, bölgenin Türk ve Müslüman halkna
hareket alan açarak çok daha etkileyici bir hamle yaplabilir.
Görünen o ki günümüzde birinci türden bir hamle ile kar karyayz. Bu
hamlenin ksa vadeli ve baarszla mahkûm bir siyaset olduunu
söyleyebiliriz. Ayn zamanda Türk Dünyas bata olmak üzere slâm
dünyas ile özellikle enerji, hammadde ve pazar açsndan iyi ilikiler
gelitirmek zorunda olan Çin için ibu birinci hamlenin yanl olduu,
ikinci türden hamlenin daha mantkl ve kalc olaca aikârdr.
slamiyet öncesi Türk tarihinin Çin olmakszn anlatlmas mümkün deil.
Eski komuluk ilikilerinin pek lehte seyretmediini Orhun yaztlarnda
Bilge Kaan’n ifadelerinden çkarabiliyoruz. Bu güçlü yerleik
medeniyete kar slâm fetihlerinin Türkistan’a ulamasna kadar
verdiimiz cevaplarn çok da müessir olmad anlalabiliyor.
Türklerin Bat’ya doru seyreden yürüyüü Avrupa ortalarna kadar
sürdü. Bu kadar geni corafyada var olabilmek kolay i deil. Türkiye
bat kanadn kaybetmi olarak 21. yüzylda bir güç olmaya doru
yürürken, dünya gücü Çin hakknda yeterli bilgiye sahip olduu
söylenemez. Bu noksan bir nebze olsun giderebilmek maksadyla bu
saymz Çin’e tahsis ettik. Abdürreid Celil Karluk’un editörlüünde
hazrlanan bu saymzdaki deerli akademisyen ve aratrmaclarn yazlarnn
ilgiyle okunacan umuyoruz.
D. Mehmet Doan
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
9
Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman Milliyetler
Religion Structures and Muslim Nationalities in the People Republic
of China
Abdürreit C. KARLUK*
Çin Halk Cumhuriyeti, çok uluslu ve çok inançl Mançu Çing
imparatorluunun ana snrlar üzerinde kurulmu bir sosyalist halk
cumhuriyetidir. ÇKP yönetimi sosyalist ideolojisine uygun olarak
ülkedeki etnik, kültürel ve dini farkllklar ka- bul ettiini
yasalaryla belirtmitir. Fakat Çin bürokrasi gelenei farkllklarn
genelde Çin dili ve kültürü eksenin erimesini salar. Günümüzde
Çin’de 56 mil- liyet ve çok çeitli dini inanç gruplar olduu bilinse
de ülkedeki tek partili rejim farkllklarn sürekli yaayarak
gelimesini politik uygulamalar ile kstlamaya balamtr. Son yllarda
uygulamaya koyduu tek dillilik ve tek kültürlülük po- litikalar ile
ülkedeki farkllklarn Çin kültürü içinde erimesi sürecini hzlandr-
mtr.
Bu makalede Çin Halk Cumhuriyetindeki dini yap üzerinde durularak,
Çin’de Müslümanlk ve Çin’deki 10 Müslüman milliyet hakknda genel
bilgiler verilecek- tir. Ayrca, Çin’deki Müslüman milliyetlerin
kültürlerini yaatma sürecinde kar- latklar sorunlara da
deinilecektir.
Anahtar Kelime: Çin, Dinler, Müslüman Milletler, Aznlk,
slamiyet.
Abstract
The People’s Republic of China is a socialist people’s republic
founded on the main borders of the multi-national and multi-faith
Manchu Qing empire. The administ- ration of CCP has stated in its
laws that it accepts ethnic, cultural and religious differences in
the country in accordance with its socialist ideology. But the
tradi- tion of the Chinese bureaucracy in generally provides the
melt down of differences in the axis of Chinese language and
culture. Today, it is known that there are 56
* Prof. Dr.,Ankara Yldrm Beyazt Üniversitesi, nsan ve Toplum
Bilimleri Fakültesi, Sosyoloji Bölümü Öretim üyesi,
[email protected]
Gönderi Tarihi: 25.03.2017 / Kabul Tarihi: 20.04.2017
10
20 : 9
-4 8
nationalities and various religious belief groups in China, but the
single party regime in the country has begun to restrict the
development of differences by con- tinuous living with its
political practices. The monolinguals and monoculturally policy
that it has put forth in recent years have accelerated the process
of dissemi- nation of differences in the country into Chinese
culture.
n this article, it would be given general information about 10
Muslim nationa- lities who believe in Islam by focusing on the
religious structure of the People’s Republic of China. However, it
would be addressed the problems encountered by the Muslim
nationalities in the process of protecting their cultures in
China.
Key Words: China, Religions, Muslim Nationalities, Minority,
slam
Giri
Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) corafi olarak Asya ktasnn dousunda
bulunan kadim Çin medeniyetinin ortaya çkt ve yaygnlat topraklar
üzerinde kurulmu, günümüzde Çin tarz sosyalist ideoloji ile
yönetilen bir ülkedir. Günümüzde Çin, dünyada öncelikle Bat’ya ve
bütün dünyaya ucuz mal üreten, fakat Bat’nn lüks tüketim ürünlerini
de tüketen, Bat’ya çok sayda turist ve uluslararas örenci gönderen
ülke olarak da bilinir. Ayn zamanda Çin, Asya ve Afrika’dan çok
sayda hammadde alan, bu bölgelere en çok sanayi ürünleri satan, en
çok altyap ihalelerini üstlenen ülke olarak da bilinmektedir. Bata
Afrika ktas olmak üzere Türkistan cumhuriyetleri üzerindeki
emellerinden ötürü yeni sömürgecilik kavramlar ile sfatlanmaya
balad1 ise bilinen bir dier önemli noktadr.
Uzun süren yar sömürge ve yar feodal süreci kanl savalarla
sonlandran Çinliler, 1949 ylnda Çin Komünist Partisinin (ÇKP)
efsanevi lideri Mao Zedong’un önderliinde milliyetçi Çinlileri
malubiyete uratarak Çin Anakarasna hâkim olmutur. Sosyalist rejim,
Mao’un ölümüne (1976) dek ülkede çeitli devrimleri gerçekletirerek
aslndan çok farkllaan yeni bir toplumun temellerini atmtr. Mao’un
ölümünden sonra ÇKP lideri olarak sahneye çkacak olan Deng iaoping,
Çin’i bahsi geçen temeller üzerinden yeni bir döneme
hazrlamtr.
ÇKP, Deng iaoping önderliinde 1979 ylnda “Reform ve Da Açlma”
politikas ve stratejisini uygulamaya koyarak ülkenin ky ve sahil
bölgelerinde kademeli/bölgesel kalknma programlarn ihtiyatl fakat
cesur admlarla uygulamaya koymutur2. Bu program Çin’deki Aznlk
milliyet ile egemen milliyet konumundaki Han Çinlileri arasnda daha
sonralar ortaya çkacak olan bata ekonomik olmak üzere sosyal,
kültürel, eitim ve dier alanlardaki keskin kutuplamann tohumunu da
atm
1 Lumumba-Kasongo ve Tukumbi, “China-Africa relations: A
neo-imperialism or a neo-colonialism? A reflection”, African and
Asian Studies, 2011, 10.2-3: ss.234-266.
2 Abdürreit Celil, “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Sosyo-Ekonomik Kalknma
Giriimleri ve Reformlar”, Kök Aratrmalar, Kök Sosyal ve Stratejik
Aratrmalar, Cilt I, Say III, 2001, Ankara. ss. 265-283.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
11
bulunuyordu. Özellikle Çin’deki aznlk statüsündeki milliyetlerin
youn olarak yaad orta ve bat bölgeler bu süreçte göz ard edilmi
veya kalknmada öncelik tannmamtr3.
ÇHC anayasasnn giri bölümünde “Çin Halk Cumhuriyeti, ülkedeki bütün
milliyetlerin ortaklaa katlm ile ina edilen çok milliyetli ülkedir/
”eklinde belirtildii gibi Çin ülkesi çok milliyetli ülkedir4.
Çin’de resmi olarak (yasalarca) kabul edilmi 56 farkl milliyet
vardr5. Çounluk konumundaki baskn grup Han milliyeti hariç 55
milliyet aznlk olarak kabul edilmitir6 .
Çin’de bir topluluun bamsz bir milliyet olabilmesi için belirlenmi
veya ÇKP yönetimi tarafndan kabul edilmi önemli ölçütler
bulunmaktadr. Buna göre Milliyet kavramn Çince’deki karl olan
Minzu/7 aslnda Stalin tarafndan tanmlanm bir terimdir. bu
tanmlamaya göre, Çin’de belirli bir grubun bamsz milliyet
olabilmesi için “dört ortak özellie” sahip olmas gerekiyordu.
Stalin tarafndan yaplm bu tanmlamaya göre8, bir grubun ayr bir
milliyet olabilmesi için ortak bir iletiim diline,
3 Quan Yi (), “Çin deneyimi ve Çin Modeli zerine/”, Fujian
Forumu/
, 2011/1. 4
http://www.gov.cn/gongbao/content/2004/content_62714.htm, Eriim:
17.03.2017 5 Wai Yip Ho, “Mobilizing the Muslim Minority for
China’s Development: Hui Muslims, Ethnic Relations
and Sino-Arab Connections”, Journal of Comparative Asian
Development, 2012, 12:1, ss. 87. 6 Gu Yoush ve Luo Shujie ( ve ),
Çin Etnografyas/, Heilongjiang Yaynevi/
, 2003, ss.2. 7 ngilizcedeki “Nation” veya “Nationality”
kavramlarnn karl olarak kullanlan “Minzu/”
kavram 2000’l yllardan sonra Çin düünce dünyasnda özellikle
aznlklar sosyolojisi ve milliyetler ilikileri uzmanlarnca tartmaya
açlmtr. Bu durum aslnda küreselleme sürecindeki etkileimler ve
baskn grubun kültürel asimilasyonlarna kar seslerini yükseltmeye
balayan Uygur, Tibetli ve Mool benzeri tarihsel köklerinde devlet
kurmu milliyetlerin anayasa ve özerk bölge yasalarnca tannm fakat
bir türlü verilmemi haklarn ulusal ve uluslararas düzeyde dile
getirmeye balamas ile yakndan ilikilidir. Elbette souk sava
sonrasnda gelien konjonktür ve SSCB’nin parçalanmas durumu Çinli
uzmanlarn ve siyasetçilerin bu durumdan ders çkartmasn zorunlu
klmtr. Bu balamda Çin’deki aznlklarn “Minzu/” deil, “Zu qun-” yani
etnik grup olarak tanmlanmasnn ülke çkarlar açsndan doru olaca
özellikle devletin milliyetler politikasnda etkili olan aydnlarca
savunulmutur. Bu balamda Pekin Üniversitesi sosyoloji bölümünün
Döngen kökenli öretim üyesi Ma Rong’un () görülerinin ar bast ve
ciddiye alnd bilinmektedir. Ma Rong, Çin’de kullanlan
“Milliyet/Minzu-Nationality” kavramnn politik içerii ve hak iddias
tadn, kendisinin önerdii “Etnik Grup/Zu qun” kavramnn ise sadece
kültürel özellik içerdiini, siyasi varlk ve özellik tamadn ileri
sürmütür. Ona göre, Çin’deki aznlklar “Milliyet-Nationality” olarak
deil “etnik grup” olarak adlandrmak en azndan iki yönden yararldr:
1) Uluslararas kurumlar ara etkileimde kolaylk salar. 2)
Milliyetlerin politik bilincinin zayflatlmasna, milliyetler çatmas
ve etnik bölücülüün yarataca yurtiçi politik istikrarszl önler
(/Peng Hongyan, / Sun Qiuyun, 2005: 22-26). Ma Rong’un görüleri
ülkedeki politik hassasiyetleri yüksek olan kurum kurulular
tarafndan ciddiye alnm ve Ma Rong tarafndan önerilen “Zu qun”
kavramnn ngilizcesi olan “ethnic group” Minzu kavramnn ngilizcesi
olan “Nationality”ye tercih edilmitir. Ma Rong’un ilgili görüleri
için u kaynaklara baklabilir: “Çin’in Aznlklar Sosyolojisi Aratrmas
Üzerinde” / , Pekin Üniversitesi Dergisi /, 38, 5 /38.Cilt, 2001/5;
“Milliyetler likisini Anlamann Yeni Düüncesi — Aznlklar Sorunun
“Siyasisizletirmesi”/
—“” , Pekin Üniversitesi Dergisi /,41
/41.Cilt, 2004/6. s. 122-133; Etnik Sosyoloji—Sosyolojideki Etnik
Gruplar likisi Aratrmalar/ —, Pekin Üniversitesi Yaynevi/, 2004,
Pekin.
8 Stalin/, Maksizm ve Milliyetçilik/, Stalin Koleksiyonu/, II.
Cilt/, Merkezi Tercüme Dairesi Neriyat/, 1913, ss.294.
12
youn olarak birlikte yaad ortak mekâna /corafyaya, ortak iktisadî
yaama ve ortak kültür temelinde tekil etmi olan ortak psikolojik
özelliklere sahip olmas gerekiyordu. Bu özellikler içinde dil en
önemli özellik olarak kendini göstermitir. Fakat Çin’de Döngenlerin
ayr bir milliyet olarak belirlenmesinde dil özelliinden ziyade dini
kimliinin daha fazla dikkate alnd görülmütür. Elbette, milliyetleri
belirleme sürecinde ibu tanmlamaya tamamen uyulduu
söylenemez.
Çin’in resmî istatistik verilerine göre ülke nüfusunun %10’unu
tekil eden aznlklarn yaad bölgeler, ülke toplam yüz ölçümünün %65’e
yaknn tekil etmekte ve Çin literatüründe “Aznlk Milliyetler
Bölgeleri” olarak adlandrlmaktadr9. Bu bölgeler kültürel, dini ve
etnik farkllklarn rengarenk olduu bölgelerdir. Ayn zamanda Han
Çinli bölgesinden yaplan youn Çinli göçü ile birlikte ibu
farkllklarn hzla azald veya yok olduu sürecin de birlikte yaanld,
Tibet ve Uygur Türk bölgelerinde baskn olan yerli kültürlerin bu
sürece kar direnmesi ile etnik ve dini çatmalarn da yaanld
bölgelerdir.
ÇHC’de Dini Yap
ÇHC, bir Asya imparatorluu olan Mançu-Çing imparatorluunun ana
snrlar üzerinde kurulmutur. Bundan dolay, snrlar içinde çok sayda
gayri Çinli milliyet ve topluluklar bulunmaktayd. Mevcut
topraklarnn neredeyse 2/3’sinde Çinli olmayan, çok farkl inanç ve
kültürlere sahip milliyetler yaamaktadr. ÇHC’de din ilerinden
sorumlu resmi kurum olan Devlet Din leri daresinin () resmi a
sayfasndaki “Çin’de Dini Durum/” belgesinde aadaki bilgiler yer
almaktadr10:
“Çin, çok (dini) inançl ülkedir. Çin’deki inanç sahiplerinin inand
dinler unlardan ibarettir: Budizm, Taoizm, slam dini, Katolik dini
ve Hristiyan dinidir. Çin’de vatandalarn kendi inancn seçmek,
belirtmek ve dini kimliini ifade etmek özgürlüü vardr. statistikler
Çin’de mevcut dine inananlarn saylarnn 100 milyon kiiden fazla
olduunu, resmî olarak izin verilen ibadet mekânlarnn 139 bin
civarnda olduunu, din görevlilerinin saylarnn ise 360 bin kii
olduunu göstermektedir. Ayrca, 5500 dini kurulu mevcuttur, bu
gruplarn din görevlisi yetitirmek üzere kurduu resmi dini okullarnn
saylar 100 civarndadr”.
Fakat 2014 ylna ait “2014 Uluslararas Dini Özgürlükler Raporu”nun
Çin bölümünde11 verilen bilgiler ise u ekildedir:
9 Abdureit Jelil Karluk, “Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Milliyetlerin
Dalm ve Etno-Demografik Özel- likleri”, Hacettepe Üniversitesi
Türkiyat Aratrmalar Dergisi, 2009 Güz (11), ss.67.
10 Çin Din leri daresi Resmi A Sayfas, Çin’de Dini Durum/
http://www.sara.gov.cn/ zwgk/17839.htm, Eriim: 06.3.2017.
11 2014http://chinese.usembassy-china.org.cn/irf2014.html, Eriim:
06.3.2017.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
13
“ABD hükumetinin istatistiklerine göre, Çin’in toplam nüfusu 1,4
milyar (Temmuz 2014 tahmini) civarndadr. Ekim 2013 tarihinde Çin’in
Birlemi Milletler nsan Haklar Konseyine verdii raporunda, Çin
Hükumeti Çin’de 100 milyon küsur dine inanlarn olduunu, 360 bin din
görevlisi, 140 bin ibadet mekânlar ve 5500 dini kuruluun olduunu
belirtmitir. Dine inanlarn says hakknda rakamlar birbirinden
farkldr. Çin’in Huadong Pedagoji Üniversitesi tarafndan 2007 ylnda
yaplan bir aratrmada, 16 yandan büyük Çin vatandalarnn %31,4’nün,
yani 300 milyondan fazla insann dine inandn ortaya koymutur. Ayn
aratrma Çin’deki Budist, Taoist ve yerel inançlara sahip inanlarn
saysnn tahmini olarak 200 milyon olduunu yazmtr. Çin’in resmi
makamlar Müslümanlarn saysn 21 milyon olarak verirken gayri resmi
rakamlar ise 50 milyon olarak vermektedir. Ayrca, devlet tarafndan
1999 ylnda yasaklanan Falun tarikat mensuplarnn saylarnn ise 70
milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.”
ÇKP sahip olduu ideolojisi gerei dine bak ve tavr Marksist olmakla
birlikte geleneklerinden gelen güvenlik algsndan dolay dinlere hep
mesafeli, zaman zaman hasmane ve tehditkâr ekilde olmutur. ÇKP
döneminde devletin bütün eitim kurumlarnda ateizm eitimi
verilmekte, hatta bata Uygur Türk bölgesi olmak üzere aznlk
bölgelerinde yaygn olan inançlarn eitimi ve aktarm olabildiince
kstlanmaktadr. Bundan dolay Çin’de dini gruplar ve inanlar ile
ilgili resmi istatistii verilerin güvenilirlii hep
sorgulanmtr.
Çin Devlet Din leri daresinin verdii Resmi Bilgilere göre Çin’de
yaayan dinlerle ilgili resmi bilgiler aadaki gibidir:
Budizm: Çin’deki be büyük din içinde tarihi nispeten uzun, etkisi
nispeten derin olan dindir. Çin’de 2000 yllk geçmii olan Budizm’in
Çin’e tam olarak ne zaman ve nasl girdii bilinmiyor. Hindistan’dan
geldii kesin olarak bilinir.
Çin’deki Budizm yaylma ve yerleme sürecinde üç ana kola ayrlmtr:
Han Çinlileri arasnda yaygn olan ve ibadet dili genellikle Çince
olan Çin Budizm’i; Tibetlilerin milletçe inand ve ibadet dilinin
Tibetçe olduu Moollar, Sar Uygurlar ve Dier Kuzey milliyetlerinin
inand Tibet Budizm’i ve Güney Çin’de özellikle Yunnan eyaletindeki
Dai, Bulang, Achang ve Wa milliyetleri arasnda yaygn olan Güney
Budizm’idir.
Çin Budizm’i: Budizm, Çin’e girdikten sonra Çinliler arasnda yaylma
imkân bulmutur. Özellikle, Güney-Kuzey Sülaleler döneminde
(420-581) hzla yaylm, Sui Sülalesi (581-618) ve Tang Sülalesi (618-
907) döneminde zirveye ulamtr. Song (960-1279) ve Yuan (1271-1368)
dönemlerinde Budizm ile Çin kültürü çatmadan kaynamaya yönelmi ve
tedricen Çin tarz Budizm’i ekillendirmitir. Böylelikle Çin
Budizm’inin merkezi de Çin’e tanm oldu. Çin’de Budizm Tang
öncesinde genellikle yaylma ve gelime aamasnda bulunduysa, Song
döneminden itibaren
14
özellikle Ming (1368-1644) ve Çing (1644-1911) dönemlerinde
zayflama ve yerel inançlar, Konfüçyanizm ve Taoizm ile uzlama
yönünde gelime seyretmitir.
Günümüzde Çin Budizm’ine ait 10 binlerce tapnak, 50,000 civarnda
rahip ve rahibe din görevlisi vardr.
Tibet Budizm’i: Çin Budizm’inden sonra en geni alan ve kitlelere
ulam olan bir Buda dini mezhebidir. Budizm 7.yüzylda Çin’den ve
Hindistan’dan olmak üzere iki yoldan Tibet’e girmitir. Budizm,
Tibet’e girdikten sonra bölgenin özel corafi konumu ve yerel
kültürün de etkisiyle zamanla yerel özellii olan bölgesel milli bir
dine dönümütür. Daha sonraki gelime evresinde Nyingma/(eski adyla
kzl din), Sakya/ (Yaygn adyla Çiçek Din), Gelug/(Yaygn adyla Ak
din) gibi mezheplere ayrlmtr. Tibet bölgesinin dnda özellikle
Moollar arasnda yaylmtr. 18. Yüzylda gelime ve yaylmann zirvesine
çkmtr.
Günümüzde, Tibet Budizm’inin yayld bölgeler bata bütün Tibet
bölgesi olmak üzere, Schuan, Yunnan ve Gansu Eyaletinin önemli bir
bölümü, Çinghai (Köknur) eyaletinin büyük bir bölümü, ç Moolistan,
Uygur Özerk Bölgesindeki Moollarn yaad bölgeler; Moolistan,
Rusya’nn Buryat Özerk Cumhuriyeti, Tuva Cumhuriyeti ile Nepal,
Butan gibi ülke ve bölgelerde yaygndr.
Çin’de Tibet Budizm’ine inan milliyetler unlardr: Tibetli, Mool,
Tu, Sar Uygur, Menba, Luoba, Çiang, ibe, Nu ve Nai milliyetleridir.
Günümüzde Çin’de toplam 3000 küsur Tibet Budizm’i tapna, 140 bin
Rahip ve rahibe din görevlisi, 2000 Buda/tulku vardr.
Güney Budizm’i: Güney Theravada Budizm’i veya Pali Dilliler
Budizm’i olarak da adlandrlr. Dier adyla Hinayana Budizm’idir. 6.
Yüzylda günümüzdeki Yunnan eyaletine bal i Shuangbanna bölgesine
girmitir. Bu bölgede yaayan yerel milletlerin inançlar ile
kaynaarak ekillenmitir.
Budizm’in bu mezhebine günümüzde Çin’in Yunnan eyaletine bal
iShuangbanna Dai (Milliyeti) özerk oblast, Dehong Dai-Jingpo özerk
oblastnda yaayan çou aznlk milliyet mensuplar ile Smao, Lincang,
Baoshan bölgelerindeki Dai, Bulang, Achang ve Wa milliyetlerinin
büyük çounluu bu mezhebe tapmaktadrlar. Günümüzde bu mezhebe
tapanlarn toplam nüfuslar tahminen bir milyon 300 binden fazla olup
toplam 1700 tapna, 2000’den fazla rahip ve 6000’e yakn Sramaeras
bulunmaktadr.
Taoizm: Çin’in yerli dinidir, 2. Yüzylda ekillenmi olup 1700 yllk
tarihi vardr. Taoizm çok geni içerikleri olan, Çin’in eski ruhlara
tapnma temelinde Çinlilerin efsanevi atas Huang12 Aksakal’n
düüncelerine
12 Huang di/(dorudan tercümesi: Sar mparator), Çinlilere göre
Huaxia olarak adlandrlan Çin
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
15
dayanlarak Güz-lk Bahar (M. Ö. 770- M.Ö. 476) ve Muharip Beylikler
(M.Ö. 476-M.Ö. 221) döneminde gelien ölümsüzlük, simya gibi
inançlarla birleerek ekillenmitir. Taoistler için Laoz dinin
kurucusu, Daodejing/ 13 ise esas kitabdr.
Çin’de yerel bir inanç olarak Taoizm, Dou Han Sülalesinin (25-220)
sonlarna doru bir inanç sistemi olarak ortaya çktktan sonra
özellikle Han Çinliler arasnda yaygnlamtr. Kuzey-Güney Sülaleler
döneminde (960-1279) geçirdii birçok reformlardan sonra Budizm ile
eit düzeyde Çin dini olarak belirmitir. Daha sonraki süreçte kimi
yöneticiler Budizm’e arlk vermi, kimisi ise Taoizm’e önem vermitir.
Örnein Tang ve Song döneminde Taoizm yönetici snfn önem verdii din
olmu ve gelierek çeitli mezhepleri oluturmutur. Ming Sülalesi
döneminde ise Taoizm gerilemeye yüz tutmutur. Çing dönemine
gelindiinde yönetici snf oluturan Mançular Tibet Budizm’ine ilgi
göstermi ve Taoizm’e yönelik kstlayc tedbirleri almasyla sürekli
gerilemi ve halk katnda varln sürdüren din olarak kalmas durumu
ortaya çkmtr. ÇKP öncesi Taoizm Çin’deki en zayf dine dönümüken,
1980 sonrasnda hzla devlet destei ile tekrar güçlenmeye balad
görülmütür.
Günümüzde, Taoistlerin 9000 tapna ve 50 binden fazla din
görevlileri bulunmaktadr. Taoistler Çin hariç Tayvan, Hongkong,
Makao gibi bölgelerde çok güçlüdürler. Ayrca, Avrupa, Amerika,
Afrika ve Avusturalya gibi Çinlilerin yaad bütün kta veya ülkelerde
Taoizm farkl ekillerde yaatlmaktadr.
slamiyet: Çin’in slamiyet ile sahabeler döneminde tant bilinir.
Fakat slamiyet’in nüfusça kalabalk olmas ve Çin’de statü kazanmas
ancak Moollarn Çin’i fethetmesi ile mümkün olmutur. Günümüz Çin
snrlar içinde kalan Uygur bölgesinde kurulmu olan Karahanllar
devletinde slamiyet yaylm ve 10. yüzylda devlet dini olmutur.
Günümüzde ÇHC snrlar içindeki Müslümanlar Tacikler hariç tamam
Sünni olup onlar Uygur, Kazak, Krgz, Özbek, Tatar ve Salur olmak
üzere Türk kökenli Müslümanlar Hui/Döngen, Dongiang, Bao’an olmak
üzere Çin dilli Müslümanlardan olumaktadr. Toplam nüfuslar resmi
olarak
milletinin atasdr. MÖ 2697~2599 tarihleri arasnda yaadna inanlr.
Huang Aksakal, yaad dö- nemde Çinlileri takvim, astronomi, Yin,
Yang, 12 burç, yaz yazma, resim çizme, kitap yazma, müzik, çalg
aleti, tp, ilaç, ibadet, düün, cenaze, tabut, mezar, sunak, mabet,
falclk gibi konularda eitmi- tir. Günümüzde çou Taoist rahibin sar
renkli elbise giymesinin nedeni de kendilerinin Huang-di’nin
takipçisi olarak görmelerindendir.
13 Dao-de Jing (), Türkçe kaynaklarda Tao Te King veya Tao Te
Ching, Yol ve Erdem Kitab, Yol ve Faziletler Kitab gibi adlarla
anlr, Lao-zi’nin yazd sanlan bir kitaptr. Bütün kitap Dao/ Yol
bölümü ve De/Erdem bölümü diye ikiye ayrlm, Dao bölümünde 37 balk,
De bölümünde 44 balk, toplam 81 balk olan bir kitaptr. Bu kitab
gerçekten Lao-zi’nin yazp yazmad konusunda Çinli aratrmaclar
arasnda fikir birlii yoktur. Detayl Bilgi için baknz: Bumeryem
Abdulkerim, Çin Kaynaklarna Göre Taoizm, Yaynlanmam doktora tezi,
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, Ankara.
16
21 milyondan fazladr. inciang Uygur Özerk Bölgesi (UÖB)14, Ningia
Hui/Döngen Özerk Bölgesinin hemen hemen tamam, Gansu, Çinghai,
Yunnan, Shandong eyaletlerinin önemli bölgelerinde Müslümanlar
yaamaktadrlar. Çin genelinde slami eitim ve öretim yapan 10 fakülte
bulunmaktadr.
Katolik Dini15: Tang döneminde Çin’e girdii bilinir. Fakat en çok
yaygnlat dönem ise Mool dönemidir. Moollarn egemenlie son veren
Ming sülalesi Çin’deki Katolik dinini de silmitir. 16. Yüzyldan
sonra Bat sömürgeciliine paralel olarak Katolik dini tekrar Çin’e
girmeye balamtr. Özellikle, Afyon Savalarndan sonra Çin’in yar
sömürge ülkeye dönümesiyle Katolik misyonerlerin çalmalar ile
yaylma imkân bulmutur.
Misyonerlerin kurduklar okul, hastane ve yetimhaneler sayesinde
Katolik olan Çinlilerin saylar hzla çoalmtr. 1840-1949 yllar
arasnda say giderek artm ve 3 milyon kiiye ulamtr. Çin Katolik
cemiyeti ve din görevlilerinin Batl güçler tarafndan sürekli
kullanld görülmütür. ÇKP iktidar sonrasnda Katoliklerin yönetim ile
ciddi sorunlar yaad biliniyor.
Çin Katoliklerinin 97 bölgesi, 60 küsur Piskopos, 2000 küsur rahip
ve 5000 rahibesi vardr. 5 milyon 500 bin inanlar ve 6000’e yakn
kilisesi, 8 dini okulu vardr.
Hristiyan dini: 19. yüzylda Çin’e ngilizler tarafndan sokulmutur.
Sömürgecilik döneminde girdiinden dolay balangçta “Ecnebi dini/ ”
olarak isimlendirilmi ve 1949 ylna gelindiinde sadece 700 bin
inanan vard. 1980 sonrasndaki “Reform ve Açlma” sürecinde hzla
çoalmaya balamtr.
Günümüzde Protestan dinine inananlarn toplam saylar 23 milyonu
geçmitir. Kilise ve faaliyet mekânlarnn says 50 bin civarndadr.
4000 Papaz, 37 bin din görevlisi, 150 bin gönüllü çalan vardr. Çin
genelinde toplam 20 adet din fakültesi veya enstitüsü olup
Hristiyanl sistemli bir ekilde öretmektedir.
Yukarda resmî kurumlar tarafndan verilen bilgiler Çin’de be büyük
dinin bulunduunu göstermektedir. Bu be büyük din haricinde
çeitli
14 Çincesi Xinjiang/genel olarak “=yeni =hudut” anlamn tayor ise de
Çincenin yaz özel- liklerinden hareket edenler ibu yer adnn gayri
resmî olarak “silah gücü ile ele geçirilen yeni toprak” anlamn
sakladn dile getirirler. bu yer ad 1884’te Çinlilerce resmi olarak
kullanlmaya balan- dysa da bölgenin esas yerli ahalisi olan Türkler
tarafndan yaygn ve zorunlu olarak kullanlmaya ba- lanmas ancak ÇKP
dönemi (1955) sonrasnda mümkün olmutur. Çince olmasndan dolay,
Çinceye vakf olmayan bir Türk genellikle bozuk (örn.: ncang)
telaffuz ederler. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Türkiye Cumhuriyetindeki
baarl diplomatik ve psikolojik giriimleri sonucunda, daha önceleri
ge- nellikle “Dou Türkistan” olarak adlandrlan ibu bölge ad için
artk “SNCAN” söyleminin yaygn- latrld bilinmektedir. Daha geni
açklamalar için baknz: Erkin Türkler, “Sincan: Çin’in baarl alg
operasyonu”, Türk Yurdu, Say 331, Mart 2015, ss. 27-28.
15 Çin’de Katoliklik bir mezhep olmasna karn Katolik dini anlamna
gelen “/Tianzhu Jiao” ek- linde isimlendirilir.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
17
doa dinleri ve birbirinden deiik yerel inançlar da bulunmaktadr.
Resmi bilgilerden de anlalaca üzere, slamiyet hariç dier dinlerin
özellikle eitim-öretim kurumlarnn göreceli olarak fazla olduu
anlalmaktadr.
ekil 1: Çin Halk Cumhuriyetindeki Yaygn Dinler
ekil 1’deki haritada Çin’de yaygn olan dinler farkl renkler ile
iaretlenmi olup ülkenin Kuzey ve Batsnda slamiyet, Güneybats ile
orta ve Güneyinde Budizm, Kuzeydou ile Ortadou’sunda Hristiyanln
yaygn olduu göze çarpar. Küreselleme süreci ile birlikte Çin’de
hzla yaylan din ise Hristiyanlk olmutur. Bat’nn popüler kültürü ile
birlikte Çin’de yaylma frsat bulan Hristiyanlk özellikle Koreli ve
Batl misyonerlerin bata ngilizce eitim kurumlar olmak üzere çeitli
inisiyatifler kanalyla yayld görülmütür. Buna ilave olarak Batl
büyük ülke liderlerinin Çin ziyaretlerinde Hristiyan kiliselerini
ziyaret etmesi de Çin’deki misyonerlik açsndan önem arz
etmitir.
Çizelge 1’de görüldüü gibi Çin’deki aznlklarn dinî inançlar,
konutuklar dil ve kullandklar yazlar birbirinden çeitlidir ve
farkldr. slâm, Hristiyanlk, Budizm gibi büyük dinlerin yan sra
amanizm ve dier doa dinlerin de bulunduu görülmektedir.
Ülkenin batsnda yaayan Türk kökenli milliyetler ile Döngenlerin
slamiyet’i tercih ettikleri anlalmaktadr. Buna göre, Uygur, Döngen,
Kazak, Krgz, Tatar, Tacik, Özbek, Salur, Bao’an, Dongiang olmak
üzere 10 aznlk statüsündeki milliyet slam dinine inanmaktadr. Budda
dinine inanan milliyetler bata Tibetliler ve Moollar olmak üzere
Daur, Tu,
18
Menba, Luoba, Achang, Dai gibi milliyetlerden olumaktadr. Onlarn
büyük çounluu Tibet Budizm’ine taparken az bir ksm ise Budizm’in
deiik mezheplerine tapmaktadrlar. Hristiyanlk (Katolik ve Protestan
olmak üzere) Rus, Koreli, Miao, Yi, Lagu, Dulong, Jngpo, Nu, Nai
gibi milliyetlerin ya tamam ya da bir ksmnda yaygndr. Hristiyanlk
daha çok sömürgecilik dönemlerinde Çin’e girmi olmasna ramen
günümüzde de aznlk bölgelerinde (Müslüman bölgeler dâhil) Hristiyan
misyonerlerin çok güçlü ve verimli çalt bilinmektedir. amanizm
özellikle Altayistik milletler arasnda yaygndr. Buna göre, ibe,
Evenke, Elunçun, Daur, Sar Uygur gibi milliyetlerin bir ksm veya
mutlak çounluu amanist inancna sahiptirler. amanist inanca sahip
olan milliyetlerin mutlak çounluu Çin’deki snflandrmaya göre,
tamamna yakn kuzey milliyetleri veya göçebedirler.
Çizelge 1: Aznlklarn Daldklar Bölgeler, Kullandklar Dil-Yazlar ve
Dinî nançlar16
Milliyetler Daldklar Bölgeler Kullandklar Dil ve Yaz Dinî
nanc
Zhuang Guang i, Yunnan, Guangdong Zhuang dili-yazs, Çin dili ve
yazs
Mançu Liaoning, Hebei, Heilongjiang, Jilin, ç Moolistan Bei
jing
Çin dili ve yazs Az bir ksm amanist
Döngen Ningia, Gansu, Henan, inciang, Çinghai, Yunnan Hebei,
Shandong, Anhui, Liaoning, Beijing, Moolistan, Tianjin, Hei
longjiang, Shani, Guizhou Jilin, Jiangsu, Sichuan
Çin dili ve yazs slam dini
Miao Guizhou, Hunan, Yunnan, Schuan, Guangi, Hubei, Hainan
Miao dili ve yazs Katolik, Hristiyan
Uygur inciang, Hunan Uygur Türkçesi ve yazs slam dini
Mool ç Mo., Liaoning, Jilin, Heilongjiang, inciang, Çinghai,
Gansu
Mool dili ve yazs Tibet Budizm’i
Tibet Tibet, Schuan, Çinghai, Gansu, Tibet dili ve yazs Tibet
Budizm’i
Yi Yunnan, Schuan, Guizhou Yi dili ve yazs Tao, Hristiyan,
Katolik
Buyi Gui zhou, Yun nan Buyi dili ve yazs, Çin dili ve yazs
Koreli Ji lin, Hei longjiang Ji lin, ç Moolistan, Bei jing
Kore dili ve yazs Budizm, Hristiyan
Dong Guizhou, Hunan, Hubei, Guang i Dong dili ve yazs
Yao Guang i, Hu nan, Yun nan, Guang dong, Guizhou
Yao dili, Çin Yazs
16 Wu Shmin (), Milliyetler Teorisi ve Milliyetler Politikas, Çin
Sosyal Bi- limler Yaynevi/, 1985, ss.196-204.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
19
Bai Yun nan, Gui zhou, Hu nan Bai dili, Çin yazs Tao, Budizm,
Hristiyan., Katolik
Tujia Hu nan, Hu bei, S chuan, Gui zhou Tujia dili, çounluk Çin
dili ve yazs
Az bir ksm Katolik
Kazak inciang, Gan su Kazak Türkçesi ve yazs slam dini
Dai Yun nan Tai dili ve yazs Budizm
Li Hai nan, Gui zhou Li dili ve yazs
Lisu Yun nan, S chuan Lisu dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Wa Yun nan Va dili ve yazs
She Fujian, Zhejiang, Jiangi, Guandong She dili, Çin yazs
Gaoshan Tai wan, Fu jian Gaoshan dili
Lagu Yun nan Lagu dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Shui Gui zhou, Guang i Shuy dili
Dongiang Gan su, inciang Dongianca ve Çin Yazs slâm Din
Nai Yun nan Nai dili ve yazs Budizm, Hristiyan
Jingpo Yun nan Jingpo dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Krgz inciang Krgz Türkçesi ve yazs slam dini
Tu Çing hai, Gansu Tu dili, Çin yazs Tibet Budizm’i
Daur ç Moolistan, Hei longjiang Daur dili, Mool ve Çin yazs Bir ksm
amanist
Mulao Guang i Mulao dili, Çin yazs
Çiang S chuan Çiang dili, Çin dili, yazs
Bulang Yun nan Bulang dili, Tai dili ve yazs Budizm
Salur Çing hai, Gan su Salur Türkçesi, Çin yazs slam dini
Maonan Guang i Maonan dili, Çin yazs
Gelao Gui zhou Gelao dili, Çin yazs
ibe Liao ning, inciang ibe dili ve yazs, Çin dili ve yazs
amanizm
Pumi Yun nan Pumi dili, Çin yazs Tibet Budizm’i
Tajik inciang Tacik dili, Uygurca Türkçesi ve yazs
slam dini
Nu Yun nan Nu dili, Çin yazs Hristiyan., Katolik, Tibet
Budizm’i
Özbek inciang Uygurca ve Kazakça, Özbek yazs
slam dini
20
aman, Bud., Ortodoks
De’ang Yunnan De’ang dili, Çin dili ve yazs
Bao’an Gansu Bao’an dili, Çin yazs slam dini
Sar Uygur
Gansu Dou ve Bat Sar Uygurca, Çin dili ve yazs
Tibet Budizm’i
Tatar inciang Tatarca, Uygurca ve Kazakça slam dini
Dulong Yunnan Dulong dili Hristiyan, Katolik
Elunchun Hei longjiang, ç Moolistan Elunçun dili, Çin yazs
amanizm
Heci Hei longjiang Heji dili, Çin dili ve yazs amanizm
Menba Tibet Menba dili, Tibet dili ve yazs Tibet Budizm’i
Loba Tibet Loba dili
Jino Yunnan Jino dili
Çin’de slamiyet ve Müslümanlk
Çin’deki resmi görü17 ve slamiyet aratrmalar yapan en önemli Döngen
kökenli bilim adamlarndan Bai Shouyi’ye’ye göre18, Üçüncü halife
Hz. Osman tarafndan Çin’e gönderilen elçiler heyetinin 25 Austos
651 tarihinde (dönemin Çin bakenti) Chang’an’a ulamas ve Tang
imparatoru ile görümesiyle Arap-Çin ilikilerinin köprüsü ina
edilmitir. Bu tarihten itibaren Arap Müslümanlarn deniz ve kara
yollarn kullanarak Çin’e ticaret için gelmeye balamas ve
kimilerinin kalc olarak ikamet etmesiyle Çin’de Müslümanlk yava
yava ortaya çkmtr. Tang ve Song sülaleri
17 Çin’de din ilerinden sorumlu Çin Devlet Din leri daresi ()
hükumet ve devletin din politikalar ve resmi söylemlerini gelitiren
veya gelitirilen politikalar uygulayan, tavsiye eden kurumdur. Bu
kuruma bal Çin slam Dini Cemiyeti () ülke snrlar içindeki Müslüman
toplumlar ile ilgili resmi ilerin yürütüldüü kurumdur. bu kurum
Temmuz 1952 tarihinde Burhan ehidi, Seyfettin Azizi gibi Türk
kökenli üst düzey Uygur politikaclar tarafndan kurulmasna ramen,
daha sonraki süreçte kurumun kadrolarnn tamamna yakn Döngenlerden
olumutur. Çin’in slam politikasnn belirlenmesinde, ülke içi ve
dndaki Müslüman toplumlarla olan resmi ilikilerde Döngenler hem
nicelik hem nitelik bakmn baskn ve belirleyici olmulardr. Oysa ülke
snrlar içindeki Türk ve Döngen nüfusu kyaslandnda Türk kökenlilerin
daha fazla olduu görülür. Fakat temsil edilme yönünde ise Türk
kökenliler Çin’deki Müslümanlk snflandrlmasnda daha az “güvenilir”
ve daha “az Çinli” olmasndan ötürü (Wai, 2012: 93) Döngenlerin
tamamen gölgesinde kalmtr. bu kurumun resmi a sayfasnda
(http://www.chinaislam.net.cn) kurumun mevcut yöneticileri hakknda
resmi bilgi verilmi olup Cemiyet Bakan Döngendir ve 20 kiilik bakan
yardmclar içinde sadece 5 kiinin Türk kökenli olduu anlalmaktadr.
bu a sayfasnda Çin’in resmi söylemleri ile ilgili bilgiler yer
almaktadr. Burada atfta bulunduumuz ünlü Döngen aydn Bai Shouyi’ye/
ait olan “Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks” balkl makalesinin ana
metni hiç referans gösterilmeksizin ibu a sayfada verilmitir. Dier
bir deyile, Bai Shouyi’nin makalesi resmi söylemi temsil etmitir.
Baknz: Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks/, http://
www.chinaislam.net.cn/cms/whyj/yslgk/201205/21-56.html, Eriim:
20.03.2017.
18 Bai Shouyi (), “Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks/”, Döngen
Edebiya- t/2007/4, ss.65.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
21
döneminde Çin’e ticaret, sefaret ve misyonerlik için gelen Arap,
Fars kökenli Müslümanlarn Çin’in Guangzhou/Kanton, Çuanzhou,
Yangzhou, Chang’an ve Kaifeng ehirlerinde kalc ikametgâhlar tekil
etmeye balad, baz Çinlilerin de slam dinini kabul ettii tarihi
kaynaklardan anlalmaktadr. Bu farkl kitle Çinlilerce “Fanke/” yani
“Muhacir” olarak adlandrlmtr. bu Muhacirler daha sonra yerlilerle
kaynanca yerli halkn bir parças olarak görülmeye balanmtr19.
Çin’de Moollar dönemi olarak bilinen Yuan sülalesi döneminde
slamiyet’in daha geni alanlara yaylma ve genileme frsat olmutur.
Cengizhan’n Türk-Mool ordular 1279 ylnda Güney Song devletini yok
ederek Çin’i fethetmesi akabinde Kubilay Han idaresinde Çin
tarihinde Yuan sülalesi olarak adlandrlan dönem resmen balamtr20.
Kubilay Han idare ettii snrlar içindeki insanlar dört tabakaya
ayrmtr. Buna göre dört tabakal tebaa sistemi srasyla Moollar,
Renkliler, Han Çinliler ve Güneylilerden olumutur21. Bu tabakal
sistemin en tepesinde Moollar, ikinci tabakasnda Renkliler (Çin
literatüründe “Semuren/ ” olarak adlandrlm olan bu insanlar bata
Uygurlar olmak üzere Türkistanllar, Ortadoulular ve Dou Avrupallar
ile Tibetlilerden oluuyordu), üçüncü tabakada Han Çinlileri
(Kidanlar/Kara Hitaylar- , Jurjanlar- ve Kuzey Çinlileri), dördüncü
tabakada ise Güney Song devletinde yaayan Çinliler vard22.
Moollarn snflandrmasnda ikinci tabakada bulunan Renklilerin büyük
çounluunu Müslüman Türkler ve Arap-Fars benzeri Müslüman halklarn
oluturduu, Moollar ile birlikte Çin’i idare ettii bilinmektedir.
Bundan dolay Müslüman gruplarn Yuan sülalesi döneminde çok geni
haklara sahip olduu, slamiyet’in bu dönemde (Çin’de) iyice kök sald
biliniyor 23.
Moollarn Çin’deki yönetimine son veren (1368) Han Çinlilerce
kurulan Ming hanedanl döneminde, kurucu unsur olan Han Çinliler
kontrol ettii snrlar içindeki farkllklara kar hogörüsüz siyaset
güderek ülkesinin sosyo-kültürel açdan homojen (Han Çinli) yapya
dönümesi için istikrarl uygulamalara bavurmutur. Bundan dolay
Müslümanlar, Çin’e “Yabanc millet-” ve Moollarn ibirlikçisi eklinde
etiketlenmitir. Çinliler etnik ve kültürel farkn ortadan kaldrlmas
için asimilasyoncu oven
19 Hu Zhenhua (), Çin slami Milli kültürleri/, Merkezi Milliyetler
Üniver- sitesi Dergisi/, 2002 /5, ss.42.
20 Quan Chunhua (), Yuan Sülalesinin “Dört Tabaka Sistemi” üzerine
/“”, Shi- jiqiao/, 2008/8, ss.70.
21 Qi Liang (), Çin Medeniyet Tarihi/(II/) , Kanton/: Huazcheng
Neriyat/
, 2001, ss.315. 22 Song Lian (), Yuan Tarihi/, Pekin Çin Kitap
daresi Neri/, ss.45. 23 Ma Qicheng (), Döngen Tarihi ve Kültürel
hem Etnolojik Aratrmalar/
, Merkezi Milliyetler Üniversitesi Yaynevi/, 2006, ss.241.
22
politika gütmütür. Ming Hanedann mehur padiah Zhu Yuanzhang/ 1372
ylnda yaymlam olduu fermannda u hususlara yer vermitir: “Mool
Renklileri Çin’de yayorlar, Çinliler ile evlenmelerine müsaade
edilir, kendi milliyeti/türündekilerle karlkl evlenmeleri men
edilmitir/ , , ”24. Ayrca, Müslümanlarn kendi dillerinde konumalar,
kendi yazsnn kullanmalar ve kendi dini ve milli kyafetlerini
giymeleri, slami ad ve soyadlarn kullanmalar külliyen
yasaklanmt.25
Ming döneminde balayan Müslüman milletlere yönelik Çinliletirme
süreci daha sonraki süreçlerde çeitli ekillerde devam etmi ve
nihayetinde genel ad “Huihui-” olan Çin dili ve yazsn benimsemi,
Çinliler gibi ad ve soyad kullanan, slam inancn farkl düzeylerde
korumu bir kitle Çin’de olumutur26. Osmanl tebaas iken 1878 ylnda
Mançu Çing ordular tarafndan tamamen igal edilen Türkistan’n dousu
(1884 ylnda) “Xinjiang-inciang” adyla politik ve corafi olarak
Çin’e resmen balanmas sonucu Çin’de iki çeit Müslümanlk ortaya
çkmtr. Bu iki tür Müslümanln ilki, Çin dili ve kültürünün baskn
olduu “Çin/iç Müslümanl”dr ve yaklak yedi asrlk süreç içinde
olumutur. kincisi ise Türkistan Müslümanl veya Çin’deki resmi
söylem itibariyle “inciang Müslümanl”dr27. Çin Müslümanl aslnda
Ming dönemindeki asimilasyoncu uygulamalar sonucunda kendi dili ve
kültüründen vaz geçerek Çinlilemek durumunda kalan Türk, Arap ve
Fars kökenli Müslümanlarn kendi aralarnda ve çevresindeki
Çinlilerle kaynamas sonucunda zorunlu olarak ortaya çkmtr. Günümüz
Çin literatüründe Çin’deki Müslüman milletler aratrmasnda yaygn
olarak “Çin Müslümanl-28” veya “Çin seddi içi Müslümanlk-
24 Orijinal tarihi belge için baknz: Büyük Ming Kanunlar/, &.
Cilt/, “Mool Renklillerin Evlilik Maddeleri/”, Ayrca baknz: Zhou
Jianxin (), Döngenlerin Oluumunda Kark Evlilikler/, Merkezi
Milliyetler üniversitesi Dergisi/, 2001/3, ss.54
25 Daha geni bilgi için baknz: Ma Mingda (), Zhu Yuanzhang’n
Renklilere Ayrmcl/
, Döngen Aratrmalar/, 2006/1. 26 Günümüzdeki Hui/Döngen
milliyetinin oluumu ve kökenleri hakknda daha geni bilgileri için
u
kaynaklara müracaat edilebilir: Ma Qicheng (), ,
, 2006; Yang Wanquan (), , : , 1985/2, ss.19-31. Gladney, D.
(1987). Muslim Tombs and Ethnic Folklore: Charters for Hui
Identity. The Journal of Asian Studies, 46(3), ss.495-532.
Ha Zhengli (), “Döngenlerin Etnik Mene Rivayetlerinin Temel Yaplar
zerine/
”, Edebiyat-Tarih-Felsefe/, 2006/2. 27 Ma Qicheng, A.g.e, ss:236.
28 Çin literatüründe ve günlük konuma dilinde sklkla telaffuz
edilen “Neidi/” kavram çok deiik
anlam ve mana yüklemeleri vardr. Dorudan tercümesi “ç bölge/yer”
anlamna gelse de çou zaman Çin Seddi içinde kalan esas Çin’i kast
eder. Uygur, Tibet ve Moolistan hatta Mançurya bölgelerine nazaran
söylenir. Çin’in kültürel snrlarna henüz dahil olmam bölgeler
“Neidi/” dnda kalr. Aslnda ibu makalemizde geçen “Neidi/” kavramnn
karl Kültürel Çin’dir. Bat literatüründe genellikle “ç Çin-nner
China” eklinde tercüme edilir. Bundan dolay makalemizde “Neidi/”
için “ç Çin” demek yerine dorudan Çin demeyi uygun bulduk. Çünkü
kavramn kontekstteki anlam
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
23
” kavramlar sklkla kullanlmaktadr. Çin’in politik ve corafi
snrlarna 1884 sonrasnda eklemlenen Türkistan’n dousundaki
Müslümanlk için “inciang Müslümanl- ” veya “Çin Seddi d Müslümanlk
” kavramlarn kullanrlar29. Bazen de “Çin slamiyet’i- ”, “Çin Seddi
içi slamiyet-”, “inciang slamiyet’i- ” ve “Çin Seddi d slamiyet”
gibi kavramlar da kullanlr.
Bu ayrma göre, Çin seddi snrlar içinde kalan Çin dili ve kültürünü
tamamen özümsemi, Çince konuup, Çince düünen ve Çin kültüründen
beslenen bata Döngenler olmak üzere, Mool kökenli milliyetlerden
Bao’an ve Dongianglar ile Türk kökenli Salurlar “Çin Müslümanlar”n
olutururken Çin Seddi dnda kalan Müslüman milliyetler ise bata en
kalabalk olan Uygur Türkleri olmak üzere, Kazak, Krgz, Özbek ve
Tatar Türkleri ile Taciklerden olumaktadr.
Çin’de Müslüman Milliyetler
Çin’deki Müslümanlar ÇKP’nin benimsedii Marksist Milliyet anlay ile
Çin tarz ötekilere bak temelinde parçalanarak30 farkl milliyet
adlar ile 10 gruba veya milliyete ayrlmtr. Buna göre Çin yasalarnca
tannm Müslüman milliyetler nüfus younluu srasna göre unlardan
ibarettir: Döngen, Uygur, Kazak, Krgz, Dongiang, Salur, Tacik,
Özbek, Bao’an ve Tatar milliyetleridir.
“Kültürel Çin”i kastetmektedir. Çin medeniyeti geleneine bakldnda
“Çinlilik” aslnda bir nevi “kültürel Çinli”lemeye atfta
bulunur.
29 Ding Hong () ve Zhang Guojie (), 20. Yüzylda Çin Müslümanlar
/,
, 2002, ss: 1-2. 30 Aslnda ÇKP hem Ruslarn milliyetleri belirleme
geleneine sadk kalm hem de kendi realitesine
uygun olarak baz yenilikleri eklemitir. Örnein, Türk dilli halklarn
tannmasnda tamamen Rus snflandrmasn olduu gibi kabul etmi ve ayn
dil ve kültürü paylaan Türkleri Uygur, Kazak, Krgz, Özbek, Tatar
gibi adlar ile ayr ayr milletlere ayrmtr. Dier taraftan baz
gruplarn kendilerini ayr millet olarak görmesini resmi olarak kabul
etmemi ve zoraki belirli bir milliyete tabi klnmtr. 1953 ylnda
Çin’de yaplan ilk nüfus saymnda 400’den fazla birbirinden farkl
milliyetler kaydedilmitir. Fakat yönetim bunlarn sadece 41’ini ilk
olarak tanmtr (Song-Chen/-, 2001: 248). 1964 nüfus saymna 53 farkl
milliyet dâhil edilmiken 1982, 1990 ve 2000 saymlarnda ise 56 farkl
milliyet resmi olarak tannm ve nüfuslar saylmtr. Geri kalan 350’ye
yakn farkl grubun durumu ya belirsizdir ya da çoktan bata Han
Çinliler olmak üzere baka milletlere dâhil edilmitir. 2000
saymlarna göre, 734,438 kii hâlâ kimliksizdir ve tannmay
beklemektedir (Yue& Sheng, 2013: 684- 685).
24
20 : 9
-4 8
ekil 2: Çin’de Yaayan Müslüman Milliyetlerin Nüfusu ve Yaadklar
Bölgeler31
Milliyetler Yaad Bölgeler 2000 2010
Döngen (Hui zu-)
Ningia (%19), Gansu (%12), Henan (%9.7), inciang(%8.6), Çinghai
(%7.7), Yunnan (%6.6) Hebei (%5.5), Shandong (%5.1) Bu sekiz
eyalet/özerk bölgede Döngenlerin %74’ü yayorlar.
9,816,805 10,586,087
Kazak (Hasake zu-) inciang (%99.6) 1,250,458 1,462,588
Dongiang (Dongiang zu- )
inciang (%98.7) 160,823 186,708
Gansu (%11.3)
inciang (%3.6)
104,503 130,607
Çinghai (%3.8)
inciang (%3.5)
16,505 20,074
Toplam Nüfusu 20,320,580 23,142,104
ekil 2’de görüldüü gibi Müslüman milletlerin mutlak çounluu (%74,2)
Çin’in Kuzeybatsnda bulunan Ningia Döngen Özerk Bölgesi, Gansu
eyalet, Çinghai eyaleti ve inciang Uygur Özerk Bölgesinde yayorlar.
Çin’de Müslüman nüfusun en youn olduu bölge Uygur Özerk Bölgesidir.
2000 nüfus saymna göre Çin’de yaayan Müslüman nüfusun yaklak %53 ‘ü
Uygur Özerk Bölgesinde yaamaktadr (Meng 2004: 80- 81). 2000 ylnda
yaplan nüfus saymna göre, Çin’deki Müslümanlarn toplam says
20,320,580 kii olup, aznlk milliyetler toplamnn %19,5’ini
31 2000 ve 2010 ylnda yaplm Nüfus Saym statistiki verilerinde
yararlanlarak tarafmzca oluturulmutur. Online resmi veri: Çin
statistik Dairesi resmi a sayfas: Çin 2010 Nüfus Saym statistik
Verileri/2010http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/indexch.
htm, Eriim: 01.03.2017.10
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
25
olutururken, ülke toplam nüfusundaki oran ise tahminen %1,65’ini
tekil etmitir. 2010 ylnda ülke genelinde yaplan resmi nüfus saymnda
Müslümanlarn toplam nüfusu 23 milyonu geçmitir. Son saymda Uygur
nüfusunun art Döngen nüfusunun yllk ortalama artnn çok üstünde
olmas dikkat çekicidir.
ekil 3: Her 100 Kii çinde Yüksek Okul Üzeri Eitim Görenlerin Oran
ve Ülkedeki 56 Milliyet çindeki Sralamas32
Tatar Özbek Döngen Kazak Krgz Uygur Tacik Salur Bao’an
Dongiang
Kii says 12.94 9.55 3.71 3.70 2.86 2.45 1.99 1.43 1.34 0.32
Sralamas 1 5 15 16 21 23 29 35 37 56
ekil 3’te Çin’deki Müslüman milliyetlerin eitim seviyeleri hakknda
baz bilgiler verilmitir. bu tablodan da görülecei üzere toplam
saylar çok fazla olmayan fakat kentlerde yaayan Tatar ve Özbek
Türklerinin eitim seviyelerinin ortalamann çok fazla üstünde olduu
görülürken, Bao’an, Salur ve Dongiang milliyetlerinde bu durumun
tam tersi halde olduu anlalmaktadr. Bunun nedenleri ise büyük
olaslkla Bao’an, Salur ve Dongiang milliyetlerinin kendilerine ait
dilleri olmakla birlikte eitim kurumlarnn tamamen Çince olmas, daha
çok krsal ve geri kalm bölgelerde yayor olmas gibi somut
nedenlerdir. Döngenler, Kazaklar ve Krgzlarn durumlarnn Çin’deki
ortalamann üstünde olduu gözlemlenmektedir.
ekil 4: 2010 Ylndaki Nüfus Saymna Göre 6 Ya Üstü Müslümanlarn Eitim
Durumlar33
Milliyetler 6 Ya üstü nüfus
lkokul Lise Üniversite Lisansüstü
Bao’an 17,517 10,442 1,202 291 10
32 Meng Hang (), “Çin’deki Müslüman Nüfusun Dalm Durumu Üzerine
nceleme/
”, Kuzeybat Milliyetler Aratrmalar/, 2004/4, ss.95. 33 Online resmi
veri: Çin statistik Dairesi resmi a sayfas: Çin 2010 Nüfus Saym
statistik Verileri/
2010http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/indexch.htm, Eriim:
01.03.2017.
Özbek 9,596 2,809 1,692 919 44
Tatar 3,244 710 643 433 19
ekil 4’te, 2010 ylnda Çin genelinde yaplan 6. Ulusal Nüfus Saymnda
elde edilen Müslüman milliyetlerin eitim durumlar ile ilgili
veriler bulunmaktadr. Bu veriler dikkatlice incelendiinde Müslüman
nüfusun eitim durumlarnn çok iyi olmad ortaya çkacaktr. Özellikle
toplam nüfuslar hemen hemen ayn seviyede olan Döngenler ile Uygur
Türkleri arasndaki fark çarpc ekilde dikkat çeker. Yani ilkokul
mezunlarnn oran Uygurlarda daha yüksek iken, lise ve yükseköretimde
Döngenlerin Uygurlardan neredeyse iki kat daha fazla olduu,
lisansüstünde ise 7 kat daha fazla olduu anlalmaktadr.
Bu durum aslnda iki ekilde izah edilebilir. lki, Uygurlarn 2003
ylna kadar kendi dili ve yazs ile eitim-öretim haklarn nispi olarak
kullanmas, Çinceyi daha sonra örenmeleri gibi somut nedenlerle
birlikte Uygur dilli lise mezunlar için ayrlan üniversite
kontenjanlarnn çok snrl oluu; ikinci bir neden ise, Uygurlarn 9
yllk zorunlu eitim sürecinden sonra liseye devam etmemeleridir.
Liseye devam etmemesinde ise esas olarak iki neden vardr: liselerin
paral oluu, lise mezunlarnn üniversiteye giriinin çok zorluu ve
üniversitede okumann çok pahal oluudur. Bir dier önemli etken ise
Uygur üniversite mezunlarndaki ar derecedeki isizlik sorunudur.
Döngenlerin dilinin Çince oluu ve bütün eitim sürecini Çinliler ile
ayn kurumda veya sistemde tamamlam olmalar ve ekonomik olarak
Uygurlardan daha iyi durumda olmalar gibi somut nedenler, onlarn
göreceli olarak daha iyi artlarda olmas durumunu da ortaya
çkartmtr. Müslüman Çinlilere yönelik kontenjan kstlamasnn olmamas
ise bir dier önemli etkendir.
ekil 5. Çin’deki Müslüman Nüfusun Krsal ve Kentlerdeki
Oranlar34
Döngen Uygur Kazak Dongiang Krgz Salur Tacik Özbek Bao’an
Tatar
Krsal Nüfus
6,279,340 6,756,858 957,314 494,217 131,030 93,539 34,255 3563
14,432 2,128
Kent Nüfusu
3,406,986 1,573,526 287,290 17,155 29,397 9,933 6,733 8,535 1,941
2,700
ekil 5’te Çin’deki Müslüman milliyetlerin yaadklar bölgeler
istatistiki veriler verilmitir. Buna göre Tatar ve Özbek nüfusunun
yarsndan fazlasnn kentlerde yaad anlalr iken, Dongiang ve
Salurlarda bu orann %10’un altnda olduu görülmektedir. Çin’deki en
büyük iki Müslüman grup olan Döngenler ile Uygurlarda ise durum
daha
34 Meng Hang, A.g.e. ss: 92.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
27
da farkldr. Kentlerde yaayan Döngenlerin oran tahminen %35 iken bu
durum Uygur Türklerinde ise tahmini olarak %18 civarndadr.
1) Döngenler Huizu/
Döngenler veya Tunganlar, bugün Çin’deki resmi ad ile Hui
milliyetidir (-Huizu, Hui Milliyeti; -Hui Çincede “dönmek” anlamna
gelir). Hui’ler ile baz bölgelerde iç-içe yaayan Uygur Türkleri
bata olmak üzere Türkistan Türkleri onlar Tungan/Tung’gan/Dungan
eklinde adlandrrlar. Hui’ler ekil 2’de görüldüü gibi Çin’in her
tarafna yaylm bir halk olmakla birlikte youn olarak Ningia Hui
Özerk Bölgesinde, Gansu, Çinghai, Yunnan ve inciang Uygur Özerk
Bölgesinin baz bölgelerinde youn olarak yaamaktadrlar. 2010 ylnda
ülke genelinde yaplan resmi nüfus saymnda Döngenlerin toplam nüfusu
10,586,100 kii olup Çin’deki 56 millet içinde üçüncü srada ve
aznlklar içinde ise ikinci sradadr35. Yurt dnda ise Bat
Türkistan’da özellikle Krgzistan, Kazakistan ve az bir ksmi
Özbekistan’da yayorlar. Bu Cumhuriyetlerde yaayanlarn says tam
olarak bilinmemekle birlikte toplam nüfuslarnn 100 bin civarnda
olduu tahmin edilir36.
Döngenlerin Türkistan topraklarna göç edileri Mançu-Çin ordularnn
bu bölgelere yapt istilas akabindeki iskân politikalar ile balamtr.
Daha sonralar ise 1862-1873 yllar arasnda meydana gelen Mançu-Çing
imparatorluundaki mehur Döngen isyanlarnn Mançu-Çin ordularnca kanl
bir ekilde bastrlmasyla ilikilidir. Yani isyanclarn bir bölümü
Türkistan’a snmasyla Dou ve Bat Türkistan’da 19. Yüzyln sonlarna
doru “Dungan/Tungan” adnda bir halk ortaya çkmtr.
Döngenlerin ecdatlar Çin tarihinde genellikle “Huihui-” veya
ksaltlarak “Huimin-” eklinde geçer (Gu&Luo, 2003: 544). Onlarn
tarihî kökenleri hakknda Çin’deki Döngen uzmanlar ve akademisyenler
genellikle u kanaati paylarlar (Ma, 2006: 125-129): “Döngenler
Çin’in uzun tarihi geçmiinde daha geç ortaya çkm, genç bir
millettir. Bunun
35 Ma Jinwei () ve Ma Lijuan (), “1982-2010 yllar arasnda Çin
Döngenlerinde Demogra- fik Deiim Aratrmas/1982—2010 ”, Northwest
Population, 2016/3, ss.47.
36 Ding Hong (), Döngen Kültürü Aratrmalar/Merkezi milliyetler
üniversitesi yaynevi/, 1999. Ss.79. Daha geni bilgi için u
kaynaklara baklabilir: Filiz Klç, “Krgzistan’daki Dunganlar:
Tarihleri, Göçleri, Yaamlar, Dil Durumlar”. Türkbilig/Türkoloji
Aratrmalar Dergisi, 2013/14(26), 1-26.; Alle`s, E., “The
Chinese-speaking Muslims (Dungans) of Central Asia: a case of
multiple identities in a changing context”. Asian Ethnicities,
2005/6 (2); Dyer, S. R. K,. “Soviet Dungan kolkhozes in the Kirghiz
SSR and the Kazakh SSR”, Australian National University;, 1979/25;
Dyer, S. R. K., “Muslim life in Soviet Russia: the case of the
Dungans”. Institute of Muslim Minority Affairs. Journal, 1980,
2(2), ss.42-54.; Dyer, S. R. K., Tsibuzgin, V., & Shmakov, A.
“Karakunuz: An Early Settlement of the Chinese Muslims in Russia”.
Asian Folklore Studies, 1992, ss.243-278.
28
20 : 9
-4 8
nedeni Döngenlerin eski Çin’de var olan belirli bir boy veya
airetler temelinde kaynaarak gelimi olmamasdr. Aksine farkl
tarihlerde farkl ülkelerden Çin’e gelen farkl dil ve kültüre mensup
insanlar ile Çin’in yerli milliyetlerine mensup insanlarn karmas
sonucunda tamamen farkl bir millet olarak ortaya çkm olmasdr. Bu
yabanc- yerli karm çok farkl periyodlarda farkl ekillerde
gerçeklemitir. Bundan dolay Döngenlerin ecdatlar Tang ve Song
döneminde “Fanke/ ” diye adlandrlan muhacirler ile Kubilay Han
döneminde Çin’i fethetmek için gelip yerleen bata Türkler olmak
üzere dier Müslüman gruplardr”.
Bugünkü Döngen milletinin ortaya çknda en önemli unsur Cengizhan
ordularyla birlikte Çin’i fethetmek için gelen ve Moollarla
birlikte Çin corafyasnda Yuan sülalesini kuran Müslümanlardr.
Müslümanlar, Moollar dönemindeki özel statülerini Yuan sülalesini
ykan Han Çinliler tarafndan kurulan Ming döneminde kaybetmitir.
Ming sülalesinin yöneticileri, Müslümanlar, Çin’deki yabanclar veya
Moollarn ibirlikçileri olarak görmütür. Bu tutum onlarn sürekli
olarak dlanmasna ve kültürel olarak sürekli Çinliletirilmesi
durumunu ortaya çkartmtr. Müslümanlar, Ming döneminden itibaren Çin
dili ve kültürünü mecburi benimseyerek aslnda var olan ana
dillerinden ve kültürlerinden kopmu ve Çin’e özgü Müslüman kültürel
(etnik) grup olarak modern çaa ulamlardr. Çinli Müslümanlarn 1860’l
yllarda yönetime kar balatt bakaldrsnn çok kanl bir ekilde
bastrlmasyla, slamî medrese eitimi ve düünce tarzndan syrlarak
Konfüçyüs düünce ve eitim sisteminin temelli bir ekilde benimsemek
zorunda kalmlardr. Bundan dolay Döngenlerde slami felsefe ve düünce
egemen konumda olmam, aydnlarnn deyimiyle “slami nanç Çinlilemitir”
veya “Konfüçyüs düüncesi ile yorumlanmtr” 37. Artk Döngenlerin
Müslümanl dier slami kavimlerden farkllaarak bir nevi Çin tarz slam
olmutur. Bu tarz slami anlay Çin’de “Huiru slami/ ” adyla anlmtr.
Günümüzde özellikle baz Konfüçyanist bilginler, Çin’deki Müslümanlk
üzerine uzmanlam baz kimseler bu kavram güncelletirmeye çalt
bilinmektedir. Döngen kökenli baz aydnlarn, siyasetçilerin;
yükselen Çin milliyetçiliine paralel olarak ekillenen Müslüman
kartlnn dorudan Uygur Türklerine yönlendirilmesi maksadyla, Döngen
Müslümanlarnn daha yerli ve Çinli bir halk olduu, Konfüçyanist
zihniyet ile asla sorunlarnn olmad, kendi yurtlarnda slami devlet
kurma ve Çin’den ayrlma gayelerinin bulunmad gibi vurgularla
“Hui-Ru” anlayn her an gündemde tutmaya çalmalar, bir nevi politik
strateji olarak görülebilir. Çünkü Müslüman Çinliler, Han Çinli
toplumunda hayatta kalmay en iyi bilen bir halktr.
37 Abdurreit Celil Karluk, “Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki
Milliyetlerin Dalm ve Etno-Demografik Özellikleri”, Hacettepe
Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Dergisi, 2009 Güz (11), ss.
65.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
29
Döngenler Hanzu (Çinli) dili ve yazsn erken dönemlerden itibaren
özümsediklerinden dolay egemen toplum ile dier Müslüman
milliyetlere nazaran daha kolay iletiim kurabilmitir. Döngenlerin
daha youn olarak yaad bölgelerde kendilerine özgü Çin lehçesini de
yaratt görülmütür. Özellikle dini kavramlarn Çince telaffuzu ile
kullandklar bilinmektedir. Örnein, “Anla/” (Allah),“Gulan/”
(Kur’an), “Dunya/” (Dünya), “Yinsan/” ( nsan), “Asiman/” (Gök),
“Duositi/ ” (Dost), “Duiman/” (Düsman).
Ming dönemindeki yasaklardan sonra slami ad ve soyad yerine Çince
ad ve soyad aynen kullanmaya balamtr. En çok kullandklar Soyad ise
“Ma-” soyaddr. Günümüzde Döngenlerin resmi kimlik ve evraklarda
tamamen Çince ad ve soyad kullanmaktadrlar. slami isimler; sadece
dinî inanc nispeten koyu olanlarn hafzalarnda sakldr, günlük
iletiim ve resmî belgelerde yer almamaktadr. Yemek kültüründe ise
sadece domuz eti veya haram olarak kabul edilenler dnda çou
Çinlilerle ayndr.
Günümüzde Döngen nüfusunun büyük çounluu tarm ile urarlar. Fakat
döngenler geleneksel olarak esnaflk ve ticarete önem verirler.
Özellikle ticaret Döngenlerde ecdat meslei olarak bilinir ve
ticarete yatknlar. Günümüzde Çin’in Arap dünyas ile ticaret yapt
önemli merkezlerde, örnein Yiwu gibi kentlerde, youn Döngen nüfusu
ve gençlerin bata araclk, tercümanlk olmak üzere, hizmet sektöründe
çok aktif olduu, hatta çok büyük sermayeli Döngen holdinglerinin
Çin ve Türk Cumhuriyetleri ile Ortadou arasnda i yapt biliniyor.
Çin’de Döngenlerin, inaat, gda sektöründe baarlar elde ettii
özellikle süt ürünleri, helal gda ileme gibi alanlarda etkin olduu
bilinmektedir38.
1979 sonrasnda balayan “Reform ve Açlma”, “Çin Tarz Sosyalist
Piyasa Ekonomisi” ve “Baty Kalkndma Projesi” sürecinde, Döngenler
sadece Çin’deki Müslüman milliyetler içinde deil bütün aznlklar
içinde en çok frsat elde eden, sosyal, kültürel, politik ve
ekonomik alanda gerçek manada kalknma ve ilerleme salayabilen ender
aznlklardan saylr. Dier taraftan, Döngen aydnlar, siyasetçilerinin
engin Çin birikimi, Çin ile çok iyi ilikileri olan Arap ve Fars
ülkelerinin Çin’deki Müslümanlar ile olan ilgisinin genellikle
Döngenler ve Döngen bölgesine yönelik olmasn salamtr. Bundan dolay
devlet destei veya kar tarafn salad burs imkanlar ile Arap dünyas
ve ran’a okumaya giden örenciler hep Döngenlerden olmutur. lgili
ülkelerin Döngen bölgelerindeki eitim, salk ve dier alanlara salad
destek veya balar dier Müslüman bölgelerine özellikle Türk
Müslümanlarn bölgelerine yaplmamtr.
38 Geni bilgi için baknz: RABALLAND, Gaël; ANDRÉSY, Agnès. Why
should trade between Central Asia and China continue to expand?.
Asia Europe Journal, 2007, 5.2, ss. 235-252; HO, Wai-Yip.
Mobilizing the Muslim minority for China’s development: Hui
Muslims, ethnic relations and Sino- Arab connections. Journal of
Comparative Asian Development, 2013, 12.1, ss.84-112.
30
2) Uygur TürkleriWeiuerzu/: Günümüzde Uygur adyla milletletirilen
veya bu ad ile anlan Türkler aslnda, Türkistan corafyasnda en erken
yerleik hayata geçerek Türk medeniyetinin temellerini atan Tanrda
Türklerinin devamdr. Onlarn ecdad tarihte ilk Türk slam devleti
olan Karahanllar kurmu ve Türklerin slam ile müerref olmasn
salamtr. Günümüzde Uygur ad ile adlandrlan Türkler aslnda Kagar, li
ve Fergana vadisinde yaayan bata Karluklar olmak üzere Türke/Türgi,
Yama, Yalakar, Çiil gibi Türk boylar ile birlikte Turfan vadisinde
yaayan Uygurlarn toplamnn addr.
Çin’deki 2010 ylna ait resmi istatistik verilere göre, Uygur
Türklerinin Çin’deki toplam nüfusu 10,069,347 kii olup Çin’in
toplam nüfusunun 0.7555% tekil eder, nüfus büyüklüü itibari ile
Çin’deki beinci büyük milliyettir. Mutlak çounluu resmi adyla
inciang Uygur Özerk Bölgesi olarak adlandrlan Dou Türkistan’da, az
bir bölümü ise Hunan eyaleti39 bata olmak üzere Çin’in deiik
kentlerinde yaarlar. ÇKP’nin Çin’de hâkim olmas ve Türkistan’n dou
bölgesini Sovyetlerin yardm ile “savasz” bir ekilde (Çin) snrlarna
resmen dahil etmesiyle SSCB ile kesin snr hatlar çizilmitir.
Çizilen snrlar ile birlikte Uygur Türklerinin önemli bir bölümü
SSCB snrlar içinde kalmtr. Çin dnda yaayan Uygurlarn en kalabal
Kazakistan bata olmak üzere Krgzistan, Özbekistan ve
Türkmenistan’da yaamaktadr. Türk Cumhuriyetleri dnda en kalabalk
Uygur nüfusu ise Türkiye ve Suudi Arabistan’da yaamaktadrlar. 1990
sonrasndaki basklarn artmasyla Uygurlarn yurtdna göçleri balam,
özellikle eitimli olanlar Bat’y ve Avusturalya’y tercih etmilerdir.
Günümüzde bata Almanya olmak üzere, Belçika, Hollanda, Norveç,
ngiltere, Fransa, ABD, Kanada ve Avusturalya’da Uygur diasporas
ekillenmi bulunmaktadr.
Uygurlar sadeletirilmi ve Türkçenin fonetik özelliklerine uydurulmu
Arap alfabesini kullanrlar. Uygur yazs, Uygurlarn eitim, öretim ve
günlük yaamnda çok yaygn olarak kullanlyordu. 2003 ylnda alnan
sözde “çift dilli eitim” özde ise “Çin dilli eitim” modelinin
istikrarl ve zorunlu olarak dayatlmasyla (mevcut yürürlükteki Çin
yasalarndaki ilgili maddeler çinenerek) tek dilli (Çince) ve tek
kültürlü (Çin kültürü) politika Uygur Türk toplumunun bütün
katmanlarnda uygulanmaya konmutur. Bunun neticesinde Uygur
Türkçesinin kullanm alan hzla daralmaya yüz
39 Hunan Eyaletinin Bakenti Changsha ehrine bal Changde lçesinin
Taoyuan köyünde Mool Dö- neminde Çin’i fethetmek için gelen komutan
Hall Sü Ba’nn evlatlar yaamaktadrlar. Aile ecere- sinden ecdadn çok
iyi bilen fakat çoktan Çin dili ve kültürünü benimsemi olan Jian
soyadn tayan Müslümanlar 1953 ylndaki milliyetleri belirleme
sürecinde kendilerinin Uygur olduunu belirterek kimliklerindeki
Milliyeti bölümüne “Uygur” olarak yazdrmtr. Elbette bu süreçte
Taoyuan köyün- den olan dönemin en ünlü Tarihçisi, Pekin
Üniversitesinin Profesörü Jian Bozan’n yazm olduu “Benim Yurdum ve
Milliyetim” adl mehur makalesi ve onun kimliini açkça “Uygur”
olarak deklare etmesi de çok etkili olmutur. Günümüzde Taoyuan köyü
Özerk Köy statüsünde olup toplam Uygur nüfusu yaklak 15 bin kii
civarndadr.
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman
Milliyetler
31
tutmutur40.
Uygurlarn youn olarak yaad Uygur Özerk Bölgesi, ÇKP iktidar sonras
Çin’deki en fazla göç alan eyalet veya Özerk bölgelerden biri
olmutur. bu göç bir devlet politikas olarak icra edildiinden dolay
istikrar arz etmitir. Bundan dolay bölgede önceleri sadece Han
Çinlilerin yaayaca suni veya uydu kentler Bingtuan/41 bünyesinde
ina edildi ise 1980 sonrasnda Çinli göçünün geleneksel Türk yerleim
birimlerine yöneldii, kentsel dönüüm ad altnda onlara hem istihdam
hem yerleim mekânlar oluturulduu bilinmektedir. 60 yllk Çinli göçü
bölgenin etno-demografik yapsnda çok belirgin deiimin yaanmasna
neden olmutur. 1940-1982 yllar arasndaki Han Çinlilerin nüfusu
%2500 artmtr42. Resmi istatistiklerde 1945 ylnda bölgedeki Han
Çinli nüfusu sadece %6.2 dolaynda iken bu rakam 1982 ylna geldiinde
%40.45’lere ulam, 2008 ylnda ise %39.2 olarak verilmitir. Ayn dönem
içinde Uygur nüfusu dramatik ekilde %82.7’den %46.1’e
gerilemitir43. Bahsi geçen istatistik verilerdeki Çinli nüfusa
bölgedeki Bingtuan yaplanmas içindeki 3 milyondan fazla Çinli nüfus
dâhil deildir. Eer Bingtuan nüfusu bölge nüfusuna dâhil edilirse,
bölgedeki Çinli nüfusunun oran yerli halk toplamn geçer. Bölgeye
yönelik Çinli göçü Çin’in “Baty Kalkndrma” ve “Yeni pekyolu”
projeleri balamnda günümüzde artarak devam etmektedir.
40 Bu konuda daha geni bilgi için baknz: Arienne. M Dwyer, “The
Xinjiang Conflict: Uyghur identity, language policy, and political
discourse”, Policy Studies, 2005.; Beckett, G. H., &
Postiglione, G. A. (Eds.), China’s Assimilationist Language Policy:
The Impact on Indigenous/minority Literacy and Social Harmony ,
2015, vol. 9. Routledge.
41 Çin Kurtulu Ordusu (ÇKO) tarafndan 1954 ylnda Uygur Türk
bölgesinde kurulan yar askeri yar sivil görünümlü bir yapdr.
inciang Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti’nden tamamen bamsz olarak
dorudan merkezî hükûmete kar sorumlu olan Bingtuan, bu nitelii ile
Çin Halk Cumhuriyeti’nde benzeri olmayan bir teekküldür. 1954’ten
bu yana kontrolünde bulundurduu topraklar genileterek büyüten
Bingtuan’n yüz ölçümü 2013 yl itibari ile 70.600 kilometrekaredir.
Bünyesinde 14 tümen, 176 alay vardr. Bürokratik yetkilerinin de
artmasyla günümüzde “devlet içinde devlet” olarak
nitelendirilebilecek bir yapya evrilmitir. Resmi makamlarn verdii
istatistik verilere göre, 1954’teki nüfusu 175.000 olan Bingtuan’n
nüfusu, günümüzde yaklak 3 milyon kiiye ulam ve onlara istihdam
olana salamaktadr. Bu i gücünün mutlak çounluunu Han Çinlileri
oluturmaktadr. Bkz.: www.china.org.cn/e-white/20030526/9.htm ,
eriim: 25.12.2016.
Mao döneminden 20. yüzyln sonlarna kadar Sovyet igali ve etnik
ayaklanmalara kar emniyet supab ilevi gören Bingtuan, Çin’in
ekonomik atlm yapt 1990’l yllardan itibaren bölgedeki Han Çinli
nüfusun sosyo-ekonomik üstünlü&