2
JAARVERSLAG 2010
Biobased Product Ontwikkelings Coöperatie
3
InhoudVOOrwOOrd
Projectbeschrijving
• Algemeen• BPOC• Voornemensin2011• Perspectiefopmiddellangetermijn
StAndVAnzAken2010
• teelt(akkerbouw)• ProefplotsCitaverdeHorst• Processing • Oogstenendrogen
• Stoomdestillatie
• Extracties
• Productontwikkeling • Inleiding
• Testenvandeeffectiviteit
• Sulfietvervangerinwijn
• Biofilmbestrijderpapierindustrie
• Antibioticumvervangerveevoer
• Biostimulatoren(anti-fungaal)
• Snijbloemenvaasduur
• Anti-algvisnet/wegen
• FarmaproductCinmarPharma
• Markt-enketenontwikkeling • Groeiendebelangstellingvanuitmarkt
• Opschalingvansysteeminnovatieveketens
4
• Organisatie • Projectorganisatie
• BiobasedProductOntwikkelingsCoöperatieu.a.
• UitbreidingledenBPOC
• P.R.encontacten
• Samenwerking&netwerken
• Ontwikkelingvantoepasbarekennis
VOOruitBlik2011enVerder
• Proeffabriek• kruidenteelt• Processing• Productontwikkeling• Verdereontwikkelingvandeketens
Financiën
Bijlagen
2
3
VoorwoorddeinhoudelijkeinvullingvandeactiviteitenvandeBiobasedProductOntwik-kelingsCoöperatie–deBPOC–heeftdewerkzaamhedenvandeStichtingedCBiofortificantsHASlimburginhetverslagjaarinsterkemategereduceerd.infeitezetdeBPOChetwerkvandestichtingindevormvanr&d-activiteitenvoort.debelangstellingdiedebiobasedeconomyinhetrecenteverledenheeftontmoetvanuitdesfeervanhetoverheidsbeleid,betekenteenverderestimu-lansvoordewerkzaamhedenvandeBPOC.dewegdieenkelejarengeledendoordeHASisgekozenomuitinhoudsstoffenvanplantenindustriëleproduc-tenteontwikkelen,blijktnuopbredereschaalnavolgingtevinden.deBPOCkandaaromalseenvoorloperwordenbeschouwd.
In het verslagjaar is veel tijd besteed aan het verbeteren van de receptuur van een
aantal producten die in 2011 in proefproductie zullen worden genomen. Nu de teelt
van kruiden nog slechts weinig problemen kent, is vooral gelet op het efficiënt
omgaan met de teelten. Kwaliteitsverhoging is hierbij leidend geweest. Op dit ter-
rein is de samenwerking tussen studenten van de HAS en leerlingen van CitaVerde
alweervangrotewaardegebleken.Deeffectieveverbindingtussenberoepson-
derwijsenmkb-ondernemingenbleekooknudoordeondernemerszeergewaar-
deerd te worden.
Het wordt steeds duidelijker dat open innoveren de toekomst heeft en dat de
werkwijze van de BPOC daar een uitstekend voorbeeld van is. Deze organisatie
stoelt op samenwerken door betrouwbare partners en dat voor de lange termijn.
Ook maakt de BPOC duidelijk dat sectoroverschrijdend samenwerken mogelijkhe-
den biedt nieuwe wegen in te slaan, die kunnen leiden tot een hogere toegevoeg-
de waarde voor alle deelnemers aan dit ketenverband.
Naarmatedeproduct-enprocesontwikkelingdichterdeeindfasenadert,ligteen
uitbreiding van het aantal leden/participanten van de BPOC voor de hand.
MrS.C.M.ValkProf.drn.H.douben
BestuurStichtingedCBiofortificantsHASlimburg
4
5
Projectbeschrijving
1. AlgeMeen
deaanjaagfunctiediedeStichtingedCBiofortificantsHASlimburgalenkelejarenheeftuitgeoefend,bleekin2010steedsmindernoodzakelijk.deinvullingvanhetprojectmanagementheeftzijnbeslaggekregenenhetvoorzienindenoodzakelijkefinanciëlemiddelenwordtvoortgezet.desamenwerkingtussenHASdenBosch,HASkennistransferenandererelevantepartners,isinhetver-slagjaarnaarwensverlopen.
Steedsduidelijkerwordtdatdesysteeminnovatieveopzetvanhetprojectzijn
vruchten afwerpt. Elke schakel in de keten draagt bij aan het verhogen van het
kwaliteitsniveau en het verbeteren van de te ontwikkelen producten en processen.
Op het gebied van de teelt van specifieke kruiden is een zodanig hoog kwaliteits-
niveau bereikt, dat kostenefficiënt kan worden geproduceerd. De deelnemende
telers hebben dit resultaat binnen enkele jaren weten te bereiken.
Ookinditverslagjaarisweergeblekendatdewijzevansamenwerkingincoöpe-
ratief verband voor veel “buitenstaanders” nog vragen oproept. Vrijwel alle instan-
ties – zowel particuliere als publieke – die zeggen innovaties te willen bevorderen,
hebbenvaakgrotemoeitemethetcoöperatievekaraktervandeBPOC.Ditin-
novatieve organisatorische kader ontmoet nog te weinig kennis en dus begrip van
personen die gewoonlijk buiten deze structuur werken. En dit terwijl de BPOC laat
zien dat de samenwerking tussen zelfstandige ondernemers en kennisinstellingen
juist op deze manier uitstekend geborgd kan worden.
6
2. BPOC
DeR&D-activiteitenzijnvolledigindeBPOCgeconcentreerd.Alleledenvandeze
coöperatieveorganisatiedragenopeigenwijzebijaandeontwikkelingvande
producten en de processen. Om de samenwerking met de ondernemersleden te
onderstrepen, wordt enkele malen per jaar op het bedrijf van een van de leden
een ledenvergadering belegd. Voor wat de ontwikkeling van productieprocessen
betreft, wordt ook op locatie van een van de leden met deskundige medewerkers
van het bedrijf overlegd.
De strategie omtrent de productontwikkeling, de proefproductie en de opscha-
lingvandeproductievoordecommerciëlefase,zijnregelmatigindeBPOC-bij-
eenkomsten besproken. Hierbij wordt uitdrukkelijk een onderscheid gemaakt tus-
sendepre-competitievefasevandeR&D-activiteitenendecommerciëlefasevan
de productie en verkoop. Bij de commercialisering van de ontwikkelde producten
nemen de leden van de BPOC een voorkeurspositie in.
Het conserveren van de geoogste kruiden gebeurt sedert 2010 geheel met eigen
apparatuur, die is toegesneden op de vereiste verwerking hiervan.
3. VOOrneMenSin2011
De snelheid waarmee de ontwikkelde producten tot proefproductie kunnen wor-
den gebracht, is aan het begin van 2010 te hoog ingeschat. Vandaar dat de ver-
wachting, die in het vorige jaarverslag werd uitgesproken, dat voor twee produc-
ten tegen het einde van 2010 de proefproductie zou kunnen worden begonnen,
nietisgehaald.Ookisdeproeffabriekinhetverslagjaarnietgerealiseerd.Welzijn
de voorbereidingen zover geconcretiseerd dat nu wordt verwacht dat de proef-
fabriek medio 2011 gereed kan zijn. Voor een beperkt aantal launching customers
kunnendanindetweedehelftvan2011proefproductengeleverdworden.Wan-
neer de bevindingen van deze eerste gebruikers (voldoende) positief zijn, kan in
2012 met de marktintroductie worden begonnen. Voorafgaande aan deze stap zal
echterweleenzekereopschalingvandeproductievanbasisgrondstoffengereali-
seerd moeten zijn.
7
4. PerSPeCtiefOPMiddellAngeterMijn
Deversterkingvandeagro-industriëlestructuurvanderegioGreenportVenlo
e.o. komt door middel van de resultaten van de BPOC dan wel iets later tot stand,
maar biedt zeker perspectief. Een belangrijk economisch aspect van de gekozen
biobased aanpak is, dat er een zekere voorsprong is opgebouwd met betrekking
tot integrale ketenvorming en kennis en ervaring ten aanzien van biobased pro-
ductontwikkeling.Dekoppelingvanagroaanindustrieendievanmkb-onderne-
mingen aan kennisinstellingen, leidt tot het betreden van nieuwe markten die ook
voor de primaire agrarische ondernemers een respectabele toegevoegde waarde
kunnen opleveren. Ook blijkt nu al dat de toepassingsgebieden van deze produc-
ten zo uiteen kunnen lopen, dat er een stabiliserende werking van uitgaat op de
continuïteit van de inkomensstromen.
Met de Floriade 2012 in het vooruitzicht, moet het perspectief voor deze biobased
activiteitenindepost-Floriadeperiodealsgunstigwordenbestempeld.
8
Stand van zaken 2010
teelt
deakkerbouwmatigeteeltvankruidenwaarvanbepaaldeinhoudsstoffenge-bruiktwordenvoordeproductievanbiobasedeindproducten,vergteeneffi-ciëntebeheersingvandeontwikkelingvanonkruid.Opditvlakisin2010weervooruitganggeboektdoortoepassingvaneenbepaaldsoortbiofolie.Verbe-teringenvanditonderdeelvandeteeltzijnnogsteedsgewenstenhetzieternaaruitdatdieooktotstandkomen.erwordtopdezewijzeookgeheelafge-zienvandetoepassingvanchemischemiddelen.Medewerkers,studentenenleerlingenvanHASdenBoschenhetCitaVerde
9
CollegeinHorstverrichtensamenmetdetelersuitstekendwerk.inditonder-deelvandeketenwordtdesamenwerkingtussenmbo/hbo-onderwijsenmkb-bedrijfslevensteedsintensiever.
De teelt van Oregano is in het verslagjaar ook verbeterd. Er is meer inzicht ver-
kregen in de eisen die de verschillende soorten kruiden stellen aan de specifieke
teelt. Van belang is hierbij tevens de vraag welk onderdeel van het kruid gebruikt
gaatwordenomdevereisteinhoudsstoffenuitdeplanttekunnenverkrijgen.
In 2010 is ook begonnen met de teelt van Salvia. Nadat aanvankelijk een aantal
aanloopmoeilijkheden moest worden overwonnen en de plant nauwlettend moest
worden gevolgd in zijn ontwikkeling, stemt het geoogste resultaat tot tevreden-
heid.Welisgeconstateerddathiernogaanzienlijkeverbeteringenkunnenworden
uitgevoerd en daar zal bij de teelt van 2011 ook rekening mee worden gehouden.
10
PrOefPlOtSCitAVerdeHOrSt
De samenwerking met het Cita Verde College in Horst concentreert zich vooral
op de verzorging van de proefplots. In een groot aantal blokkenproeven van 5 x 5
meter worden verschillende kruiden uit zaad opgekweekt tot kiemplanten. Deze
worden uitgeplant op de proefplots. De verzorging en het beheer van deze plots
werden ook in het verslagjaar uitgevoerd door leerlingen van Cita Verde, onder de
verantwoordelijkheid van de docent Jan van Eijck.
De samenwerking met het Cita Verde College is van groot belang. Voor de leerlin-
gen is het van onschatbare betekenis op deze wijze toepasbare kennis te kunnen
verwervenophetgebiedvankruidenteeltenindezepraktijk-leersituatieteerva-
rendathiermeeeenduidelijkemeerwaardeindebiobasedeconomykanworden
behaald. En de BPOC heeft in 2010 weer ervaren dat de proefplots ideale klein-
schalige voorbeeldteelten van kruidengewassen opleveren.
11
PrOCeSSing
OOgStenendrOgen
inhetverslagjaarzijndegewassenOreganoenSalviamiltiorrhizageoogst.intotaalwerdenruim10tonOreganoenca.5tonSalviawortels(versgewicht)alsopbrengstverkregen.Hetoogstenvandeverschillendekruidengewassenisin2010voorspoedigverlopen.ditonderdeelvanhetproductieproceslevertnauwelijksnogproblemenop.Aanhetefficiëntdrogenvandegeoogstekruidenisinhetverslagjaarveeltijdenaandachtbesteed.ditheeftgeresulteerdineenzeersterkeverhogingvanhetrendement.deverbeteringenzijntotstandge-komenalsresultaatvaneenintensievesamenwerkingtussendemedewerkersvandeprojectorganisatievandeBPOCenenkeledeskundigemedewerkersvanlaarakkerb.v.teWell(waardedrooginstallatieisgeplaatst).daarnaasthebbenstudentenvandeHASdenBoscheveneenseenbelangrijkebijdragegeleverdaanderealisatievandeverbeterdedroogresultaten.
StOOMdeStillAtie
12
Om voorraad van gedroogde oregano
en tijm te minimaliseren, is een deel van
de bestaande voorraad gedestilleerd,
waarmee de essentiële oliën uit het
plantmateriaal zijn verkregen. In totaal
werden 2100 kg oregano en 2100 kg tijm
verwerkt. Deze grootschalige processing
is uitgevoerd met de seizoensgebonden
stoomdestillatie-unitvanPPOLelystad,
omdat de eigen apparatuur hiervoor nog
te kleinschalig is. De verkregen voorra-
den essentiële olie van tijm en oregano
zullen voldoende zijn om een groot aan-
tal experimenten en proefprojecten van
grondstoffentekunnenvoorzien.
13
extrACtieS
Nu de ontwikkeling van een tweetal producten in 2010 zodanig is verlopen dat
het beproeven ervan in de markt erg dichtbij komt, is een begin gemaakt met de
voorbereidingvaneenkleineproeffabriek.Tegenheteindevanhetverslagjaar
waren de voorbereidingswerkzaamheden zodanig gevorderd, dat besloten is deze
proeffabriekmedio2011ingebruiktenemen.Naasthetopdoenvanervaringmet
(kleinschalige) productie, wordt tevens beoogd inzicht te krijgen in opschalings-
mogelijkheden voor de verdere toekomst.
14
PrOduCtOntWikkeling
inleiding
nuinbeleidskringenenindemaatschappijveelaandachtwordtgeschonkenaanpotentiëleproductenvandebiobasedeconomy,kanwordengeconstateerddatdeBPOCopditterreinalvanafdestartvandewerkzaamhedenvooropgaat.Hetontwikkelenvaneindproductenopbasisvaninhoudsstoffenuitkruidenisimmersvanmeetafaande“corebusiness”vandeBPOCgeweest.Hierbijwordttevensgekekennaardeduurzaamheidvanhetproductieproces,eenaspectdatsteedsbelangrijkerwordtookvanuitdemarktgezien.
Telen, oogsten en conserveren leveren vrijwel geen problemen meer op. Daarom
is in het afgelopen jaar alle aandacht gericht op het verder ontwikkelen van eind-
producten. De productontwikkeling gebeurt onder leiding van drs. Hans Clarijs en
dr.Ir.Gert-JanvanDelft.Ditwerkheeftzichsterkgeconcentreerdophettesten
vandebetrouwbaarheidvandeeffectendieaandeproductenwordentoege-
schreven. Deze testen leiden soms tot veranderingen in de samenstelling van de
producten,teneindedeeffectievewerkzaamheidnogeenslagtevergroten.Niet
alle testen kunnen in eigen beheer worden uitgevoerd. Daar waar de kennis dan
wel de geschikte apparatuur ontbreekt , wordt nauw samengewerkt met deskun-
dige en betrouwbare derden.
15
teStenVAndeeffeCtiViteit
Geleidelijkaanzijninhetverslagjaardetestenmetbetrekkingtotdeeffectieve
werking van de producten opgeschoven van het labniveau naar gecontroleerde
praktijktesten. Ook is voor één product een aantal testen in de praktijk uitgevoerd.
HetzelfopgezettesysteemvanProductOntwikkelingMonitoring(POM)zorgtvoor
debewakingvandekwaliteitendetraceerbaarheidvandeinhoudsstoffenuit
dekruiden.Opdiemanierkandewerkingvandeinhoudsstoffenofcombinaties
daarvan worden gerelateerd aan de herkomst en de oogstperiode van het betref-
fende kruid.
Eenkortoverzichtvandestandvanzakenaanheteindevan2010betreffendede
zeven producten die in ontwikkeling zijn genomen, wordt in de volgende figuur
weergegeven.
Daarna worden deze producten kort toegelicht.
16
SulfietVerVAngerinWijn
Sinds 2009 worden er experimenten gedaan waarin de werkzaamheid van de in
ontwikkeling zijnde sulfietvervanger voor wijn grondig wordt getest. In 2010 is
door drs. Hans Clarijs een derde zogenaamde “duurteproef” gedaan, waarin witte
wijn werd bereid i.s.m. adviesbureau Marijnissen en wijngaardenier Marius van
Stokkum van wijngaard “de Linie” uit Made. In deze experimenten worden druiven
vanaf de wijngaard bij Hogeschool HAS den Bosch verwerkt volgens een gestan-
daardiseerde wijnbereidingsprocedure, waarin het door de BPOC geproduceerde
middel getest en vergeleken wordt met de bestaande standaard, sulfiet. De proef
wordt “duurteproef” genoemd omdat ca. 15 parameters over een langere periode
steeds weer gemeten worden, uit random geselecteerde flessen per behande-
ling. Simultaan aan deze proef lopen nog steeds de experimenten van voorgaande
jaren door, waardoor een betrouwbare set van meetgegevens ontstaat die vereist
isvoorbepalingvandeeffectiviteitvanhettestmiddel.
Uit de testen blijkt het middel ook op de langere termijn de vergelijking met
sulfiet goed te kunnen doorstaan, voor wat betreft het merendeel van de gestelde
eisen. Nog enkele aspecten worden nader onderzocht, met als doel het bereiken
van alle gewenste specificaties.
17
Uit een extern uitgevoerde “Ames test” (standaard test op mutageniteit, de mate
waarineenstofDNA-beschadigendis)bleekdatdeBPOCsulfietvervangerbeter
scoorde dan sulfiet. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de mutagene invloed
van sulfiet hoger is dan die van de vervanger, het kruidenpreparaat van de BPOC.
BiOfilMBeStrijderPAPierinduStrie
De BPOC is vanuit de papierindustrie door een Limburgs bedrijf benaderd voor
het zoeken naar mogelijke biobased vervangers voor de huidige antimicrobiële
middelen. Deze middelen worden ingezet om slijmvormende bacteriën die het
proces van papierproductie verstoren, te vernietigen. De vraag komt voort uit de
wens om milieuvriendelijker te gaan produceren. De eerste experimenten op lab-
schaal werden in 2009 uitgevoerd. Hieruit bleek dat er potentie is voor een aantal
biobasedhalffabricatenomdeongewenstemicro-organismentekunnenafrem-
men of zelfs af te doden, afhankelijk van concentraties van actieve ingrediënten.
Omdatdegevondenconcentratievooreffectieveantimicrobiëlewerkingnogaan
dehogekantwas,isin2010gezochtnaareffectievecombinatiesvanplantaardige
secundaire metabolieten. Het gewenste rendement is hiermee nog niet gevonden
maarin2011zulleneffectenvannieuwecombinatiesvanbiobasedcomponenten
verder worden onderzocht.
18
AntiBiOtiCuMVerVAngerVeeVOer
Voor het tweede opeenvolgende jaar zijn proeven uitgevoerd met een zogenaam-
de“gut-simulator”.Ditiseendoordrs.HansClarijsontwikkeldeopstelling,waar-
meehetmaag-darmsysteemvaneenvarkenofkipopeencontroleerbarewijze
kan worden nagebootst. Componenten uit kruiden die door de BPOC geteeld zijn,
worden hiermee getest op hun werkzaamheid tegen ziekteverwekkende darmbac-
teriën zoals Salmonella en E. coli. Vanwege overmatig gebruik van antibiotica in
deveehouderijendegevolgendaarvan(resistentievanmicro-organismentegen
deze antibiotica en bijvoorbeeld oprukkende MRSA in ziekenhuizen), groeit de
interesse in mogelijke alternatieven voor antibiotica in veevoer.
19
BiOStiMulAtOren(Anti-fungAAl)
De BPOC ontwikkelt biobased gewasbeschermingsmiddelen die economisch be-
langrijke gewassen kunnen beschermen tegen bekende schimmelinfecties, zoals
meeldauwenphytophthora(aardappelziekte),zondergebruiktehoevenmaken
van milieubelastende agrochemicaliën.
Het werk van voorgaande jaren op dit terrein heeft laten zien dat de tot nu toe
door de BPOC ontwikkelde biobased middelen niet aan alle criteria voldoen die
de markt daaraan zou stellen. In 2010 is daarom de aandacht verlegd naar nieuwe
effectiviteitstestenoplaboratoriumniveau,waarbijonderzochtwordtbijwelke
(nieuwe)combinatiesvanplantaardigesecundairemetabolietenenhulpstoffen
eenhogereeffectiviteitbehaaldkanworden.Onderzoekbinnendemurenvan
HogeschoolHASDenBoschheeftgeleidtoteeneigentestsysteem,waarmee
synergie(ofhetmogelijketegengestelde:antagonisme)ophetgebiedvanantimi-
crobiëleeffectiviteittussendetetestencomponenten,relatiefeenvoudigensnel
aangetoond kan worden. Dit werk zal in 2011 verder worden uitgebouwd en dient
als basis voor verdere experimenten onder semigeconditioneerde omstandighe-
den en zal uiteindelijk leiden tot het testen in praktijkomstandigheden.
20
SnijBlOeMenVAASduur
Bij hogeschool HAS Den Bosch is in 2009 een verkennende proef uitgevoerd
waarinuitkruidenverkregeninhoudsstoffenzijngetestophunwerkzaamheid
tegenmicro-organismendiezichontwikkeleninbloemenvazen.Doordeaanwezig-
heid van vaasvervuilende bacteriën en gisten ontstaat na enige tijd bederf van het
bloemenwater, waardoor de vaasduur van snijbloemen verkort wordt.
Gangbare middelen hiertegen worden doorgaans reeds vanuit de snijbloemen-
teelt aan het voor de bloemen bestemde water toegevoegd. De BPOC werkt aan
een milieuvriendelijke vervanger voor deze middelen. In het huidige verslagjaar
zijn door de BPOC geen vaasexperimenten uitgevoerd om tijdtechnische redenen.
In 2011 zal hieraan mogelijk wel verder gewerkt worden, in samenwerking met stu-
denten van de opleiding Toegepaste Biologie van hogeschool HAS Den Bosch.
AntiAlgViSnet/Wegen
Deontwikkelingvanbiobasedanti-algmiddelenismindersnelverlopendande
ontwikkelingvanandereBPOC-producten.Ditkomtomdaternaastdecomponent
die verantwoordelijk is voor de remming en/of uitroeiing van ongewenste algen,
ook een onmisbaar nevenproces nodig is dat nog verder ontwikkeld dient te wor-
den. De benodigde contacten daarvoor zijn inmiddels gelegd en naar verwachting
zal medio 2011 aan dit product verder gewerkt kunnen worden.
21
fArMACeutiSCHPrOduCtCinMArPHArMA
Voor het bedrijf Cinmar Pharma dat zich bezighoudt met het ontwikkelen van
een medicijn op het gebied van hart en vaatziekten, heeft de BPOC in 2009 een
kleinschalige veldproef uitgevoerd bij het Citaverde College in Horst. De geoogste
wortelszijnvooranalyseopbepaaldeinhoudsstoffennaartweelaboratoriage-
stuurd en vergeleken met monsters van andere partijen uit de handel. De resulta-
ten waren zodanig bevredigend dat er in 2010 besloten is om een hectare van het
gewas Salvia Miltiorrhiza aan te planten.
Bij de teelt en verwerking van dit gewas is zoveel mogelijk rekening gehouden
met de richtlijnen van GAP en GMP. De kruiden zijn door de BPOC zelf gedroogd,
gesneden, verpakt en opgeslagen in een daarvoor geschikte opslagruimte. De
gedroogdewortelsdienenalshalffabricaatvooreenmedicijndatdoorhetbedrijf
Cinmar Pharma verder wordt ontwikkeld.
22
DevoordelenvanhetdoordeBPOC-telenenverwerkenvanditkruidzijndatalle
omgevingsparameters (zoals klimaatgegevens, bodemgesteldheid, chemische
samenstellingvandebodem)enzakendietemakenhebbenmethygiëneenbe-
drijfsveiligheid, bij verwerking en opslag van de wortels bekend zijn.
23
MArkt-enketenOntWikkeling
grOeiendeBelAngStellingVAnuitdeMArkt
debelangstellingvanuitdemaatschappijenhetbedrijfslevenvoorbiobasedproductenisinhetverslagjaarheelduidelijkaandedaggetreden.ditbetekentdaterindepubliekeendeprivatesectorvandeeconomiesteedsmeervraaggaatontstaannaarproductenzoalsdiedoordeBPOCwordenontwikkeld.Bin-nenhetproductengammavandeBPOCbevindenzichproductenwaaraaneengrotebehoeftebestaatenwaarnaareeneffectievemarktvraagisgeconsta-teerd.debiobasedeconomywordtindenabijetoekomsteenspeerpuntvaneconomischeactiviteiten.Hetministerievaneconomie,landbouweninnovatie(el&i)heeftbeslotendezesectortefavoriseren.ditheefto.a.geleidtothetinstellenvaneenlectoraatbiobasedeconomy,datbijdeHASdenBoschwordtbekleeddoordr.ir.gert-janvandelftdiealsprojectmedewerkeraandeBPOCverbondenis.Hiermeewordendemogelijkhedenvooreendoortastendepro-ductontwikkelingindekomendetijdversterkt.
OPSCHAlingVAnSySteeMinnOVAtieVeketenS
HetsysteeminnovatievekaraktervandeBPOCheeftookin2010weerinde
belangstellinggestaan.Deinbeddingvandezeketenindecoöperatieveorga-
nisatiestructuurwaaraanuitsluitendmkb-ondernemingenkunnendeelnemen,
wordt steeds meer als een zeer sterk punt gezien. Het echte samenwerken van
de verschillende ketenpartners toont aan dat de innovatieve kracht van het op
dezemaniergebundeldeagrarischeenniet-agrarischemkbtotfrappanteresul-
taten in staat is. In het verslagjaar is door de ketenpartners een aanzet gege-
ven tot opschaling van de activiteiten. Dit komt erop neer dat in november 2010
beslotenwerddevoorbereidingentestartenvoordebouwvaneenproeffabriek.
Met behulp hiervan zal de productie van enkele producten op labniveau worden
verhoogd tot de omvang van een kleinschalige industriële capaciteit. Met de ge-
produceerde eindproducten kunnen de launching customers worden bevoorraad.
Zij zullen de resultaten van het gebruik van de producten terugkoppelen naar de
BPOC.Hetligtindebedoelingdeproeffabriekmedio2011ingebruiktenemenop
eenlocatieinNoord-Limburg.
24
OrgAniSAtie
PrOjeCtOrgAniSAtie
deStichtingedCBiofortificantsheeft,vanafhetbeginvandewerkzaamhedenin2007,eenbelangrijkefaciliterenderolgespeeldbijdestartvandeBPOC.zijkanalsvoorlopervandeBPOCwordengezien.intussenheeftdeBPOCzichdoordeeigenaardvandesamenwerkingtussenmkb-ondernemersenonder-zoekerseenstevigeplaatswetenteverwervenindewereldvandeopkomendebiobasedeconomy.inverschillenderapportenvaninnovatiebevorderendeinstellingenwordtdeBPOCalslichtendvoorbeeldvandetoepassingvansys-teeminnovatieveketensopditterreingenoemd.
DeBPOCbestaatuitvierleden:drietelersenhogeschoolHASDenBosch.Dedrie
aangesloten telers zijn Frank Laarakker, Huub Dinghs en Marcel Clephas. Deze drie
telers zijn vanaf het begin betrokken geweest bij de teelt van kruiden op akker-
bouwmatige schaal en hebben daarmee een aantal jaren ervaring opgebouwd.
DeledenvandeBPOC:
Frank Laarakker, Huub Dinghs,
Marcel Clephas, Ir. Jan van der Hoeven,
Nic Douben, Hans Clarijs,
Gert-JanvanDelftenStefValk
25
Het huidige projectmanagementteam bestaat uit vier personen, waarvan er twee
betrokken zijn bij de dagelijkse gang van zaken. Dit zijn de projectleiders Drs.
HansClarijsenDr.Ir.Gert-JanvanDelft.Zijwordeneendagperweekbijgestaan
door de heren Mr. Stef Valk en Prof. Dr. Nic Douben.
Hetteamwordt-waarnodig-opfantastischewijzeondersteunddoorWilmaGlou-
demans, managementassistente van HAS Den Bosch.
De expertise van verschillende personen binnen de groep is complementair. Op
zowel juridisch, procestechnologisch, biologisch en economisch gebied is veel
kennis aanwezig. Daarnaast bestaat er een nauwe samenwerking met een zelf-
standig klein adviesbureau, dat veel expertise heeft op het gebied van biobased
wijnbouw.
BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtieu.A.
Deze organisatie voor de ontwikkeling van biobased producten weet het concept
vanopeninnovereninpraktijktebrengen.Inhaarruim2-jarigbestaanwerken
HASDenBosch,drietelersvankruideneneenmkb-bedrijfophetgebiedvande
ontwikkeling van medicijnen, daadwerkelijk met elkaar samen. De toetreding van
het laatste bedrijf, eind 2008, heeft relevante kennis omtrent farmacie, toxicologie
en certificering binnen de BPOC gebracht.
Het concept dat aan de BPOC ten grondslag ligt, wordt gevormd door de
systeeminnovatieveketenbenadering.Ditwilzeggendateigendom,zeggenschap
en profijt van de biobased productontwikkeling bij de collectiviteit van de leden
vandecoöperatieliggen.TegelijkertijdwordtdebinnendeBPOContwikkelde
product-enproceskennisgeborgdindezecoöperatie.
DemeestwezenlijkekenmerkenvandeBPOCzijn:
• deBPOCheefteeneigenrechtspersoonlijkheid;
• desamenwerkendeondernemingen(enkennisinstellingen)zijneigenaar;
• de(beperkte)aansprakelijkheidisduidelijkgeregeld;
• deBPOCwordteigenaarvaneventueleoctrooienenpatenten;
• deBPOCverleentlicentiesaanondernemingendiedeproductinnovaties;
• commercialiseren;
• deBPOChoudtzichvoortdurendbezigmetdeontwikkelingvannieuwe;
26
• producten,deverbeteringvanontwikkeldeproductenendeoptimaliseringvan
processen;
• deBPOCisgebaseerdopeenlangdurigesamenwerking.
WatiserzouniekaandeBPOCalssamenwerkingsverband?
Het uitgangspunt van de samenwerking is dat industriële eindproducten worden ont-wikkelddiehunbasisvindeninbio-inhoudsstoffen.
Voor de opbouw van een evenwichtige keten die marktgericht opereert en die de te ontwikkelen toegevoegde waarde op evenredige wijze over de deelnemende partijen verdeelt, is een businessmodel noodzakelijk dat geen dominante partij binnen het samenwerkingsverbandtoelaat.Deproduct-enprocesontwikkelingwordtdanookingebedineennieuweconomischsamenwerkingsverbandvanuitsluitendmkb-onder-nemingen.
Binnen deze ketenopbouw is van wezenlijke betekenis, dat de relevante wereldwijde wetenschappelijkekennisenpraktijkervaringvoordedeelnemendemkb-ondernemerstoegankelijkwordtgemaakt.Deresultatenvanditonderzoeks-enontwikkelingswerkwordengeborgdindeBioBasedProductOntwikkelingsCoöperatiewaarvandedeel-nemendemkb-ondernemingenenHASDenBoscheigenaarzijn.Dewerkzaamhedenwordenineenpilotprojectindepre-competitievefaseuitgevoerd.
Zodra de nieuw ontwikkelde producten rijp zijn voor commerciële exploitatie treedt een nieuwe fase in. Dan kunnen de deelnemende ondernemers op basis van een concreet ondernemingsplan kiezen voor het gezamenlijk exploiteren van de producten dan wel de productie en vermarkting ervan onder licentie door derden laten uitvoeren. DelicentieswordenuitgegevendoordeBPOCendelicentie-inkomstenvloeiennaardezecoöperatieterug.Overdeaanwendingvandemiddelenbeslissendedeelne-mende ondernemingen. In ieder geval wordt een deel van de opbrengsten besteed aan verdere productontwikkeling en verbetering van bestaande productieprocessen.
Indezecoöperatiewerkenprimaireagrarischeproducenten(telersvankruiden)samenmetindustriëlemkb-ondernemingenenHogeschoolHASDenBosch.
Innoveren in deze sfeer stelt als noodzakelijke voorwaarde dat voortdurend over de grenzen van de eigen sector heen wordt samengewerkt.
27
ketenVOrMing:dePuzzelStukjeS kOMenOPHunPlAAtS
naenkelejarentehebbengewerktaandeverschil-lendeschakelsvandesysteeminnovatieveketensbeginnendeafzonderlijkeprocessensteedsbeterééngeheeltevormen.
• Hetbelangvangoeduitgangsmateriaalenindien
nodig het aanpassen daarvan, heeft zich ondubbel-
zinnig bewezen.
Het in eigen beheer uitvoeren van zaaien en
opkweken van plantmateriaal heeft de afgelopen
jaren een forse besparing van kosten opgeleverd.
• In2009en2010ishetmachinaaluitplantenvande
jonge kruidenplantjes zelfstandig uitgevoerd met
een plantmachine van één van de leden van de
BPOC.
• Kennisoverdeteeltenverzorgingvaneenaantal
kruidengewassen is opgedaan. Deze zal verder
uitgebreid worden, met name op het gebied van
onkruidbestrijding.
• Oogstenwordtzelfstandiguitgevoerddoorde
BPOC, met machines van één van de leden.
• Deverwerkingvanhetgeoogstemateriaalisnu
in eigen beheer mogelijk. Door het opzetten van
de drogerij die gebruikt maakt van (biologische)
restwarmte kunnen de kruiden kwalitatief goed
gedroogd worden tegen een lage prijs.
28
• Detijdelijkeopslagvangedroogdekruidenismo-
menteel ook een onderdeel van de keten gewor-
den, door het huren van een daarvoor geschikte
ruimte.
• Voorhetextraherenvaninhoudsstoffenuitkrui-
den op kleine schaal, is apparatuur ontwikkeld
en getest. Dit is in 2009 verder uitgebreid met de
aanschaf van extra apparatuur.
• Voordewinningvanruimehoeveelhedeninhouds-
stoffenuitgeteeldekruiden,iseensemi-industriële
stoomdestillatie-eenheidgereedgekomenenin
gebruik genomen.
• Deproductontwikkelingisin2009en2010verder
geïntensiveerd. De kennis neemt voortdurend toe,
in de vorm van resultaten van eigen experimenteel
onderzoek en onderzoek dat door derden is uitgevoerd. De hoeveelheid
specifieke literatuur en informatie die is opgebouwd, groeit gestaag.
• DeBPOCiseenfeitgewordenenfunctioneertinbescheidenvorm.Interessante
bedrijven vanuit het mkb tonen interesse voor eventuele aansluiting met de
BPOC.
Alsuiteindelijkdegeheleketen-vangrondstoftotenmetverkoopvaneindpro-
ducten-gereedis,betekentdatnietdatdeketenvoorgoedáfis.Steedszullen
weer nieuwe materialen en verbeteringen van processen toegevoegd moeten
worden, waardoor de levensvatbaarheid en concurrentiekracht van de keten in
de markt groot kan blijven.
29
uitBreidingledenBPOC
Naarmate de ontwikkeling van producten voortschrijdt en introductie op de markt
in zicht komt, is het gewenst het aantal leden van de BPOC uit te breiden. Dit zal
echter stapsgewijs gebeuren. Voor een harmonische opbouw van de BPOC is
intrinsieke samenwerking van de deelnemende partners een noodzakelijke voor-
waarde. Tegen het einde van het verslagjaar hebben de huidige leden van de
coöperatiedaaromeenbesluitgenomenbetreffendedespecifiekevoorwaarden
waaronder toekomstige leden kunnen toetreden. Over toetreding van een nieuw
lidbesluiten-opgrondvandestatuten–deledenvandecoöperatie.
Het ligt voor de hand dat toetreding van nieuwe leden gezocht zal worden in de
sectorvanmkb-bedrijvendieopschalingvanprocessingenindustriëleafwerking
vandeuiteigenteeltverkregengrondstoffenkunnenfaciliteren.Toetredingvan
nieuwetelerszalafhankelijkzijnvandecapaciteitvandebestaandeleden-telers,
in relatie tot de ontwikkeling van de marktvraag naar de ontwikkelde biobased
producten.
P.r.enCOntACten
Dewerkwijzeenhetinhoudelijkewerkvandecoöperatietrekkendeaandacht
van de buitenwereld. Zowel op organisatorisch als op biobased gebied vervult de
BPOC een voortrekkersrol, waaraan anderen zich spiegelen. Dit komt tot uitdruk-
king in publicaties in tijdschriften en kranten. Daarnaast ontvangt het projectteam
regelmatig bezoekers die zich verder willen verdiepen in de werkwijze van de
BPOC.
Verder treden medewerkers van de BPOC op bij vakinhoudelijke bijeenkomsten
en worden er publicaties geschreven voor magazines en tijdschriften. De contac-
tenmetoverheden,organisatiesenbedrijveninbinnen-enbuitenland,zijninhet
verslagjaar verder uitgebreid. Voor de tweede keer hebben 2 medewerkers van
hetprojectteamdeelgenomenaanhetvermaarde“kruidencongres”enhetfyto-
netwerk in het Duitse Bernburg.
30
SAMenWerking&netWerken
Hetprojectteamendeledenvandecoöperatiewerkensamenmetveelperso-
nen en organisaties. Ook wordt kennis uitgewisseld. Binnen de instelling HAS Den
Bosch zijn er regelmatig goede contacten met verschillende docenten en tech-
nisch personeel. Ook worden waardevolle contacten onderhouden met aan de
HAS Den Bosch gelieerde instellingen, als HAS KennisTransfer en het
Anton Jurgens Instituut.
Wanneerdeontwikkelingvanéénofmeerdereketenshetgewenstmaakt,treedt
de BPOC in contact met deskundigen van onderzoeksinstellingen als Universiteit
Leuven,WageningenUR,UniversiteitLeiden,TechnischeUniversiteitEindhoven,
Universiteit Antwerpen en Gent, onderzoekslaboratoria zoals MBM research in
België en commerciële ondernemingen die belangstelling hebben getoond voor
producten van de BPOC. In het verslagjaar zijn de banden met onderzoekers van
een aantal van deze instellingen verder aangehaald. Een lijst met de belangrijkste
contacten van de BPOC is in de bijlage opgenomen.
OntWikkelingVAntOePASBArekenniS
Hetgrensoverschrijdendekaraktervandesysteeminnovatieveketenaanpakheeft
tot consequentie dat eigen werkwijzen worden gevolgd. Door nieuwe combinaties
te vormen over de grenzen van de eigen sector heen, ontstaan mogelijkheden van
productontwikkeling die anders niet aangepakt kunnen worden.
Wanneerondernemersvanverschillendepluimagegezamenlijkproductengaan
ontwikkelen, dienen de hierbij ingeschakelde onderzoekers ook de grenzen van
hun vakdiscipline te overstijgen. Dat gebeurt alleen wanneer ieder van de deelne-
mende partijen primair uit is op concreet toepasbare kennis. Bestaande kennis uit
wetenschappelijke literatuur en uit andere informatiebronnen, bijvoorbeeld via het
internet, vormt het uitgangspunt voor de biobased productontwikkeling.
Maar daar blijft het niet bij. Via eigen experimenten en proeven komen toepasbare
inzichten tot stand, die deels steunen op de reeds aanwezige vakkennis en daar-
aan worden toegevoegd. Zo is op het gebied van teelt en verwerking (processing)
van kruiden bij de betrokken ondernemers in Noord Limburg en op de proefplots
31
van het Cita Verde College, toepasbare kennis toegevoegd. Deze zelfontwikkelde
kennis en praktijkervaring is geborgd in documenten, verslagen en elektronische
bestanden. Uiteraard wordt hierbij steeds in het oog gehouden dat geheimhou-
ding van informatie die van specifiek belang is voor de productinnovatie, bewaard
wordt. Hiertoe zijn geheimhoudingsverklaringen door de partijen ondertekend.
Het zal niet verbazen, dat bij de experimenten de nadruk ligt op toepassing ten
behoeve van de productontwikkeling en niet op het doen verschijnen van publi-
caties. De inzichten die de BPOC ontfutselt aan de natuur dienen uiteindelijk te
leiden tot nieuwe biobased producten met een hoge toegevoegde waarde.
Het duurzaamheidskenmerk van de te ontwikkelen biobased producten stelt hoge
eisen aan de BPOC. Hierbij komt ook de diepere laag van duurzaamheid aan de
orde. Zo wordt bijvoorbeeld tevens gekeken naar de verkleining van de kans op
resistentie-ontwikkelingdoormicro-organismenwaartegendenieuwebiociden
werkzaam dienen te zijn. Door deze diepere aanpak van de productontwikkeling,
wordt beoogd biobased eindproducten te kunnen produceren die het langeter-
mijndoelvandesysteeminnovatieveketensinzichverenigen.
32
Vooruitblik 2011 en verder
Hetisvanbelangerhieraanteherinneren,datdekerncompetentievandeBPOCligtinhetontwikkelenvanbiobasedproductenindepré-competitievefase.dezefasegaatvoorafaandecommercialiseringvandeontwikkeldepro-ducten.Bijdeontwikkelingvandeproductenwordenzakenalsmaakbaarheid,effectiviteit,toepasbaarheidenverkoopbaarheidstrenginhetooggehouden.in2010zijnconcreteresultatenbereiktopdeterreinenmaakbaarheid,toepas-baarheideneffectiviteit.Alsgevolghiervanishetmomentvanfabrieksmatigeproductiedichterbijgekomen.
PrOeffABriek
Tegen het einde van 2010 hebben de leden van de BPOC besloten om in 2011 te
komentotdestartvaneenproeffabriek.Detechnischevoorbereidingendaarvoor
zijnuitgevoerdenhetplanisinuitwerkingommedio2011eenmobieleproeffa-
briekinterichten.Dezezalwordenondergebrachtineen40-voetszeecontainer.
Na de zomer van dit jaar wordt verwacht met de industriële productie van één of
twee producten te kunnen beginnen. Tevens zal dan de introductie van de produc-
ten bij de eerste gebruikers plaats vinden.
De ervaringen met de proefproductie vormen de uitgangspunten voor de fase van
de commercialisering. Zijn deze gunstig, dan moet in 2011 besloten worden welke
onderneming(en) onder licentie de producten van de BPOC op de markt gaat/
gaan brengen. De leden van de BPOC nemen hierbij een voorkeurspositie in. Een
en ander betekent ook dat dit jaar de licentiecontracten inhoudelijk moeten wor-
den opgemaakt.
kruidenteelt
Wanneerdeproeffabricagezichvoorspoedigontwikkeltendelaunchingcusto-
mers de producten op grotere schaal gaan afnemen, breekt het moment aan
waarop de akkerbouwmatige kruidenteelt door de leden van de BPOC zal moeten
worden uitgebreid. Er is trouwens al overleg geweest over de mogelijkheden om
33
eenrelatiefsnelleuitbreidingvanhetteeltareaalinNoord-Limburgterealiseren.
Voor de langere termijn moet rekening gehouden worden met uitbreiding van het
aantal telers dat lid wordt van de BPOC, waardoor het aantal hectaren kruidenteelt
kan groeien. Dit neemt niet weg dat de activiteiten bij het Cita Verde College in
Horst ook dan van groot belang blijven voor de verdere productontwikkeling en de
verbetering daarvan.
PrOCeSSing
Aandeverschillendeprocessenzittenzowelfysischealschemischekanten.De
belangrijkste twee processen zijn nu het drogen en extraheren van geoogste ge-
wassen. Nadat een techniek eerst in grote lijnen bekend en toepasbaar geworden
is, zal deze daarna pas door continue aanpassing, verbetering en verfijning, verder
gebracht worden tot een optimaal proces. Daarbij wordt vanuit innovatief oogpunt
zoveel mogelijk ruimte gelaten voor eventuele nieuwe toekomstige ontwikkelin-
gen.Zowordtbijdetechnischeopzetvandeproeffabriekrekeninggehoudenmet
meerdere mogelijkheden van extractieprocessen, die met één en dezelfde instal-
latie uitgevoerd zouden kunnen worden.
PrOduCtOntWikkeling
Productontwikkelingiseendynamischeninsommigegevallenlangdurigproces,
waarin voortgang afhankelijk is van diverse factoren en het onderhouden van de
juiste netwerken. In de afgelopen jaren is hiermee op een aantal vlakken zeer
specifieke kennis gegenereerd en verzameld door de heren Clarijs en Van Delft.
Voor productontwikkeling worden experimenten met docenten, studenten, en sta-
giaires van Hogeschool HAS Den Bosch uitgevoerd en daar waar dat niet mogelijk
is, door externe partijen. Door een aantal ontwikkelingen binnen het onderwijs van
de hogeschool, worden de mogelijkheden en kansen voor succesvol toegepast
onderzoek nog beter benut. Bij bestaande opleidingen met relevante aspecten op
het gebied van biobased productontwikkeling is de nieuwe opleiding Toegepaste
Biologie gekomen. Verder zijn er nu in totaal 9 lectoren actief op Hogeschool
HAS Den Bosch, waarvan één op het gebied van Biobased Product Ontwikkeling.
Aanknopingspunten voor relevante stages en onderzoeksopdrachten binnen het
onderwijs zullen zo goed mogelijk worden benut.
34
VerdereOntWikkelingVAndeketenS
Het ontwikkelen en succesvol op de markt introduceren van een of twee biobased
productenopbasisvaninhoudsstoffenvanakkerbouwmatiginNederlandgeteel-
de kruiden, zal de belangstelling voor het concept van de BPOC doen toenemen.
Zowel in de sector van de akkerbouw/tuinbouw, als in die van het innoverende
industriële mkb, liggen er dan kansen voor een opvoering van de toegevoegde
waarde uit producten die duurzaam worden gefabriceerd. De ervaring die met de
BPOC is opgedaan, kan in de toekomst worden benut bij het opzetten van an-
deresysteeminnovatieveketens.Hetbeproefdeorganisatorischeconceptis“vrij
verkrijgbaar”:deinvullingervanzalechterdoormkb-ondernemersmoetenworden
gegeven. HAS Den Bosch kan hierbij als een stimulerende kennisinstelling optre-
den, want zij koppelt toepasbare wetenschap aan de praktijk van het bedrijfsleven.
35
Lasten
Personele kosten
PR en communicatie
Verbruiksmaterialen
Reis-enverblijfkosten
Diensten Derden
Beheer-enadministra-
tiekosten
Baten
(Nog te ontvangen)
subsidie LNV
Bijdrage HAS
Den Bosch
Overige bijdragen
2010
€ 193.401,00
€ 173,00
€ 11.438,00
€ 3.594,00
€ 109.638,00
€ 3.674,00
€ 321.918,00
€ 85.751,00
€ 207.614,00
€ 28.553,00
€ 321.918,00
2009
€ 225.682,00
€ 850,00
€ 12.971,00
€ 4.921,00
€ 111.918,00
€ 11.174,00
€ 367.516,00
€ 108.880,00
€ 234.960,00
€ 23.676,00
€ 367.516,00
Financiën
exPlOitAtierekening2010BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtie
36
Activa
Debiteuren
Nog te vorderen subsi-
die LNV
Nog te ontvangen
belastingen
Liquide middelen
Passiva
Gestort ledenkapitaal
Crediteuren
Voorfinanciering HAS
Overige schulden
2010
€ 42.507,00
€ 194.631,00
€-
€ 14.207,00
€251.345,00
€ 110.980,00
€ 2.451,00
€ 113.247,00
€ 24.667,00
€251.345,00
2009
€ 32.333,00
€ 108.880,00
€ 4.742,00
€ 24.917,00
€170.872,00
€ 106.963,00
€ 5.415,00
€ 57.459,00
€ 1.035,00
€170.872,00
BAlAnSPer31-12-2010BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtie
37
Bijlagen
BijlAge1-PrOjeCtOrgAniSAtie
38
BijlAge2:SAMenWerkendeOrgAniSAtieSde BPOC staat in contact en werkt samenmetdiverseorganisatiesinbinnen-enbuitenland,waaronder:
Financiers
• GemeenteHorstaandeMaas
• HASDenBosch
• LLTB
• PlattelandinuitvoeringLimburg
• ProvincieLimburg
• ProvincieNoordBrabant
• RabobankMaashorst
kennisinstellingenen onderzoeksinstituten• AntonJurgensInstituut,‘s-Herto-
genbosch
• CitaverdeCollegeHorstenRoer-
mond
• LeuvenResearchandDevelopment
(LRD), België
• GöttingenUniversität(Duitsland)
• HASDenBosch
• HASKennisTransfer
• KatholiekeUniversiteitLeuven
(België)
• KatholiekeHogeschoolSt.Lieven
Gent (België)
• LVWOWeinsberg(Duitsland)
• MicroBioMetrix-Research(België)
• MBM-Research(NL)
• PTC+Sevenum
• ScottishAssociationforMarineSci-
ence (UK)
• UniversiteitAntwerpen–afd.Farma-
cognosieenFytochemie
• WageningenUR(WUR)
Bedrijven• EenhandelsbedrijfmetR&Dactivi-
teiten op het gebied van aardappel-
teelt
• LandbouwCoöperaties
• EencommercieelbedrijfinWegen
Waterbouw
• EenIngenieursbureau(expertisege-
bied:duurzameenergieenmilieu)
• Eenleveranciervangroenestroom
uit reststromen
• Tweecommerciëleproducentenvan
bodemverbeteraars
• Specialistischebedrijvenophet
gebied van wijnbouw
• Eenonderneminginboomteelten
tuinaanleg
• Akkerbouwers
• Groenteverwerkers
• Glastuinbouwbedrijven
• Loonwerkbedrijven
Overig• ZLTO
• Agro&CoBrabant
• Eenregionaleontwikkelingsmaat-
schappij
39
40
41
1
B.P.O.C. / HAS Den Bosch Postbus 901085200 MA ’s HertogenboschOnderwijsboulevard 2215223 DE ’s HertogenboschTel. (073) 692 37 28Fax (073) 692 36 99
De BPOC is voortgekomen uit het project
EDC Biofortificants,
een initiatief van hogeschool HAS Den Bosch.
Mede mogelijk gemaakt met financiële
ondersteuning door een aantal regionale
organisaties en de EU
Recommended