Download doc - Istorijski razvoj saobraćaja

BOSNA I HERCEGOVINA

REPUBLIKA SRPSKA

UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVU

PEDAGOŠKI FAKULTET BIJELJINA

SEMINARSKI RAD

PREDMET: TRANSPORTNA SREDSTVA

TEMA: ISTORIJSKI RAZVOJ SAOBRAĆAJA

Mentor: Student:Prof. Anto Gajić Stevo Mikanović

Br. Indeksa: 5/12-t

Bijeljina, Januar 2014. godina

Istorijski razvoj saobraćaja

SADRŽAJ

UVOD................................................................................................................................................3

1. POJAM SAOBRAĆAJA..........................................................................................................4

1.1. Saobraćajna geografija..........................................................................................................4

1.2. Definisanje saobraćaja i njegova uloga.................................................................................5

1.3. Mjesto saobraćaja u procesu društvene reprodukcije............................................................6

2. ISTORIJSKI RAZVOJ SAOBRAĆAJA................................................................................7

3. VRSTE SAOBRAĆAJA.........................................................................................................11

3.1. Železnički saobraćaj...........................................................................................................12

3.2. Drumski saobraćaj..............................................................................................................13

3.3. Vodeni saobraćaj ...............................................................................................................16

3.4. Rečni i kanalski saobraćaj .................................................................................................17

3.5. Vazdušni saobraćaj.............................................................................................................18

3.6. Cevovodni transport ..........................................................................................................19

ZAKLJUČAK.................................................................................................................................20

LITERATURA...............................................................................................................................21

Stevo Mikanović 5/12-t


UVOD

Rastom populacije u razvijenim, ali i u nerazvijenim zemljama, kao i rastom potrošnje,

proizvodnje i životnog standarda raste i potreba za transportom ljudi, informacija, robe, ili

sirovina, a samim tim i potražnja predmeta koji će imati ulogu transportera i proširenje

kapaciteta saobraćajnica. Saobraćaj prestavlja produžetak procesa proizvodnje. On

omogućava da se izvrši realizacija proizvedenih roba, jer se proces proizvodnje u društveno -

ekonomskom smislu smatra završenim tek kada roba dospe do potrošača. Kako bi roba

dospjela do potrošača neophodan je transport.

U nastavku rada će se prije svega definisati saobraćaj kao pojam, ali i istaći njegova razlika sa

transportom. Takođe će se istaći značaj i uloga saobraćaja od samog početka njegovog

pojavljivanja do danas. Zapravo, radi boljeg razumevanja saobraćaja kao privredne grane,

ali i kao faktora privrednog razvoja i njegovog značaja u oblikovanju ekonomskog prostora

posebna pažnja u nastavku posvetiće se istoriji njegovog razvoja, odnosno njegovoj istorijskoj

ulozi u privrednom razvoju prostora.

Nakon detaljno razrađene uloge i razvoja saobraćaja u srednjem vijeku, novoj eri i XX i XXI

vijeku, obradiće se vrste saobraćaja i u okviru te oblasti: železnički, drumski, vodeni, rečni i

kanalski, vazdušni saobraćaj i cevovodni transport.

Prema tome, cilj ovog rada je da se ukaže na međuzavisnost razvoja saobraćaja i transporta i

razvoja privrede i društva – u prošlosti i sadašnjosti, kao i na osnovne faktore i etape

dosadašnjeg razvoja saobraćajnih i transportnih sistema i moguće pravce razvoja u

budućnosti.



1. POJAM SAOBRAĆAJA

1.1. Saobraćajna geografija

U današnjem svetu skoro da se ništa ne konzumira na mestu proizvodnje, zbog čega se može

konstatovati da bi veliki broj proizvoda bio bezvredan da ne postoji razvijena transportna

mreža. Međutim, transportne troškove ne treba gledati kao prepreku rastu produktivnosti, već

obratno: oni povećavaju produktivnost privrede jer utiču na specijalizaciju lokacije. Razvoj

saobraćaja podstiče prostornu interakciju preko stimulacije specijalizacije lokacija jer ona

zahteva poboljšanje transporta kako bi se povezala mesta proizvodnje i mesta potrošnje. Sve

to za posledicu ima modernizaciju saobraćaja, a posredno i rast produktivnosti i efikasnije

korišćenje kapitala.

Saobraćaj je jedan od ključnih faktora za razumevanja ekonomske geografije, tako da se u

okviru ekonomske geografije razvila i posebna subdisciplina – saobraćajna geografija.

Saobraćajna geografija je grana ekonomske geografije koja proučava zakonitosti razvoja i

razmeštaja saobraćajne mreže i režim njene eksploatacije u zavisnosti od uticaja

prirodno-geografskih i društveno-geografskih faktora. Saobraćajna geografija deli se na:

Opštu saobraćajnu geografiju(bavi se teorijskim i metodološkim problemima);

Posebnu saobraćajnu geografiju(proučava pojedine saobraćajne grane);

Regionalnu saobraćajnu geografiju (proučava kompleksnu saobraćajnu mrežu

kontinenata, regiona, gradova).

Ekonomsko-geografski elementi saobraćaja su:

Saobraćajna infrastruktura (pruge, putevi, aerodromi, kanali, luke);

Saobraćajna sredstva (železničke kompozicije, kamioni, brodovi, avioni itd.);

Radna snaga (zaposleni u saobraćaju);

Obim i struktura predmeta prevoza (robe, putnika).



1.2. Definisanje saobraćaja i njegova uloga

Saobraćaj je jedan od najznačajnijih podsistema društvenog sistema, a vezan je za kretanja,

promjenu mjesta, koja proizilaze iz zadovoljenja ljudskih potreba. U najširem smislu

predstavlja djelatnost sa ciljem prevoza, prenosa ili premještanja objekata i informacija.

Zapravo, saobraćaj je aktivnost koja je “usmjerena na omogućavanje racionalnog savlađivanja

vremena i prostora za razne društvene potrebe”.

Saobraćaj datira od nastanka čovječanstva i smatra se jednim od najznačajnijih aktivnosti u

društvu. Osnova je civilizacijskog napretka i utiče na razvoj privrede, kulture, obrazovanja i

turizma. Danas je saobraćaj toliko razvijen da se i u najudaljenije krajeve može stići za 24h.

Pojavu saobraćaja nije moguće vremenski odrediti, ali je sigurno star koliko i samo

čovečanstvo. Proces promjene mjesta, prevoz ili prenos, odnosno, premještanje stvari , ljudi i

vjesti, kao ljudska proizvodna djelatnost stara je skoro koliko i ljudsko društvo. S tog razloga

prihvatljiv je termin saobraćajna djelatnost, a u cilju naglašavanja njenog proizvodnog

karaktera (prenos i prevoz, su uobičajni termini u svakodnevnom životu). Saobraćaj kao

samostalna oblast proizvodnje, predstavja društvenu organizaciju koja se od XVI vjeka počela

odvajati od drugih privrednih oblasti i koja se specijalizovala za obavljanje saobraćajne

delatnosti. Uobičajni nazivi su javni saobraćaj ili saobraćaj za treća lica. Iako je drugi izraz

adekvatniji, kao praktičniji će se upotrebljavati javni. Za samo kretanje, tj. prolazak

saobraćajnih sredstva ili tereta, putnika i vjesti kroz neki saobraćajni objekat ili čvor, koristiće

se izraz promet, ( promet putnka u terminalu; promet brodova u luci; promet vozova na pruzi;

promet pješaka na raskrsnici) mada se za pojedina od ovih kretanja upotrebljava u novije

vrijeme i izraz saobraćaj.1

Kako, pojam “saobraćaj”, kao cjelovit i sveobuhvatan naziv u mnogim zemljama ne

postoji ,često se ova društvena pojava izražava sa dva izraza transport ikomunikacije.

Saobraćaj će se shvaćati kao skupni, zbirni, naziv za transport i komunikacije.

Pojma transport- prevoz lica i stvari i prevoz lica i stvari i

Pojam komunikacija – prenos vijesti. prenos vijesti.

1 Integralni transport: Uvod u transport, Fakultet za mediteranske poslovne studije, http://www.fms-tivat.me, Tivat, 2012.god., str. 3-6.


http://www.fms-tivat.me/


1.3. Mjesto saobraćaja u procesu društvene reprodukcije

Ekonomska teorija polazi od stanovišta, da je saobraćaj jedna od osnovnih oblasti materijalne

proizvodnje ( četvrta oblast). Osim ekstraktivne industrije, poljoprivrede i industrije postoji

još i četvrta oblast materijalne proizvodnje, koja takođe, prolazi kroz različite stupnjeve

zanatskog, manufakturnog i mehaničkog rada –to je transportna industrija (Lokomotions

mehaničkog rada –to je transportna industrija (Lokomotions industrie) bilo da transportuje

ljude ili robu. Po svome ekonomskom karakteru transport robe i prevoz ljudi može biti

dvojako. Ono se može vršiti prvo, u okviru procesa proizvodnje pojedinih materijalnih

dobara, i drugo, u okviru saobaćajnog procesa.

Definisanje uloge saobraćaja u procesu društvene reprodukcije može se odrediti na sledeći

način:

prvo da je transportna djelatnost svrsishodna delatnost u kojoj proces rada predstavlja

proces prenošenja predmeta rada, sredstava za rad, odnosno robe i ljudi sa jednog

mjesta na drugo;

drugo, proces transporta, kao proces rada, predstavlja produžetak procesa proizvodnje

kada se radi o prevozu robe,

treće, to je produžetak procesa proizvodnje u oblasti prometa.

Da bi se neka vrijednost održala kao kapital, mora se neprekidno oplođivati i stoga stalno

mijenjati svoje pojavne oblike i kretati kroz različite faze procesa proizvodnje i prometa. U

tom kretanju kapital naizmjenično poprima tri oblika – pojavljujući se kao novčani, robni i

proizvodni kapital.2

2 Božić V., Novaković S.; Ekonomija saobraćaja, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004., str. 215.



2. ISTORIJSKI RAZVOJ SAOBRAĆAJA

Efikasna distribucija robe i promet putnika je oduvek bio važan faktor za održavanje

ekonomske kohezije, još od doba starih carstva do modernih država danas u svetu. Sa

tehnološkim i ekonomskim razvojem, sredstva za postizanje tog cilja su značajno evoluirala.

Tako je i razvoj saobraćaja u tesnoj vezi sa prostornim razvojem ekonomskog sistema. Čitav

istorijski period razvoja saobraćaja moguće je pratiti od preindustrijskog do savremenih

saobraćajnih mređa na poćetku XXI veka, a kroz pet velikih faza, gde se svaka odlikuje

specifičnim inovacija u transportnom sektoru.

Pre pojave parne mašine i inovacija u industrijskoj revoluciji krajem XVIII veka, nisu

postojale nikakave forme motorizovanog saobraćaja. Transportna sredstva su se mahom

vezivala za životinjsku tegleću snagu u kopnenom saobraćaju ili za snagu i pravac duvanja

stalnih vetrova u pomorskom saobraćaju. Bilo je ograničenja u količinama robe koja se

prevozila, kao i u brzini transporta ljudi i roba. Vodeni saobraćaj je bio najviše razvijen i

najefikasniji, tako da su gradovi na obalama mora ili velikih reka trgovali sa udaljenim

regionima i na taj način zadobijali veću ekonomsku, političku i kulturnu moć i veći uticaj nad

okolnom teritorijom. Zato nije ni iznenađujuće što su se prve civilizacije razvile upravo u

dolinama velikih reka, kako zbog dobrih uslova za bavljenje poljoprivredom, tako i zbog

trgovine (npr: doline Tigra i Eufrata, Nila, Inda, Ganga, Hoang Hoa). Kako je efikasnost

transportnog sistema u ovom periodu bila izuzetno niska, tako je trgovina uglavnom imala

lokalni karakter. Iz perspektive regionalnih ekonomija, u takvom okruženju uticaj grada na

okolni prostor kroz trgovačke veze bio je najviše do 50 km u prečniku. Međunarodna trgovina

je i tada postojala, ali su proizvodi kojima se trgovali spadali u kategoriju luksuzne robe (bili

su izrazito skupi i dostupni malom broju bogatih), jer je bilo reč o začinima, svili, vinu,

parfemima – robi koja je do Evrope dovožena čuvenim Putem svile. U takvom okruženju, bilo

je teško govoriti o bilo kakvom urbanom sistemu, već pre o relativno samostalnim

ekonomskim sistemima sa vrlo ograničenom trgovinskom razmenom. Ipak, kao najpoznatiji

izizeci ovog pravila jesu čuvena Rimska imperija i Kinesko carstvo. Oba carstva su tokom

svoje istorije posvećivale velike napore izgradnji saobraćajne mreže, pokušavajući na taj

način da održe kontrolu nad svojom velikom teritorijom tokom dužeg vremena. Rimljani su

bili poznati graditelji puteva, te su tako prvo premostili kopnene provincije na Apeninskom



poluostrvu, a potom i u drugim delovima carstva, povezujući velike gradove u Mediteranu.

Kako je carstvo raslo, tako se putna mreža razvijala i dostigla u jednom trenutku 80000 km

odlično izgrađenih puteva (III vek). Sa druge strane Zemljine kugle, Kinesko carstvo je bilo

daleko poznatije po ozgradnji sistema kanala i rečnom saobraćaju. Ti kanali činili su sitem

pod nazivom Veliki kanal (neki delovi i danas postoje).

Tokom perioda XIV-XVII veka ovaj sistem dostigao je dužinu od 2500 km,povezujući

Peking na severu i Handžou na jugu sa obolaom mora na istoku (dva velika rečna basena

Jangcekjanga i Hoanhoa). Tokom srednjeg veka trgovina se intenzivirala i to trgovina

pomorskim putem. Plovidbe su bile intenzivne La Manšom, Severnim morem, Baltičkim

morem i Mediteranom, gde je bilo skoncentrisano i najviše luka (Venecija, Barselona,

Lisabon, Bordo, Hamburg, Norvič, London). Najviše se trgovalo grožđem, vinom, vunom,

drvetom, kamenom, sa soli, ili nekim luksuznim robama. Tokom XIV veka pojavili su se

savremeniji i brži brodovi (karavele i galeoni). Evropljani su krenuli u traganje za novim,

alternativnim i pomorskim putem za bogatu Indiju jer su padom Carigrada 1453.godine Turci

konačno presekli kopnene rgovačke puteve sa Bliskim i Dalekim Istokom. Tom prilikom,

pošto je reč bilo o jedrenjacima, glavni uslov i faktor plovidbe bili su stalni vetrovi i kretanje

morskih struja, pa su tako i traganja za alternativnim pravcima bila znatno uslovljena ovim

prirodnim faktorima. Ipak, Evropljani su krajem XV i tokom XVI i XVII veka uspeli da

otkriju američke kontinente, oplove Afriku, naprave kružnu turu oko Zemljine kugle, otkriju

Australiju, plove po Okeaniji, i na taj način znatno prošire granice i mogućnosti pomorskih

saobraćajnih pravaca. U tom periodu smenjivalo se nekoliko velikih pomorskih sila: Španija i

Portugalija, Holandija, Engleska. Do kraja XVII veka najveći deo kolonija u svetu držali su

Evropljani i zahvaljujući njima odvijala se intenzivan kolonijalna trgovina, korišćenjem pre

svega pomorskog saobraćaja. Nakon treće faze u razvoju saobraćaja, Nove era, koja je bila

povezana sa industrijskom revolucijom i primjenom parne mašine u konstruisanju savremenih

saobraćajnih sredstava, četvrta faza, Moderna era, u razvoju saobraćaja započinje krajem XIX

vijeka (od 1870). Karakteriše je dalji razvoj željezničkog saobraćaja ( razvija se u Evropi i

Sjevernoj Americi, ali se gradi i u siromašnim djelovima Afrike i Azije kao oruđ e za

uspješno osvajanje resusrsnih dobara u tim zemljama od strane kolonijalnih posjednika.

Potom se događaju epohalni pronalasci telegrafa i telefona čime započinje era telegrfsko-

telefonskog saobraćaja, odnosno, kasnije, era savremenih telekomunikacijskih sredstava. 3

3 Ibidem, str. 115-118.



Sa druge strane, ako su automobili značajno uticala na razvoj drumskog saobraćaja, to je bilo

još uvjek u sferi prometa putnika. Promet roba, početkom, a saobraćaja, to je bilo još uvjek u

sferi prometa putnika. Promet roba, početkom, a posebno tokom XX vijeka, uslovljen je

povećanjem obima proizvodnje i potrošnje roba u svim sverama.

Peta faza, početak XX vijeka, označio je i pojavu jednog novog vida saobraćaja – avionskog.

Nakon prvog leta balonom, 1783. godine, prvi znaničan let obavila su braće Rajt 1903.

godine, čime započinje era avionskog saobraćaja. U toku XX vijeka razvio se i

telekomunikacioni saobraćaj, u kome su poslednje decenije XX vijeka bile obojene prodorom

Interenta i internet veza kao posebnog vida komunikacija. Brza modernizacija svih sredstava

transporta ,tokom druge polovine XX vijeka, učiniće saobraćaj važnim faktorom oblikovanja

ekonomskog prostora.4

Tabela 1. Uslovi i faktori koji utiču na saobraćajne troškove

Uslovi Faktori Primeri

Geografija Distance, prirodna geografija, dostupnost

Plovidba između Francuske i Engleske vs. Plovidba između

Francuske i Holandije

Tip proizvoda Pakovanje, težina, kvarljivost

Prevoz uglja

Prevoz cveća ili vina

Ekonomije obima Veličina prevoznog sredstva

A 747 u poređenju sa 737 (putnici)

A ULCC u poređenju sa VLCC (tovar)

Tržišna neravnoteža Prazan hod Trgovina između Kine i SAD

Infrastruktura Kapacitet, ograničenja, uslovi korišćenja

Između država

Moda Kapacitet, ograničenja, uslovi korišćenja

Autobus u poređenju s automobilom

Zakoni i propisi tarife, sigurnost, vlasništvo Evropska Unija

4 Integralni transport: Uvod u transport, Fakultet za mediteranske poslovne studije, http://www.fms-tivat.me, Tivat, 2012.god., str. 3-6.




Saobraćajna modernizacija rezultirala je u geografskoj nauci u određene pojave: troškovno –

prostornu i vremensko – prostornu kompresiju. Reč je o progresivnom smanjenju

transportnih troškova i vremena putovanja između tačaka u prostoru. Jeftiniji i efikasniji

vidovi saobraćaja proširili su načine na koje sve saobraćaj oblikuje prostor i doprinosi rastu i

razvoju urbanih prostora. Promenjeni su oblici saobraćajne dostupnosti u gradovima. Na

primer, američki gradovi su izrasli iz pešačkih i zaprežnih gradova (1800-1890), do gradova

sa električnim kolima (1890-1920) i gradova automobilske ere (1920-1945), ere autoputeva

(1945-1970), ere suburbanih centara (1970-1990) i ex-urbane ere gradova (1990 - danas).

Osim što su transportni troškovi smanjeni, razvoj saobraćaja je doprineo smanjenju vremena

putovanja (rastojanje od 640 km, između Edinburga i Londona (V.Britanija) smanjeno je sa

20000 minuta koliko je trebalo kočijama 1658. godine, na 60 minuta avionom danas).

Vazdušni saobraćaj je najbolji primer prostorno – vremenske kompresije. Tridesetih godina

XX veka avionu DC-3 bilo je potrebno između 15 i 17 sati leta da pređe prostor od istočne do

zapadne obale SAD. Moderni avioni to rastojanje danas prelaze za 5 sati.



3. VRSTE SAOBRAĆAJA

Osnovne vrste savremenog transporta su – železnički, vodni (morski, rečni), drumski,

vazdušni, cevovodni, žičani i bežični saobraćaj. Pojedinačno sve ove vrste čine saobraćjne

mreže, a zajedno formiraju jedinstven saobraćajni sistem regiona ili sveta. Istorijski

posmatrano, najbrže od svih razvijao se automobilski, potom cevovodni, pa vazdušni

saobraćaj. Povećan je i značaj morskog saobraćaja, ali je gotovo u svim zemljama sveta

pogoršana pozicija železničkog saobraćaja.

Veći deo svih saobraćajnih sredstava i saobraćajnica koncentrisan je u razvijenim zemljama.

Na njih otpada značajan deo prometa tereta i putnika svetskog transporta. Zemlje u razvoju su

znatno slabije obezbeđene saobraćajnom infrastrukturom, nego razvijene i to značajno utiče

na njihove konkurentske pozicije u svetskom ekonomskom sistemu.

Slika 2. Podela saobraćaja prema prirodnoj sredini u kojoj se obavlja

Među regionalnim saobraćajnim sistemima posebno se izdvajaju: saobraćajni sistem

Severne Amerike, koji je vodeći u svetu po ukupnoj dužini saobraćajnica (oko 30% svetske

saobraćajne mreže) i po prometu tereta većine vrsta saobraćaja; saobraćajni sistem EU, koji

prevazilazi sisteme drugih regiona po gustini mreže i frekvenciji kretanja; saobraćajni sistem

ZND (10% svetske saobraćajne mreže), koji zauzima prvo mesto po ukupnom obimu prevoza


VRSTE SAOBRAĆAJA

KOPNENI VODENI VAZDUŠNI BEŽIČNI

Drumski

Železnički

Cevovodni

Žičani

Morski

Rečni

Kanalskiи

Jezerski

Avionski

Helikopter

Raketni

Satelitski

Radio

TV

Telekomu-nikacije


tereta. U ostalim regionima sveta saobraćajni sistemi su još u fazi formiranja, pri čemu je još

uvek velika uloga teretnog saobraćaja, dok su neke vrste savremenog saobraćaja slabo

razvijene ili ih uopšte nema (železničke pruge, cevovodni transport). Između pojedinih vrsta

saobraćaja traje konkurentska borba. U toj borbi suštinski značaj imaju ne samo cene usluga,

nego i brzina prevoza, sigurnost, regularnost, količina i cena operacije pretovara (utovara,

istovara) i dostave. Pri prevozu masovnih tereta često je brzina transporta malo važna, dok u

prevozu ljudi na velike daljine ima odlučujući značaj.

3.1. Železnički saobraćaj

Železnički saobraćaj danas zauzima drugo mesto po obimu prevoza tereta (posle morskog) i

putnika (posle automobilskog). Po ukupnoj dužini mreže puteva (oko 1,2 mil. km) on zaostaje

iza automobilskog i vazdušnog transporta. Njegova glavna funkcija jeste prevoz masovnih

industrijskih i poljoprivrednih tereta na velika rastojanja (ugalj, čelik, žito) iz čega mu

proizilazi i karakteristične osobine - masovnost prevoza, veća sigurnost, regularnost kretanja i

manja zavisnost od prirodnih uslova, vremena i godišnjeg doba u odnosu na druge vrste

saobraćaja.

Istorijski posmatrano, za početak železničkog saobraćaja može se uzeti pojava prve parne

lokomotive Džordža Stivensona (1825), koja je provozila putnike na relaciji Stokton –

Darlington (Engleska), brzinom 15 km/h. Veoma brzo nakon pojave prve, stiže i druga parna

lokomotiva od strane istog pronalazača, 1829. godine, pod nazivom Rocket, koja postiže

brzinu od 56 km/h.

Slika 3. Lokomotiva Rocket, 1829.g.



Već naredne godine uspostavlja se prva komercijalna linija sa lokomotivom Rocket između

dva grada – linija na relaciji Mančester – Liverpul (Engleska). Sa druger strane Atlantika, u

SAD železnički saobraćaj doživljava svoju pravu afirmaciju. Prva pruga otvorene je 1830.

godine na liniji Baltimor – Ohajo, a prva transkontinentalna linija, Njujork – San Francisko,

puštena je u rad 1869. godine. Železnica je u SAD imala i važnu istorijsku ulogu u

„osvajanju“ „Divljeg zapada“, odnosno širenju kolonija doseljenika u zapadne delove

današnje teritorije SAD.

Železnica je uspostavila prve urbane sisteme i omogućila pristup resursima i tržištima

prostranih teritorija. Ona se vremenom veoma modernizovala, tako da se danas razvijaju nove

vrste železničkog transporta – lokomotive na vazdušnom ili magnetnom jastuku, monošinske

pruge, železničke linije s automatskim obrtanjem pravca, superbrzi vozovi. Elektronsko

praćenje i sigurnosni uređaji su povećali tačnost i bezbednost železničkog saobraćaja, a

vremenom je postao i integralni deo unutargradskog javnog prevoza (metro)

U svetu postoje velike razlike u nivou razvoja železničkog saobraćaja, posmatrano po

regionima i zemljama (dužina pruga, gustina mreže, stepen elektrifikacije železničkih pruga).

Globalni trend je smanjivanje dužine železničkih pruga, posebno u razvijenim zemljama, a

nove pruge se grade samo u pojedinim (Rusija, Kina).

3.2.Drumski saobraćaj

Drumski saobraćaj ima vodeću ulogu u prevozu putnika u svetu (80% svetskog prometa

putnika), ali i roba na kratka i srednja rastojanja (“od vrata do vrata”). Među drugim vrstama

saobraćaja, drumski saobraćaj je vodeći i po dužini mreže saobraćajnica (24 mil. km, ili 70%

svetskog saobraćajnog sistema). Ipak, drumski saobraćaj se svrstava u red „mlađih“

saobraćajnih grana.

Njegova istorija započinje u drugoj polovina XIX veka i obeležena je razvojem motora sa

unutrašnjim sagorevanjem. Karl Benc 1885. godine konstruiše prvi automobil sa unutrašnjim

sagorevanjem na tri točka, koji se smatra pretečom modernog automobila. Iste godine Gotlib

Dajmler konstruiše preteču današnjeg motocikla, a godinu dana kasnije isti čovek konstruiše

prvi automobil na četiri točka.



Godina 1913. se smatra za prekretnicom u industriji automobila jer se tada u Fordovim

fabrikama automobila uvedi pokretna proizvodna traka. U periodu od 1909-1927. godine

Fordove fabrike su proizvele 15 miliona automobila (čuveni model „TT“), koji su preplavili

američko tržište.

Zasluge za razvoj automobilskog saobraćaja imaju još i Rudolf Dizel i dvojica sinova Adama

Opela, potom Lui Reno, Mišelin (zasluga za pronalazak pneumatske gume, ali je Danlop prvi

patentirao pneumatsku gumu za automobile 1890. godine), Milde, Dore, Porše, Frederik i

Čarls Rojs, Dizraeli (napravio dvoetažni autobus), Vinčenco Lančija. Američki veterinarski

lekar. 5

Slika 6. Karl Benc za volanom svog automobila (1885)

Najveći automobilski park na svetu imaju najrazvijenije zemlje: SAD, Japan i Nemačka.

Dok u Zapadnoj Evropi i u manjem stepenu Severnoj Africi, Japanu i Australiji preovlađuju

laki automobili, u zemljama u razvoju Afrike, Azije i ZND polovinu voznog parka čine

kamioni, autobusi i druga specijalna vozila. U Kini je taj procenat veoma visok (oko 90%), a

Kina ima lakih automobila koliko i Saudijska Arabija, koja je sto puta manja po broju

stanovnika, i samo dva puta više nego mala zemlja Luksemburg. Veliki broj motocikla,

bicikla i rikši u Kini, Indiji i drugim azijskim zemljama, zamenjuje automobile u gradskom

saobraćaju.

Od ukupnog broja automobila u svetu, koji danas prelazi 650 miliona, oko 80% je

koncentrisano u zemljama Severne Amerike (oko 250 mil., od kojih 200 mil. u SAD),

5 Geografja saobraćaja, georgije.ekof.bg.ac.rs , str. 9.-10.



Zapadnoj Evropi (preko 200 mil.) i Japanu (preko 50 mil). Prosečna snabdevenost

automobilima u svetu je 11,6 stanovnika po automobilu.

Za razvoj drumskog saobraćaja nije, međutim, samo važna industrija automobila, već je od

presudne važnosti izgrađenost drumske infrastrukture. Prvi asfaltirani put je izgrađen 1901.

godine u Monte Karlu, a četvrt veka kasnije u Italiji je izgrađena prva automagistrala.

Izgradnja automagistrala razvila se u Nemačkoj tridesetih godina XX veka, kada je nacistička

Nemačka imala plan da izgradi mrežu autoputeva u Evropi sa centrom u Berlinu.

Najveću ukupnu dužinu automobilskih puteva imaju SAD (5 mil. km, ako bi se sabrale

površine automobilskih puteva u SAD, dobila bi se površina ravna Velikoj Britaniji (244.000

km2), Francuska, Australija, Kanada, Rusija, Indija. Brazil je izgradio dobre autoputeve

prema unutrašnjosti, a u cilju osvajanja i naseljavanja Amazonije i drugih predela (magistrala

Brazilija – Belen, Transamazonika, Nord-perimetral). Kina, takođe, gradi puteve prema

unutrašnjosti.

Najrazvijeniju mrežu autoputeva u svetu imaju SAD (1/4 ukupne dužine svih puteva),

Kina, Japan, Indija, Rusija, evropske zemlje. Evropa po gustini autoputeva prevazilazi sve

ostale regione sveta, ali po drumskom teretnom saobraćaju prvo mesto zauzimaju SAD.

Modernizacija drumskog saobraćaja ide u dva pravca – modernizacija automobilskog parka

i modernizacija drumske mreže. Zahvaljujući specijalizaciji i izradi vozila za specijalne

namene i tečne terete (kontejnetovoza, panelovoza, rashladnih trejlera), drumski saobraćaj je

počeo uspešno da konkuriše železničkom transportu.

Za razliku od železničkog, drumski saobraćaj stvara dosta ekoloških problema. Na drumski

saobraćaj otpada preko 40% antropogenog zagađivanja atmosfere. Zbog toga u razvijenim

zemljama prelaze na bezolovni benzin i katalitičke neutralizatore odrađenih gasova. Time se

smanjuju zagađenja u gradovima i urbano-industrijskim aglomeracijama. U Zemljama

Zapadne Evrope, Japanu i J. Koreji visok procenat automobila koristi gas i dizel gorivo.

Perspektivni pravac ekološke modernizacije voznog parka je i usavršavanje elektromobila,

posebno za gradski saobraćaj.

3.3. Vodeni saobraćaj



Vodeni saobraćaj obuhvata celokupan saobraćaj koji se odvija an vodenim površinama (moru,

jezerima, rekama, kanalima). Međutim, daleko najveći značaj u okviru vodenog saobraćaja

ima morski saobraćaj.

Morski saobraćaj obezbeđuje oko 4/5 ukupnog transporta u međunarodnoj trgovini, pri

čemu je posebno veliki udeo prevoza tereta (nafta i naftni derivati, a u porastu su

međunarodni morski prevozi rasutih tereta, posebno uglja, žita, nerudnih sirovina ruda, uglja,

žita). Morskim transportom se preveze preko 5,5 mlrd. t tereta godišnje. Morski transport

preveze relativno mali deo ukupnog fizičkog obima prevezenog tereta, ali zbog velikog

prosečnog rastojanja (7-8 hilj. km) na njega otpada 60% od ukupnog svetskog prevoza robe.

Uporedo sa interkontinentalnim, međunarodnim transportom, morski transport ostvaruje u

velikom obimu prevoz tereta sa velikom i malom kabotažom u granicama svoje zemlje.

Istorija pomorskog saobraćaja je veoma duga (još od Feničana, preko starih Grka i Rimljana,

pa sve do srednjeg veka i Velikih geografskih otkrića). Međutim, za današnji morski

saobraćaj od velike važnosti su događaji sa početka XIX veka:

uspostavljene prvih redovnih pomorskih linija širom sveta, posebno između Evrope i

Severne Amerike (saobraćaj na njima su održavali brzi jedrenjaci – kliperi, čiji je

razvoj kulminirao u periodu 1840-1870);

pronalazak prvog broda na mehanički pogon (Clermont), koga je konstruisao 1807.

godine Robert Fulton (“Klermon” je održavao redovan saobraćaj na reci Hadson,

SAD);

prvo putovanje parobrodom preko Atlantika - parobrod Savannah je prvi prešao

Atlantik 1919. godine (Njujork – Liverpul) za 29 dana;

prva redovna transatlantska putnička linija uvedena je 1838. godine;

krajem XIX veka u Baltičkom moru počinju da koriste prve feribote za prevoz

železničkih kompozicija. 6

Slika 8. Clermont, 1807. godina

6 Ibidem, str.11



Po obimu tereta i proizvodnosti rada morski saobraćaj prevazilazi sve druge vrste

saobraćaja. Cena prevoza tereta morskim putem je najniža od svih vrsta saobraćaja.

Proizvodnost rada u morskom transportu je 5-6 puta veća, nego u železničkom i rečnom, a

cena je gotovo 2 puta manja nego u tom vrstama transporta. Najefikasnije je korišćenje

morskog saobraćaja pri prevozu tereta na velika rastojanja, dok je morski prevoz u

unutrašnjem prometu (mala kabotaža) manje efikasan.

3.4. Rečni i kanalski saobraćaj

Rečni i kanalski saobraćaj obavlja se po plovnim kanalima i rekama i njegove pozitivne

karakteristike su: visok prevozni kapacitet (na dubokim rekama), relativno male cene prevoza

i niski troškovi za organizaciju plovidbe. Razvoj i geografija rečnog saobraćaj u velikoj meri

određuju prirodni uslovi. U tom pogledu velike mogućnosti za razvoj rečnog saobraćaja imaju

one zemlje kroz koje protiču plovne reke, odnosno koje imaju izgrađene plovne kanale:

zemlje Severne i Latinske Amerike, Evrope i Azije. U Evropi mrežu plovnih puteva

sačinjavaju reke Sena, Rajna s pritokama, Laba, Odra, Visla, Dunav, Sava, Dnjepar,

Volga, Don i druge. Ukupna dužina plovnih reka i kanala sveta iznosi 550 000 km, od

kojih gotovo polovina otpada na Rusiju i Kinu (preko 100 000 km svaka), SAD (preko 40) i

Brazil (30 000 km). Po ukupnom prometu tereta unutrašnjih vodnih puteva prvo mesto

zauzimaju SAD, drugo – Kina, treće – Rusija, dalje slede Nemačka, Kanada, Holandija.

Što se tiče kanala, oni su odigrali značajnu ulogu u promovisanju pomorskog, ali i rečnog

saobraćaja. Suecki kanal prokopan je 1869. godine, a posle rekonstrukcije osamdesetih

godina XX veka može da propusti veće tankere s naftom iz Persijskog zaliva. Drugi veliki

kanal u pomorskom saobraćaju je Panamski kanal, koji spaja Atlantski okean sa Tihim

okeanom i značajno skraćuje plovidbu.



Rečni kanali su veoma česti, a među njima se po značaju izdvaja kanal Dunav-Majna-Rajna,

dug je 171 km, širok 12 m i može da propušta brodove nosivosti do 1500 tona. Godine 1959.

je završen dubokovodni put na reci Sv. Lorenc, koji je otvorio Velika jezera za morski

saobraćaj, a kanal Viland povezao je jezera Iri i Ontario, preko teritorije Kanade. Albertov

kanal u Belgiji je, takođe, dosta opterećen plovni put, a prokopan je između reka Mas i Šelda.

3.5. Vazdušni saobraćaj

Vazdušni saobraćaj je najbrži vid saobraćaja kojim se danas prevoze putnici i roba, ali je i

najskuplji. Ima posebno veliki značaj u međunarodnom prevozu putnika na velikim

distancama. Infrastrukturu vazdušnog transporta predstavlja mreža aerodroma

međunarodnog i lokalnog značaja. Aerodromi imaju ulogu da upravljaju letovima, primaju

putnike, organizuju njihove usluge. U međunarodnim vazdušnim vezama učestvuje preko

1000 aerodroma.

Najveći aerodromi sveta (od 30-70 miliona putnika godišnje) nalaze se u SAD (Njujork,

Čikago, Atlanta, Dalas, Los Anđeles), u V. Britaniji (London), Japanu (Tokio), Francuskoj

(Pariz), Nemačkoj (Frankfurt na Majni). Ove zemlje, zajedno s Australijom, Kinom,

Rusijom i Holandijom, čine deset vodećih vazdušnih država (po broju putnika) sveta.

Slika 9. Deset najvećih putničkih aviokompanija, 2000 (u hiljadama putnika)



3.6. Cevovodni transport

Cevovodni saobraćaj je relativno mlađi, ali ekspanzivan vid saobraćaja, koji služi za transport

tečnih, gasnih i rasutih vrsta proizvoda. U najvećem obimu cevovodima se transportuje zemni

gas, nafta i derivati nafte. Gasovodi i naftovodi (ukupna dužina u svetu dostiže 1,8 mil. km2)

najviše su rasprostranjeni u naftonosni i gasonosnim regionima Severne Amerike (SAD,

Kanada), ZND (Rusija), Bliskog i Srednjeg Istoka, ali i teritoriji EU koja uvozi velike količine

nafte i gasa. Po obimu rada cevovodnog saobraćaj na prvom mestu je Rusija (više od

polovine svetskog prometa u toj vrsti transporta).

Slika 7. Transaljaski naftovod

Za početak razvoja cevovodnog transporta smatra se 1865. godina, kada je u SAD izgrađen

prvi naftovod dužine 6 km. Danas je najduži gasovod gasovod koji polazi iz Jamburga

(poluostrvo Jamal u Rusiji) do Nemačke - naftovod „Družba“. On počinje u Povolžju

(Rusija) i pruža se preko Budimpešte, Bratislave do Švedta u Nemačkoj (ukupno 5500 km).

U Evropi se cevovodi pružaju od uvoznih luka ka unutrašnjosti kontinenta, npr. Đenova –

Ingolštadt (650 km) – naftovod. Od ukupne dužine cevovoda, oko 60% se nalazi u SAD, 9%

u Latinskoj Americi, 7% u Kanadi, 5% na Bliskom i Srednjem Istoku. Od magistralnih

gasovoda, 70% svih gasovoda je skoncentrisno u SAD, a veliki deo gasovodne mreže

poseduju i zemlje ZND-a. U SAD su pristupili izgradnji produktovoda (za benzin, mleko,

brašno, mlevenu rudu i koncentrate, ugalj), tako da se cevovodni transport počinje koristiti i u

drugim granama privrede, odnosno za prenos drugih proizvoda i sirovina, osim nafte i gasa.



ZAKLJUČAK

Efikasna distribucija robe i promet putnika je oduvek bio važan faktor za održavanje

ekonomske kohezije, još od doba starih carstva do modernih država danas u svetu. Sa

tehnološkim i ekonomskim razvojem, sredstva za postizanje tog cilja su značajno evoluirala.

Tako je i razvoj saobraćaja u tesnoj vezi sa prostornim razvojem ekonomskog sistema.

Saobraćajna mreža se gradi u cilju olakšavanja prostorne interakcije, odnosno prevoza roba,

ljudi i prenosa informacija između država, gradova, regiona. Saobraćajne mreže veoma

variraju u zavisnosti od stepena njihove kompleksnosti i stepena povezivanja čvorišta u

prostoru. U tom kontekstu, saobraćajni tokovi predstavljaju razmenu potražnje i ponude na

različitim lokacijama. Istorijski posmatrano, razvoj saobraćajne mreže reflektovao je procese

industrijalizacije i urbanizacije. Obrađujući vrste saobraćaja i osvrćući se na njihovo

pojavljivanje i razvoj, kroz istoriju može se zaključiti da u Evropskoj Uniji dominatnu ulogu

imaju drumski i pomorski transport. I pored brojnih nedostataka koji su vezani za drumski

saobraćaj kao što su velika potrošnja energije i zagađenje životne sredine, on je uspeo da

zadrži vodeću ulogu i to pre svega zahvaljujući velikoj elastičnosti. Sposobnost da može da

preveze bilo koju količinu robe na bilo koju udaljenost i dopremi robu „od vrata do vrata“

doprinelo je da stekne ključnu prednost u odnosu na ostale vidove transporta. Evropska Unija

uvozi velike količine nafte i sirovina koji zahtevaju prevozna sredstva velikih kapaciteta a

najpodobnija za to su prevozna sredsta vodenog transporta. Pored velikih transportnih

kapaciteta niski troškovi značajno utiču na upotrebu ovih prevoznih kapaciteta. Železnica je

izgubila značaj koji je imala krajem 19. i početkom 20. veka ali modernizacija železničke

mreže i konstrukcija „brzih vozova“ uticala je da se održi na relativno stabilnom nivou.

Avionski transport je najzastupljeniji po pitanju prevoza putnika i to zahvaljujući velikim

brzinama kao i pojavi „low cost“ kompanija koje su omogućile niže cene prevoza i tako

pristup ovog vida transporta širem segmentu potrošača. Cevovodi su neprikosloveni po

pitanju prevoza nafte i naftnih derivata što i utiče na dalji razvoj ovog vida transporta.

Iz svega do sada navedenog može se zaključiti da je tržište transportnih usluga izuzetno

razvijeno i da i pored imperfektnosti i prisustva državne regulative postoji snažna

konkurencija pojedinih vidova transporta. Sa daljim razvojem i širenjem tržišta Evropske

Unije nastaviće se investiranje u celokupni transportni sektor jer je on neophodan za

funkcionisanje i razvoj moderne evropske ekonomije.



LITERATURA

1. Božić V., Novaković S.; Ekonomija saobraćaja, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004.,

Internet:

1. Geografja saobraćaja, georgije.ekof.bg.ac.rs ,

2. Integralni transport: Uvod u transport, Fakultet za mediteranske poslovne studije,

Tivat, 2012.god., .http://www.fms-tivat.me,

3. Integralni transport: Uvod u transport, Fakultet za mediteranske poslovne studije,

Tivat, 2012.god., http://www.fms-tivat.me.






