1
KOumlKLER
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
2
3
I
BATI GELENEKLERİNİN
YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
Batı duumlnyasının gelenekleri biri Yahudi-Hıristiyan diğeri Yunan-Roma veya Klasik olmak uumlzere başlıca iki kaynağa sahiptir Ccedilok eski değil tarihccedililer bu iki temel kaynağa bir uumlccediluumlncuumlsuumlnuuml Germanik olanı da ekleme eğilimindeydiler Ne var ki Doumlrduumlncuuml yuumlz-yılın başlarından itibaren Batırsquoyı işgal eden cahil kavimlerin -Roma İmparatorluğursquonun sınırlarını aşan barbarların- boumllgede yeşeren medeniyetin uumlstuumlnde mevcut gelenek-lerin derinliği ve kalıcılığıyla kıyaslanabilir nitelikte iz bırakmış olmaları artık muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Batı geleneklerindeki Yahudi-Hıristiyan ve Yunan-Roma unsurları-nın derinliği ve kalıcılığı nedeniyledir ki Batı duumlnyasında suumlregelen duumlşuumlnce ve davra-nış alışkanlıkları bin beş yuumlz ila uumlccedil bin yıl oumlnce oumllen insanların entelektuumlel ve ruhani keşiflerinin buguumln bile etkisi altındadır İlk uumlccedil boumlluumlmuuml Antik Ccedilağrsquodan başlayarak Batı geleneğinin iki buumlyuumlk dini yani Yahudilik ve Hıristiyanlık ile Yunan ve Roma medeni-yetlerinin kuumlltuumlrel felsefi ve siyasi kavramlarının ilişkilerini tasvir etmektedir
Dinin geccedilmiş ccedilağlarda insanlar iccedilin temel bir ihtiyaccedil olarak tezahuumlr ettiği malum Nitekim ccedilok ccedileşitli dinlere ibadet edilmiş batıl inanccedilla okuumlltizm karışımı tuhaf din-lerin yanı sıra ateşe guumlneşe hayvanlara tapınma ve bunlara belirli bir tarikat yapısı kazandırma ccedilabaları bile soumlz konusudur
Batırsquoda bu kadim dinlerin ikisi dışında yani Yahudilik ve Hıristiyanlık dışında hiccedil-biri yaşa(n)madı Hıristiyanlık daha baştan itibaren Yahudilik ile yakın ilişki iccedilindeydi Hıristiyanlar Hıristiyanlığın yeni bir vahiy olduğuna inanmakla birlikte İsrailoğulları-nın (Suriyersquonin guumlneyinde yaşayan Yahudiler) dininin devamı olduğuna huumlkmettiler Hz İsarsquonın (Batı duumlşuumlncesine youmln veren metinlerde Hıristiyan peygamberinin adının oumlnuumlnde ldquoHazretrdquo sıfatı yoktur ccedileviride Tuumlrk okurunun hassasiyetleri goumlzoumlnuumlnde bu-lundurularak tarafımızdan eklenmiştir) gelişinin İsrailli kacirchinler tarafından yuumlzlerce yıl oumlnce haber verildiği ve Orsquonun Yahudilere yaklaşık iki bin yıl oumlnce Hz İbrahimrsquoin Kalde Uygarlığırsquonın Ur şehrinden yaptığı ccedilağrıyla başlayan Tanrı tezahuumlruumlnuumln doruk noktası olduğuna inandılar
John W Snyder ldquoAntiquityrdquo Chicago 1967
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
4
AYAHUDİLER
Yahudilerin koumlkeni tam olarak bilinmiyor İOuml 1400 ila İOuml 1200 arasına tekabuumll
eden bir tarihte bir grup goumlccedilebe kavim Suriyersquonin guumlneyine Kenan diye bildikleri
boumllgeye girdi Kendilerini (Hz) İbrahimrsquoin torunu olan ataları İsrailrsquoin (Yakup) adıyla
tanıttılar Yakuprsquoun on iki oğlunun sulbuumlnden olduklarını soumlylediler Temas kurdukları
insanlar (halklar) zaman iccedilinde onlara İsrailrsquoin on iki oğlundan biri olan Yahudarsquodan
muumllhem Yahudi demeye başladılar Yahudiler Kenanrsquoa Mısırrsquoda birkaccedil yuumlzyıl yaşa-
mış olduklarını anlatan bir de gelenek getirmişlerdi Kadim soumlylencelerinden bazıları
Mısırrsquodan Tanrırsquonın mucizevi muumldahalesi sayesinde ccedilıktıkları Tanrırsquonın Kenanrsquoı Hz
İbrahimrsquoe ve onun meşru soyundan gelenlere anayurt olarak bizzat vaat ettiği hu-
susunda ısrarlıydı
Kenanrsquoda Kuduumls civarındaki dağlık boumllgelere yerleşen Yahudiler İOuml 1000rsquoli yıl-
ların başından itibaren zengin ve etkili bir devlet haline gelmeye başladılar Kralları
Davut ve Solomonrsquoun (Hz Suumlleyman) youmlnetiminde komşularının zayıf devletler ol-
masından ve Fenikelilerin Akdeniz kıyısındaki zengin ticaret imkacircnlarından yararlan-
dılar Ne var ki İOuml Dokuzuncu ve Sekizinci yuumlzyıllarda Orta Doğursquonun buumlyuumlk guumlccedilleri
arasında yeniden başlayan muumlcadelede kendilerini Mezopotamyarsquonın Babillileri ve
Asurluları ile Nil Vadisirsquonin Mısırlıları arasında sıkışmış buldular Soumlz konusu guumlccedilluuml
devletler aralarındaki boumllgenin kontroluuml iccedilin savaşmaktaydı ve Kenan bu boumllgenin
oumlnemli bir parccedilasıydı Orta Doğu siyasetinin bu girdabında kendi iccedil sorunlarıyla da
uğraşan Yahudiler Filistin iccedilin savaşan taraflardan bazen biri bazen de diğeriyle
ittifak yapmayı seccedilti Nitekim Solomonrsquodan sonra krallıkları kuzeyde İsrail guumlneyde
daha kuumlccediluumlk bir krallık olan Yahuda olmak uumlzere ikiye boumlluumlnduuml Bu iki krallık ccediloğu
kez birbirinden bağımsız siyaset izledi Bu tutum İOuml 722rsquode Asurlular İsrail İOuml
586rsquoda da Babilliler Yahuda Krallığırsquonı ele geccedilirinceye kadar artarak devam etti
Sonunda kuzeydeki krallık yani İsrailrsquoin Yahudileri Asurluların geride bıraktığı fakir
halk dışında tarihten silindi Guumlneydeki krallığa Yahudarsquoya gelince halkının buumlyuumlk
bir kısmı İOuml 539rsquoda Perslerin Babilrsquoi fethetmesini muumlteakip Filistinrsquoe doumlnduuml Ancak
bağımsızlıklarını suumlrduumlrmeleri kolay olmadı Perslerden Yunanlılara (İOuml 333-63) ve
Romalılara (İOuml 63-İS 70) kadar bir dizi guumlcuumln fethine boyun eğmek zorunda kal-
dılar Ve Yahudi tarihi -İOuml İkinci yuumlzyılın ortalarında Makabilerin youmlnetimi altındaki
kısa doumlnem hariccedil- bağımlı ve haraccedil oumldeyen bir halkın tarihinden ibaret kaldı Antik
Yahudi devletine İS 70rsquode Kuduumlsrsquoteki buumlyuumlk tapınağı yerle bir eden Romalılar son
verdiler (JS)
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
5
1 İnsanoğlu ve Dertleri ya da Her Şey İlk Ne Zaman Başladı
Yahudilerin Kutsal Yazıları veya Kutsal Metinleri Hıristiyan İncilirsquonin1 Eski Ahit (Tevrat ve Zebur) olarak bilinen ilk boumlluumlmuumlndeki belgelerde muumlndemiccediltir Eski Ahit esas olarak Yahudilerin ve diğer insanların tuumlmuumlnuumln Yahudilerin Tanrısı ile ilişkileri-ne dairdir Kutsal Kitaprsquoın ilk boumlluumlmleri Yaratılış (Genesis) insanoğlunun kafasını her ccedilağda kurcalayan sorulara cevap mahiyetindedir
Yaratılış (Genesis)
Başlangıccedilta Tanrı goumlğuuml ve yeri yarattı Yer boştu yeryuumlzuuml şekilleri yoktu engin karanlıklarla kaplıydı Tanrırsquonın Ruhu suların uumlzerinde hareket edi-yordu Tanrı ldquoIşık olsunrdquo diye buyurdu ve ışık oldu Tanrı ışığın iyi olduğu-nu goumlrduuml ve onu karanlıktan ayırdı Işığa ldquoguumlnduumlzrdquo karanlığa ldquogecerdquo adını verdi Akşam oldu sabah oldu ve ilk guumln oluştu
Tanrı ldquoSuların ortasında bir kubbe olsun suları birbirinden ayırsınrdquo diye buyurdu Ve oumlyle oldu Tanrı goumlk kubbeyi yarattı Kubbenin altındaki suları uumlstuumlndeki sulardan ayırdı Kubbeye ldquogoumlkrdquo adını verdi Akşam oldu sabah oldu ve ikinci guumln oluştu
Tanrı ldquoGoumlğuumln altındaki sular bir yere toplansın kuru toprak goumlruumlnsuumlnrdquo diye buyurdu ve oumlyle oldu Kuru alana ldquokarardquo toplanan sulara ldquodenizrdquo adını verdi Tanrı bunun iyi olduğunu goumlrduuml Tanrı ldquoYeryuumlzuuml bitkiler tohum ve-ren otlar tuumlruumlne goumlre tohumu meyvesinde bulunan meyve ağaccedilları uumlretsinrdquo diye buyurdu ve oumlyle oldu Yeryuumlzuuml bitkiler tuumlruumlne goumlre tohum veren otlar tohumu meyvesinde bulunan meyve ağaccedilları yetiştirdi Tanrı bunun iyi ol-duğunu goumlrduuml Akşam oldu sabah oldu ve uumlccediluumlncuuml guumln oluştu
Tanrı şoumlyle buyurdu ldquoGoumlk kubbede guumlnduumlzuuml geceden ayıracak yeryuumlzuuml-nuuml aydınlatacak ışıklar olsun Belirtileri mevsimleri guumlnleri yılları goumlster-sinrdquo Ve oumlyle oldu Tanrı buumlyuumlğuuml guumlnduumlze kuumlccediluumlğuuml geceye egemen olacak iki
1 Kutsal Kitap Eski ve Yeni Ahit olmak uumlzere iki boumlluumlmden oluşur Eski Ahit Yahudilerin kutsal kitabıdır İbranice ve Aramice olarak yazılmıştır Uumlccedil boumlluumlme ayrılır 1 Yasa Kitapları (Musarsquonın 5 kitabı olarak bilinir) 2 Peygamberlikler ve tarihsel kitaplar 3 Mezmurlar şiirsel ve duumlz metinler Eski ve Yeni Ahit Hıristiyanların kabul ettiği kutsal yazılardır Yirmi yedi kitaptan oluşan Yeni Ahit (İncil) Grekccedile yazılmıştır İlk doumlrt kitap Hz İsarsquonın yaşamını oumlğretilerini oumlluumlm ve dirilişiyle ilgili bilgileri iccedilermektedir Elccedililerin İşleri Kitabı Hz İsarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra elccedililerin bu oumlğ-retiyi yaymak iccedilin yaptıklarını anlatır İncilrsquode yer alan mektuplar Hz İsarsquonın elccedilileri ve yakın izleyicileri tarafından ilk inanlı topluluklarına (kiliselere) yol goumlstermek Orsquonun oumlğretisine uygun bir yaşam suumlrmelerini sağlamak ve karşılaştıkları sorunların uumlstesinden nasıl gelebileceklerini goumlstermek amacıyla Tanrırsquonın esiniyle yazıldı İncilrsquoin son kitabı olan Vahiy inanlıkları sıkıntılar karşısında cesaretlendirir gelecekteki olayları simgelerle accedilıklar
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
6
buumlyuumlk ışığı ve yıldızları yarattı Yeryuumlzuumlnuuml aydınlatmak guumlnduumlze ve gece-ye egemen olmak ışığı karanlıktan ayırmak iccedilin onları goumlk kubbeye yerleş-tirdi Tanrı bunun iyi olduğunu goumlrduuml Akşam oldu sabah oldu ve doumlrduumln-cuuml guumln oluştu
Tanrı ldquoSular canlı yaratıklarla dolup taşsın yeryuumlzuumlnuumln uumlzerinde goumlk-te kuşlar uccediluşsunrdquo diye buyurdu Tanrı buumlyuumlk deniz canavarlarını sular-da kaynaşan canlıları ve uccedilan ccedileşitli varlıkları yarattı Bunun iyi olduğunu goumlrduuml Tanrı ldquoVerimli olun ccediloğalın denizleri doldurun yeryuumlzuumlnde kuş-lar ccediloğalsınrdquo diyerek onları kutsadı Akşam oldu sabah oldu ve beşinci guumln oluştu
Tanrı ldquoYeryuumlzuuml ccedileşit ccedileşit canlı yaratık evcil ve yabanıl hayvan suumlruumln-gen uumlretsinrdquo diye buyurdu Ve oumlyle oldu Tanrı ccedileşit ccedileşit yabanıl hayvan ev-cil hayvan suumlruumlngen yarattı Bunun iyi olduğunu goumlrduuml
Tanrı ldquoKendi suretimizde kendimize benzer insan yaratalımrdquo dedi ldquode-nizdeki balıklara goumlkteki kuşlara evcil hayvanlara suumlruumlngenlere yeryuumlzuuml-nuumln tuumlmuumlne egemen olsunrdquo
Tanrı insanı kendi suretinde yarattı onu Tanrırsquonın suretinde yarattı Onları erkek ve dişi olarak yarattı Onları kutsayarak ldquoVerimli olun ccediloğa-lınrdquo dedi ldquoYeryuumlzuumlnuuml doldurun ve denetiminize alın denizdeki balıkla-ra goumlkteki kuşlara yeryuumlzuumlnde yaşayan buumltuumln canlılara egemen olun İşte yeryuumlzuumlnde tohum veren her otu tohumu meyvesinde bulunan her meyve ağacını size veriyorum Bunlar size yiyecek olacak Yabanıl hayvanlara goumlkteki kuşlara suumlruumlngenlere -soluk alıp veren buumltuumln hayvanlara- yiyecek olarak yeşil otları veriyorumrdquo Ve boumlyle oldu Tanrı yarattıklarına baktı ve her şeyin ccedilok iyi olduğunu goumlrduuml Akşam oldu sabah oldu ve altıncı guumln oluştu
Goumlk ve yer buumltuumln oumlğeleriyle tamamlandı Yedinci guumlne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi Yaptığı işten o guumln dinlendi Yedinci guumlnuuml kut-sadı Onu kutsal bir guumln olarak belirledi Ccediluumlnkuuml Tanrı o guumln yaptığı yarattığı buumltuumln işi bitirip dinlendi
Goumlğuumln yerin yaratılış oumlykuumlsuumlRAB Tanrı goumlğuuml ve yeri yarattığında yeryuumlzuumlnde yabanıl bir fidan bir ot
bile bitmemişti Ccediluumlnkuuml RAB Tanrı henuumlz yeryuumlzuumlne yağmur goumlndermemiş-ti Toprağı işleyecek insan da yoktu Yerden yuumlkselen buhar buumltuumln toprakla-rı suluyordu RAB Tanrı Acircdemrsquoi topraktan yarattı ve burnuna yaşam soluğu uumlfledi Boumlylece Acircdem yaşayan varlık oldu
RAB Tanrı doğuda Adenrsquode bir bahccedile dikti Yarattığı Acircdemrsquoi oraya koy-du Bahccedilede iyi meyve veren tuumlrluuml tuumlrluuml guumlzel ağaccedil yetiştirdi Bahccedilenin orta-sında yaşam ağacıyla iyiyle koumltuumlyuuml bilme ağacı vardı
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
7
Adenrsquoden bir ırmak doğuyor bahccedileyi sulayıp orada doumlrt kola ayrılıyor-du İlk ırmağın adı Pişonrsquodur Altın kaynakları olan Havila sınırları boyunca akar Orada iyi altın reccediline ve oniks bulunur İkinci ırmağın adı Gihonrsquodur Kuş sınırları boyunca akar Uumlccediluumlncuuml ırmağın adı Diclersquodir Asurrsquoun doğusun-dan akar Doumlrduumlncuuml ırmak ise Fıratrsquotır
RAB Tanrı Aden bahccedilesine bakması onu işlemesi iccedilin Acircdemrsquoi oraya koy-du Ona ldquoBahccedilede istediğin ağacın meyvesini yiyebilirsinrdquo diye buyurdu ldquoama iyiyle koumltuumlyuuml bilme ağacından yeme Ccediluumlnkuuml ondan yediğin guumln kesin-likle oumlluumlrsuumlnrdquo
Sonra ldquoAcircdemrsquoin yalnız kalması iyi değilrdquo dedi ldquoona uygun bir yardım-cı yaratacağımrdquo RAB Tanrı yerdeki hayvanların goumlkteki kuşların tuumlmuumlnuuml topraktan yaratmıştı Onlara ne ad vereceğini goumlrmek iccedilin hepsini Acircdemrsquoe getirdi Acircdem her birine ne ad verdiyse o canlı o adla anıldı Acircdem buuml-tuumln evcil ve yabanıl hayvanlara goumlkte uccedilan kuşlara ad koydu Ama kendisi iccedilin uygun bir yardımcı bulamadı RAB Tanrı Acircdemrsquoe derin bir uyku verdi Acircdem uyurken RAB Tanrı onun kaburga kemiklerinden birini alıp yerini etle kapattı Acircdemrsquoden aldığı kaburga kemiğinden bir kadın yaratarak onu Acircdemrsquoe getirdi Acircdem ldquoİşte bu benim kemiklerimden alınmış kemik etim-den alınmış ettirrdquo dedi ldquoona lsquokadınrsquo denilecek ccediluumlnkuuml o adamdan alındırdquo Bu nedenle adam annesini babasını bırakıp karısına bağlanacak ikisi tek beden olacak Acircdem de karısı da ccedilıplaktılar henuumlz utanccedil nedir bilmiyor-lardı
RAB Tanrırsquonın yarattığı yabanıl hayvanların en kurnazı yılandı Yılan ka-dına ldquoTanrı gerccedilekten lsquoBahccediledeki ağaccedilların hiccedilbirinin meyvesini yemeyinrsquo dedi mirdquo diye sordu Kadın ldquoBahccediledeki ağaccedilların meyvelerinden yiyebi-lirizrdquo diye yanıtladı ldquoAma Tanrı lsquoBahccedilenin ortasındaki ağacın meyvesini yemeyin ona dokunmayın yoksa oumlluumlrsuumlnuumlzrsquo dedirdquo Yılan ldquoKesinlikle oumll-mezsinizrdquo dedi ldquoccediluumlnkuuml Tanrı biliyor ki o ağacın meyvesini yediğinizde goumlzleriniz accedilılacak iyiyle koumltuumlyuuml bilerek Tanrı gibi olacaksınızrdquo
Kadın ağacın guumlzel meyvesinin yemek iccedilin uygun ve bilgelik kazanmak iccedilin ccedilekici olduğunu goumlrduuml Meyveyi koparıp yedi Yanındaki kocasına ver-di o da yedi İkisinin de goumlzleri accedilıldı Ccedilıplak olduklarını anladılar Bu yuumlz-den incir yapraklarını dikip kendilerine oumlnluumlk yaptılar
Derken guumlnuumln serinliğinde bahccedilede yuumlruumlyen RAB Tanrırsquonın sesini duy-dular Orsquondan kaccedilıp ağaccedilların arasına gizlendiler RAB Tanrı Acircdemrsquoe ldquoNe-redesinrdquo diye seslendi Acircdem ldquoBahccedilede sesini duyunca korktum Ccediluumlnkuuml ccedilıplaktım bu yuumlzden gizlendimrdquo dedi RAB Tanrı ldquoCcedilıplak olduğunu sana kim soumlyledirdquo diye sordu ldquosana meyvesini yeme dediğim ağaccediltan mı ye-dinrdquo Acircdem ldquoYanıma koyduğun kadın ağacın meyvesini bana verdi ben
8
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
de yedimrdquo diye yanıtladı RAB Tanrı kadına ldquoNedir bu yaptığınrdquo diye sor-du Kadın ldquoYılan beni aldattı o yuumlzden yedimrdquo diye karşılık verdi Bunun uumlzerine RAB Tanrı yılana ldquoBu yaptığından oumltuumlruuml buumltuumln evcil ve yabanıl hayvanların en lanetlisi sen olacaksınrdquo dedi ldquokarnının uumlzerinde suumlruumlnecek yaşamın boyunca toprak yiyeceksin Seninle kadını onun soyuyla senin soyunu birbirinize duumlşman edeceğim Onun soyu senin başını ezecek sen onun toprağına saldıracaksınrdquo RAB Tanrı kadına ldquoCcedilocuk doğururken sana ccedilok acı ccedilektireceğimrdquo dedi ldquoağrı ccedilekerek doğum yapacaksın Kocana istek duyacaksın seni o youmlnetecekrdquo RAB Tanrı Acircdemrsquoe ldquoKarının soumlzuumlnuuml dinle-diğin ve sana meyvesini yeme dediğim ağaccediltan yediğin iccedilin toprak senin yuumlzuumlnden lanetlendirdquo dedi ldquoyaşam boyu emek vermeden yiyecek bulama-yacaksın Toprak sana diken ve ccedilalı verecek yaban otu yiyeceksin Toprağa doumlnuumlnceye dek ekmeğini alın teri doumlkerek kazanacaksın Ccediluumlnkuuml topraksın topraktan yaratıldın ve yine toprağa doumlneceksinrdquo
Acircdem karısına Havva adını verdi Ccediluumlnkuuml o buumltuumln insanların annesiydi RAB Tanrı Acircdemrsquole karısı iccedilin deriden giysiler yaptı onları giydirdi Son-ra ldquoAcircdem iyiyle koumltuumlyuuml bilmekle bizlerden biri gibi oldurdquo dedi ldquoartık ya-şam ağacına uzanıp meyve almasına yiyip oumlluumlmsuumlz olmasına izin verilme-melirdquo Boumlylece RAB Tanrı yaratılmış olduğu toprağı işlemek uumlzere Acircdemrsquoi Aden bahccedilesinden ccedilıkardı Onu kovdu Yaşam ağacının yolunu denetlemek iccedilin de Aden bahccedilesinin doğusuna keruvlar ve her yana doumlnen alevli bir kı-lıccedil yerleştirdi
Kutsal Kitap Eski Anlaşma Yaradılış 1-3 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
2 Yahudilerin Tanrı ile İlişkisinin Temelinde Ne Vardı
Yaratılış Kitabı Tanrırsquonın Hz İbrahimrsquoe Mezopotamyarsquoda -Kalde Medeniyetirsquonin Ur şehrinde- seslenerek uzak bir diyara gelmelerini buyurduğunu ve bunu yaparken kuluna sadece bir anayurt vaat etmekle kalmayıp guumlccedilluuml ve kalabalık bir soy da vaat ettiğini soumlyler Vaat edilen anayurt Kenanrsquodır Hz İbrahim zamanı gelince akrabaları ve uşaklarıyla birlikte buraya gider Ancak henuumlz meşru karısı Sararsquodan olma bir erkek evlat sahibi değildir ve karı koca ccedilok yaşlıdırlar Yahudiler ve daha sonra Hıris-tiyanlar Hz İbrahimrsquoin bu hikacircyesinde Tanrırsquonın tuumlm insanlığı ilgilendiren tebliğini almak uumlzere neden kendilerini seccediltiğinin kısmi accedilıklamasını bulurlar
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
9
Yaratılış (Genesis)
RAB verdiği soumlz uyarınca Sararsquoya iyilik etti ve soumlzuumlnuuml yerine getirdi Sara hamile kaldı İbrahimrsquoin yaşlılık doumlneminde tam Tanrırsquonın belirtti-ği zamanda ona bir erkek ccedilocuk doğurdu İbrahim Sararsquonın doğurduğu ccedilo-cuğa İshak adını verdi Tanrırsquonın kendisine buyurduğu gibi oğlu Hz İshakrsquoı sekiz guumlnluumlkken suumlnnet etti İshak doğduğunda İbrahim yuumlz yaşındaydı Sara ldquoTanrı yuumlzuumlmuuml guumllduumlrduumlrdquo dedi ldquobunu duyan herkes benimle guumlle-cek Kim İbrahimrsquoe Sara ccedilocuk emzirecek derdi Bu yaşında ona bir oğul doğurdumrdquo
Ccedilocuk buumlyuumlduuml Suumltten kesildiği guumln İbrahim buumlyuumlk bir şoumllen verdi
Daha sonra Tanrı İbrahimrsquoi sınadı ldquoİbrahimrdquo diye seslendi İbrahim ldquoBuradayımrdquo dedi Tanrı ldquoİshakrsquoı sevdiğin biricik oğlunu al Moriya2 boumll-gesine gitrdquo dedi ldquoorada sana goumlstereceğim bir dağda oğlunu yakmalık sunu olarak sunrdquo İbrahim sabah erkenden kalktı eşeğine palan vurdu Yanına uşaklarından ikisini ve oğlu İshakrsquoı aldı Yakmalık sunu iccedilin odun yardık-tan sonra Tanrırsquonın kendisine belirttiği yere doğru yola ccedilıktı Uumlccediluumlncuuml guumln gideceği yeri uzaktan goumlrduuml Uşaklarına ldquoSiz burada eşeğin yanında kalınrdquo dedi ldquotapınmak iccedilin oğlumla birlikte oraya gidip doumlneceğizrdquo Yakmalık sunu iccedilin yardığı odunları oğlu İshakrsquoa yuumlkledi Ateşi ve bıccedilağı kendisi aldı Bir-likte giderlerken İshak İbrahimrsquoe ldquoBabardquo dedi İbrahim ldquoEvet oğlumrdquo diye yanıtladı İshak ldquoAteşle odun burada ama yakmalık sunu kuzusu nerederdquo diye sordu İbrahim ldquoOğlum yakmalık sunu iccedilin kuzuyu Tanrı kendisi sağ-layacakrdquo dedi İkisi birlikte yuumlruumlmeye devam ettiler
Tanrırsquonın kendisine belirttiği yere varınca İbrahim bir sunak yaptı uumlze-rine odun dizdi Oğlu İshakrsquoı bağlayıp sunaktaki odunların uumlzerine yatırdı Onu boğazlamak iccedilin uzanıp bıccedilağı aldı Ama RABrsquobin meleği goumlklerden ldquoİbrahim İbrahimrdquo diye seslendi İbrahim ldquoİşte buradayımrdquo diye karşılık verdi Melek ldquoCcedilocuğa dokunmardquo dedi ldquoona bir şey yapma Şimdi Tanrırsquodan korktuğunu anladım biricik oğlunu benden esirgemedinrdquo İbrahim ccedilevresi-ne bakınca boynuzları sık ccedilalılara takılmış bir koccedil goumlrduuml Gidip koccedilu getirdi Oğlunun yerine onu yakmalık sunu olarak sundu Oraya ldquoYahve yirerdquo3 adı-nı verdi ldquoRABrsquoin dağında sağlanacaktırrdquo soumlzuuml bu yuumlzden buguumln de soumlyleni-yor RABrsquoin meleği goumlklerden İbrahimrsquoe ikinci kez seslendi ldquoRAB diyor ki kendi uumlzerime ant iccediliyorum Bunu yaptığın iccedilin biricik oğlunu esirgemedi-ğin iccedilin seni fazlasıyla kutsayacağım soyunu goumlklerin yıldızları kıyıların
2 Bazı bilim insanlarının sonradan Kuduumls şehrinin bir parccedilası olduğuna inandıkları bir tepe3 ldquoRab sağlayacaktırrdquo anlamında
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
10
kumu kadar ccediloğaltacağım Soyun duumlşmanlarının kentlerini muumllk edinecek Soyunun aracılığıyla yeryuumlzuumlndeki buumltuumln uluslar kutsanacak Ccediluumlnkuuml soumlzuuml-muuml dinledinrdquo
3 Tanrı İnananlara Ne Buyurur
Geleneğe goumlre İshakrsquoın oğlu (Hz) İbrahimrsquoin torunu Yakup Mısırrsquoa gitmek uumlze-re Kenanrsquodan bir kıtlık doumlneminde ayrılmış on bir oğlunu da beraberinde goumltuumlr-muumlştuumlr On ikinci oğlu Yusuf Mısırrsquoda yerleşik olup huumlkuumlmdarın youmlneticilerinden biri olarak servet sahibi olmuştur Yakup Mısırrsquoa vardıktan hemen sonra oumlluumlr On iki oğlu iccedilin işler bir suumlre iyi gider Nil yakınlarında Yehovarsquonın kendilerine ve ccedilocuklarına vaat ettiği topraklardan ccedilok uzak bir boumllgeye yerleşirler Tanrılarının soumlylediği gibi Yakuprsquoun soyu burada birkaccedil yuumlzyıl yaşayıp ccediloğalır devasa bir kalabalık oluştururlar Ne var ki ldquoYakuprsquou tanımayan bir kralrdquo ortaya ccedilıkar ve Yahudileri ezmeye başlar Bunun uumlzerine Tanrı (Hz) Musarsquoyı goumlreve ccedilağırır Yahudileri Mısır esaretinden onun oumlnderliğinde kurtarır Sonra dehşet dolu bir guumlnde ıssız Sina Yarımadasırsquonda bir dağda Hz Musarsquoya seccediltiği bu insanlardan ne beklediğini soumlylemek suretiyle kendi-siyle onlar arasında yeni bir bağ oluşturur
Mısırrsquodan Ccedilıkış (Exodus)
Ve Musa Tanrırsquonın huzuruna ccedilıktı RAB dağdan kendisine seslendi ldquoYa-kup soyuna İsrail halkına şoumlyle diyeceksin Mısırlılara ne yaptığımı sizi na-sıl kartal kanatları uumlzerinde taşıyarak yanıma getirdiğimi goumlrduumlnuumlz Şimdi soumlzuumlmuuml dikkatle dinler anlaşmama uyarsanız buumltuumln uluslar iccedilinde oumlz hal-kım olursunuz Ccediluumlnkuuml yeryuumlzuumlnuumln tuumlmuuml benimdir Siz benim iccedilin kacirchinler krallığı kutsal ulus olacaksınız İsraillilere boumlyle soumlyleyeceksinrdquo
Musa gidip halkın ileri gelenlerini ccedilağırdı ve RABrsquobin kendisine buyur-duğu her şeyi onlara anlattı Buumltuumln halk bir ağızdan ldquoRABrsquobin soumlylediği her şeyi yapacağızrdquo diye yanıtladılar Musa halkın yanıtını RABrsquobe iletti RAB Musarsquoya ldquoSana koyu bir bulut iccedilinde geleceğimrdquo dedi ldquoOumlyle ki seninle ko-nuşurken halk işitsin ve her zaman sana guumlvensinrdquo Musa halkın soumlyledik-lerini RABrsquobe iletti RAB Musarsquoya ldquoGit buguumln ve yarın halkı arındır4rdquo dedi ldquogiysilerini yıkasınlar Uumlccediluumlncuuml guumlne hazır olsunlar Ccediluumlnkuuml uumlccediluumlncuuml guumln buuml-tuumln halkın goumlzuuml oumlnuumlnde ben RAB Sina Dağırsquona ineceğim Dağın ccedilevresine
4 ldquoArındırrdquo soumlzcuumlğuuml insanların guumlnluumlk işlerinden alıkonması yıkanıp temizlenmesi ve guumlnah ccedilı-karması anlamına gelmekte
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
11
bir sınır ccedilizdi ve ldquohalka de ki lsquoSakın dağa ccedilıkmayın dağın eteğine de yak-laşmayın Kim dağa dokunursa kesinlikle oumllduumlruumllecektir Ya taşlanacak ya da okla vurulacak ona insan eli değmeyecek İster hayvan olsun ister insan yaşamasına izin verilmeyecekrsquo Ancak boru uzun uzun ccedilalınınca dağa ccedilıka-bilirlerrdquo Sonra Musa dağdan halkın yanına inip onları arındırdı Herkes giy-silerini yıkadı Musa halka ldquoUumlccediluumlncuuml guumlne hazır olunrdquo dedi ldquobu suumlre iccedilinde cinsel ilişkide bunmayınrdquo
Uumlccediluumlncuuml guumlnuumln sabahı goumlk guumlrledi şimşekler ccedilaktı Dağın uumlzerinde koyu bir bulut vardı Derken ccedilok guumlccedilluuml bir boru sesi duyuldu Ordugacirchta herkes titremeye başladı Musa halkın Tanrırsquoyla goumlruumlşmek uumlzere ordugacirchtan ccedilıkma-sına oumlncuumlluumlk etti Dağın eteğinde durdular Sina Dağırsquonın her yanından du-man tuumltuumlyordu Ccediluumlnkuuml RAB dağın uumlzerine ateş iccedilinde inmişti Dağdan ocak dumanı gibi duman ccedilıkıyor buumltuumln dağ şiddetle sarsılıyordu Boru sesi gitgide yuumlkselince Musa konuştu ve Tanrı goumlk guumlrlemeleriyle onu yanıtladı RAB Sina Dağırsquonın uumlzerine indi Musarsquoyı dağın tepesine ccedilağırdı Musa tepeye ccedilık-tı RAB ldquoAşağı inip halkı uyarrdquo dedi ldquosakın beni goumlrmek iccedilin sınırı geccedilme-sinler yoksa birccediloğu oumlluumlr Bana yaklaşan kacirchinler de kendilerini kutsasınlar yoksa onları şiddetle cezalandırırımrdquo Musa ldquoHalk Sina Dağırsquona ccedilıkamazrdquo diye karşılık verdi ldquoccediluumlnkuuml sen lsquoDağın ccedilevresine sınır ccediliz onu kutsal kılrsquo di-yerek bizi uyardınrdquo RAB ldquoAşağı inip Harunrsquou5 getirrdquo dedi ldquoama kacirchinlerle halk huzuruma gelmek iccedilin sınırı geccedilmesinler Yoksa onları şiddetle cezalan-dırırımrdquo Bunun uumlzerine Musa aşağı inip durumu halka anlattı
Tanrı şoumlyle konuştu Seni Mısırrsquodan koumlle olduğun uumllkeden ccedilıkaran Tanrı RAB benim
BENDEN BAŞKA TANRIN OLMAYACAK
KENDİNE YUKARIDA GOumlKYUumlZUumlNDE AŞAĞIDA YERYUumlZUumlNDE YA DA YER
ALTINDAKİ SULARDA YAŞAYAN HERHANGİ BİR CANLIYA BENZER PUT YAP-
MAYACAKSIN PUTLARIN OumlNUumlNDE EĞİLMEYECEK ONLARA TAPMAYACAK-
SIN CcedilUumlNKUuml BEN TANRI RAB KISKANCcedil BİR TANRIYIM BENDEN NEFRET EDE-
NİN BABASININ İŞLEDİĞİ SUCcedilUN HESABINI CcedilOCUKLARINDAN UumlCcedilUumlNCUuml DOumlR-
DUumlNCUuml KUŞAKLARDAN SORARIM AMA BENİ SEVEN BUYRUKLARIMA UYAN
BİNLERCE KUŞAĞA SEVGİ GOumlSTERİRİM
TANRI RABrsquoİN ADINI BOŞ YERE6 AĞZINA ALMAYACAKSIN CcedilUumlNKUuml RAB
ADINI BOŞ YERE AĞZINA ALANLARI CEZASIZ BIRAKMAYACAKTIR
ŞABAT GUumlNUumlrsquoNUuml KUTSAL SAYARAK ANIMSA ALTI GUumlN CcedilALIŞACAK BUuml-
TUumlN İŞLERİNİ YAPACAKSIN AMA YEDİNCİ GUumlN BANA TANRI RABrsquoBE ŞABAT
5 Harun Musarsquonın erkek kardeşidir Tanrı onu Yahudilere oumlnderlik ederken Musarsquoya yardımla gouml-revlendirmiştir
6 Olur olmaz anlamında
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
12
GUumlNUuml OLARAK ADANMIŞTIR O GUumlN SEN OĞLUN KIZIN ERKEK VE KADIN
KOumlLEN HAYVANLARIN ARANIZDAKİ YABANCILAR DAcircHİL HİCcedilBİR İŞ YAPMA-
YACAKSINIZ CcedilUumlNKUuml BEN RAB YERİ GOumlĞUuml DENİZİ VE BUumlTUumlN CANLILARI ALTI
GUumlNDE YARATTIM YEDİNCİ GUumlN DİNLENDİM BU YUumlZDEN ŞABAT GUumlNUumlrsquoNUuml
KUTSADIM VE KUTSAL BİR GUumlN OLARAK BELİRLEDİM
ANNENE BABANA SAYGI GOumlSTER OumlYLE Kİ TANRIN RABrsquoBİN SANA VERE-
CEĞİ UumlLKEDE OumlMRUumlN UZUN OLSUN
ADAM OumlLDUumlRMEYECEKSİN
ZİNA ETMEYECEKSİN
CcedilALMAYACAKSIN
KOMŞUNA KARŞI YALAN YERE TANIKLIK ETMEYECEKSİN
KOMŞUNUN EVİNE KARISINA ERKEK VE KADIN KOumlLESİNE OumlKUumlZUumlNE
EŞEĞİNE HİCcedilBİR ŞEYİNE GOumlZ DİKMEYECEKSİN
Halk goumlk guumlrlemelerini boru sesini duyup şimşekleri ve dağın başındaki dumanı goumlruumlnce korkudan titremeye başladı Uzakta durarak Musarsquoya ldquoBi-zimle sen konuş dinleyelimrdquo dediler ldquoama Tanrı konuşmasın yoksa oumlluuml-ruumlzrdquo Musa ldquoKorkmayınrdquo diye karşılık verdi ldquoTanrı sizi denemek iccedilin geldi Tanrı korkusu uumlzerinizde olsun guumlnah işlemeyesiniz diyerdquo Musa Tanrırsquonın iccedilinde bulunduğu koyu karanlığa yaklaşırken halk uzakta durdu
RAB Musarsquoya şoumlyle dedi ldquoİsraillilere de ki lsquoGoumlklerden sizinle konuştu-ğumu goumlrduumlnuumlz (hellip)rsquordquo
Kutsal Kitap Eski Anlaşma Mısırrsquodan Ccedilıkış 193-2022 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
On Emirrsquoin yanı sıra Kutsal Kitaprsquoın ilk beş boumlluumlmuuml (kitabı) Tanrırsquonın Ya-hudilerin riayet etmelerini istediğine inandıkları oumlğuumltleri iccedilerir Ortodoks Ya-hudiler bunlardan bazılarını buguumln de yerine getirmektedirler
Yaratılış (Genesis)
Tanrı İbrahimrsquoe ldquoSen ve soyun kuşaklar boyu antlaşmama bağlı kalma-lısınızrdquo dedi ldquoSeninle ve soyunla yaptığım antlaşmanın koşulu şudur Ara-nızdaki erkeklerin hepsi suumlnnet edilecek Suumlnnet olmalısınız Suumlnnet ara-mızdaki antlaşmanın belirtisi olacak Evinizde doğmuş ya da soyunuzdan olmayan bir yabancıdan satın alınmış koumlleler dahil sekiz guumlnluumlk her erkek ccedilocuk suumlnnet edilecek Gelecek kuşaklarınız boyunca suumlrecek bu Evinizde doğan ya da satın aldığınız her ccedilocuk kesinlikle suumlnnet edilecek Bedeni-
13
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
nizdeki bu belirti sonsuza dek suumlrecek antlaşmamın simgesi olacak Suumlnnet edilmemiş her erkek halkının arasından atılacak ccediluumlnkuuml antlaşmamı boz-muş demektirrdquo
İOuml Yedinci yuumlzyılın sonlarındaki kriz yani bir kavim (halk) olarak Yahudi varlığının ciddi tehlike altında olduğu doumlnemde o guumlne kadar bilinmeyen Tesniye7 adlı bir kitabın esrarengiz bir biccedilimde ortaya ccedilıkmaya başlar Tesniye İsrailoğullarıyla Tanrı arasındaki ilişkinin diğer kitaplarda yeterince accedilık olmayan bir boyutunu vurgula-maktadır
Yasarsquonın Tekrarı (Deuteronomy)
Tanrınız RABrsquobin size oumlğretmek iccedilin bana verdiği buyruklar kurallar il-keler bunlardır Muumllk edinmek iccedilin gideceğiniz uumllkede onlara uyun Yaşamı-nız boyunca siz ccedilocuklarınız ve torunlarınız size verdiğim buumltuumln kurallara buyruklara uyarak Tanrınız RABrsquoden korkun ki oumlmruumlnuumlz uzun olsun Ku-lak ver ey İsrail Soumlz dinleyin ki uumlzerinize iyilik gelsin atalarınızın Tanrısı RABrsquobin size verdiği soumlz uyarınca suumlt ve bal akan uumllkede bol bol ccediloğalasınız
Dinle ey İsrail Tanrımız RAB tek RABrsquodir Tanrınız RABrsquobi buumltuumln yuumlreği-nizle buumltuumln canınızla buumltuumln guumlcuumlnuumlzle seveceksiniz Buguumln size verdiğim buyrukları aklınızda tutun Onları ccedilocuklarınıza belletin Evinizde oturur-ken yolda yuumlruumlrken yatarken kalkarken onlardan soumlz edin Bir belirti ola-rak onları ellerinize bağlayın alın sargısı olarak takın Evlerinizin kapı soumlve-lerine kentlerinizin kapılarına yazın
Tanrınız RAB atalarınıza İbrahimrsquoe İshakrsquoa Yakuprsquoa iccediltiği ant uyarınca sizi vereceği uumllkeye -inşa etmediğiniz buumlyuumlk ve guumlzel kentleri biriktirmedi-ğiniz iyi eşyalarla dolu evleri siz emek vermeden kazılmış sarnıccedilları dikme-diğiniz bağları zeytinlikleri olan uumllkeye- goumltuumlrecek Orada yiyip doyacaksı-nız O zaman dikkat edin Sizi Mısırrsquodan koumlle olduğunuz uumllkeden ccedilıkaran RABrsquobi unutmayın Tanrınız RABrsquoden korkacaksınız Orsquona kulluk edecek ve Orsquonun adıyla ant iccedileceksiniz Başka ilahların ccedilevrenizdeki usların taptığı hiccedilbir ilahın ardınca gitmeyeceksiniz Ccediluumlnkuuml aranızda olan Tanrınız RAB kıskanccedil bir tanrıdır Oumlfkelenirse sizi yeryuumlzuumlnden yok eder (hellip)
Kutsal Kitap Eski Anlaşma Yasarsquonın Tekrarı 61-15 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayın-ları 2009
7 Tesniye (Yasarsquonın Tekrarı) Eski Ahitrsquoin ilk beş kitabı olan Tevratrsquoın 34 baptan oluşan beşinci kitabı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
14
4 Tanrırsquonın Seccedililmiş İnsanlarıyla İlişkisinin Boyutları ve Telmihi Tam Olarak Nedir
Kehanet ve falcılık ccediloğu insan topluluğunda var olan kadim bir uğraştır Nite-kim İsrail ve Yahuda krallıkları da bundan paylarını alır Kacirchinlerin ccediloğu unutulmuş olmakla birlikte (bu noktada okurun dikkatini ldquokacirchinrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln ldquopeygamber nebi resulrdquo gibi eşanlamlı kullanımlarına ccedilekmek isteriz) Yakuprsquoun suumllbuumlnden olan uumlccedil grup hafızalara silinmeyecek şekilde yerleşmiştir Bunlardan ikisi Yahudi tarihinin kriz doumlnemlerinde İsrail ve Yahuda krallıklarının duumlşuumlşlerinin hemen oumlncesinde or-taya ccedilıkar Tanrırsquonın mesajını iletmek iccedilin seccediltiği insanlara fevkalade kızgın olduğu kendilerine vaat ettiği ve varlık nedenleri olarak bildikleri anayurtlarını ve anayurt-larıyla olan tuumlm bağlantılarını yok etmeye hazırlandığı şeklinde inanılmaz haberler verir Kehanetler doğrulanır Yahudiler suumlrguumlne duumlşer Telafi edilebilecek gibi goumlruumln-meyen suumlrguumln faciasına rağmen Yahudilerin yuumlreklerini cesaret ve inanccedillarını taze-lemenin yollarını arayan kacirchinler uumlccediluumlncuuml grubu oluşturur Soumlz konusu bu kehanetler Eski Ahitrsquote yer aldıkları şekilleriyle kayda geccedilirilmiş guumlnuumlmuumlze kadar gelmişlerdir Seccedililmiş insanların Tanrırsquolarıyla ilişkileri uumlzerinde kafa yoran kacirchinler Yaradanrsquoın ge-nel olarak yarattıklarıyla ve insanlarla oumlzel olarak da İsrail halkıyla muumlnasebetlerine ilişkin yeni ve derinlikli goumlruumlşler ortaya koyar Kuzey Krallığırsquonın yani İsrailrsquoin duuml-şeceği kehanetinde bulunduğu kaydedilen Amos kehanetlerini ldquoyazıyardquo doumlken ilk kacirchinlerdendir
Amos
Ey İsrail halkı kulak ver uumlzerine yakacağım ağıtın soumlzlerine ldquoDuumlştuuml er-den kız İsrail bir daha kalkamaz serilmiş kendi toprağına kaldıran yokrdquo Bu yuumlzden Egemen RAB şoumlyle diyor ldquoBin kişiyle savaşa ccedilıkan kentin yuumlz adamı sağ kalacak yuumlz kişiyle ccedilıkanın on adamı kalacak İsrail halkınardquo
Bu yuumlzden RAB İsrail halkına şoumlyle diyor ldquoBana youmlnelin yaşarsınız (hellip) RABrsquobe youmlnelin yaşarsınız yoksa Yusuf soyunda bir ateş gibi parlar Beytelrsquoi yakıp yok eder yangını soumlnduumlrecek kimse ccedilıkmazhellip Ey adaleti acı pelin otuna ccedilevirenler doğruluğu yere ccedilalanlar Uumllker ve Orion takımyıl-dızlarını yaratan zifiri karanlığı sabaha ccedileviren guumlnduumlzuuml geceyle karartan deniz sularını ccedilağırıp yeryuumlzuumlne doumlkenin adı RABrsquodir Kaleyi ansızın yıkar surlu kenti yerle bir eder
Mahkemede kendilerini azarlayanlardan nefret ediyor doğru konuşan-dan iğreniyorlar Yoksulluğu ezdiğiniz ondan zorla buğday kopardığınız iccedilin yaptığınız yontma taş evlerde oturmayacak diktiğiniz guumlzel bağların şarabını iccedilmeyeceksiniz Ccediluumlnkuuml isyanlarınızın ccedilok guumlnahlarınızın sayısız
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
15
olduğunu biliyorum En doğru kişiye baskı yapan ruumlşvet alan mahkemede mazlumun hakkını yiyenler Bu yuumlzden susmak duumlşer akıllı insana boumlyle bir zamanda ccediluumlnkuuml zaman koumltuumlduumlr
Koumltuumlluumlğe değil iyiliğe youmlnelin ki yaşayasınız boumlylece dediğiniz gibi RAB Her Şeye Egemen Tanrı sizinle olur Koumltuumlluumlkten nefret edin iyiliği sevin mahkemede adaleti koruyun Belki RAB Her Şeye Egemen Tanrı Yusufrsquoun soyundan sağ kalanlara luumltfeder
Bu yuumlzden RAB Her Şeye Egemen Tanrı RAB şoumlyle diyor ldquoBuumltuumln mey-danlarda ccedilığlık kopacak sokaklarda inim inim inleyecekler ırgatları yas tut-maya ağıtccedilıları feryat etmeye ccedilağıracaklar Buumltuumln bağlarda ccedilığlık kopacak ccediluumlnkuuml ben aranızdan geccedileceğimrdquo RAB boumlyle diyor
Vay başına RABrsquobin guumlnuumlnuuml oumlzlemle bekleyenlerin Niccedilin oumlzluumlyorsunuz RABrsquobin guumlnuumlnuuml O guumln aydınlık değil karanlık olacak Nasıl ki biri asla-nın oumlnuumlnden kaccedilar da karşısına ayı ccedilıkar evine doumlner elini duvara dayar da elini yılan sokar RABrsquobin guumlnuuml aydınlık değil karanlık olmayacak mı Hem de zifiri karanlık bir parıltı bile yok
RAB şoumlyle diyor ldquoİğreniyorum tiksiniyorum bayramlarınızdan hoşlan-mıyorum dinsel toplantılarınızdan Yakmalık ve tahıl sunularınızı bana sun-sanız bile kabul etmeyeceğim besili hayvanlarınızdan sunacağınız esenlik sunularına doumlnuumlp bakmayacağım Uzak tutun benden ezgilerinizin guumlruumll-tuumlsuumlnuuml ccedilenklerinizin sesini dinlemeyeceğim Bunun yerine adalet su gibi doğruluk ırmak gibi suumlrekli aksın
ldquoEy İsrail halkı ccediloumllde kırk yıl boyunca bana mı kurbanlar sunular sun-dunuz Gerccedilekte kralınız Sakkutrsquou putunuz Kayvanrsquoı kendiniz iccedilin yaptı-ğınız ilahın yıldızını taşıdınız Bu yuumlzden sizi Şamrsquoın oumltesine suumlreceğimrdquo RAB boumlyle diyor Orsquonun adı Her Şeye Egemen Tanrırsquodır
Kutsal Kitap Eski Antlaşma Amos 5 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
Yeşaya Yahuda Krallığırsquonın ve İsraillilerin Tanrısırsquonın yegacircne tapınağının olduğu Kuduumlsrsquouumln (Yeruşalim) duumlşeceği kehanetinde bulunur
Yeşaya
Yahuda kralları Uzziya Yotam Ahaz ve Hizkiya zamanında Amos oğlu Yeşayarsquonın Yahuda ve Yeruşalimrsquole ilgili goumlruumlmuuml
Ey goumlkler dinleyin ey yeryuumlzuuml kulak ver Ccediluumlnkuuml RAB konuşuyor ldquoCcedilo-cuklar yetiştirip buumlyuumlttuumlm ama bana başkaldırdılar Oumlkuumlz sahibini eşek
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
16
efendisinin yemliğini bilir ama İsrail halkı bu kadarını bile bilmiyor halkım anlamıyorrdquo Guumlnahlı ulusun succedil yuumlkluuml halkın koumltuumlluumlk yapan soyun baş-tan ccedilıkmış ccedilocukların vay haline RABrsquobi terk ettiler İsrailrsquoin kutsalını hor goumlrduumller Orsquona sırt ccedilevirdiler Neden bir daha doumlvuumllesiniz Neden vefasızlığı suumlrduumlruumlyorsunuz Baş buumlsbuumltuumln hasta yuumlrek buumlsbuumltuumln yaralı bedenininiz tepeden tırnağa sağlıksız taze darbe izleriyle yara bereyle dolu temizlen-memiş yağla yumuşatılmamış sarılmamış Uumllkeniz ıssız kentleriniz ateşe verilmiş Yabancılar topraklarınızı goumlzuumlnuumlzuumln oumlnuumlnde yiyip bitiriyor Sanki uumllkenin koumlkuumlnuuml kazımışlar Sion kızı bağdaki ccedilardak salatalık bostanındaki kuluumlbe gibi kuşatılmış bir kent gibi kalakalmış Her Şeye Egemen RAB ba-zılarımızı sağ bırakmamış olsaydı Sodom gibi olur Gomorarsquoya8 benzerdik
Ey Sodom youmlneticileri RABrsquobin soumlylediklerini dinleyin ey Gomora hal-kı Tanrımızrsquoın yasalarına kulak verin ldquoKurbanlarınızın sayısı ccedilokmuş bana nerdquo diyor RAB ldquoyakmalık koccedil sunularına besili hayvanların yağına doy-dum Boğa kuzu teke kanı değil istediğim Huzuruma geldiğinizde avlu-larımı ccediliğnemenizi mi istedim sizden Anlamsız sunular getirmeyin artık Buhurdan iğreniyorum Koumltuumlluumlk dolu toumlrenlere Yeni Ay Şabat Guumlnuuml kutla-malarına ve duumlzenlediğiniz toplantılara dayanamıyorum Yeni Ay toumlrenle-rinizden bayramlarınızdan nefret ediyorum Bunlar bana yuumlk oldu onları taşımaktan yoruldum Ellerinizi accedilıp bana yakardığınızda goumlzlerimi sizden kaccedilıracağım Ne kadar ccedilok dua ederseniz edin dinlemeyeceğim Elleriniz kan dolu Yıkanıp temizlenin koumltuumlluumlk yaptığınızı goumlzuumlm goumlrmesin koumltuumlluumlk etmekten vazgeccedilin İyilik etmeyi oumlğrenin adaleti goumlzetin zorbayı yola geti-rin oumlksuumlzuumln hakkını verin dul kadını savununrdquo
RAB diyor ki ldquoGelin şimdi davamızı goumlrelim Guumlnahlarınız sizi kana bo-yamış bile olsa kar gibi ak pak olacaksınız Elleriniz kırmız boumlceği gibi kızıl olsa da yapağı gibi bembeyaz olacak İstekli olur soumlz dinlerseniz uumllkenin en iyi uumlruumlnlerini yiyeceksiniz Ama direnip başkaldırırsanız kılıccedil sizi yiyip bitirecekrdquo Bunu soumlyleyen RABrsquodir
Sadık kent nasıl da fahişe oldu Adaletle doluydu doğruluğun barınağıy-dı şimdiyse katillerle doldu Guumlmuumlşuuml cuumlruf oldu şarabına su katıldı Youmlne-ticileri asilerle hırsızların işbirlikccedilisi hepsi ruumlşveti seviyor armağan peşine duumlşmuumlş Oumlksuumlzuumln hakkını vermiyor dul kadının davasını goumlrmuumlyorlar
Bu yuumlzden RAB Her Şeye Egemen RAB İsrailrsquoin Guumlccedilluumlsuuml şoumlyle diyor ldquoHasımlarımı cezalandırıp rahata kavuşacağım duumlşmanlarımdan oumlccedil alaca-ğım Sana karşı duracak kuumll suyuyla arıtır gibi seni cuumlruftan arıtıp temiz-leyeceğim Eskiden başlangıccedilta olduğu gibi sana youmlneticiler danışmanlar yetiştireceğim Ondan sonra lsquoDoğruluk Kentirsquo lsquoSadık Kentrsquo diye adlandırıla-
8 Sodom ve Gomora Hz Lucirct doumlneminde Tanrırsquonın gazabına uğramış olan iki şehir
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
17
caksın Sion adalet sayesinde toumlvbe edenleri de doğruluk sayesinde kurtu-lacak Ama başkaldıranlarla guumlnahlılar birlikte yıkıma uğrayacaklar RABrsquobi terk edenler yok olacak Sevip altında tapındığınız yabanıl fıstık ağaccedilların-dan utanacaksınız putperest toumlrenleriniz iccedilin seccediltiğiniz bahccedilelerden oumltuumlruuml yuumlzuumlnuumlz kızaracak Yaprakları solmuş yabanıl fıstık ağacına susuz bahccedileye doumlneceksiniz Guumlccedilluuml adamlarınız kıtık gibi yaptıkları işler kıvılcım gibi ola-cak ikisi birlikte yanacak ve soumlnduumlren olmayacakrdquo
Amos oğlu Yeşayarsquonın Yahuda ve RABrsquobin tapınağının kurulduğu dağ son guumlnlerde dağların en yuumlcesi tepelerin en yuumlkseği olacak Oraya akın edecek ulusların hepsi Birccedilok halk gelecek ldquoHaydi RABrsquobin Dağırsquona Yakuprsquoun Tanrısırsquonın Tapınağırsquona ccedilıkalımrdquo diyecekler ldquoO bize kendi yolunu oumlğretsin biz de Orsquonun yolundan gidelimrdquo Ccediluumlnkuuml Yasa Sionrsquodan RABrsquobin soumlzuuml Yeruşalimrsquoden ccedilıkacak RAB uluslar arasında yargıccedillık edecek birccedilok halkın arasındaki anlaşmazlıkları ccediloumlzecek İnsanlar kılıccedillarını ccedilekiccedille doumlvuumlp saban demiri mızraklarını bağcı bıccedilağı yapacaklar Ulus ulusa kılıccedil kaldır-mayacak savaş eğitimi yapmayacaklar artık
Ey Yakup soyu gelin RABrsquobin ışığında yuumlruumlyelim Ya RAB halkını Ya-kup soyunu terk ettin ccediluumlnkuuml yuumlrekleri Doğu koumlkenli inanccedillarla dolu Filis-tinliler gibi falcılıkla uğraşıyor yabancılarla el sıkışıyorlar Uumllkeleri altınla guumlmuumlşle dolu hazinelerinin sonu yok sayısız atları savaş arabaları var Uumll-keleri putlarla dolu elleriyle yaptıkları parmaklarıyla biccedilim verdikleri put-ların oumlnuumlnde eğiliyorlar Bu yuumlzden herkes alccedilaltılıp dize getirilecek Onla-rı bağışlama ya RAB RABrsquobin dehşetinden yuumlce goumlrkeminden kaccedilmak iccedilin kayalıklara gidin yerin altına saklanın insanın kuumlstah bakışları alccedilaltılacak gururu kırılacak o guumln yalnız RAB yuumlceltilecek
Ccediluumlnkuuml Her Şeye Egemen RAB o guumln kibirlileri gururluları kendini be-ğenmişleri alccedilaltacak Luumlbnanrsquoın buumltuumln ulu yuumlksek sedir ağaccedillarını Başanrsquoın buumltuumln meşelerini yok edecek buumltuumln ulu dağları yuumlksek tepeleri buumltuumln yuumlk-sek kuleleri guumlccedilluuml surları yerle bir edecek ticaret gemilerinin guumlzel tekne-lerinin hepsini yok edecek İnsanların gururu kibri kırılacak o guumln yalnız RAB yuumlceltilecek putlar tuumlmuumlyle ortadan kalkacak RAB kalkıp yeryuumlzuuml-nuuml sarsmaya başlayınca insanlar Orsquonun dehşetinden ve yuumlce goumlrkeminden kaccedilmak iccedilin mağaralara yeraltı kovuklarına saklanacaklar O guumln insanlar yeryuumlzuumlnuuml sarsmak uumlzere harekete geccedilen RABrsquobin dehşetinden ve yuumlce goumlr-keminden kaccedilmak iccedilin tapmak amacıyla yaptıkları altın guumlmuumlş putları koumls-tebeklere yarasala atıp kaya kovuklarına uccedilurumlardaki yarıklara saklana-caklar Oumlluumlmluuml insana guumlvenmekten vazgeccedilin Onun ne değeri var ki
Kutsal Kitap Eski Antlaşma Yeşaya 1-2 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
18
Mika İsraillilerin Tanrısı adına konuşarak Yahudalıları Orsquonun soumlzuumlnden ccedilıktıkları iccedilin kınar
Mika
RABrsquobin soumlylediklerine kulak verin Kalkın davanızı dağların oumlnuumlnde dile getirin Tepeler duysun sesinizi Ey dağlar ve yeryuumlzuumlnuumln sarsılmaz temelleri RABrsquobin succedillamasını dinleyin Ccediluumlnkuuml RAB halkından davacı İsrailrsquoden şikacircyetccedili ldquoEy halkım sana ne yaptımrdquo diyor RAB ldquoSana nasıl yuumlk oldum yanıtla Seni Mısırrsquodan ben ccedilıkardım ben kurtardım seni koumllelik diyarından (hellip) RABrsquobin adaletini o zaman anlayacaksınızrdquo
RABrsquobin oumlnuumlne ne ile ccedilıkayım yuumlce Tanrırsquoya nasıl tapınayım Orsquonun oumlnuumlne yakmalık sunuyla mı bir yaşında danaya mı ccedilıkayım Binlerce koccedil sunsam zeytinyağından on binlerce dere akıtsam RAB hoşnut kaldı mı Su-ccediluma karşılık ilk oğlumu işlediğim guumlnah iccedilin bedenimin uumlruumlnuumlnuuml versem olur mu Ey insanlar RAB iyi olanı size bildirdi adil davranmanızdan sada-kati sevmenizden ve alccedilakgoumlnuumllluumlluumlkle yolunda yuumlruumlmenizden başka Tanrı-nız RAB sizden ne istedi
Dinleyin RAB kente sesleniyor Orsquonun adından korkmak bilgeliktir Di-yor ki ldquoEy halk ve kent meclisi dinleyin Koumltuuml adamların evleri haksızca kazanılmış servetlerle dolu bilmiyor muyum sanıyorsunuz Eksik oumllccedilek la-netlidir Hileli terazi kullanan torbasında eksik ağırlıklar olan adamı nasıl aklayayım Kentin zenginleri zorba halkı da yalancıdır Dillerinden aldatı-cı soumlzler doumlkuumlluumlr Guumlnahlarınızdan oumltuumlruuml yıkımınızı mahvınızı hazırladım bile Yiyecek ama doymayacaksınız Accedil kalmayacak karnınız biriktireceksi-niz ama saklayamayacaksınız Koruyabildiğinizi kılıccedilla yok edeceğim Eke-cek ama biccedilemeyeceksiniz Zeytin ezecek ama yağını suumlruumlnemeyeceksiniz Uumlzuumlmuuml sıkacak ama şarabını iccedilemeyeceksiniz Kral Omrirsquonin buyruklarına Ahav9 soyunun koumltuuml acircdetlerine uyduğunuz onların toumlrelerini izlediğiniz iccedilin sizi utanca boğacağım yıkıma uğratacağım Halkım olarak aşağılanma-ya dayanmak zorunda kalacaksınızrdquo
Kutsal Kitap Eski Antlaşma Mika 6 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
9 Ahav Omrirsquonin oğlu İOuml 722rsquode Asurlular tarafından işgale uğramadan oumlnce kuzey İsrail Krallı-ğırsquonın kralı Yunus Peygambere karşı ccedilıkmasıyla maruftur
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
19
Ve nihayet suumlrguumlnuumln buumlyuumlk peygamberi Yeşaya geccediltikleri darboğazda in-sanlar iccedilin teselli kaynağı olur onlara umut verir
Yeşaya
Ey Yakup soyu seni yaratan Ey İsrail sana biccedilim veren RAB şimdi şoumly-le diyor ldquoKorkma ccediluumlnkuuml seni kurtardım seni adınla ccedilağırdım sen benim-sin Suların iccedilinden geccedilerken seninle olacağım ırmakların iccedilinden geccediler-ken su boyunu aşmayacak Ateşin iccedilinde yuumlruumlrken yanmayacaksın alevler seni yakmayacak Ccediluumlnkuuml senin Tanrın İsrailrsquoin kutsalı seni kurtaran RAB benim Fidyen olarak Mısırrsquoı sana karşılık Kuş ve Seva diyarlarını verdim Goumlzuumlmde değerli ve saygın olduğun seni sevdiğim iccedilin senin yerine insan-lar canın karşılığında halklar vereceğim Korkma ccediluumlnkuuml seninleyim soyun-dan olanları doğudan getireceğim sizleri de batıdan toplayacağım Kuzeye lsquoVerrsquo guumlneye lsquoAlıkoyma oğullarımı uzaktan kızlarımı duumlnyanın doumlrt buca-ğından getirrsquo diyeceğim lsquoYuumlceliğim iccedilin yaratıp biccedilim verdiğim adımla ccedilağ-rılan herkesi evet oluşturduğum herkesi getirinrsquo diyeceğimrdquo
Goumlzleri olduğu halde koumlr kulakları olduğu halde sağır olan halkı oumlne ge-tir Buumltuumln uluslar bir araya gelsin halklar toplansın İccedillerinden hangisi bun-ları bildirebilir olup bitenleri bize duyurabilir Tanıkları ccedilağırıp haklı ol-duklarını kanıtlasınlar oumltekiler de duyup ldquoDoğrudurrdquo desinler ldquoTanıkla-rım sizlersinizrdquo diyor RAB ldquoseccediltiğim kullar sizsiniz Oumlyle ki beni tanıyıp bana guumlvenesiniz benim O olduğumu anlayasınız Benden oumlnce bir tanrı olmadı benden sonra da olmayacak Ben yalnız ben RABrsquobin benden baş-ka kurtarıcı yoktur Ben bildirdim ben kurtardım ben duyurdum aranız-daki yabancı ilahlar değil Tanıklarım sizsinizrdquo diyor RAB ldquoTanrı benim guumln guumln olalı ben Orsquoyum Elimden kimse kurtaramaz Ben yaparım kim en-gel olabilirrdquo
Dağları aşıp gelen muumljdecinin ayakları ne guumlzeldir O muumljdeci ki esenlik duyuruyor İyilik muumljdesi getiriyor kurtuluş harbi veriyor Sion10 halkına ldquoTanrınız egemenlik suumlruumlyorrdquo diye ilan ediyor Dinleyin Bekccedilileriniz ses-lerini yuumlkseltiyor hep birlikte sevinccedille haykırıyorlar Ccediluumlnkuuml RABrsquobin Sionrsquoa doumlnuumlşuumlnuuml goumlzleriyle goumlrmekteler Ey Yeruşalim yıkıntıları hep birlikte se-
10 Sion aslında Kuduumlsrsquouumln (Yeruşalim) uumlstuumlne inşa edildiği tepelerden sadece biriydi ama zaman iccedilinde şehir bu tepenin adıyla anılmaya başlandı ve şehrin halkına da ldquoJerusalemrdquoden muumllhem Jews (Yahudiler) dendi
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
20
vinccedille haykırıp bağırın Ccediluumlnkuuml RAB halkını avuttu Yeruşalimrsquoi kurtardı Buumltuumln ulusların goumlzuuml oumlnuumlnde kutsal kolunu sıvadı duumlnyanın doumlrt bucağı Tanrımızrsquoın kurtarışını goumlrecek (hellip)
Bakın kulum başarılı olacak uumlstuumln olacak el uumlstuumlnde tutulup alabildi-ğine yuumlceltilecek Birccedilokları onun karşısında dehşete duumlşuumlyor biccedilimi goumlruuml-nuumlşuuml oumlyle bozuldu ki insana benzer yanı kalmadı pek ccedilok ulus ona şaşacak onun oumlnuumlnde kralların ağızları kapanacak ccediluumlnkuuml kendilerine anlatılmamış olanı goumlrecek duymadıklarını anlayacaklar
Verdiğimiz habere kim inandı RABrsquobin guumlcuuml kime accedilıklandı O11 RABrsquobin oumlnuumlnde bir fidan gibi kurak yerdeki koumlk gibi buumlyuumlduuml Bakılacak biccedilimden guumlzellikten yoksundu Goumlnluumlmuumlzuuml ccedileken bir goumlruumlnuumlşuuml de yoktu İnsanlarca hor goumlruumllduuml yapayalnız bırakıldı Acılar adamıydı hastalığı yakından tanı-dı İnsanların yuumlz ccedilevirdiği biri gibi hor goumlruumllduuml ona değer vermedik
Aslında hastalıklarımızı o uumlstlendi acılarımızı o yuumlklendi Bizse Tanrı tarafından cezalandırıldığını vurulup ezildiğini sandık Oysa bizim isyan-larımız yuumlzuumlnden onun bedeni deşildi bizim succedillarımız yuumlzuumlnden o eziyet ccedilekti Esenliğimiz iccedilin gerekli olan ceza ona verildi Bizler onun yaralarıyla şifa bulduk Hepimiz koyun gibi yoldan sapmıştık her birimiz kendi yoluna doumlnduuml Yine de RAB hepimizin cezasını ona yuumlkledi
O baskı goumlruumlp eziyet ccedilektiyse de ağzını accedilmadı Kesime goumltuumlruumllen kuzu gibi kırkıcıların oumlnuumlnde sessizce duran koyun gibi accedilmadı ağzını Acıma-sızca yargılanıp oumlluumlme goumltuumlruumllduuml Halkımın isyanı ve hak ettiği ceza yuumlzuumln-den yaşayanlar diyarından atıldı Onun kuşağından bunu duumlşuumlnen oldu mu Şiddete başvurmadığı ağzından hileli soumlz ccedilıkmadığı halde ona koumltuumllerin ya-nında bir mezar verildi ama oumllduumlğuumlnde zenginin yanındaydı
Ne var ki RAB onun ezilmesini uygun goumlrduuml Acı ccedilekmesini istedi Canı-nı succedil sunusu olarak sunarsa soyundan gelenleri goumlrecek ve guumlnleri uzaya-cak RABrsquobin istemi onun aracılığıyla gerccedilekleşecek Canını feda ettiği iccedilin goumlrduumlkleriyle hoşnut olacak Doğru kulum kendisini kabul eden birccedilokları-nı aklayacak Ccediluumlnkuuml onların succedillarını o uumlstlendi Bundan dolayı ona uumlnluuml-ler arasında bir pay vereceğim Ganimeti guumlccedilluumllerle paylaşacak Ccediluumlnkuuml ca-nını feda etti başkaldıranlarla bir sayıldı Pek ccediloklarının guumlnahını o uumlzerine aldı başkaldıranlar iccedilin de yalvardı
Kutsal Kitap Eski Antlaşma Yeşaya 431-13 527-5312 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
11 Bir oumlnceki paragrafta Tanrırsquonın kulu olarak anılmakta bu kul Hıristiyanlar iccedilin Hz İsa Mesih Ya-hudiler iccedilin azap ccedileken Yahudi milleti
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
21
B HIRİSTİYANLIK
Kadim Orta Doğu halklarından farklı olarak Yahudiler topraklarını Babillilere Perslere Yunanlılara ve Romalılara kaybetmelerine karşın tuumlmuumlyle yok olmaz Ccediloğu Yahudirsquonin guumlnuumlmuumlzde de bağlı kaldığı dini gelenekler Yahudileri bir arada tutar bir halk olarak yaşaya kalmalarını sağlar Dahası Hıristiyanlığın kurucularının hepsi Hz İsa havari ve muumlritleri Yahudirsquodir Boumlylece buumlyuumlk oumllccediluumlde tadil edilmiş olmakla birlikte Yahudilerin dini geleneklerini Hıristiyanlık taşır
İOuml 336 ila 333 yıllarında Makedonyarsquonın Grek eğitimli kralı Buumlyuumlk İskender Ya-hudilerin Pers derebeyliklerini fethederek buumlyuumlk Pers İmparatorluğunu ele geccedilirir Oumlluumlmuumlnden sonra duumlnyaya bıraktığı miras uzun yıllar suumlren uluslararası entrika dip-lomasi ve savaş halidir İskenderrsquoin imparatorluğu boumlluumlnduumlkten sonra ortaya ccedilıkan devletler bir zamanlar uğruna Mısırlılarla Mezopotamyalıların da savaşmış olduğu topraklar iccedilin birbirlerine girer Kendilerini bu ccedilatışmaların ortasında bulan Yahudilerin bir kısmı bir dizi kanlı ccedilatışmadan sonra Romarsquodan yardım ister Romalılar İOuml 63rsquode Filistinrsquoi alır Ne var ki kurtarıcılar beraberlerinde vergi memurlarını da getirmişlerdir Kısa suumlre iccedilinde dost olmaktan ccedilıkıp Celile ve Judea12rsquonın efendileri olurlar Celilersquoyi Herod aracılığıyla denetim altına alıp Judearsquoyı doğrudan youmlnetmeye koyulurlar
Hz İsa bu şartlar altında İOuml 4rsquode13 duumlnyaya gelir Yaşamının ilk yılları hakkında pek az şey bilinmektedir Vaaz vermeye başlayınca oumlylesi buumlyuumlk kalabalıklar top-lar ki Yahudi oumlnderler itibar kaybetmekten korkar olurlar Hz İsarsquonın Romalılar ile ldquouzlaşmardquo ccedilabalarında kendilerinin ve kukla huumlkuumlmetlerinin elini zayıflatacağından endişelenmektedirler Nitekim Hz İsarsquonın kendisini İsraillileri kurtarmak uumlzere Tanrı tarafından goumlnderilen Mesih olduğunu accedilıklamasını fırsat bilip Orsquonu succedillar Romalı vekil ya da Judea valisi Pontius Pilatersquonin14 huzuruna ccedilıkarırlar Hz İsarsquonın İS 30rsquoda ccedilarmıha gerilmek suretiyle oumllduumlruumllmesi Romalılar ve Kuduumls Yahudilerinin oumlnde ge-lenleri iccedilin muumlritlerini bir siyasi tehdit unsuru olmaktan ccedilıkarır
Hz İsarsquonın muumlritlerinin Orsquonun doğumu soumlzleri yaptıkları ccedilektikleri oumlluumlmuuml yeniden dirilişi ve bunların insanlık iccedilin ifade ettiklerine olan inanccedilları yeni bir di-nin temelini oluşturur Duumlnya Hıristiyanlığın sahneye ccedilıktığı doumlnemlerde yeni bir inancı benimsemeye hazırdır Yehovarsquonın seccedililmiş insanları olarak pek ccedilok Yahudi umutlarının gerccedilekleşmesini sağlayacak bir oumlnderin ortaya ccedilıkmasını beklemektedir Bu oumlnderin Romalılarla aralarındaki ciddi siyasi sorunların da uumlstesinden geleceği
12 Romalıların guumlney Suriyersquoyi boumllerek oluşturduğu boumllgelerden ikisi13 Rumi takvim Hz İsarsquonın doğumunu birinci yıl olarak kabul etmiş olsa da ccedilağdaş bilim insanları
bu hesabın doğru olmadığını iddia eder ccediloğu Hz İsarsquonın Juumllyen (Rumi) takvime goumlre İOuml 4rsquote yani Buumlyuumlk Herod Huumlkuumlmdarlığırsquonın son guumlnlerinde doğduğu hususunda birleşir Dolayısıyla Hz İsarsquonın doğumu da İOuml 4 olmalıdır
14 Pontius Pilate Romarsquonın Judearsquoya vali olarak goumlnderdiği vekillerinden beşincisidir Burada İS 26rsquodan 36rsquoya kadar kalır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
22
beklentisi iccedilindedirler Ne ki Hz İsa boumlylesi siyasi beklentilere cevap verememiştir İlk Hıristiyanlar Hz İsarsquonın yaşamının ve oumlluumlmuumlnuumln siyasi beklentilerini değil dini umutlarını karşılayacağına inanan Yahudilerin arasından ccedilıkar
Hıristiyanlık iccedilin şartlar İsrailrsquoin dışında da muumlsaittir İskenderrsquoin fethinden sonra Grek kuumlltuumlruuml Orta Doğursquoya yavaş yavaş yayılırken Grekccedile daha hızlı davranmış Hıristiyanlık oumlğretisini duyurmayı muumlmkuumln kılan ortak bir dil oluşturmuştur Dahası Hz İsarsquonın yaşadığı doumlnemde Roma İmparatorluğu Akdeniz havzasını tuumlmuumlyle ele geccedilirmiş ve yer yer kıyıdan iccedileriye nuumlfuz etmiştir Misyonerler bu geniş alanda Roma hukukunun koruması altında ve tek bir huumlkuumlmete muhatap olmanın rahatlığıyla se-yahat etme imkacircnına kavuşurlar Havari Pavlus ve diğer ilk misyonerler en azından dil ve siyaset kurumları itibariyle yekvuumlcut olan bu ortamda bir asır oumlnce muumlmkuumln olamayacak bir hızla Hıristiyanlığı yayar
Ne var ki Hıristiyanlık soumlz konusu Yahudi mirasıyla ilgili sorunlar yaşayacaktır Yeni Ahit doumlneminin başında Yahudiler Yehova ve Orsquonun Yasasırsquonın genel kabuluumlyle ilgili eski sorunu halletmişlerdir ama nazik bir sorun daha vardır Yasarsquoya nasıl uyu-lacağı sorunu Yasa oumlngoumlruumllen birtakım kurallara biccedilimsel olarak uyum meselesi mi yoksa sınırsız ahlaki ve ruhani gelişime uyarlamaya ve tefsire accedilık bir ruh ve niyet midir(PR)
1 Hz İsarsquonın Muumlritleri Nasıl Yaşamalıdır
Hz İsa kendisine Tanrırsquonın tevdi ettiği bir misyonu olduğuna ve Yahudilere Tanrırsquonın kendilerinden ne beklediğini oumlğretmenin bu misyonun bir parccedilası olduğuna inanmaktadır Bunları vaaz vererek kıssalar anlatarak ve kendini oumlrnek goumlstererek nakleder Vazettiklerinin bir boumlluumlmuuml muumlritlerinin Yahudi Yasasırsquoyla ilişkisine dair yar-gılarını ve nasıl bir yaşam suumlrmeleri gerektiğine ilişkin oumlğretilerini iccedileren Dağrsquodaki Konuşma ile nakledilir Hz İsarsquonın en yakınındaki muumlritlerinden Aziz Mattarsquoya goumlre bu konuşma Orsquonun yaşamı ve eylemlerinin kayda geccedilirildiği Gospelrsquode15 yer almak-tadır
Aziz Matta
Hz İsa kalabalıkları goumlruumlnce dağa ccedilıktı Oturunca oumlğrencileri yanına gel-di Hz İsa konuşmaya başlayıp onlara şunları oumlğretti
ldquoNe mutlu ruhta yoksul olanlara Ccediluumlnkuuml Goumlklerin Egemenliği onlarındır
15 Gospel= Muumljde Yeni Ahitrsquoin Hz İsarsquonın yaşamını oumlğretilerini oumlluumlm ve dirilişiyle ilgili bilgileri iccedileren ilk doumlrt kitabından biri
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
23
Ne mutlu yaslı olanlara Ccediluumlnkuuml onlar teselli edileceklerNe mutlu yumuşak huylu olanlara Ccediluumlnkuuml onlar yeryuumlzuumlnuuml miras ala-
caklarNe mutlu doğruluğa acıkıp susayanlara Ccediluumlnkuuml onlar doyurulacaklarNe mutlu merhametli olanlara Ccediluumlnkuuml onlar merhamet bulacaklarNe mutlu yuumlreği temiz olanlara Ccediluumlnkuuml onlar Tanrırsquoyı goumlreceklerNe mutlu barışı sağlayanlara Ccediluumlnkuuml onlara Tanrı oğulları denecekNe mutlu doğruluk uğruna zuluumlm goumlrenlere Ccediluumlnkuuml Goumlklerin Egemenli-
ği onlarındır Benim yuumlzuumlmden insanlar size soumlvuumlp zulmettikleri yalan yere size karşı
her tuumlrluuml koumltuuml soumlzuuml soumlyledikleri zaman ne mutlu size Sevinin sevinccedille co-şun Ccediluumlnkuuml goumlklerdeki oumlduumlluumlnuumlz buumlyuumlktuumlr Sizden oumlnce yaşayan peygam-berlere de boumlyle zulmettiler
Yeryuumlzuumlnuumln tuzu sizsiniz Ama tuz tadını yitirirse bir daha ona nasıl tuz tadı verilebilir Artık dışarı atılıp ayakaltında ccediliğnenmekten başka işe yara-maz
Duumlnyanın ışığı sizsiniz Tepeye kurulan kent gizlenemez Kimse kandil yakıp tahıl oumllccedileğinin altına koymaz Tersine kandile koyar evdekilerin hep-sine ışık sağlar Sizin ışığınız insanların oumlnuumlnde oumlyle parlasın ki iyi işlerini-zi goumlrerek Babanızı yuumlceltsinler
Kutsal Yasarsquoyı ya da peygamberlerin soumlzlerini geccedilersiz kılmak iccedilin geldi-ğimi sanmayın Ben geccedilersiz kılmaya değil tamamlamaya geldim Size doğ-rusunu soumlyleyeyim yer ve goumlk ortadan kalkmadan her şey gerccedilekleşmeden Kutsal Yasarsquodan ufacık bir harf ya da bir nokta bile yok olmayacak Bu ne-denle bu buyrukların en kuumlccediluumlğuumlnden birini kim ccediliğner ve başkalarına oumlyle oumlğretirse Goumlklerin Egemenliğirsquonde en kuumlccediluumlk sayılacak Ama bu buyrukları kim yerine getirir ve başkalarına oumlğretirse Goumlklerin Egemenliğirsquonde buumlyuumlk sayılacak Size şunu soumlyleyeyim Doğruluğunuz din bilginleriyle Ferisilerin-kini aşmadıkccedila Goumlklerin Egemenliğirsquone asla giremezsiniz
Atalarımıza lsquoAdam oumllduumlrmeyeceksin Oumllduumlren yargılanacakrsquo dendiğini duydunuz Ama ben size diyorum ki kardeşine oumlfkelenen herkes yargıla-nacaktır Kim kardeşine aşağılayıcı bir soumlz soumlylerse Yuumlksek Kurulrsquoda yargı-lanacaktır Kim kardeşine ahmak derse cehennem ateşini hak edecektir Bu yuumlzden sunakta adak sunarken kardeşinin sana karşı bir şikacircyeti olduğunu anımsarsan adağını orada sunağın oumlnuumlnde bırak git oumlnce kardeşinle barış sonra gelip adağını sun Senden davacı olanla daha yoldayken ccedilabucak an-laş Yoksa o seni yargıca yargıccedil da gardiyana teslim edebilir sonunda hapse atılabilirsin Sana doğrusunu soumlyleyeyim borcunun son kuruşunu oumldeme-den oradan asla ccedilıkamazsın
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
24
lsquoZina etmeyeceksinrsquo dendiğini duydunuz Ama ben size diyorum ki bir kadına şehvetle bakan her adam yuumlreğinde o kadınla zina etmiş olur Eğer sağ goumlzuumln guumlnah işlemene neden olursa onu ccedilıkar at Ccediluumlnkuuml vuumlcudunun bir uumlyesinin yok olması buumltuumln vuumlcudunun cehenneme atılmasından iyidir Eğer sağ elin guumlnah işlemene neden olursa onu kes at Ccediluumlnkuuml vuumlcudunun bir uumlyesinin yok olması buumltuumln vuumlcudunun cehenneme gitmesinden iyidir
lsquoKim karısını boşarsa ona boşanma belgesi versinrsquo denmiştir Ama ben size diyorum ki karısını fuhuş dışında bir nedenle boşayan onu zinaya it-miş olur Boşanmış bir kadınla evlenen de zina etmiş olur
Yine atalarımıza lsquoYalan yere ant iccedilmeyeceksin ama Rabrsquobin oumlnuumlnde iccedilti-ğin antları yerine getireceksinrsquo dendiğini duydunuz Oysa ben size diyorum ki hiccedil ant iccedilmeyin Ne goumlk uumlzerine ccediluumlnkuuml orası Tanrırsquonın tahtıdır ne yer uumlzerine ccediluumlnkuuml orası Orsquonun ayak taburesidir ne de Yeruşalim uumlzerine ccediluumln-kuuml orası Buumlyuumlk Kralrsquoın kentidir Başınızın uumlzerine de ant iccedilmeyin Ccediluumlnkuuml saccedilınızın tek telini ak ya da kara edemezsiniz lsquoEvetrsquoiniz evet lsquohayırrsquo ınız hayır olsun Bundan fazlası Şeytanrsquodandır
lsquoGoumlze goumlz dişe dişrsquo dendiğini duydunuz Ama ben size diyorum ki koumltuuml-ye karşı direnmeyin Sağ yanağınıza bir tokat atana oumlbuumlr yanağınızı da ccedilevi-rin Size karşı davacı olup mintanınızı almak isteyene abanızı da verin Sizi bin adım yol yuumlruumltmeye zorlayanla iki bin adım yuumlruumlyuumln Sizden bir şey di-leyene verin sizden oumlduumlnccedil isteyeni ccedilevirmeyin
lsquoKomşunu seveceksin duumlşmanından nefret edeceksinrsquo dendiğini duydu-nuz Ama ben size diyorum ki duumlşmanlarınızı sevin size zulmedenler iccedilin dua edin Oumlyle ki goumlklerdeki Babanızrsquoın oğulları olasınız Ccediluumlnkuuml O guumlneşi-ni hem koumltuumllerin hem iyilerin uumlzerine doğurur yağmurunu hem doğruların hem eğrilerin uumlzerine yağdırır Eğer yalnız sizi sevenleri severseniz ne oumlduuml-luumlnuumlz olur Vergi goumlrevlileri de oumlyle yapmıyor mu Yalnız kardeşlerinize se-lam verirseniz fazladan ne yapmış olursunuz Putperestler de oumlyle yapmı-yor mu Bu nedenle goumlksel Babanız yetkin olduğu gibi siz de yetkin olunrdquo
Kutsal Kitap Yeni Antlaşma Aziz Matta 51-48 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
2 Hz İsarsquonın Duumlnyadaki Yaşamı Nasıl Sona Erdi veNasıl Bir Anlam Taşıyordu
Hz İsa oumlğretileri ve hastaları iyileştirme yetisiyle pek ccedilok muumlrit kazanır Bun-lardan bazıları Orsquonun Yahudileri Romalıların boyunduruğundan kurtarmak uumlzere Tanrı tarafından goumlnderildiğine inanır Bu nedenledir ki Hz İsarsquonın Mayasız Ekmek
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
25
Yortusursquonu kutlamak uumlzere Kutsal Şehirrsquoe (Yeruşalimrsquoe) gelmesi Romalı yetkililer-den ziyade onlarla iyi geccedilinmeye ccedilalışan Yahudi oumlnderleri rahatsız eder Yahudiler iccedilin Mayasız Ekmek Yortusu Tanrırsquonın seccedililmiş insanlarını bir diğer baskıcı youmlne-timden Mısırlılardan Hz Musarsquoyı goumlndermek suretiyle kurtarmasını kutladıkları bir şenliktir İzleyen olaylar Hz İsarsquonın duumlnya uumlzerindeki yaşamının son bulmasıyla noktalanarak bir doruk noktası oluşturur Hz İsarsquonın bu olaylara dair soumlz ve ey-lemlerinin kayıtları Aziz Markosrsquoa goumlre Kutsal Kitaprsquota yer almaktadır Aşağıdaki metin Aziz Matta ile Aziz Lukarsquonın anlatıları itibariyle de accedilıklayıcı bir temel teşkil eder Aziz Matta Aziz Markos ve Aziz Lukarsquonın anlatıları birbirleriyle benzerlikleri nedeniyle sinoptik yani aynı bakış accedilısıyla yazılmıştır (PR)
Aziz Markos
Fısıh ve Mayasız Ekmek Yortusursquona iki guumln kalmıştı Baş kacirchinlerle din bilginleri Hz İsarsquoyı hileyle tutuklayıp oumllduumlrmenin bir yolunu arıyorlardı ldquoBayramda olmasın yoksa halk arasında kargaşalık ccedilıkarrdquo diyorlardı (hellip)
Bu arada Onikilerrsquoden16 biri olan Yahuda İskariot Hz İsarsquoyı ele ver-mek amacıyla baş kacirchinlerin yanına gitti Onlar bunu işitince sevindiler Yahudarsquoya para vermeyi vaat ettiler O da Hz İsarsquoyı ele vermek iccedilin fırsat kollamaya başladı
Fısıh kurbanının kesildiği Mayasız Ekmek Bayramırsquonın ilk guumlnuuml oumlğrenci-leri Hz İsarsquoya ldquoFısıh yemeğini yemen iccedilin nereye gidip hazırlık yapmamızı istersinrdquo diye sordular
O da oumlğrencilerinden ikisini şu soumlzlerle oumlnden goumlnderdi ldquoKente gidin orada su testisi taşıyan bir adam ccedilıkacak karşınıza Onu izleyin Adamın gideceği evin sahibine şoumlyle deyin lsquoOumlğretmen oumlğrencilerimle birlikte Fısıh yemeğini yiyeceğim konuk odası nerede riye soruyorrsquo Ev sahibi size uumlst katta doumlşenmiş hazır buumlyuumlk bir oda goumlsterecek Orada bizim iccedilin hazırlık yapınrdquo Oumlğrenciler yola ccedilıkıp kente gittiler Her şeyi Hz İsarsquonın kendilerine soumlylediği gibi buldular ve Fısıh yemeği iccedilin hazırlık yaptılar
Akşam olunca Hz İsa Onikilerrsquole birlikte geldi Sofraya oturmuş yemek yerlerken Hz İsa ldquoSize doğrusunu soumlyleyeyimrdquo dedi ldquosizden biri benimle yemek yiyen biri bana ihanet edecekrdquo Onlar da kederlenerek birer birer ken-disine ldquoBeni demek istemedin yardquo diye sormaya başladılar Hz İsa onlara ldquoOnikilerrsquoden biridir ekmeğini benimle birlikte sahana batırandırrdquo dedi ldquoEvet insanoğlu kendisi iccedilin yazılmış olduğu gibi gidiyor ama insanoğluna
16 Hz İsa tarafından seccedililerek vaaz vermekle goumlrevlendirilen ilk on iki havari
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
26
ihanet edenin vay haline O adam hiccedil doğmamış olsaydı kendisi iccedilin daha iyi olurdurdquo
Hz İsa yemek sırasında eline ekmek aldı şuumlkredip ekmeği boumllduuml ve ldquoAlın bu benim bedenimdirrdquo diyerek oumlğrencilerine verdi Sonra bir kacircse alıp şuumlkretti ve bunu oumlğrencilerine verdi Hepsi bundan iccedilti ldquoBu benim ka-nımdırrdquo dedi Hz İsa ldquoBirccedilokları uğruna akıtılan antlaşma kanıdır Size doğ-rusunu soumlyleyeyim Tanrırsquonın Egemenliğirsquonde yenisini iccedileceğim o guumlne dek asmanın uumlruumlnuumlnden bir daha iccedilmeyeceğimrdquo
İlahi soumlyledikten sonra dışarı ccedilıkıp Zeytin Dağırsquona17 doğru gittiler Bu arada Hz İsa oumlğrencilerine ldquoHepiniz sendeleyip duumlşeceksinizrdquo dedi Ccediluumln-kuuml şoumlyle yazılmıştır lsquoCcedilobanı vuracağım koyunlar darmadağın olacakrsquo Ama ben dirildikten sonra sizden oumlnce Celilersquoye gideceğimrdquo Petrus Orsquona ldquoHerkes sendeleyip duumlşse bile ben duumlşmemrdquo dedi ldquoSana doğrusunu soumly-leyeyimrdquo dedi Hz İsa ldquobuguumln bu gece horoz iki kez oumltmeden sen beni uumlccedil kez inkacircr edeceksinrdquo Ama Petrus uumlsteleyerek ldquoSeninle birlikte oumllmem gerekse bile seni asla inkacircr etmemrdquo dedi Oumlğrencilerin hepsi de aynı şeyi soumlyledi
Sonra Getsemani denilen yere geldiler Hz İsa oumlğrencilerine ldquoBen dua ederken siz burada oturunrdquo dedi Petrusrsquou Yakuprsquou ve Yuhannarsquoyı yanına aldı Huumlzuumlnlenmeye ve ağır bir sıkıntı duymaya başlamıştı Onlara ldquoOumllesi-ye kederliyimrdquo dedi ldquoburada kalın uyanık durunrdquo Biraz ilerledi yuumlzuumlstuuml yere kapanıp dua etmeye başladı ldquoMuumlmkuumlnse o saati yaşamayayımrdquo dedi ldquoAbba Baba senin iccedilin her şey muumlmkuumln bu kacircseyi benden uzaklaştır Ama benim değil senin istediğin olsunrdquo
Oumlğrencilerin yanına doumlnduumlğuumlnde onları uyumuş buldu Petrusrsquoa ldquoSinum18rdquo dedi ldquouyuyor musun Bir saat uyanık kalamadın mı Uyanık du-rup dua edin ki ayartılmayasınız Ruh isteklidir ama beden guumlccedilsuumlzduumlrrdquo Yine uzaklaştı aynı soumlzleri tekrarlayarak dua etti Geri geldiğinde oumlğrenci-lerini yine uyumuş buldu Onların goumlz kapaklarına ağırlık ccediloumlkmuumlştuuml Hz İsarsquoya ne diyeceklerini bilemiyorlardı
Hz İsa uumlccediluumlncuuml kez yanlarına doumlnduuml ldquoHacirclacirc uyuyor dinleniyor musu-nuzrdquo dedi ldquoyeter Saat geldi İşte İnsanoğlu guumlnahkacircrların eline veriliyor Kalkın gidelim İşte bana ihanet eden geldirdquo
Tam o anda Hz İsa daha konuşurken Onikilerrsquoden biri olan Yahuda ccedilı-kageldi Yanında baş kacirchinler din bilginleri ve ileri gelenler tarafından goumln-derilmiş kılıccedillı sopalı bir kalabalık vardı Hz İsarsquoya ihanet eden Yahuda
17 Kuduumlsrsquouumln yaklaşık bir kilometre doğusunda Kidron Vadisirsquonin yanındaki tepe 18 Sinum soumlz konusu adamın gerccedilek adıydı ama onunla ilk karşılaştığında Hz İsa ona ldquokayardquo an-
lamına gelen Petrus adını vermişti
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
27
ldquoKimi oumlpersem Hz İsa Orsquodur Orsquonu tutuklayın guumlvenlik altına alıp goumltuuml-ruumlnrdquo diye onlarla soumlzleşmişti Gelir gelmez Hz İsarsquoya yaklaştı ldquoRabbirdquo di-yerek Orsquonu oumlptuuml Onlar da Hz İsarsquoyı yakalayıp tutukladılar
Hz İsarsquonın yanında bulunanlardan biri kılıcını ccedilekti baş kacirchinin koumllesi-ne vurup kulağını uccedilurdu Hz İsa onlara ldquoNiccedilin bir haydutmuşum gibi beni kılıccedil ve sopalarla yakalamaya geldinizrdquo dedi ldquoher guumln tapınakta yanı başı-nızda oumlğretiyordum beni tutuklamadınız Ama bu Kutsal Yazılar yerine gel-sin diye oldurdquo O zaman oumlğrencilerinin hepsi Orsquonu bırakıp kaccediltı
Hz İsarsquonın ardından sadece keten beze sarılmış bir genccedil gidiyordu Bu genccedil de yakalandı Ama keten bezden sıyrılıp ccedilıplak olarak kaccediltı
Hz İsarsquoyı goumlrevli baş kacirchine goumltuumlrduumller Buumltuumln baş kacirchinler ileri gelen-ler ve din bilginleri de orada toplandı Petrus Hz İsarsquoyı baş kacirchinin avlusu-na kadar uzaktan izledi Avluda noumlbetccedililerle birlikte ateşin başında oturup ısınmaya başladı
Baş kacirchinler ve Yuumlksek Kurul19rsquoun oumlteki uumlyeleri Hz İsarsquoyı oumlluumlm cezası-na ccedilarptırmak iccedilin kendisine karşı tanık arıyor ama bulamıyorlardı Birccedilok kişi Orsquona karşı yalan yere tanıklık ettiyse de tanıklıkları birbirini tutmadı Bazıları kalkıp Orsquona karşı yalan yere şoumlyle tanıklık ettiler ldquoBiz Orsquonun lsquoElle yapılmış bu tapınağı yıkacağım ve uumlccedil guumlnde elle yapılmamış başka bir ta-pınak kuracağımrsquo dediğini işittikrdquo Ama bu noktada bile tanıklıkları birbiri-ni tutmadı
Sonra baş kacirchin topluluğun ortasında ayağa kalkarak Hz İsarsquoya ldquoHiccedil ya-nıt vermeyecek misin Nedir bunların sana karşı ettiği bu tanıklıklarrdquo diye sordu Ne var ki Hz İsa susmaya devam etti hiccedil yanıt vermedi
Baş kacirchin ona yeniden ldquoYuumlce Olanrsquoın Oğlu Mesih sen misinrdquo diye sor-du
Hz İsa ldquoBenimrdquo dedi ldquove sizler İnsanoğlursquonun Kudretli Olanrsquoın sağında oturduğunu ve goumlğuumln bulutlarıyla geldiğini goumlreceksinizrdquo Baş kacirchin giysile-rini yırtarak ldquoArtık tanıklara ne ihtiyacımız varrdquo dedi ldquokuumlfruuml işittiniz Buna ne diyorsunuzrdquo Hepsi Hz İsarsquonın oumlluumlm cezasını hak ettiğine karar verdi
Bazıları Orsquonun uumlzerine tuumlkuumlrmeye goumlzlerini bağlayarak Orsquonu yumruk-lamaya başladı ldquoHaydi peygamberliğini goumlsterrdquo diyorlardı Noumlbetccedililer de Orsquonu aralarına alıp tokatladı
Petrus aşağıda avludayken baş kacirchinin hizmetccedili kızlarından biri gel-di Isınmakta olan Petrusrsquou goumlruumlnce onu dikkatle suumlzuumlp ldquoSen de Nasıralı Hz İsarsquoyla birlikteydinrdquo dedi Petrus ise bunu inkacircr ederek ldquoSenin neden soumlz et-tiğini bilmiyorum anlamıyorumrdquo dedi ve dışarıya dış kapının oumlnuumlne ccedilıktı
19 Yahudilerin ihtiyarlar meclisi Sanhedrin
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
28
Bu arada horoz oumlttuuml Hizmetccedili kız Petrusrsquou goumlruumlnce ccedilevrede duranlara yine ldquoBu adam onlardan birirdquo demeye başladı Petrus tekrar inkacircr etti
Ccedilevrede duranlar az sonra Petrusrsquoa yine ldquoGerccedilekten onlardansın sen de Celilelisinrdquo dediler Petrus kendine lanet okuyup ant iccedilerek ldquoSoumlzuumlnuuml ettiği-niz o adamı tanımıyorumrdquo dedi Tam o anda horoz ikinci kez oumlttuuml Petrus Hz İsarsquonın kendisine ldquoHoroz iki kez oumltmeden beni uumlccedil kez inkacircr edeceksinrdquo dediğini hatırladı ve huumlnguumlr huumlnguumlr ağlamaya başladı
Sabah olunca baş kacirchinler ileri gelenler din bilginleri ve Yuumlksek Kurulrsquoun oumlteki uumlyeleri bir danışma toplantısı yaptıktan sonra Hz İsarsquoyı bağ-ladılar goumltuumlruumlp Pilatusrsquoa teslim ettiler Pilatus Orsquona ldquoSen Yahudilerin kralı mısınrdquo diye sordu Hz İsa ldquoSoumlylediğin gibidirrdquo yanıtını verdi Başkacirchinler Orsquona karşı birccedilok succedillamada bulundu Pilatus Orsquona yeniden ldquoHiccedil yanıt ver-meyecek misinrdquo diye sordu ldquoBak seni ne ccedilok şeyle succedilluyorlarrdquo Ama Hz İsa artık yanıt vermiyordu Pilatus buna şaştı
Pilatus her Fısıh Bayramırsquonda halkın istediği bir tutukluyu salıverirdi Ayaklanma20 sırasında adam oumllduumlren isyancılarla birlikte Barabba adında bir tutuklu da vardı Halk Pilatusrsquoa gelip her zamanki gibi kendileri iccedilin bi-rini salıvermesini istedi Pilatus onlara ldquoSizin iccedilin Yahudilerin Kralırsquonı sa-lıvermemi ister misinizrdquo dedi Baş kacirchinlerin Hz İsarsquoyı kıskanccedillıktan oumltuuml-ruuml kendisine teslim ettiklerini biliyordu Ne var ki baş kacirchinler Hz İsarsquonın değil Barabbarsquonın salıverilmesini istemeleri iccedilin halkı kışkırttı Pilatus on-lara tekrar seslenerek ldquoOumlyleyse Yahudilerin Kralı dediğiniz adamı ne yapa-yımrdquo diye sordu ldquoOrsquonu ccedilarmıha gerrdquo diye bağırdılar Pilatus onlara ldquoO ne koumltuumlluumlk yaptı kirdquo dedi Onlar ise daha yuumlksek sesle ldquoOrsquonu ccedilarmıha gerrdquo diye bağrıştılar Halkı memnun etmek isteyen Pilatus onlar iccedilin Barabbarsquoyı salıverdi Hz İsarsquoyı ise kamccedilılattıktan sonra ccedilarmıha gerilmek uumlzere asker-lere teslim etti
Askerler Hz İsarsquoyı Pretorium denilen vali konağına goumltuumlruumlp buumltuumln tabu-ru topladılar Orsquona mor bir giysi giydirdiler dikenlerden bir taccedil oumlruumlp başına geccedilirdiler ldquoSelam ey Yahudilerin Kralırdquo diyerek Orsquonu selamlamaya başla-dılar Başına bir kamışla vuruyor uumlzerine tuumlkuumlruumlyor diz ccediloumlkuumlp oumlnuumlnde yere kapanıyorlardı Orsquonunla boumlyle alay ettikten sonra mor giysiyi uumlzerinden ccedilı-karıp kendi giysilerini giydirdiler ve ccedilarmıha germek uumlzere Orsquonu dışarı gouml-tuumlrduumller
Kırdan gelmekte olan Simun adında Kireneli bir adam oradan geccediliyordu İskender ve Rufusrsquoun babası olan bu adama Hz İsarsquonın ccedilarmıhını zorla taşıt-tılar Hz İsarsquoyı Golgota yani Kafatası denilen yere goumltuumlrduumller Orsquona muumlrle ka-
20 Mevcut youmlnetime başkaldırı
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
29
rışık şarap vermek istediler ama iccedilmedi Sonra Orsquonu ccedilarmıha gerdiler Kim ne alacak diye kura ccedilekerek giysilerini aralarında paylaştılar
Hz İsarsquoyı ccedilarmıha gerdiklerinde saat dokuzdu Uumlzerindeki succedil yaftasın-da lsquoYahudilerin Kralırsquo yazılıydı Hz İsarsquoyla birlikte biri sağında oumlbuumlruuml so-lunda olmak uumlzere iki haydudu da ccedilarmıha gerdiler
Oradan geccedilenler başlarını sallayıp Hz İsarsquoya soumlvuumlyor ldquoHani sen tapınağı yıkıp uumlccedil guumlnde yeniden kuracaktın Ccedilarmıhtan in de kurtar kendinirdquo di-yorlardı Aynı şekilde baş kacirchinler ve din bilginleri de Orsquonunla alay ederek aralarında ldquoBaşkalarını kurtardı kendini kurtaramıyorrdquo diye konuşuyorlar-dı ldquoİsrailrsquoin Kralı Mesih şimdi ccedilarmıhtan insin de goumlruumlp iman edelimrdquo Hz İsarsquoyla birlikte ccedilarmıha gerilenler de Orsquonunla alay ettiler
Oumlğleyin on ikiden uumlccedile kadar buumltuumln uumllkenin uumlzerine karanlık ccediloumlktuuml Saat uumlccedilte Hz İsa yuumlksek sesle ldquoElohi Elohi lema şevaktanirdquo yani ldquoTanrım Tan-rım beni neden terk ettinrdquo diye bağırdı Orada duranların bazıları bunu işitince ldquoBakın İlyas21rsquoı ccedilağırıyorrdquo dediler Ararından biri koşup bir suumlngeri ekşi şaraba batırdı bir kamışın ucuna takarak Hz İsarsquoya iccedilirdi ldquoDur bakalım İlyas gelip Orsquonu indirecek mirdquo dedi Ama Hz İsa yuumlksek sesle bağırarak son nefesini verdi O anda tapınaktaki perde yukarıdan aşağıya yırtılarak ikiye boumlluumlnduuml Hz İsarsquonın karşısında duran yuumlzbaşı Orsquonun bu şekilde son nefesini verdiğini goumlruumlnce ldquoBu adam gerccedilekten Tanrırsquonın Oğlursquoydu22rdquo dedi (hellip)
O guumln Hazırlık Guumlnuuml yani Şabat Guumlnuumlrsquonden oumlnceki guumlnduuml Artık ak-şam oluyordu Bu nedenle Yuumlksek Kurulrsquoun saygın bir uumlyesi olup Tanrırsquonın Egemenliğirsquoni umutla bekleyen Aramatyalı Yusuf geldi cesaretini toplaya-rak Pilatusrsquoun huzuruna ccedilıktı Hz İsarsquonın cesedini istedi Pilatus Hz İsarsquonın bu kadar ccedilabuk oumllmesine şaştı Yuumlzbaşıyı ccedilağırıp ldquoOumlleli ccedilok oldu murdquo diye sordu Yuumlzbaşıdan durumu oumlğrenince Yusufrsquoa cesedi alması iccedilin izin verdi Yusuf keten bez satın aldı cesedi ccedilarmıhtan indirip beze sardı kayaya oyul-muş bir mezara yatırarak mezarın girişine bir taş yuvarladı Mecdelli Mer-yem ile Yusersquonin annesi Meryem Hz İsarsquonın nereye koyulduğunu goumlrduumller
Şabat Guumlnuuml geccedilince Mecdelli Meryem Yakuprsquoun annesi Meryem ve Sa-lome gidip Hz İsarsquonın cesedine suumlrmek uumlzere baharat satın aldılar Haftanın ilk guumlnuuml sabah erkenden guumlneşin doğuşuyla birlikte mezara gittiler Ara-larında ldquoMezarın girişindeki taşı bizim iccedilin kim yana yuvarlayacakrdquo diye konuşuyorlardı Başlarını kaldırıp bakınca o kocaman taşın yana yuvarlan-mış olduğunu goumlrduumller Mezara girip sağ tarafta beyaz kaftan giymiş genccedil bir adamın oturduğunu goumlruumlnce ccedilok şaşırdılar Adam onlara ldquoŞaşırmayınrdquo dedi ldquoccedilarmıha gerilen Nasıralı Hz İsarsquoyı arıyorsunuz O dirildi burada yok
21 Hz İsarsquonın ldquoElohirdquosini Eski Ahitrsquoteki ldquoElijahrdquo (Yusuf) ile karıştırdılar 22 Hz İsarsquonın ccedilektiği acının anlatımını Yeşayarsquonın kehanetiyle kıyaslayın
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
30
İşte Orsquonu yatırdıkları yer Şimdi oumlğrencilerine ve Petrusrsquoa gidip şoumlyle deyin lsquoHz İsa sizden oumlnce Celilersquoye gidiyor Size bildirdiği gibi kendisini orada goumlreceksinizrsquordquo Kadınlar mezardan ccedilıkıp kaccediltılar Onları bir titreme bir şaş-kınlık almıştı Korkularından kimseye bir şey soumlylemediler
Hz İsa haftanın ilk guumlnuuml sabah erkenden dirildiği zaman oumlnce Mecdelli Meryemrsquoe goumlruumlnduuml Ondan yedi cin kovmuştu Meryem gitti Hz İsarsquoyla bu-lunmuş olan şimdiyse yas tutup goumlzyaşı doumlken oumlğrencilerine haber verdi Ne var ki onlar Hz İsarsquonın yaşadığını Meryemrsquoe goumlruumlnduumlğuumlnuuml duyunca inan-madılar Bundan sonra Hz İsa kırlara doğru yuumlruumlmekte olan oumlğrencilerinden ikisine değişik bir biccedilimde goumlruumlnduuml Bunlar geri doumlnuumlp oumlbuumlrlerine haber ver-diler ama oumlbuumlrleri buna da inanmadı
Hz İsa daha sonra sofrada otururlarken Onbirlerrsquoe goumlruumlnduuml Onları imansızlıklarından ve yuumlreklerinin duygusuzluğundan oumltuumlruuml azarladı Ccediluumln-kuuml kendisini diri goumlrenlere inanmamışlardı Hz İsa onlara şoumlyle buyurdu ldquoDuumlnyanın her yanına gidin Muumljdersquoyi buumltuumln yaratılışa duyurun İman edip vaftiz olan kurtulacak iman etmeyen ise huumlkuumlm giyecek İman edenlerle birlikte goumlruumllecek belirtiler şunlardır Benim adımla cinleri kovacaklar yeni dillerle konuşacaklar yılanları elleriyle tutacaklar Oumllduumlruumlcuuml bir zehir iccedilse-ler bile zarar goumlrmeyecekler Ellerini hastaların uumlzerine koyacaklar ve hasta-lar iyileşecekrdquo
Rab Hz İsa onlara bu soumlzleri soumlyledikten sonra goumlğe alındı ve Tanrırsquonın sağına oturdu Oumlğrencileri de gidip Tanrı soumlzuumlnuuml her yerde yaydı Rab onlar-la birlikte ccedilalışıyor goumlruumllen belirtilerle soumlzuumlnuuml doğruluyordu
Yeni Antlaşma Aziz Markos I4-6 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
3 Hz İsarsquonın Yaşamı ve Oumlluumlmuuml Muumlritleri Yahudiler ve İnsanlık İccedilin Nasıl Bir Anlam Taşıyordu
Hz İsarsquonın bir Roma ccedilarmıhı uumlstuumlnde oumlluumlmuumlnden sonra dirilişine dair rivayet-ler dolaşmaya başlar Bu rivayetlere inananlar Orsquonun yaşamı oumlğretileri ve oumlluumlmuuml hakkındaki duumlşuumlncelerini değiştirmek zorunda kalırlar Oumlte yandan hikacircyeler ancak iman edenlerce kabul edilebilir şeylerdir ve şimdi olduğu gibi o zaman da Yahudilerin ccediloğu bu hikacircyelere inanmaz Sadık muumlritleri Hz İsarsquoyı yeni İsrailrsquoin beklenen kralı olarak değil ldquoTanrırsquonın ccedilocuklarının ruhani krallığının kralırdquo olarak kabul eder
Hz İsarsquonın muumlritleri ccedilok geccedilmeden Tanrırsquonın Oğlursquonun dirildiği mesajını ya da Gospelrsquoi vaaz etmeye başlar Vaizlerin arasında yaşamı ve ccedilalışmaları (yapıtları) Hı-ristiyanlık tarihini -Hz İsa hariccedil- hiccedil kimsenin etkileyemediği kadar guumlccedilluuml biccedilimde etkilemiş olan bir adam vardır Sonraları Havari Pavlus olarak anılacak olan Tarsuslu
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
31
Talut Talut Hz İsarsquonın son yıllarında hahamların oumlğretisi ve diliyle ilgili oumlğrenim goumlrmek uumlzere Kuduumlsrsquoe gelmiştir Ccedilalışkan bir oumlğrencidir ve kariyerinin başlangıcında Hz İsarsquonın Yahudi muumlritlerine onları şehir şehir dolaşıp bulmak yargılanmak ve ce-zalandırılmak uumlzere Kuduumlsrsquoe getirmek iccedilin kendisine yetki mektupları temin edecek kadar duumlşmandır
Yine boumlyle bir amaccedilla Şamrsquoa giderken aniden goumlzleri kamaştıran bir ışık parlar ve dirilmiş olan Hz İsarsquonın goumlruumlntuumlsuuml kendisine yol goumlsterip gittiği yerde (Şamrsquoda) emir beklemesini soumlyler Talut o guumlnden itibaren ccediloumlle hep yalnız gidecek ve muumlrit-lerine zulmetmiş olduğu Hz İsarsquoyla baş başa goumlruumlşecektir Bilahare Kuduumlsrsquoe doumlnen Talut uumlccedil buumlyuumlk misyonerlik seferinden ilkine ccedilıkar Bir şehirden diğerine geccedilmekte vaaz vermeye oumlnce Yahudi sinagoglarından başlamakta oradan Yahudi ve Yahu-di olmayan (Gentile) doumlnmelerin toplantılarına katılmaktadır Yeni yeni inanmaya başlayan bu kuumlccediluumlk topluluklarla yoğun bir biccedilimde ilgilenir Onlara Tanrı ile yapılan Yeni Ahitrsquoin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturan belgeler tefsirler ve oumlğuumltlerle hitap eder Durumun dayattığı sorunlarla ve bu erken doumlnem Hıristiyan topluluklarının genccedil kiliselerin endişeleriyle uğraşır Talutrsquoun bu ccedilalışmaları Filistin Yahudi toplumunun duumlşmanlığını ccedileker Tutuklandığında bir Roma vatandaşı olarak Romarsquoda yargılanma ayrıcalığı talep eder Oumlyle de olur Romarsquoya goumlnderilir ve muhtemelen İmparator Nerorsquonun Hıristiyanlara yaptığı zuluumlm (İS 64) ortamında katledilir
Galatyalılarrsquoa Mektup
Aziz Pavlus
(hellip) Ne var ki Kefas Antakyarsquoya geldiği zaman succedillu olduğu iccedilin ona accedilıkccedila karşı geldim Ccediluumlnkuuml Yakuprsquoun yanından bazı adamlar gelmeden oumlnce Kefas23 oumlteki uluslardan olanlarla birlikte yemek yerdi Ama o adamlar gelin-ce suumlnnet yanlılarından korkarak suumlnnetsizlerden uzaklaştı Onlarla yemek yemez oldu
Oumlbuumlr Yahudiler de onun gibi ikiyuumlzluumlluumlk ettiler Sonunda Barnaba bile onların ikiyuumlzluumlluumlğuumlne kapıldı Muumljde gerccedileğine uygun olarak davranma-dıklarını goumlruumlnce hepsinin oumlnuumlnde Kefasrsquoa şoumlyle dedim ldquoYahudi olduğun halde Yahudi gibi değil oumlteki uluslardan biri gibi yaşıyorsun nasıl olur da ulusları Yahudi gibi yaşamaya zorlarsınrdquo
Doğuştan Yahudi olan bizler oumlteki uluslardan olan lsquoguumlnahlılarrsquo değiliz Yine de insanın Kutsal Yasarsquonın gereklerini yaparak değil Hz İsa Mesihrsquoe iman ederek aklandığını biliyoruz Bunun iccedilin biz de Yasarsquonın gereklerini
23 O sıralar oumlzellikle Pavlusrsquoun tartıştığı Petrus
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
32
yaparak değil Mesihrsquoe iman ederek aklanalım diye Hz İsa Mesihrsquoe iman et-tik Ccediluumlnkuuml hiccedil kimse Yasarsquonın gereklerini yaparak aklanmaz
Mesihrsquote aklanmak isterken kendimiz guumlnahlı ccedilıkarsak Mesih guumlnahın yardakccedilısı mı olur Kesinlikle hayır Yıktığımı yeniden kurarsam Yasarsquoyı ccediliğnediğimi kanıtlamış olurum Ccediluumlnkuuml ben Tanrı iccedilin yaşamak uumlzere Yasa aracılığıyla Yasa karşısında oumllduumlm Mesihrsquole birlikte ccedilarmıha gerildim Ar-tık ben yaşamıyorum Mesih bende yaşıyor Şimdi bedende suumlrduumlrduumlğuumlm yaşamı beni seven ve benim iccedilin kendini feda eden Tanrı Oğlursquona imanla suumlrduumlruumlyorum Tanrırsquonın luumltfunu geccedilersiz saymış değilim Ccediluumlnkuuml aklanma Yasa aracılığıyla sağlanabilseydi o zaman Mesih boş yere oumllmuumlş olurdu24
Ey akılsız Galatyalılar Sizi kim buumlyuumlledi Hz İsa Mesih ccedilarmıha gerilmiş olarak goumlzlerinizin oumlnuumlnde tasvir edilmedi mi Sizden yalnız şunu oumlğren-mek istiyorum Kutsal Ruhrsquou Yasarsquonın gereklerini yaparak mı yoksa duy-duklarınıza iman ederek mi aldınız Bu kadar akılsız mısınız Ruhrsquola başla-dıktan sonra şimdi insan ccedilabasıyla mı bitirmeye ccedilalışıyorsunuz Boş yere mi bu kadar acı ccedilektiniz Gerccedilekten boşuna mıydı Size Kutsal Ruhrsquou veren ve aranızda mucizeler yaratan Tanrı bunu Yasarsquonın gereklerini yaptığınız iccedilin mi yoksa duyduklarınıza iman ettiğiniz iccedilin mi yapıyor Oumlrneğin ldquoİbrahim Tanrırsquoya iman etti boumlylece aklanmış sayıldırdquo
Oumlyleyse şunu bilin ki İbrahimrsquoin gerccedilek oğulları iman edenlerdir Kutsal Yazı Tanrırsquonın oumlteki ulusları imanlarına goumlre aklayacağını oumlnceden goumlrerek İbrahimrsquoe ldquoBuumltuumln uluslar senin aracılığınla kutsanacakrdquo muumljdesini oumlnceden haber verdi Boumlylece iman edenler iman etmiş olan İbrahimrsquole birlikte kut-sandılar
Yasarsquonın gereklerini yapmış olmaya guumlvenenlerin hepsi lanet altındadır Ccediluumlnkuuml şoumlyle yazılmıştır ldquoYasa Kitabırsquonda yazılı olan her şeyi suumlrekli yerine getirmeyen herkes lanetlidirrdquo Tanrı katında hiccedil kimsenin Yasarsquoyla aklanma-dığı accedilıktır Ccediluumlnkuuml ldquoİmanla aklanan yaşayacaktırrdquo Yasa imana dayalı değil-dir Tersine ldquoYasarsquonın gereklerini yapan onlar sayesinde yaşayacaktırrdquo
İbrahimrsquoe sağlanan kutsama Hz İsa Mesih aracılığıyla uluslara sağlansın ve bizler vaat edilen Ruhrsquou imanla alalım diye Mesih bizim iccedilin lanetlene-rek bizi Yasarsquonın lanetinden kurtardı Ccediluumlnkuuml ldquoAğaccedil uumlzerine asılan herkes lanetlidirrdquo diye yazılmıştır
Kardeşler insan yaşamından bir oumlrnek vereyim İnsanlar arasında yapıl-mış bile olsa onaylanmış bir antlaşmayı kimse geccedilersiz saymaz ona bir şey eklemez Vaatler İbrahimrsquoe ve soyundan olana verildi Tanrı birccedilok kişiden soumlz ediyormuş gibi ldquoVe soyundan olanlarardquo demiyor ldquosoyundan olanardquo demekle tek bir kişiden yani Mesihrsquoten soumlz ediyor Şunu demek istiyorum
24 Bkz Yasarsquonın Tekrarı (Tesniye) syf 13
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
33
Doumlrt yuumlz otuz yıl sonra gelen Yasa Tanrırsquonın oumlnceden onayladığı antlaşma-yı geccedilersiz kılmaz vaadi ortadan kaldırmaz Ccediluumlnkuuml miras Yasarsquoya bağlıysa artık vaade bağlı değildir Ama Tanrı mirası İbrahimrsquoe vaatle bağışlamıştır
Oumlyleyse Yasarsquonın amacı neydi Yasa succedilları ortaya ccedilıkarmak iccedilin antlaş-maya eklendi Vaadi alan ve İbrahimrsquoin soyundan olan Kişi gelene dek yuuml-ruumlrluumlkte kalacaktı Melekler yoluyla bir aracı eliyle duumlzenledi Aracı tek bir tarafa ait değildir Tanrı ise birdir
Oumlyleyse Kutsal Yasa Tanrırsquonın vaatlerine aykırı mıdır Kesinlikle hayır Ccediluumlnkuuml yaşam sağlayabilen bir yasa verilseydi elbette insanlar Yasarsquoyla akla-nırdı Oysa Hz İsa Mesihrsquoe olan imana dayanan vaat iman edenlere verilsin diye Kutsal Yazı buumltuumln duumlnyayı guumlnahın tutsağı ilan ediyor
Bu iman gelmeden oumlnce Yasa altında hapsedilmiştik gelecek iman accedilık-lanıncaya dek Yasarsquonın tutuklusuyduk Yani imanla aklanalım diye Mesihrsquoin gelişine dek Yasa eğitmenimiz oldu Ama iman gelmiş olduğundan artık Yasarsquonın denetiminde değiliz (hellip)
Şunu demek istiyorum Mirasccedilı her şeyin sahibiyse de ccedilocuk olduğu suuml-rece koumlleden farksızdır Babasının belirlediği zamana dek vacircrislerin vekille-rin goumlzetimi altındadır (hellip)
Oumlzel guumlnler aylar mevsimler yıllar kutluyorsunuz Sizin iccedilin korkuyo-rum Yoksa uğrunuza boş yere mi emek verdim
Kutsal Yasa altında yaşamak isteyen sizler soumlyleyin bana Yasarsquonın ne de-diğini bilmiyor musunuz İbrahimrsquoin bir koumlle bir de oumlzguumlr kadından iki oğlu olduğu yazılıdır Koumlle kadından olan olağan yoldan oumlzguumlr kadından olansa vaat sonucu doğdu Burada bir benzetme vardır Bu kadınlar iki antlaşmayı simgelemektedir Biri Sina Dağırsquondandır koumlle olacak ccedilocuklar doğurur Bu Hacerrsquodir Hacer Arabistanrsquodaki Sina Dağırsquonı simgeler Şimdiki Yeruşalimrsquoin karşılığıdır Ccediluumlnkuuml ccedilocuklarıyla birlikte koumllelik etmektedir Oysa goumlksel Ye-ruşalim oumlzguumlrduumlr annemiz olur Nitekim şoumlyle yazılmıştır ldquoSevin ccedilocuk doğurmayan ey kısır kadın Doğum ağrısı nedir bilmeyen sen yuumlkselt sesini haykır Ccediluumlnkuuml terk edilmiş kadının kocası olandan daha ccedilok ccedilocuğu varrdquo
Kardeşler İshak gibi sizler de vaat ccedilocuklarısınız Olağan yoldan doğan Kutsal Ruhrsquoa goumlre doğana o zaman nasıl zulmettiyse şimdi de oumlyle oluyor Ama Kutsal Yazı ne diyor ldquoKoumlle kadınla oğlunu kov Ccediluumlnkuuml koumlle kadının oğlu oumlzguumlr kadının oğluyla birlikte asla mirasa ortak olmayacaktır25rdquo İşte boumlyle kardeşler bizler koumlle kadının değil oumlzguumlr kadının ccedilocuklarıyız
Kutsal Kitap Yeni Antlaşma Aziz Pavlus Galatyalılarrsquoa Mektup 214-431 Kitab-ı Mukaddes Şir-keti Yeni Yaşam Yayınları 2009
25 İshakrsquoın doğumundan oumlnce İbrahimrsquoin bir koumlle kadından (Hacer) ccedilocuğu oldu İshakrsquoın doğu-mundan sonra Hacer ile oğlu (İsmail) evden kovuldu
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
34
Romalılarrsquoa Mektup
Aziz Pavlus
Boumlylece imanla aklandığımıza goumlre Rabbimiz Hz İsa Mesih sayesinde Tanrırsquoyla barışmış oluyoruz İccedilinde bulunduğumuz bu luumltfa Mesih aracılı-ğıyla imanla kavuştuk ve Tanrırsquonın yuumlceliğine erişmek umuduyla oumlvuumlnuuml-yoruz Yalnız bununla değil sıkıntılarla da oumlvuumlnuumlyoruz Ccediluumlnkuuml biliyoruz ki sıkıntı dayanma guumlcuumlnuuml dayanma guumlcuuml Tanrırsquonın beğenisini Tanrırsquonın beğenisi de umudu yaratır Umut duumlş kırıklığına uğratmaz Ccediluumlnkuuml bize ve-rilen Kutsal Ruh aracılığıyla Tanrırsquonın sevgisi yuumlreklerimize doumlkuumllmuumlştuumlr
Evet biz daha ccedilaresizken Mesih belirlenen zamanda tanrısızlar iccedilin oumllduuml Bir kimse doğru insan iccedilin guumlccedil oumlluumlr ama iyi insan iccedilin belki biri oumllmeyi goumlze alabilir Tanrı ise bizi sevdiğini bununla kanıtlıyor Biz daha guumlnahkacircrken Mesih bizim iccedilin oumllduuml Boumlylece şimdi onun kanıyla aklandığımıza goumlre Orsquonun aracılığıyla Tanrırsquonın gazabından kurtulacağımız ccedilok daha kesindir Ccediluumlnkuuml biz Tanrırsquonın duumlşmanlarıyken Oğlursquonun oumlluumlmuuml sayesinde Orsquonunla barıştıksa barışmış olarak Oğlursquonun yaşamıyla kurtulacağımız ccedilok daha ke-sindir Yalnız bu kadar da değil bizi şimdi Tanrırsquoyla barıştırmış olan Rabbi-miz Hz İsa Mesih aracılığıyla Tanrırsquonın kendisiyle de oumlvuumlnuumlyoruz
Guumlnah bir insan aracılığıyla oumlluumlm de guumlnah aracılığıyla duumlnyaya girdi Boumlylece oumlluumlm buumltuumln insanlara yayıldı Ccediluumlnkuuml hepsi guumlnah işledi Kutsal Yasarsquodan oumlnce de duumlnyada guumlnah vardı ama yasa olmayınca guumlnahın hesabı tutulmaz Oysa oumlluumlm Acircdemrsquoden Musarsquoya dek gelecek Kişirsquonin oumlrneği olan Acircdemrsquoin succediluna benzer bir guumlnah işlememiş olanlar uumlzerinde de egemendi
Ne var ki Tanrırsquonın armağanı Acircdemrsquoin succedilu gibi değildir Ccediluumlnkuuml bir ki-şinin succedilu yuumlzuumlnden birccedilokları oumllduumlyse Tanrırsquonın luumltfu ve bir tek adamın yani Hz İsa Mesihrsquoin luumltfuyla verilen bağış birccedilokları yararına daha da ccedilo-ğaldı Tanrırsquonın bağışı o tek adamın guumlnahının sonucu gibi değildir Tek succedil-tan sonra verilen yargı mahkucircmiyet getirdi oysa birccedilok succediltan sonra verilen armağan aklanmayı sağladı Ccediluumlnkuuml oumlluumlm bir tek adamın succedilu yuumlzuumlnden o tek adam aracılığıyla egemenlik suumlrduumlyse Tanrırsquonın bol luumltfunu ve aklanma bağışını alanların bir tek adam yani Hz İsa Mesih sayesinde yaşamda ege-menlik suumlrecekleri ccedilok daha kesindir
İşte tek bir succedilun buumltuumln insanların mahkucircmiyetine yol accediltığı gibi bir doğruluk eylemi de buumltuumln insanlara yaşam veren aklanmayı sağladı Ccediluumlnkuuml bir adamın soumlz dinlemezliği yuumlzuumlnden nasıl birccediloğu guumlnahkacircr kılındıysa bir adamın soumlz dinlemesiyle birccediloğu da doğru kılınacaktır
Kutsal Yasa succedil ccediloğalsın diye araya girdi ama guumlnahın ccediloğalacağı yerde Tanrırsquonın luumltfu daha da ccediloğaldı Oumlyle ki guumlnah nasıl oumlluumlm yoluyla egemen-
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
35
lik suumlrduumlyse Tanrırsquonın luumltfu da Rabbimiz Hz İsa Mesih aracılığıyla sonsuz yaşam vermek uumlzere doğrulukla egemenlik suumlrsuumln
Oumlyleyse ne diyelim Luumltuf ccediloğalsın diye guumlnah işlemeye devam mı ede-lim Kesinlikle hayır Guumlnah karşısında oumllmuumlş olan bizler artık nasıl guumlnah iccedilinde yaşarız Mesih Hz İsarsquoya vaftiz edildiğimizde hepimizin Orsquonun oumlluuml-muumlne vaftiz edildiğimizi bilmez misiniz Babarsquonın yuumlceliği sayesinde Mesih nasıl oumlluumlmden dirildiyse biz de yeni bir yaşam suumlrmek uumlzere vaftiz yoluyla Orsquonunla birlikte oumlluumlme goumlmuumllduumlk
Eğer Orsquonunkine benzer bir oumlluumlmde Orsquonunla birleştiysek Orsquonunkine ben-zer bir dirilişte de Orsquonunla birleşeceğiz Artık guumlnaha koumllelik etmeyelim diye guumlnahlı varlığımızın ortadan kaldırılması iccedilin eski yaradılışımızın Mesihrsquole birlikte ccedilarmıha gerildiğini biliriz Ccediluumlnkuuml oumllmuumlş kişi guumlnahtan oumlzguumlr kılın-mıştır Mesihrsquole birlikte oumllmuumlşsek Orsquonunla birlikte yaşayacağımıza da inanı-yoruz Ccediluumlnkuuml Mesihrsquoin oumlluumlmden dirilmiş olduğunu ve bir daha oumllmeyeceği-ni oumlluumlmuumln artık Orsquonun uumlzerinde egemenlik suumlrmeyeceğini biliyoruz Orsquonun oumlluumlmuuml guumlnaha karşılık ilk ve son oumlluumlm olmuştur Suumlrmekte olduğu yaşam ise Tanrı iccedilin suumlrmektedir Siz boumlylece kendinizi guumlnah karşısında oumlluuml Mesih Hz İsarsquoda Tanrı karşısında diri sayın
Bu nedenle bedenin tutkularına uymamak iccedilin guumlnahın oumlluumlmluuml bedenle-rimizde egemenlik suumlrmesine izin vermeyin Bedeninizin uumlyelerini haksızlı-ğa araccedil ederek guumlnaha sunmayın Oumlluumlmden dirilenler gibi kendinizi Tanrırsquoya adayın bedeninizin uumlyelerini doğruluk araccedilları olarak Tanrırsquoya sunun Guuml-nah size egemen olmayacaktır Ccediluumlnkuuml Kutsal Yasarsquonın youmlnetimi altında de-ğil Tanrırsquonın luumltfu altındasınız
Kutsal Kitap Yeni Antlaşma Aziz Pavlus Romalılarrsquoa Mektup 5-6 Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları 2009
4 Guumlnah Nedir ve Guumlnahtan Nasıl Kurtulunur
Havari Yuhanna Hz İsarsquonın ilk muumlritlerindendir ve Orsquonun duumlnyevi vaizliği sona erinceye kadar yanından ayrılmaz Yuhanna uzun bir oumlmuumlr suumlrmuumlş Hıristiyanlığın kuruluşuna tanıklık edenlerden belki de daha ccedilok yaşamıştır Yeni Ahitrsquoin doumlrduumlncuuml Gospelrsquoi (Hıristiyanlığın esasları) ile son kitabı Vahiyrsquoi onun yazdığı duumlşuumlnuumllmekte-dir Sonraları Vahiyrsquoi yazdığı Patmos Adasırsquona suumlrguumlne goumlnderilmeden oumlnce Pavlus gibi o da bir dizi mektup kaleme alır Bu mektuplar yaşlı bir Hıristiyanrsquoın uzun yıllar boyunca umutla endişeyle izlediği yeni inananlara ve inancı geliştirenlere oumlğuumltleri mahiyetindedir Pavlus gibi Yuhanna da insanoğlunun koumltuumlluumlğuumlnuuml ve bu koumltuumlluumlğe karşın Tanrırsquonın merhametini anlatır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
36
Birinci Mektup
Aziz Yuhanna
Bakın Baba bizi o kadar ccedilok seviyor ki bize ldquoTanrırsquonın ccedilocuklarırdquo deni-yor Gerccedilekten de oumlyleyiz Duumlnya Babarsquoyı tanımadığı iccedilin bizi de tanımıyor Sevgili kardeşlerim daha şimdiden Tanrırsquonın ccedilocuklarıyız ama ne olacağı-mız henuumlz bize goumlsterilmedi Ancak Mesih goumlruumlnduumlğuuml zaman Orsquona benzer olacağımızı biliyoruz Ccediluumlnkuuml Orsquonu olduğu gibi goumlreceğiz Mesihrsquote bu umu-da sahip olan Mesih pak olduğu gibi kendini pak kılar
Guumlnah işleyen Yasarsquoya karşı gelmiş olur Ccediluumlnkuuml guumlnah demek Yasarsquoya karşı gelmek demektir Mesihrsquoin guumlnahları kaldırmak iccedilin ortaya ccedilıktığını ve kendisinde guumlnah olmadığını bilirsiniz Mesihrsquote yaşayan guumlnah işlemez Guumlnah işleyen Orsquonu ne goumlrmuumlştuumlr ne de tanımıştır
Yavrularım kimse sizi aldatmasın Mesih doğru olduğu gibi doğru olanı yapan da doğru kişidir Guumlnah işleyen İblisrsquotendir Ccediluumlnkuuml İblis başlangıccediltan beri guumlnah işlemektedir Tanrırsquonın oğlu İblisrsquoin yaptıklarına son vermek iccedilin ortaya ccedilıktı
Tanrırsquodan doğmuş olan guumlnah işlemez Ccediluumlnkuuml Tanrırsquonın tohumu onda yaşar Tanrırsquodan doğmuş olduğu iccedilin guumlnah işleyemez Doğru olanı yapma-yan ve kardeşini sevmeyen kişi Tanrırsquodan değildir İşte Tanrırsquonın ccedilocuklarıy-la İblisrsquoin ccedilocukları boumlyle ayırt edilir Başlangıccediltan beri işittiğimiz buyruk şudur Birbirimizi sevelim (hellip)
Sevgili kardeşlerim birbirimizi sevelim Ccediluumlnkuuml sevgi Tanrırsquodandır Se-ven herkes Tanrırsquodan doğmuştur ve Tanrırsquoyı tanır Sevmeyen kişi Tanrırsquoyı tanımaz Ccediluumlnkuuml Tanrı sevgidir Tanrı biricik oğlu aracılığıyla yaşayalım diye Orsquonu duumlnyaya goumlnderdi boumlylece bizi sevdiğini goumlsterdi Tanrırsquoyı biz sevmiş değildik ama O bizi sevdi ve Oğlursquonu guumlnahlarımızı bağışlatan kurban ola-rak duumlnyaya goumlnderdi İşte sevgi budur Sevgili kardeşlerim Tanrı bizi bu kadar ccedilok sevdiğine goumlre biz de birbirimizi sevmeye borccedilluyuz Hiccedil kimse hiccedilbir zaman Tanrırsquoyı goumlrmuumlş değildir Ama birbirimizi seversek Tanrı iccedili-mizde yaşar ve sevgisi iccedilimizde yetkinleşmiş olur
Tanrırsquoda yaşadığımızı ve Orsquonun bizde yaşadığını bize kendi Ruhursquondan vermiş olmasından anlıyoruz Babarsquonın Oğlursquonu duumlnyanın Kurtarıcısı olarak goumlnderdiğini goumlrduumlk şimdi buna tanıklık ediyoruz Kim Hz İsarsquonın Tanrırsquonın Oğlu olduğunu accedilıkccedila kabul ederse Tanrı onda yaşar o da Tanrırsquoda yaşar Tanrırsquonın bize olan sevgisini tanıdık ve buna inandık
Tanrı sevgidir Sevgide yaşayan Tanrırsquoda yaşar Tanrı da onda yaşar Yargı guumlnuumlnde cesaretimiz olsun diye sevgi boumlylelikle iccedilimizde yetkin kılınmış-tır Ccediluumlnkuuml Mesih nasılsa biz de bu duumlnyada oumlyleyiz Sevgide korku yoktur
BATI GELENEKLERİNİN YAHUDİ-HIRİSTİYAN KAYNAKLARI
37
Tersine yetkin sevgi korkuyu siler atar Ccediluumlnkuuml korku işkencedir Korkan kişi sevgide yetkin kılınmamıştır Bizse seviyoruz ccediluumlnkuuml oumlnce O bizi sevdi ldquoTanrırsquoyı seviyorumrdquo deyip de kardeşinden nefret eden yalancıdır Ccediluumlnkuuml goumlrduumlğuuml kardeşini sevmeyen goumlrmediği Tanrırsquoyı sevemez ldquoTanrırsquoyı seven kardeşini de sevsinrdquo diyen buyruğu Mesihrsquoten aldık
Hz İsarsquonın Mesih olduğuna inanan herkes Tanrırsquodan doğmuştur Babarsquoyı seven Orsquondan doğmuş olanı da sever Tanrırsquoyı sevip buyruklarını yerine ge-tirmekle Tanrırsquonın ccedilocuklarını sevdiğimizi anlarız Tanrırsquoyı sevmek Orsquonun buyruklarını yerine getirmek demektir Orsquonun buyrukları da ağır değildir Ccediluumlnkuuml Tanrırsquodan doğmuş olan herkes duumlnyayı yener Bize duumlnyaya karşı za-fer kazandıran imanımızdır Hz İsarsquonın Tanrı Oğlu olduğuna iman edenden başka duumlnyayı yenen kim
Suyla veya kanla gelen Hz İsa Mesihrsquotir O yalnız suyla değil suyla ve kanla gelmiştir Buna tanıklık eden Ruhrsquotur Ccediluumlnkuuml Ruh gerccedilektir Şoumlyle ki tanıklık edenler uumlccediltuumlr Ruh su ve kan Bunların uumlccediluuml de uyum iccedilinde-dir İnsanların tanıklığını kabul ediyoruz oysa Tanrırsquonın tanıklığı daha uumls-tuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml bu Tanrırsquonın tanıklığıdır kendi Oğlursquoyla ilgili olarak yaptı-ğı tanıklıktır Tanrırsquonın oğluna inanan yuumlreğinde Tanrırsquonın tanıklığına sa-hiptir Tanrırsquoyı tanımayansa Orsquonu yalancı durumuna duumlşuumlrmuumlş olur Ccediluumlnkuuml Tanrırsquonın Oğlursquoyla ilgili tanıklığına inanmamıştır Tanıklık da şudur Tan-rı bize sonsuz yaşam verdi bu yaşam Orsquonun Oğlursquondadır Kendisinde Tan-rı Oğlu bulunanda yaşam vardır kendisinde Tanrı Oğlu bulunmayanda ya-şam yoktur
Tanrırsquonın Oğlursquonun adına iman eden sizlere sonsuz yaşama sahip oldu-ğunuzu bilesiniz diye bunları yazdım
Tanrırsquonın oumlnuumlnde guumlvenimiz şu ki Orsquonun isteğine uygun ne dilersek bizi işitir Her ne dilersek bizi işittiğini bildiğimize goumlre Orsquondan dilediklerimizi aldığını da biliriz
Kardeşinin oumlluumlmcuumll olmayan bir guumlnah işlediğini goumlren onun iccedilin dua etsin Duasıyla kardeşine yaşam verecektir Bu oumlluumlmcuumll olmayan guumlnah işle-yenler iccedilin geccedilerlidir Oumlluumlmcuumll guumlnah da vardır bunun iccedilin dua etsin demi-yorum Her koumltuumlluumlk guumlnahtır ama oumlluumlmcuumll olmayan guumlnah da vardır
Tanrırsquodan doğmuş olanın guumlnah işlemediğini biliriz Tanrırsquodan doğmuş olan Hz İsa Mesih onu korur ve koumltuuml olan ona dokunamaz
Biliyoruz ki biz Tanrırsquodanız buumltuumln duumlnya ise koumltuuml olanın denetiminde-dir
Yine biliyoruz ki Tanrırsquonın Oğlu gelmiş ve gerccedilek olanı tanımamız iccedilin bize anlama guumlcuuml vermiştir Biz gerccedilek Olanrsquodayız Orsquonun Oğlu Hz İsa Mesihrsquoteyiz O gerccedilek Tanrı ve sonsuz yaşamdır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
38
Yavrularım kendinizi putlardan koruyun
Kutsal Kitap Yeni Antlaşma Aziz Yuhanna Birinci Mektup 31-521 Kitabı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları Nisan 2009
5 Hıristiyan Olmak İccedilin Neye İnanmak Lazım
Hz İsarsquonın ccedilarmıha gerilişini izleyen ilk yuumlzyıl iccedilinde dağınık kavimler halinde yaşayan muumlritleri giderek oumlrguumltlendi Dahası gerccedilek Hıristiyanların Tanrırsquonın eserleri Orsquonun doğası ve kendi yazgıları itibariyle neye inanmaları gerektiği hususunda sık sık anlaşmazlığa duumlşuumlp inancın esaslarının kesin olarak ifade bulması ihtiyacını hissetti-ler Bu ihtiyaca cevap veren bildirgelerden biri Elccedililerin İnanccedil Bildirgesi26rsquodir Metin oumlzuuml itibariyle Hıristiyan tarihinin ilk doumlnemine aitmiş gibi goumlruumlnse de Onikilerrsquoden biri tarafından yazıldığı soumlylenemez Metnin aşağıdaki son halini en geccedil İS Beşinci yuumlzyılda almış olduğu soumlylenebileceği gibi Hz İsarsquonın ilk muumlritlerinin neye inanmış olduklarını da accedilıklar Hıristiyanlardan inanccedillarının ikrarı iccedilin boumlylesi bir yeminsiz teyit istenmekteydi nitekim bazı Hıristiyan kiliselerinde buguumln de kullanılmaktadır (PR)
Elccedililerin İnanccedil Bildirgesi
Goumlğuuml ve yeri yaratan Her Şeye Egemen Baba Tanrırsquoya Kutsal Ruhrsquotan gebe kalan Meryemrsquoden doğan Pontuslu Pilatus doumlneminde acı ccedileken ccedilar-mıha gerilen oumllen ve goumlmuumllen biricik Oğul Rabbimiz Hz İsa Mesihrsquoe Orsquonun oumlluumller diyarına inişine uumlccediluumlncuuml guumln oumlluumller arasından dirildiğine goumlğe yuumlk-seldiğine Her Şeye Egemen Baba Tanrırsquonın sağ yanında oturduğuna oradan oumlluumlleri ve dirileri yargılamaya geleceğine inanıyorum Kutsal Ruhrsquoa inanıyo-rum Kutsal evrensel kiliseye kutsalların paydaşlığına guumlnahların bağışına bedenin dirilişine ve sonsuz yaşama inanıyorum Acircmin
The Creeds of Christendom Tuumlrkccedileye ccedileviri Kitab-ı Mukaddes Şirketi ccedilevirmenleri
26 Bir tuumlr amentuuml
39
II
BATI GELENEKLERİNİN
YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
ldquoO guumlnlerde tanrılar bana Hamurabi demişlerdi iyi amellerin sahibihellip İhtiyacı olan insanlara yardım eden bolluk ve bereket getirenhellip Guumlccedilluumlnuumln zayıfı ezmesini oumlnleyen
Uumllkeyi bilgilendiren ve halkın refahını arttıranrdquo İOuml 1793 - İOuml 1750
Hamurabi Yasaları
ldquoBuumlyuumlk medeniyetler kendi kendilerini yok etmedikleri suumlrece fethedilmezlerrdquoWill Durant
Medeniyetin Hikacircyesi Cilt 3 Sonsoumlz
A BATI MEDENİYETİNİN BİYOGRAFİSİ
Tarih yazımında ldquoihtisaslaşmardquo ve dolayısıyla ldquouzman kuumlltlerirdquone itiraz eden Will ve Ariel Durant 1935-1975 yılları arasında yayınladıkları on bir ciltlik Medeniyetin Hikacircyesi (The Story of Civilization) kuumllliyatında ldquoboumlluumlnmemiş buumltuumlnluumlkluumlrdquo anlamında lsquointegralrsquo tarih yazımı kavramını geliştirmişlerdir Amaccedilları bir medeniyetin -burada Batı medeniyetinin- sadece savaşları siyasetleri yiğitliğin ve ihanetin biyografileri ile değil kuumlltuumlruuml sanatları felsefesi dini ve kitle iletişimini de iccedileren bir ldquobiyografirdquosini yazmaktı Batırsquonın iki bin beş yuumlz yıllık hikacircyesini kapsayan kuumllliyatlarının buumlyuumlk bir kısmı sıradan insanların guumlnluumlk yaşam koşullarını ele alır
Anlatımlarını ahlaki bir ccedilerccedileve iccedilinde sunmaktan ccedilekinmeyen Durantlar ldquoguumlccedilluuml-nuumln zayıf kurnazın nahif uumlzerindeki egemenliğirdquoni suumlrgit vurgularlarken insanların birbirlerinin goumlruumlşuumlnuuml anlama zaaf ve inatlarını bağışlama yetilerini guumlccedillendirmeye katkıda bulunmaya ccedilalışmaktadır Oryantal Mirasımız (Our Oriental Heritage) adlı eserinde Avruparsquonın ldquodenize uzanan dağlık bir dilinden ibaretrdquo olduğunu yazan Du-rant guumlnuumlmuumlzde Avromerkeziyetccedililik olarak bilinen muumlreffeh dar goumlruumlşluumlluumlğuumlnden duyduğu memnuniyetsizliği vurgulamış ldquoYunanistanrsquola başlayan Asyarsquoyı bir cuumlmle-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
40
de oumlzetleyen geleneksel tarih yazımının dar kafalılığındanrdquo yakınarak ldquooumlluumlmcuumll bir hata ve zekacircrdquo eseri olduklarını soumlylemiştir
Yazı dili ve usluumlbu bakımından da Medeniyetin Hikacircyesirsquonin gelmiş geccedilmiş en başarılı historiografik1 kuumllliyat olduğu kabul edilir Roma ve Roumlnesans yazarlarının vecizelerin serpiştirildiği eserde tarihi kişiliklerin karakterlerine ilişkin ccediloumlzuumlmlemelere de yer verilir Oumlrneğin Botticellirsquonin tutarsızlıklarına değinilen satırlarda2ldquoKuşkusuz o da hepimiz gibi birden fazla insandan oluşmuşturdquo diye yazarlar ldquove duruma goumlre kişiliklerinin birinden birisini ortaya ccedilıkarıyor sahici kendisini duumlnyadan korkan bir sır olarak saklıyordurdquo
Durant bir medeniyetin ccediloumlkuumlşuumlnuuml dini ve duumlnyevi entelektuumlellik arasındaki ccedile-kişmenin son bulması ve dolayısıyla esasen kırılgan olan ananevi ve ahlaki kurumla-rın sarsılmasında goumlruumlr ldquo(hellip) Hangi medeniyet olursa olsun din ve toplum arasında varolan belirli bir gerilim yuumlksek bir duumlzeye işaret eder Din yorgun duumlşmuumlş ser-semlemiş insanlara sihirli yardımlarda bulunarak başlar devlet adamlığı ve sanat iccedilin ccedilok yarayışlı olduğu goumlruumllen ahlak ve inanccedil oumllccediluumlsuuml vererek biter din geccedilmişin kayıp davaları uğruna oumlluumlmuumlne savaşarak son bulur Ccediluumlnkuuml her an artan veya doumlnuumlşen bilgi (hellip) mitoloji ve ilahiyata ters duumlşer ruhbanların denetimindeki sanat ve edebi-yat yara accedilan pranga veya nefret edilesi engelleme olarak algılanırken duumlşuumlnce tarihi lsquobilim ve din arasında muumlcadelersquo huumlviyetine buumlruumlnuumlr Yasa ve cezalandırma eğitim ve ahlak evlilik ve boşanma gibi başlangıccedilta din adamlarının uhdesinde olan kurumlar kitapların denetiminden ccedilıkmaya başlar duumlnyevileşir belki de sıradanlaşır Entelektuumlel sınıflar arkaik ilahiyatı kısa bir ikircikliğin ardından da onunla gelen ah-lakı terk eder edebiyat ve felsefe ruhban-karşıtı olur Bağımsızlık hareketi ccediloşkulu bir mantık tapınmasına doumlnuumlşuumlrken her dogma ve her duumlşuumlnce karşısında elinin kolunun bağlandığı bir duumlş kırıklığıyla duccedilar olur Dini dayanaklarından yoksun kalan davranış biccedilimleri epikuumlryen bir kaosa geriler inancın tesellisinden yoksun kalan hayat bilincinde olunan yoksulluk ve sıkıcı varsıllığa benzer bir biccedilimde ağır gelmeye başlar Toplum ve toplumun dini beden ve ruh gibi birlikte ve ahenk iccedilinde sona erer Bunlar olurken ezilenler arasından yeni bir mit doğar insanoğlunun umuduna yeni bir şekil ccedilabalarına yeni bir cesaret verir asırlar suumlren kaosun ardından bir baş-ka medeniyet inşa edilirrdquo3 Aşağıdaki metinler Medeniyetin Hikacircyesirsquonin ilk cildi olan Oryantal Mirasımızrsquodan4 alınmıştır
1 Tarihyazımı toplumları milletleri kuruluşları etkileyen hareketlerden doğan olayları zaman ve yer goumlstererek anlatan bu olaylar arasındaki ilişkileri daha oumlnceki ve sonraki olaylarla bağlantı-larını karşılıklı etkilenmeleri her milletin kurduğu medeniyetleri kendi iccedil sorunlarını inceleyen bilim
2 The Story of Civilization Renaissance s173 Story of Civilization Cilt 1 s714 Will Durant ldquoThe Story of Civilization Part Irdquo Our Oriental Heritage Simon na Schuster New
York 1954 s 116-
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
41
1 Asıl Kurucular
William James Durant
Yazılı tarih en az altı bin yıllıktır Bildiğimiz kadarıyla bu suumlrecin ilk ya-rısında insan faaliyetlerinin merkezi Yakın Doğursquodur lsquoYakın Doğursquo derken esas itibariyle Asyarsquonın guumlneybatısı Rusya ve Karadenizrsquoin guumlneyi Hindis-tan ve Afganistanrsquoın batısından bahsetmekle birlikte Mısırrsquoı da dahil edi-yoruz ccediluumlnkuuml Mısır antik zamanlardan itibaren Doğu medeniyeti dediğimiz devasa bileşikle bağlantılıdır Bizim Avrupa ve Amerikan kuumlltuumlrlerimizin sırasıyla Girit Yunan ve Roma aracılığıyla istihraccedil ettiğimiz tarım ve ticaret at ve araba madeni para ve akreditif el sanatları ve sanayi yasa ve huumlkuuml-met matematik ve tıp şırınga ve drenaj sistemleri geometri ve astronomi takvim ve saat ve takımyıldızlar alfabe ve yazı kacircğıt ve muumlrekkep kitaplar ve kuumltuumlphaneler ve okullar edebiyat ve muumlzik heykel ve mimari sırlı ccediloumlm-lek ve incelikli eşya tektanrıcılık ve ccedilokeşlilik kozmetik ve ziynet dama ve zar on-kukalı bowling ve gelir vergisi suumlt-annelik ve bira halkların ve ccedile-kişen kuumlltuumlrlerin kaynadığı bu fırtınalı sahnede geliştirilmiştir Medeniyeti ldquoAryanrdquolar kurmadı Babil İmparatorluğursquondan ve Mısırrsquodan aldılar Mede-niyeti Yunanistan başlatmadı ndash başlatmaktan ziyade medeniyetin mirasına kondu ticaret ya da savaşın sitelerine taşıdığı uumlccedil bin yıllık sanat ve bilimin şımartılmış vacircrisiydi Yakın Doğursquoyu inceler ve onurlandırırken Avrupa ve Amerikan medeniyetinin asıl kurucularına gecikmiş bir borcu oumlduumlyor ola-cağız
Tarihccedili yazar ve filozof olan William James Durant 1885rsquode ABDrsquonin Massachusetts eyaletinde doğdu Beş yaşından itibaren Cizvit Tarikatırsquonın okullarında eğitim goumlren Durant kilisede kariyer yapması beklenirken sosya-list felsefede yoğunlaştı Spinoza ve Bakuninrsquoe duyduğu derin ilgiye rağmen anarşizmin ldquokendin gibi olrdquo telkinini disipline sokulmamış bir ldquokendilikrdquoin kişiyi rdquoihtiraslarının koumllesirdquo haline getireceği ldquoahlaki bir davaya cesaretle adanmasınırdquo engelleyeceği gerekccedilesiyle benimsemezken Birinci Duumlnya Sa-vaşı her tuumlrluuml siyasi hareketin altında ldquoguumlce duyulan şehvetrdquoin yattığı şeklin-deki goumlzlemini doğruladıldquoRadikal toplumsal değişimrdquo duumlşuumlncesinden uzak-laşan Durant ldquoinsanlığın gelişimini proletaryanın yuumlkselmesi ile ilişkilendir-mek yerine kuumlccediluumlk bir ccedilocuğun kahkahasına veya evliliklerin dayanıklılığına bağlayanrdquo bir genel felsefe geliştirdi Ariel Durant eşinin otuzlu yaşlarından itibaren manevi kimyasına ldquosevgi felsefe Hıristiyanlık ve sosyalizmrdquoden olu-şan bir bileşimin hacirckim olduğunu yazacaktı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
42
1907rsquodeki mezuniyetinden sonra bir suumlre New Yorkrsquota muhtelif dergilerde muhabir olarak ccedilalıştı New Jersey eyaletindeki Seton Hall Uumlniversitesirsquonde Latince Fransızca İngilizce ve Geometri okutmanı oldu 1911rsquode işccedili ccedilocuk-larına eğitim vermek uumlzere kurulan Ferrer Modern Schoolrsquoun muumlduumlrluumlğuumlne gelen Durant sonraki yıllarda eserlerine birlikte imza atacağı oumlğrencisi Cha-ya (Ida) Kaufman (ldquoArielrdquo) ile evlendi 1917rsquode asistan olduğu Columbia Uumlni-versitesirsquondeki doktora ccedilalışmaları suumlrecinde felsefenin gelişmemesinin nede-nini toplumun guumlncel sorunlarını yok sayıyor olmasına bağladığı Felsefe ve Toplumsal Mesele (Philosophy and Social Problem) isimli ilk kitabını yaz-dı 1926rsquoda basılan Felsefenin Hikacircyesi (The Story of Philosophy) felsefe-yi geniş kitlelere sevdiren bir ilk eser olarak buumlyuumlk takdir goumlrduuml ve ccedilok sat-tı 1933rsquodeki Rusyarsquonın Trajedisi Kısa Bir Ziyaretten İzlenimlerrsquoi (Tragedy of Russia Impressions from a Brief Visit) Rusyarsquodan Alınacak Dersler (The Les-son of Russia) izledi
1913rsquoden başlayarak kuumlltuumlrlerin yayılmaları birbirlerinden etkilenmek su-retiyle oluşturdukları yeni biccedilimler uumlzerinde yuumlruumlttuumlğuuml ccedilalışmalar beheri bin sayfayı aşkın on bir ciltten oluşan oluşan Medeniyetin Hikacircyesi (The Story of Civilization) kuumllliyatının ccedilekirdeğini oluşturdu Felsefenin Hikacircyesirsquonin aile-ye sağladığı mali imkacircnları kullanarak evlerine kapanan genccedil ccedilift kırk yıl bo-yunca (1935-1975) devasa eseri uumlzerinde ccedilalışmaya başladı Bu suumlreccedil zarfın-da Will Durant Amerikalıların uumlnluuml Bağımsızlık Bildirgesirsquonden (Declarati-on of Independence) yola ccedilıkarak ldquoKarşılıklı-Bağımlıklık Bildirgesirdquoni (Dec-laration of Interdependence) kaleme aldı 1945rsquode ABD Kongresirsquonin zabıtla-rına geccedilen bu bildirge insanlığın esenliğinin sağlanmasında uluslararası da-yanışmanın yaşamsal oumlnemine işaret eden ilk metinlerdendir
1967rsquode kuumllliyatın onuncu cildi olan Rousseau ve İhtilacircl (Rousseau and Revolution) ile Pulitzer Oumlduumlluuml alan Will ve Ariel Durant 1968rsquode ABD Kong-resi tarafından sivillere verilen en buumlyuumlk nişan olan Oumlzguumlrluumlk Madalyası (Presidential Medal of Freedom) ile onurlandırılır
Will ve Ariel Durant ccediliftinin yaşamı en az eserleri kadar sıradışıdır Ariel Durant 1981rsquode bir daha ccedilıkmamak uumlzere doksan altı yaşındayken hasta-haneye kaldırılan eşinin ardından yemek yemeyi keser on beş guumln arayla yaşama veda ederler
Durantların diğer eserleri Tarihin Dersleri (The Lessons of History) Darwin Ccedilağı (The Age of Dar-win) Einstein Ccedilağı (The Age of Einstein) Ccedilifte Otobiyografi (Dual Autobiography) ile oumlluumlmuumlnden sonra yayınlanan Arkaik Ccedilağlardan Modern Ccedilağın Doğuşuna kadar Medeniyetin Kısa bir Tarihi (A Brief History of Civilization from Ancient Times to the Dawn of the Modern Age 2001 Gelmiş Geccedilmiş En Buumlyuumlk Zekacirclar ve Fikirler (The Greatest Minds and Ideas of All Time 2002) Tarihin Kahramanları (Heroes of History 2002)
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
43
B SUumlMERYA
1 Elam Susa kuumlltuumlruuml ccediloumlmlekccedili ccedilarkı araba-tekeri
Will Durant
(hellip) Diclersquonin Basra Koumlrfezirsquone doumlkuumllduumlğuuml yerin kuzeyinde Amararsquoya doğru (hellip) Yahudilerin Elam olarak bildikleri boumllgenin merkezinde yeralan Susarsquoda () ırkları ve koumlkenleri bilinmeyen bir halk tarihin ilk medeniyet-lerinden birisini kurdu Burada bizden bir kuşak oumlnce Fransız arkeologlar yirmi bin yıllık insan kalıntıları ve İOuml 4500rsquoe uzanan ileri bir medeniyetin iz-lerini buldu Elamlıların avcılık ve balıkccedilılık yaptıkları goumlccedilebe bir yaşamdan geldikleri anlaşılıyordu ancak daha o zamandan bakırdan mamul silah ve aletlere sahiptiler hububat ekiyor hayvanları evcilleştiriyorlardı hiyeroglif metinleri ve ticari evrakları aynaları ziynet eşyaları ve Mısırrsquodan Hindistanrsquoa ulaşan ticaretleri vardıhellip Sadece ccediloumlmlekccedili ccedilarkının değil araba tekerleğinin de en eski goumlruumlntuumlsuuml buradadır medeniyetin bu muumltevazı ancak yaşamsal aracı sonraki yıllarda Babilrsquode daha sonra da Mısırrsquoda ortaya ccedilıkacaktır
(hellip) Mezopotamyarsquonın erken tarihi bir bakıma Semitik olmayan Suumlmerli-
lerin Kişrsquoden Agadersquoden ve diğer kuzey merkezlerden gelen Semit halklar arasında bağımsızlık muumlcadelelerinin tarihidir Bu muumlcadelelerde taraf olan halklar farkında olmadan hatta belki de istemeden işbirliği yaparak tari-hin bildiği ilk şuumlmuumllluuml aynı zamanda en yaratıcı ve emsalsiz medeniyetini kurdular
Bu unutulmuş kuumlltuumlruumln guumln ışığına ccedilıkarılması arkeolojinin aşk mace-ralarından birisidir Zamanın boyutlarını iyi kavrayamayanlarımızın ldquoarka-ikrdquo dedikleri insanlar -yani Romalılar Yunanlılar ve Yahudiler- Suumlmeryarsquoyı bilmiyorlardı Herodotrsquoun hiccedil duymadığı duyduysa bile kendisi iccedilin fazla arkaik olduğunu duumlşuumlnduumlğuuml iccedilin bilmezlikten geldiği anlaşılıyor İOuml 250rsquode yazan Berosus isimli bir Babilli tarihccedili Suumlmeryarsquoyı soumlylencelerden oluşan bir peccedilenin arkasından goumlruumlyor Basra Koumlrfezirsquonin sularından karaya ccedilıkan Oan-nes adlı birisinin başkanlığındaki bir canavar ırkı tarım metalurji ve yazı sanatını diğer bir deyişle ldquohayatı iyileştiren şeylerin tuumlmuumlrdquo insanoğluna bu Oannesrsquoten miras kalıyor ve ldquoo zamandan sonra yeni buluşlar yapılmıyorrdquo
Onca araştırmaya karşın Suumlmerlilerin hangi ırktan olduklarını soumlyleye-mediğimiz gibi Suumlmeryarsquoya hangi yoldan girdiklerini de bilmiyoruz Belki Orta Asyarsquodan geldiler belki Kafkaslar veya Ermenistanrsquodan Fırat ve Dicle
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
44
yoluyla Mezopotamyarsquoya indiler (hellip) Hatta belki de Moğol koumlkenliydiler ccediluumlnkuuml dillerinde Moğol lisanını hatırlatan pek ccedilok şey vardır Bilmiyoruzhellip Medeniyetleri kemale erdiğinde -yani İOuml 2300 civarında- Suumlmeryalı şair ve bilginler uumllkelerinin arkaik tarihini yeniden tesis etmeyi denedi Şairler bir yaratılış efsanesi ile arkaik bir kralın işlediği guumlnahın neden olduğu korkunccedil bir selin yıkıp mahvettiği ilkel bir cennet soumlylencesi yazdı Bu sel Babil ve İbrani geleneğine intikal etti ve Hıristiyan itikadının bir parccedilası oldu (hellip) Rahip-tarihccedililer Suumlmer medeniyetinin mucizelerinin gelişimini iccedilere-cek buumlyuumlkluumlkte bir geccedilmiş yaratma gayretiyle Selrsquoden 432000 yıl oumlncesine uzanan bir suumlreci kapsayan hanedan ve krallar listesi oluşturdular Tammuz ve Gılgamış bu kralların en etkileyici olanlarıydı Gılgamış daha sonra Babil edebiyatının en buumlyuumlk şiirlerinden birisinin kahramanı olurken Tammuz oumlnce Babil panteonuna geccedilti oradan da Yunanlıların Adonisrsquoi oldu
Will Durant Our Oriental Heritage s118-136
2 Tammuz Diyonisus Osiris-Horus Hz İsa
ldquoTammuzrdquo Suriye ve Luumlbnanrsquoda tapılan bir ilah olan ldquoDumuzurdquonun İbra-ni dilindeki karşılığıdır (hellip) İncilrsquode (Hezekiel 814) bahsi geccedilen Tammuz İOuml 2000 civarında 25 Aralık guumlnuuml Suriyersquonin Gebal (modern Gebail Yu-nanca Bublos)5 şehrinde Mylitta isimli bir bakireye doğan bir ldquoyaşam-oumlluumlm-yeniden doğuş tanrısırdquodır mağarasından sabah ccedilıkar gece doumlner aradaki suumlrede goumlkyuumlzuumlnuuml tavaf eder
Yunanlılar onu ldquoAdonisrdquo olarak tanır soumlzcuumlk Fenike dilinde ve İbrani-cersquodeki ldquoAdhonrdquodan gelir Babil mitolojisi Dumuzu ya da Tammuzrsquou6 kışı simgeleyen vahşi bir yaban domuzunun katlettiği yakışıklı bir ccediloban olarak anlatır Tammuz mucizeler goumlstermekte hastaları iyileştirmektedir İnsa-noğlunun kurtarıcısı olmak iccedilin meşakkatli bir oumlluumlme katlanmış bir takım beyanlara goumlre uumlccediluumlncuuml guumln yeniden dirilerek ebediyen kutsanmış yeni bir hayata başlamıştır
Tammuzrsquoun oumlluumlmuuml Suriye ve Filistinrsquoin nebatatın telef olduğu uzun kurak yazlarını dirilerek hayata doumlnmesi ise yağmur mevsiminde yeniden canlanan ccedilatlamış toprakların bereketli bitkilerle oumlrtuumllmesini simgeler veya oumlluumlmuuml soğuk sert kışın yani mitolojik yaban domuzunun dirilişi ise yem-yeşil bir baharın anlatımıdırrdquo7
5 Guumlnuumlmuumlzde Beyrutrsquoa 37 km uzaklıkta Byblos6 Yahudi takviminin doumlrduumlncuuml Milacircdi takvimin yedinci ayı temmuz buradan gelir 7 The International Standard Bible Encyclopedia ldquoAdonisrdquo ve ldquoTammuzrdquo maddeleri
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
45
İnanın azizler Efendiniz geri verildiDirilen Efendinize inanınTammuzrsquoun tahammuumll ettiği acılarla Tedarik edilmiştir bizim kurtuluşumuz
Yukardaki dizenin yazarı Knidoslu Ctesias İOuml 400 civarında Knisdos da [Datccedila] yaşamış hekim ve tarihccedilidir Pers kraliyet arşivlerini temel aldı-ğı soumlylenen Persica isimli yirmi uumlccedil ciltlik Asur ve Pers tarihleri Homerosrsquoun ldquoEpikrdquo veya ldquoHomeros Yunancasırdquo olarak bilinen dilde yazdığı İlyada ve Odi-seyarsquosından farklı olarak İyonya lehccedilesinde kaleme alınmıştır Ctesiasrsquoın ta-rihccedililiği genel kabuluumln dışında bilgiler ihtiva ettiğinden zaman zaman tartış-malı olmakla birlikte Homerosrsquoun inanırlığını yer yer sarsmış olduğu da bir gerccedilektir
Tammuzrsquoun dirilişi her yıl suyla yıkanma ve yağla meshedilme işlemleri-ni iccedileren bir yas ayiniyle anılır Akadlara ait bir metinde ldquoFigan eden erkek-ler ve kadınlar bana Orsquonunla gelinrdquo diye yazar ldquooumlluumller mezarlarından ccedilık-sınlar ve tuumltsuumlyuuml koklasınlarrdquo Arkaik İbraniler Temmuzrsquoun yasının tutul-duğunu Eski Ahitrsquote şoumlyle anlatır ldquoVe Rab evinin şimale doğru olan kapısı-nın girilecek yerine beni getirdi ve işte Tammuz iccedilin ağlayan kadınlar ora-da oturmakta idiler Ve bana dedi goumlrduumln muuml acircdemoğlu Yine bunlardan buumlyuumlk mekruh şeyler goumlreceksinrdquo [Hezekiel 814-15] Tammuzrsquoun dirilişi ile Akat toprakları yeniden bereketlenir mevsimsel ve guumlnluumlk doumlnguuml surer
Diyonisus (ya da Diyonisos) dininin Trakyarsquoda başladığı ve bilinen duumln-yaya yani Yunanistan Mısır ve Bakuumls olarak bilindiği Romarsquoya oradan ya-yıldığı kabul edilir Bununla birlikte Diyonisus isminin eski Yunanistanrsquoın tarih oumlncesi Miken şehrinde bulunan ldquoLinear Brdquo tabletlerinde yer almış ol-ması İlahrsquoın koumlkenlerinin Akdenizrsquode Minos medeniyetinin (İOuml 3000-1000) huumlkuumlm suumlrduumlğuuml Giritrsquote olduğuna işaret etmektedir
Homeros destanlarında adı geccedilen Eski Truva kentini ortaya ccedilıkaran Al-man Arkeolog Heinrich Schliemannrsquoın (1822-1890) bulguları ışığında Miken medeniyetinin izini suumlren İngiliz Arkeolog Soumlr Arthur John Evans (1851-1941) Knosos Giritrsquote farklı bir medeniyetin izlerini bulur Koumlkleri Miken medeniye-tinden ccedilok daha eskilere giden bu goumlrkemli uygarlığa ait yaklaşık 5000 tab-lette kullanıldığı goumlruumllen yazıya ldquoLinear Brdquo yazısı denir İOuml 2000rsquolerden iti-baren kullanıldığı anlaşılan bu yazı yumuşak kil tabletler uumlzerine iğne uccedillu bir stilus ile yazılır Mezopotamyarsquodaki oumlrneklerinin aksine tabletler ateşte
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
46
pişirilmemiş kendiliklerinden kurumaya bırakılmış olduklarından guumlnuumlmuuml-ze ulaşabilmiş olmaları şans eseridir
Diyonisusrsquoa tapınma İsarsquonın doğumundan birkaccedil yuumlzyıl oumlncesinde baş-lar Romarsquonın ve Roma halkının anıtsal bir tarihini yazan Titus Livius (İOuml 59-İOuml 17) Diyonisus itikadının İOuml 186 yılındaki esaslarını nakleder Julius Cesar (İOuml 100-İOuml 44) doumlneminde resmen tanınmış olan sırları yazar8 Di-yonisus bakire Semelersquoden doğar Babası Zeusrsquotur Bazı kaynaklarda bir hayvan yemliğine yerleştirildiği ve mağarada buumlyuumltuumllduumlğuuml soumlylenir ki baba Zeus da oumlyledir Tammuz gibi Diyonisus da bir ldquoyaşam-oumlluumlm-yeniden doğuş ilahırdquodır Bazı metinlerde ldquokuzurdquo ile oumlzdeşleştirilir diğer isimleri ise Krallar Kralı Biricik Oumlz-oğul Kurtarıcı (Soterios) Kefil Hamil-i Guumlnah Meshedil-miş Olan Alfa ve Omega9 şeklindedir
(hellip)Hıristiyan babalarından Rahip Julius Firmicus Maternus 346rsquoda der-
lediği ve Roma İmparatoru II Constantiusrsquoa (317-361) ithaf ettiği Pagan Dinlerin Yanlışları (De Errore Profanarum Religionum) başlıklı kitabında Diyonisusrsquoun muumlritlerinin Orsquonun ldquoyakalanıp oumllduumlruumllduumlğuumlnerdquo ve katillerinin ldquobedenini kesip parccedilaladıklarına (hellip) ve midelerine indirdiklerinerdquo inan-dıklarını yazar Bu olay her iki yılda bir inananlar tarafından ldquo[Tanrırsquonın yenilip yutulduğu] zalim bir şoumllenlerdquo anılmakta muumlritler ldquocanlı bir boğayı dişleriyle parccedilalayarak yemektedirlerrdquo
İmparatorun paganlara yeterince sert davranmadığını duumlşuumlnduumlğuuml anla-şılan Maternus eski dinleri yeryuumlzuumlnden silmenin Constantiusrsquoa kutsal bir goumlrev olarak tevdi edildiğini hatırlatır
Diyonisusrsquoun sırları arasında bir kutsal yemek Tanrırsquonın oumlluumlmuumlne dair bir sır ve kurtuluş vardır Oumlte yandan Diyonisusrsquoa diğer tanrılarla birlikte guumlnuumlmuumlzde Atinarsquonın bir semti olan Eleusinarsquoda (Eleusis) ldquoEleusina Sırlarırdquo denilen yerde tapınılır
ldquoEleusina Sırlarırdquo Eski Yunanrsquoda Demeter ve Persephone kuumlltlerinin yılda bir kez yapılan uumlyeliğe kabul (initiation) toumlrenlerinin adıdır Batı geleneğinin oumlnemsenen bir parccedilası olan bu uygulamalar Yahudilerin ldquobar mitzvahrdquoı gibi ergenlikten yetişkenliğe geccedilişi Hıristiyanların ldquovaftizrdquoi gibi tanrısal kutsan-mayı veya gizli bir tarikat cemaat veya cemiyete kabul ile orada lsquoyeniden doğuşrsquou simgeler ldquoEleusina Sırlarırdquo İOuml 1600 civarında Miken doumlneminde başlamış daha sonra Romarsquoya yayılmıştır Adayların (initiates) tanrılarla buuml-
8 Yazarın adı İngilizcede ldquoLivyrdquo The Roman History 39 3 69 ldquoAlfardquo herkesten oumlnemli 1-numara ldquoomegardquo super-guumlccedilluuml olduğunu ima eder (ccediln)
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
47
tuumlnleştiği tanrısal guumlcuumln oumlbuumlr duumlnyaya dair vaad ve oumlduumlllerini ifade ettiğine inanılan etkinliklerde ayinler seremoniler ve inanccedillar gizlidir
Osiris ve oğlu Horusrsquoa (diğer bazı isimleri Har Haroeris Har-pa-khered Harpokrates vb) Mısırrsquoda tapılmakla birlikte kuumllt Yunan Ptolemaic Hanedanırsquondan itibaren Yunanistan ve Roma İmparatorluğursquona (İOuml 3000-400) yayılmıştır
Horus 25 Aralıkrsquota İsis-Meri adında sonsuza dek bakire kalan bir baki-reye bir mağara veya yemlikte doğar İsis analık ve bereket tanrıccedilası olup ldquoCennetin Anasırdquo ldquoCennetin Kraliccedilesi (Regina Coeli)rdquo ve ldquoStella Marisrdquo ad-larıyla anılır Guumlnuumlmuumlzde Roma Katolik Kilisesi de İsarsquonın annesi Meryemrsquoi (Mary) aynı sıfalarla anmaktadır
ldquoBen buumltuumln varlıkların doğal anasıyımrdquo demektedir ldquotuumlm elementlerin hanımı ve muumlrebbiyesi herşeyin ilk atası ilahi guumlccedillerin başkanı cennetin kraliccedilesi semavi tanrıların birincisi tanrıccedilaların ışığı havadaki gezegenler denizlerdeki hasiyetli ruumlzgacircrlar cehennemin sessizliği benim emrimdedir benim adıma benim ilahiyatıma tuumlm duumlnyada ccedileşitli davranış acircdet ve isim-lerle tapınılır ccediluumlnkuuml Firigyalılar bana Tanrıların Anası derlerrdquo10
ldquoİsisrsquoin başlangıccedilta bakire (veya belki de cinsiyetsiz) bir tanrıccedila olduğu bakire olduğuna dair inanccedil Mısır pratiğinin ileriki safhalarında da devam et-mekle birlikte muumlritlerinden oumlduumlnsuumlz zuumlht talep ettiği şeklinde bir itikadın da eklendiği anlaşılmaktadır
ldquoGreko-Roman kuumlltuumlruuml oumlzellikle de İsisrsquoten hayli etkilenmiş ona Stella Maris Deniz Yıldızı ismini vermiş Kutup Yıldızırsquonda simgeleştirmiştir (hellip) [Meryemrsquoin] Mesih ile birlikteki pentuumlrleri İsis ve Horusrsquoun resimleri ile ccedilarpıcı bir benzerlik goumlsterirrdquo11
Osirisrsquoin duumlnyevi babasının adı Sebrsquotir ve soylu bir aileden gelir İsis Osirisrsquoten ilah oumllduumlkten sonra gebe kalır Musarsquonın İncilrsquodeki hikacircyesini anımsatan bir biccedilimde oğlu Horusrsquou Nil Nehrirsquonin deltasındaki papirus ba-taklıklarında saklar (hellip)
Horusrsquoun 25 Aralık civarındaki doğum guumlnuumlnuumln tapınaklarda kutlanma-sına da bu aşamada başlandığı goumlruumlluumlr Macrobius ve Paskalya Vakayıname-sinin12 Hıristiyan yazarının da belirttikleri gibi [kutlamalarda] ldquobir bebek
10 Altın Eşek (The Golden Ass) guumlnuumlmuumlze eksiksiz ulaşan ilk romandır on bir boumlluumlmden oluşan epik romanın yazarı Lucius Apuleius 125 ndash 180 yılları arasında yaşadı
11 Jordan Michael Kyle Cathie Ltd London 199212 Ambrosius Theodosius Macrobius (395ndash423) Romalı dilbilgisi uzmanı ve Yeni Eflacirctuncu (Ne-
oplatonist) filozof Paskalya Vakayınamesi (Paschal Chronicle Chronicon Paschale Chronicum Alexandrinum veya Constantinopolitanum veya Fasti Siculi) Yedinci yuumlzyılda Bizansrsquota derlenen
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
48
Horus figuumlruuml ahıra benzetilen bir dekorun oumlnuumlne yerleştirilen yemliğe yatırı-lır yanına da İsisrsquoin bir heykeli konurdu Horus bir anlamda insanoğlunun Kurtarıcırsquosıydı Duumlnyanın ışığı olarak karanlık guumlccedillerden insanoğlu adına intikam alırdırdquo
1867 doğumlu Joseph McCabe on dokuz yaşında Fransisken tarikatına in-tisap etmiş yoldaşı olduğu keşişlerden ve Hıristiyan doktrininden soğuyarak 1896rsquoda rahipliği bırakmıştır Kısa suumlre sonra rahiplik kurumunu eleştiren yazılar yazmaya başlayan McCabe Britanya Rasyonalist Basın Derneğirsquonin kurucularındandır Bu boumlluumlmde yukarıda The Story of Religious Contro-versy (Dini İhtilacircfların Hikacircyesi) adlı eserinden (boumlluumlm xıv) alıntılar yap-tığımız McCabe 1955 yılındaki oumlluumlmuumlne kadar ABD Avustralya ve Buumlyuumlk Britanyarsquoda ldquoHıristiyanlığın adaletsizliklerini ve sahtekacircrlıklarını anlattığırdquo doumlrt bin civarında konferans vermiştir
Guumlnuumlmuumlzde Roma katakomblarında13 bulunan ve uzmanların orijinal ldquoMadonna ve Bebekrdquo resimleri olduğunu iddia ettikleri resimler Bakire İsis-Merirsquonin kucağında bebek Horusrsquou taşırken goumlsterdiği resimlerdir
İsa gibi Horusrsquoun doğumu da Doğu semalarında yuumlkselen bir yıldızla ilacircn edilir ve kendisine uumlccedil akil adam refakat eder ldquoOsirisrsquoin avdeti Uumlccedil Bil-ge Adam adam tarafından accedilıklandı bunlar Orionrsquoun kemerindeki Mintıka Anilam ve Alnıtak yıldızlarıydı ve yuumlzleri Osirisrsquoun doğuda yuumlkselen yıldızı Siriusrsquoa (Sothis) doumlnuumlktuuml (hellip) [dahası] İsarsquonın soumlzde avdetinden 1500 guuml-nuumlmuumlzden 3500 yıl oumlnce Luksor Tapınağının duvarlarında Horusrsquoun Tebliğ edildiğini Ana rahmine duumlştuumlğuumlnuuml doğduğunu ve tapınıldığını goumlsteren resimler vardı Bakire İsisrsquoe Horusrsquoa gebe kalacağını soumlyleyen Thoth gebe bırakan lsquoKutsal Ruhrsquo Knephrsquotir (hellip) [astroloji bağlamında] Bakire burcu Vir-go İsisrsquoe Arslan burcu Leo ise kocası Osirisrsquoe tahsislidir Bir aslan ve bir bakireden oluşan Sfenks Nil Nehrirsquonin taşmasını simgeler (hellip) Bakirenin elindeki buğday başağı taşkın aylarına goumlndermedirrdquo14
Goumlk tanrısı Horus ve onun ezeli ve ebedi Babası Osiris tıpkı İsa Tanrı ve onun Babası gibi birbirlerinin yerine geccedilerler İsa gibi Horusrsquoun da ldquoBa-bam ve ben birizrdquo dediği iddia edilir Horusrsquoun kişisel lakabı ldquoİusardquodır ve ldquoBabardquo anlamına gelen ldquoPrsquotahrdquoın ldquoebedi oğlurdquo anlamına gelir On iki yaşında Tapınakrsquota oumlğretim goumlren Horus on sekiz yıl kadar kaybolur otuz yaşında tekrar ortaya ccedilıkar ve [efsanevi] Eridanus Nehrirsquonde daha sonra boynu vuru-
Hıristiyan vakayınamesi Acircdemrsquoden Buumlyuumlk Doğu Roma İmparatoru Heracliusrsquoun (610-642) huuml-kuumlmdarlığının yirminci yılına kadarki doumlnemi kapsar
13 Yeraltında inşa edilmiş koridorları ve odaları olan mezarlık (ccediln)14 de Lalande Joseph Jerome Astronomie par M de la Lande 1731
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
49
lacak olan ldquoVaftizci Anuprdquo tarafından vaftiz edilir Oumlte yandan vaftizi oumlnem-li bir gelenek olarak benimseyen Hıristiyanlar en az Aziz Pavlusrsquotan itibaren suya batmanın oumlluumlm benzeri bir deneyim olduğunun ayırtındadırlar sudan ccedilıkmak yeni bir hayatın başlangıcı olarak algılanır
İsa gibi su uumlstuumlnde yuumlruumlmek de dahil olmak uumlzere Horusrsquoun da ccedilok sa-yıda mucizesi vardır Bunların arasında El-Azarusrsquou (El-Osiris) diriltmesi İsarsquonın Lazarusrsquou diriltmesini anımsatır
İsarsquonın mucizlerinden biri olarak Batı geleneğinde yerini alan onlar-ca karakterden biri olan Havari Lazarus mezarından dirilerek ccedilıkar ldquoİsa Beytanyarsquoya vardığında Lazar doumlrt guumlnduumlr mezardaydı Mezar bir mağaray-dı oumlnuumlne de bir taş koymuşlardı İsa lsquotaşı kaldırın diyersquo buyurdu İsa goumlz-lerini yukarı kaldırarak lsquoEy baba beni işittiğin iccedilin sana şuumlkrederimrsquo (hellip) Bunları soumlyledikten sonra yuumlksek sesle bağırdı lsquoLazar dışarı gelrsquo Oumlluuml elleri ayakları sargılarla bağlı yuumlzuuml bezle sarılmış olarak dışarı ccedilıktırdquo (Yeni Ahit Yuhanna 11 38-44)
Horusrsquoun on iki talebesi [havarisi] vardır yaşamının bir aşamasında bu havarilerin karşılarına ldquoDağda doumlnuumlşuumlm geccedilirmişrdquo olduğu halde ccedilıkar Yasarsquoyı yuumlruumlrluumlğe koyacak bin yıl yaşayacaktır Havarileri Horusrsquoun vaazını ldquoİusarsquonın vecizelerirdquo olarak kayda geccedilerler bunlardan ikisi ldquoAnuprdquo ve ldquoAanrdquo kendisine ldquoşahitlikrdquo etmiş olduklarından İsarsquonın yaşamında benzer işlevi goumlrmuumlş olan iki Yahyarsquoyı anımsatır
lsquoMeshedilmişrsquo anlamına gelen KRST lakabı İsarsquodan ccedilok oumlnce Horusrsquoa ve-rilmiştir Horusrsquoun diğer isimleri şunlardır Diriltilmiş Olan Prsquotahrsquoın (veya Babarsquonın) Ezeli ve Ebedi Oğlu Tarik Harikat ve Işık Mesih İnsan Oğlu Tanrırsquonın Oğlu Kelam Kelam Uumlruumlnuuml Beden Kutsal Ccedilocuk Tanrırsquonın Mes-hedilmiş Oğlu Hakikat Kelamı Balıkccedilı İyi Ccediloban Tanrırsquonın Kuzusu Baba Osirisrsquoin isimleri Efendilerin Efendisi Kralların Kralı Tanrıların Tanrısı İyi Ccediloban Diriliş ve Hayat Sonsuzluk ve Bekacirc ldquoErkeği ve Kadını Tekrar Doğur-tan Tanrırdquo
Horus ldquolacircnetli bir ağaccedilrdquota iki hırsızın arasında guumlnahlarının kefaretini oumldemek uumlzere asılır Oumllduumlkten sonra goumlmuumllduumlğuuml mezardan İsa gibi kalkar ve lsquoAmen-tirsquo olarak bilinen lsquoCennetrsquoe veya lsquoOumlbuumlr Duumlnyarsquoya yuumlkselir Dualarını lsquoamenrsquo soumlzcuumlğuuml ile bitiren Hıristiyanlar gibi Horusrsquoa tapınanlar da lsquoAmen-tirsquo derlerdi
Yahyarsquonın inananları Uumlrduumlnrsquode vaftiz edilmesinden en az 2500 yıl oumlnce Mısırlılar Nilrsquode veya goumlmuuml odalarında vaftiz ediyorlardı Her iki durumda da vaftizin amacı ister diri ister oumlluuml olsun insanları temizlemek ve yeniden canlandırmak bu surette yeni bir lsquoebedi kutsanmışlıkrsquo doumlnemine kavuşma-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
50
larını sağlamaktı Dahası guumlnuumlmuumlzde Hıristiyanların İsa ile vaftiz aracılığı ile buumltuumlnleştikleri gibi arkaik Mısırlılar da Horus ile suda vaftiz edilerek buuml-tuumlnleştiklerine inanıyorlardı İsarsquoyı vaftiz eden Yahya Horusrsquou vaftiz eden-ler de ikincil tanrılardı
Hıristiyanlığın ilk yazarlarından Kartacalı Tertullian (160ndash220) ldquo(hellip) zira yıkanma dile duumlşmuumlş İsisrsquoin gizli ayinlerine katılmanın yoludurrdquo diye ya-zar15 lsquoHakikat bitkisirsquo denilen buğdaydan yapılan ccediloumlrekler Osirisrsquoin bedeni niyetine yenilir16
İsa İOuml 4-30 yılları arasında yaşadı (hellip) İsrailrsquoin Nasıra kentindendir Meryem isimli bir bakireye bir mağara ya da ahırda doğdu Yeni Anlaşmarsquoya goumlre (İncil Luka 126-33) ldquo(hellip) Allah tarafından Cebrail Melek Galilersquode Nasıra denilen şehre Davud evinden Yusuf adındaki adama nişanlı olan bir kıza goumlnderildi kızın adı Meryem idi Melek onun yanına girip dedi selacircm ey nimete eren kız Rab seninledirrsquo Ve Meryem bu soumlzlerden ccedilok şaşırarak lsquoBu nasıl selacircmdırrsquo diye duumlşuumlnuumlyordu Melek ona dedi lsquoKorkma Meryem ccediluumlnkuuml Allah oumlnuumlnde inayet buldun Ve işte gebe kalıp bir oğlan doğuracaksın ve adını İsa koyacaksın O buumlyuumlk olacak ona yuumlce Allahrsquoın oğlu denecekrsquordquo
Apocryphal Protevangelion İncilirsquone goumlre Mağara oumlylesine parlak bir ışıkla aydınlandı ki Yusuf ile Meryemrsquoin ebesi ışığa dayanamadılar
ldquoApocryphal Protevangelionrdquo Batıni ilk-İncil Resmi Kilisersquonin buumltuumlnuumlyle itibar etmediği ezoterik kutsal metinler anlamındadır İlk Hıristiyanlar ta-rafından yazıldığı duumlşuumlnuumllen bu metinler arasında İS 150 civarında ortaya ccedilıkan ve temel kaygısının Meryemrsquoin İsarsquonın doğumundan oumlnce ve doğumu suumlresince bakire olduğunu anlatmak olduğu kabul edilen James İncili (Gospel of James) vardır ldquoJamesrsquoin Ccedilocukluk İncilirdquo (Infancy Gospel of James) veya ldquoJamesrsquoin Batıni İncilirdquo (Protoevangelium of James) olarak da bilinir Oumlte yan-dan Jamesrsquoin İsa Mesihrsquoin duumlnyevi babası Meryemrsquoin nişanlısı Yusufrsquoun bir başka evliliğinden olma oğlu yani İsarsquonın uumlvey kardeşi olan Aziz James (Adil James) ile aynı kişi olduğu soumlylenir
15 Harold R Willoughby Pagan Regenenation ldquoBoumlluumlm VI A Study of Mystery Initiations in the Graeco-Roman Worldrdquo University of Chicago Press 1929
16 Hem bir ilah hem de bir insan olarak kabul edilen ldquoguumlnahsızrdquo İsarsquonın bedeninden ve kanından oluşan Kutsal Yemek yani hamursuz ekmeğin İsarsquonın bedeni şarabın kanı niyetine tuumlketildiği Aşai Rabbani [communion] Eucharist ayinine goumlnderme (ccediln)
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
51
(hellip) Ccedilobanlar [İsarsquonın] doğumuna hayran kaldılar melekler şarkılar soumly-ledi Bebek İsa doğumun hemen ardından Bakire Meryemrsquole konuşmaya başladı ldquoMeryem ben Tanrırsquonın oğlu İsarsquoyım Cebrail Melekrsquoin sana bildir-diği gibi doğurduğun o MUumlJDE benim ve Babam beni duumlnyanın kurtulması iccedilin yolladırdquo17 İhtiyar dul Anna18 bebek İsarsquoyı kutsadı Duumlnyevi babası ma-rangoz Yusufrsquotu (hellip) Geleneksel doğum guumlnuuml 25 Aralıkrsquotı Melekler yerel Kral Herodrsquoun bebeği oumllduumlrmeyi planladığını infaz edilmesi iccedilin ferman yayınladığını duyurdular
ldquo(hellip) Rabrsquobin meleği Yusufrsquoa ruumlyasında goumlruumlnuumlp dedi lsquoKalk anası ile ccedilo-cuğu al Mısırrsquoa kaccedil ve ben sana soumlyleyinceye kadar orada kal ccediluumlnkuuml Hiro-des (Herod) ccedilocuğu yok etmek iccedilin onu arayacaktırrsquo Yusuf kalktı geceleyin anası ve ccedilocuğu aldı Mısırrsquoa gitti Ve Hirodesrsquoin oumlluumlmuumlne kadar orada kaldırdquo (İncil Yeni Ahit Matta 213)
Kral Herod o gece doğan tuumlm erkek ccedilocukların katledilmelerini emretti Yaklaşık 153rsquouumlncuuml yılda Aziz Justin pagan okurlarına İsa Mesihrsquoin ba-
kire bir anadan doğmuş olmasına şaşırmamaları gerektiğini zira en saygın pagan yazarların Zeusrsquoun bazı oğullarından bahsederlerken ldquoBakire bir ana-dan doğmuşturdquo dediklerini hatırlatır ldquo[buna] Perseusrsquoa inandığınız gibi inanınrdquo19
Peki bakirelerden doğan bu Tanrılar neden İsarsquodan oumlnce de vardılar Aziz Justinrsquoin buna cevabı ldquoŞeytanlarrdquo şeklindedir ldquo[şeytanlar] Minervarsquonın cinsel ilişki olmadan Juumlpiterrsquoin kızı olarak doğduğu yalanını uydurdularrdquo
178 yılında Eflacirctun ekoluumlnden filozof Celsus İsarsquonın bakire doğumu ile alay eder Yunan mitolojisindeki [bakire analar] Danae Melanippe ve Anti-ope hikacircyelerine benzetir
Bir diğer Hıristiyan apolojetiği20 Adamantius Origenrsquoin (185ndash254 civarı) Celsusrsquoa cevabı ldquoBu tuumlr mucizevi hikacircyelere başvuran yegacircne insanlar biz Hıristiyanlar değiliz (hellip) [Celsus] bir filozoftan ziyade soytarı gibi yazıyorrdquo şeklindedir Nitekim İsa yuumlruumlduumlğuuml yolda bu tuumlr engellemelere ccedilatacağını (Korintoslulara Mektup 123 ve Vahiy 214) oumlnceden bildirmiştir
(hellip)İsa oumlluuml olduğu uumlccedil guumln suumlresince cehenneme iner Oumllduumlğuumlnde deprem ol-
muş altıncı ve dokuzuncu saatler arasında goumlkyuumlzuuml ve yeryuumlzuuml kapkara ke-silmiştir Bunu muumlteakip İsa yeniden canlandırılmış ve daha sonra cenne-
17 The Apocryphal Gospel (The First Gospel of the Infancy) Batıni İncil İsa Mesihrsquoin ccedilocukluğunun İlk İncili 13
18 Veya Hannah Meryemrsquoin annesi (ccediln)19 Perseues Yunan mitolojisindeki oumlnemli kahramanlardan biri babası Zeus annesi Akrisios kızı
Danaersquodir (ccediln)20 ldquoApologeticsrdquoten dini inanccedilları savunan ilahiyat dalı (ccediln)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
52
te yuumlkselmiştir Mezarının boş olduğu iccedilinde sadece elbiselerinin bulundu-ğu goumlruumlluumlr Bir başka Batıni İncilrsquoe goumlre (Apocryphal Acta Pilati veya Nicode-mus İncili) Orsquonu cehennemden ccedilıkaran iki delikanlı baş kacirchinin oğullarıdır
Aziz Justin ldquoBiz Muumljdersquonin Tanrırsquonın cinsel birleşme olmadan doğan ilk oğlu olduğunu ve Orsquonun bizim Hocamız İsa Mesih olduğunu ccedilarmıha gerildiğini ve oumllduumlğuumlnuuml ve yeniden dirildiğini ve cennete yuumlkseldiğini soumlyle-diğimiz zaman sizin Juumlpiterrsquoin oğulları olarak itibar goumlsterdiklerinize ilişkin inanccedillarınızdan daha farklı bir şey ileri suumlrmuumlyoruzrdquo21 demektedir
İsarsquoın isimleri şunlardır Mesih Krallar Kıralı Başlangıccedil ve Son Alfa ve Omega Biricik Oumlz-oğul Kurtarıcı Kefil Hamil-i Guumlnah Meshedilmiş Olan Tarik Harikat ve Işık Duumlnyanın ışığı İnsan Oğlu Muumljde Kelam Uumlruumlnuuml Be-den Tanrırsquonın Kuzusu Diriltilmiş Olan İyi Ccediloban Efendi Lord Haham [oumlğretmen hoca] En Yuumlce Tanrı Barış Prensi Duumlruumlstluumlğuumln Oğlu Yahuda Kavminin Arslanı Baba Oğul ve Kutsal Ruh şeklindeki Hıristiyan uumlccedilleme-sinin ikinci şahsı Acirclimimutlak kadirimutlak Hazır ve Nasır22
C MISIR
1 Mısırrsquoın Keşfi
Will Durant
Mısırrsquoın hayata doumlnduumlruumllmesi arkeolojinin en parlak bahislerinden biri-sidir Orta Ccedilağrsquoda Roma İmparatorluğursquonun bir soumlmuumlrgesi ve Hıristiyan yer-leşimi olarak bilinirdi Roumlnesans medeniyetin Yunanistanrsquoda başladığını farz ediyordu Ccedilin ve Hint ile dikkatlice ilgilenen Aydınlanmarsquonın bile Mısır hakkında piramitlerin haricinde hiccedil bir bilgisi yoktu Mısıroloji [Egyptology] Napolyon emperyalizminin yan uumlruumlnuumlyduuml 1798rsquode bir Fransız keşif seferi-nin başına geccedilen buumlyuumlk Korsikalı yanında araziyi tanımlamak ve haritala-mak uumlzere teknik ressamlar ve muumlhendisler goumltuumlrduuml tarihi daha iyi anlamak uğruna Mısırrsquoa anlamsız bir ilgi goumlsteren bir takım akademisyenlere de yer accediltı Modern duumlnyaya Luksor ve Karnak tapınaklarını ilk kez accedilıklayanlar bu topluluktu Fransız Akademisi iccedilin hazırladıkları kapsamlı Mısırrsquoın Tanım-lanması 1809ndash1813 (Description de LrsquoEgypte 1809ndash1813) bu unutulmuş me-deniyetin bilimsel araştırmasındaki ilk mihenk taşıdır
21 Jean-Franccedilois Champollion (1790ndash1832) Fransız eski Yunan ve Latin edebiyatı acirclimi filolog doğu bilimci ve Mısırolog
22 Leonardo de Vincirsquonin (1452ndash1519) insan anatomisi uumlzerindeki ccedilalışmalarına goumlnderme yapıyor (ccediln)
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
53
Ancak uzun yıllar eski eserlerin uumlzerlerindeki yazıları okumayı başara-madılar Bu acirclimler arasında akademisyenlere oumlzguuml sabırlı bir mizaca sahip olan Champollion23 kendisini hiyerogliflerin ccediloumlzuumlmuumlne adadı Uzun ara-malardan sonra uumlzerine Mısır dilinde ldquokutsal yazılarrdquo kazınmış bir dikili-taş (obelisk) bulan Champollion taşın temelinde hiyeroglifin Ptolemy ve Kleopatrarsquoya dair olduğunu goumlsteren Yunanca cuumlmlelerden yola ccedilıkarak Mı-sır alfabesinin on bir harfini soumlkmeyi başardı (hellip) Yirmi yıldan fazla suumlren bir ccedilalışma sonunda Mısır alfabesinin tuumlmuumlnuuml ortaya ccedilıkardı ve kayıp bir duumlnyanın kurtarılmasına giden yolu accediltı (hellip)
2 Matematik Astronomi-Takvim Anatomi-Fizyoloji Tıp
Mısırlı acirclimler ccediloğunlukla rahat ve guumlvenli tapınaklarında hayatın kar-maşasından uzak yaşayan rahiplerdi ve tuumlm batıl inanccedillarına karşın Mısır biliminin temellerini onlar attılar Kendi soumlylencelerine goumlre bilimler İOuml 18000rsquolerde Mısırrsquoın erdem tanrısı Throthrsquoın [eski Yunanlıların ldquoHermes Trismegistusrdquo Merkuumlr dedikleri tanrı Trismegistus ldquouumlccedil defa buumlyuumlkrdquo anla-mında ccediln] yeryuumlzuumlndeki 3000 yıllık huumlkuumlmranlığı sırasında icat edilmiş-ler ve arkaik bilim kitaplarının pek ccediloğu bu acirclim-tanrının derlediği yirmi bin ciltlik (İS 300rsquolerde yaşan tarihccedili Manethorsquoya goumlre bu rakam otuz altı bin olmalı) kuumllliyatın iccedilinde yer almaktaydılar
Yazılı Mısır tarihinin başlarında matematiğin hayli gelişmiş olduğunu piramitlerin tasarım ve inşaatının gerektirdiği dakik oumllccediluumlmler matematik bilgisi olmadan muumlmkuumln olamazdı Yaşamın Nilrsquoin alccedilalıp yuumlkselmesiyle yakından ilişkili olması nehrin hareketinin oumllccediluumllmesini ve kaydedilmesini getirirken kacirctipler ve mesahacılar taşkının kapsadığı toprağın boyutlarını dikkatle ve suumlrgit hesaplamak durumundaydılar nitekim geo-metri soumlzcuuml-ğuumlnuumln buradan geldiği anlaşılmaktadır Arkaik yazarların hemen hepsi geo-metri biliminin keşfini Mısırlılara mal eder (hellip)
Kullandıkları rakamlar işlevsel olmaktan uzaktır 1 yazmak iccedilin bir vu-ruş 2 yazmak iccedilin iki vuruş 9 yazmak iccedilin dokuz vuruş 10 yazmak iccedilin yeni bir şekil (hellip) 90 yazmak iccedilin yan yana yazılmış dokuz adet 10 şekli (hellip) 1000000 yazmak iccedilin boumlyle bir sayının olabileceğine şaşırmış gibi ellerini havaya başının uumlstuumlnde kaldırmış bir adam resmi (hellip) Mısırlılar ondalık sistemi yakalayamadılar ldquosıfırrdquoları yoktu ama bayağı kesirleri icat etmişler-dihellip Ccedilarpma boumllme piramitler kadar eskiydi Ahmes Papirus diye bilinen en
23 Jean Franccedilois Champollion (1790-1832) Fransız eski Yunan ve Latin edebiyatı acirclimi şarkiyatccedilı ve Mısırolog
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
54
eski bilimsel matematik tezinin tarihi İOuml 2000ndash1700 olmakla birlikte yazıldı-ğı tarihten beş yuumlz yıl oumlncesinin bilgilerini ihtiva eder Ahmes Papirusrsquou bir ahırın ya da tarlanın kapasitesinin nasıl oumllccediluumlleceğini oumlrnek ccedilizimlerle goumlste-rir ve birinci derece denklem oumlğretir Geometride de sadece kare şeklindeki alanların değil dairelerin kuumlplerin yuumlzey ve hacimleri oumllccediluumlluumlr Pi sayısının varlığından da haberdar olan Mısırlılar 316 olarak hesaplamışlardı Bizler doumlrt bin yıl sonra 316rsquodan 31416rsquoya ilerlemiş olmanın onurunu yaşamak-tayız
Fizik ve kimya bilgileri hakkında hiccedilbir fikrimiz yok astronomilerine ilişkin bilgilerimiz de kısıtlı (hellip) [buna karşın] Nilrsquoin hangi guumln kabaracağını doğru tahmin edebilecek tapınaklarını yaz solistisinin sabahında guumlneşin ilk ışıklarının ufukta belirdiği noktaya youmlneltecek kadar bilgiye sahip olduk-larını biliyoruz Gezegenlerin koordinat ve hareketlerine ilişkin oumllccediluumlmleri-nin kayıtları bin yıl geriye gidiyor Gezegenleri yıldızlardan ayırt edebiliyor kataloglarında ccedilıplak goumlzle seccedililmesi neredeyse imkacircnsız olan beşinci kadir-den (ldquomagnituderdquo ccediln) yıldızları işaretliyorlardı Goumlzlemlerine dayanarak oluşturdukları takvim Mısırrsquoın insanlığa en buumlyuumlk hediyelerinden bir diğeri olacaktıhellip Bu takvim binlerce yıl sonra Julius Caesarrsquoın (İOuml 100-İOuml 44) em-riyle İskenderiyersquodeki Yunanlı astronomlar tarafından yeniden duumlzenlene-rek ldquoJulian Takvimirdquo adını aldı Papa XIII Gregory (1582) doumlneminde elden geccedilirildi (hellip) Guumlnuumlmuumlzde kullandığımız ldquoGregorian Takvimrdquo oluşturuldu Takvimimiz aslen arkaik Yakın Doğursquonun yaratısıdır [Klepsidra ya da su-saati de Mısıt icadıdır (hellip) Onuncu Hanedanlık Firavunlarından Thutmose doumlneminden (İOuml 1479ndash1425) kalma en eski saat Berlin Muumlzesirsquondedir]
Mumyalamak konusundaki uzmanlıklarına karşın Mısırlılar insan bede-ni uumlzerindeki ccedilalışmalarında ileri gidemedi (hellip) Kalbin organizmayı yaşa-tan guumlccedil olduğunu dolaşım sisteminin merkezinde yer aldığını biliyorlardı Ebers Papirusunda ldquodamarlar tuumlm uzuvlara ulaşırrdquo yazmaktadır ldquohekim parmağını ister hastanın alnına ister ensesine isterse eline (hellip) isterse aya-ğına dokundursun kalbe ulaşırrdquo Buradan Leonardorsquoya bir adımlık yol kal-mıştı ndash ancak o adımı atmak uumlccedil bin yıl suumlrduuml
Mısır bilminin parladığı alan eczacılıktır Kuumlltuumlrel yaşamlarının hemen her alanında olduğu gibi burada da rahiplerle başlamış olup mistik koumlken-lerinin izlerini taşır Halk arasında hastalıklardan koruyan ya da hastalıkları tedavi eden muskalar (hellip) ilaccedillardan daha popuumllerdi (hellip) Buumlyuumlk hekimler cerrahlar uzmanlar [hurafelerden] doğdu uumlnluuml Hipokrat yeminine intikal eden ahlak yasasını oluşturdular
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
55
(hellip) Tarihte bilinen en eski bilimsel dokuumlman [Amerikalı koleksiyoncu] Edwin Smithrsquoin (1822ndash1906) adıyla anılan İOuml 1600rsquoden kalma papiruumlstuumlr Edwin Smith papiruumlsuuml kafatası ccedilatlağından omurilik kaymalarına kadar kırk sekiz vakaya yapılan klinik muumldahaleyi belgeler Her vaka ldquoilk tanı muayene semptomlar teşhis ve tedavirdquo şeklinde sıralanmış başlıklar altında sunulmuş ayrıca metinde kullanılan terminolojinin accedilıkladığı bir de boumlluumlm eklenmiştir Papiruumlsuumln edibi bizim ccedilağımızın On Sekizinci yuumlzyılına kadar rastlanmayan bir netlikte bacak kaslarının beyindeki bir merkez tarafından kontrol edildiğini belirtmektedir ndash ldquobeyinrdquo kelimesinin literatuumlrdeki ilk kul-lanımı da budur
Her ne kadar Yunanca isimlerini bilmeseler de Mısırlılar ccedilok ccedileşitli has-talıklardan oumllduumller Papiruumlsler ve mumyalardan omurilik tuumlberkuumllozu arte-riosekleroz safra kesesi taşı ccediliccedilek ccedilocuk felci kansızlık arterit sara gut kemik iltihabı apandisit omurgaların yangıya bağlı hasarı ve cuumlcelik hak-kında bilgi sahibi olduklarını biliyoruz (hellip) Mısırlı hekimler bu hastalıklara karşı bol miktarda ilaccedil ile donanımlıydılar Ebers Papiruumlsuumlrsquonde yılan ısırma-sından doğum sonrası ateşine kadar yedi yuumlz hastalığın tedavisi anlatılır İOuml 1850rsquoden kalan Kahun Papiruumlsuuml doğum kontrol iccedilin kullanıldığı anlaşılan fitillerin reccediletesini verir Bu tedaviler Mısırlılardan Yunanlılara onlardan Romalılara ve bize intikal etmiştir guumlnuumlmuumlzde guumlvenle yuttuğumuz garip karışımlar doumlrt bin yıl oumlnce Nil kıyılarında mayalanmaktaydılar (hellip)
3 Sanat Mimari
Bu medeniyetin en buumlyuumlk unsuru sanatıdır Burada tarihin eşiğin-de bulduğumuz sanat herhangi bir modern milletinkinden uumlstuumln sadece Yunanistanrsquodaki ile kıyaslanabilecek oumllccediluumllerde guumlccedilluuml ve gelişmiştir Oumlnce-leri refah ve barışın sağladığı luumlks ortam daha sonra III Thutmose ve II Ramsesrsquoin huumlkuumlmranlıklarında baskı ve savaştan elde edilen ganimetler Mısırrsquoa devasa mimari eril heykeller muumlkemmele yakın yuumlzlerce tali sanat dalı iccedilin fırsat tanıdı Mısır sanatı ilerlemeye ilişkin tuumlm teorilerin tıkandık-ları noktadır
Hacim ve dayanıklılık ile guumlzellik ve kullanışlılık bileşkesi olduğundan mimari arkaik sanatların en soylusuydu Mezarları ve evlerin dışlarını suumls-leyerek muumltevazı bir başlangıccedil yaptı Ahşap pek az bulunan bir malzemey-di Mısırlılar guumlneşte pişirilmiş kerpiccedil kireccediltaşı ccedilokccedila da granit kullandılar Ev yapımında kullanılan kerpiccedil dayanıksız olduğundan zamanımıza ulaşan sivil mimari oumlrnekleri pek azdır (hellip) Mısır mimarisine ilişkin izlenimimizi
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
56
meyilli masif duvarların tanımladığı anıtsı dini yapılar oluşturur Mısır-lı mimarlar kemeri Altın Ccedilağ olarak bilinen IV Hanedanlıkrsquotan (İOuml 2613ndash2494) itibaren kullanmaya başlarlar anıtsal binaların tuumlmuuml suumltun ve hatıl tipi inşaatlardır devasa taş bloklardan oluşan tavanlar hiyeroglif yazılar ve freskolar suumlsluuml duvarlar ve aralarına serpiştirilmiş suumltunların uumlzerinde yuumlk-selir Hiyeroglifler suumlsleme dışında tarihi olayların kayıtlarını duumlşmek ve buumlyuuml yapmak iccedilin kullanılmışlardır
Arkaik Mısır tapınakları solistis ve ekinoks gibi oumlnemli oldukları kadar da ince oumllccediluumlm isteyen astronomik olaylarla aynı hizada olacak şekilde yer-leştirilir Oumlnemli tapınakların oumllccediluumlmleri bizzat firavun tarafından merasimle alınır (hellip)
IV Hanedan doumlneminde dinin ve devletin guumlcuumlne tanıklık etmek uumlzere inşa edilen Giza Piramitlerinin en buumlyuumlğuuml ve en eskisi olan Hufu [Buumlyuumlk Pi-ramit Keops] arkaik lsquoDuumlnyanın Yedi Harikasırsquondan ayakta kalan tek yapıttır Firavun Hufursquona mezar olmak uumlzere yirmi yılda tamamlanan yapı 3800 yıl suumlreyle duumlnyanın en yuumlksek yapısıydı (hellip) İnşaat tekniğine ilişkin muhtelif hipotezlerin birleştikleri nokta taş ocağından suumlruumlklenerek getirilen devasa blokların bir mekanizma ile kaldırılarak yerleştirilmiş olmalarıdır
lsquoArkaik Duumlnyanın Yedi Harikasırsquo eski Yunanrsquoda Doğu Akdeniz ve Ege kı-yılarında geziye ccedilıkan turistler iccedilin duumlzenlenmiş popuumller gezi rehberlerinden derlenmiş bir listedir Bu rehberlerin en iyi bilinenlerinden birisi İOuml Birin-ci yuumlzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Yunan şairi Saydarsquolı Antipatrosrsquoun (Luumlbnanrsquoın en buumlyuumlk şehri Sidon) diğeri ise Bizanslı Philonrsquoun derlemeleridir Yedi eserden oluşan bu liste yıllar iccedilinde sayısız değişikliğe uğramış (oumlrne-ğin Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte listeye Romarsquodaki Colesium Nuhrsquoun gemisi ve Suumlleymanrsquoın Tapınağı eklenmişti) olmakla birlikte Hufu Piramiti Babilrsquoin Asma Bahccedileleri Efesrsquoteki Artemis Tapınağı Olympiarsquodaki Zeus Hey-keli Muğla Bodrum civarındaki Halikarnas Mozolesi Helosrsquoun Rodosrsquotaki Heykeli ve İskenderiyersquodeki Deniz Fenerirsquonden oluşur
Eski Yunanlıların gezi heveslerini tetikleyen İOuml Doumlrduumlncuuml yuumlzyılda bi-linen duumlnyanın buumlyuumlk bir kısmını fetheden Buumlyuumlk İskenderrsquoin seferlerinin uyandırdığı ilgidir Boumlylece başlayan gezilerde goumlrduumlklerini yazan seyyahla-rın tuttukları kayıtlar zaman iccedilinde duumlzenlenmiş ilk turist rehberleri oluştu-rulmuştur İlk rehberlerde ldquoharikardquo soumlzcuumlğuumlnuumln yerine Yunancada ldquogoumlruumllecek şeylerrdquo anlamına gelen ldquotheamatardquo kelimesi kullanılırdı
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
57
Giza Kuumllliyesirsquonin ikinci buumlyuumlk piramitini (Hafra Khafre Chephren) İOuml 2532 yılında tamamladığı duumlşuumlnuumllen Firavun Hafrarsquonın (İOuml 2558ndash2532) bıraktığı bir diğer mirasın da Buumlyuumlk Sfenks olduğu soumlylenir Duumlnyanın en buumlyuumlk yekpare anıtsal heykeli olan Sfenks 735mx6mx2222m boyutların-dadır Yapıta kimin modellik yaptığı ve oumlzguumln adı bilinmemektedir Sfenks kelimesi İngilizceye ldquosorduğu soruya cevap vermeyenleri boğarak oumllduumlrenrdquo birini hikacircye eden eski bir Yunan soumlylencesi lsquoSphinxrsquoten geccedilmiştir Mısır Arapccedilasındaki adı Ebu el-Huumll mealen ldquoDehşet Saccedilan Babardquo şeklindedir
Giza uumlccedilluumlsuumlnuumln Firavun Menkaurersquoye ait olanın yapılış tarihi tam olarak bilinmemekte İOuml Yirmi Altı yuumlzyılda tamamlandığı duumlşuumlnuumllmektedir Menkaurersquonin guumlneyinde yapımları tamamlanmamış uumlccedil piramit daha vardır
Her ne kadar Mısır astronomisine ilişkin bilgilerimiz kısıtlı ise de Orion Ko-relasyon Teorisirsquone goumlre Giza Piramitleri Orion (Cabbar Avcı) takımyıldızının ldquokemerinirdquo oluşturan Alnitak (Zeta Oranis) Alnilam (Epsilon Oranis) ve Mıntıka (Delta Oranis) yıldızlarının bire bir izduumlşuumlmleridir İngiliz Gazeteci-Yazar Graham Hancock (d1950) ile Belccedilikalı İnşaat Muumlhendisi Robert Bau-val (d1948) Giza Piramitlerinin ve Sfenksrsquoin coğrafi konumları itibariyle Leo Orion takımyıldızları ve Samanyolursquona tekabuumll ettiklerini yaygın akademik kabullere ters duumlşen bu gerccedileğin yerleşik arkeologlar tarafından yok sayıldığı veya bastırıldığını iddia etmektedirler
Pek az girişi buna karşın girift tuumlnelleri ve devasa taş yığınlarının ardında saklı odaları olan piramitlerin mezar hırsızlarının talanlarından kurtarılamaması uumlzerine Gizarsquodaki inşaatlar durdurulmuş Vadi el Muluk veya Vadi Biban el Muluk Krallar Vadisi olarak bilinen boumllgeye taşınmış yapım orada devam etmiştir (İOuml 1600ndash1100) Luksorrsquoun (Thebes) 25 km kuzeyindeki Karnak Kuumllliyesi Amon-Re Montu ve Mut mıntıkaları ve halen soumlkuumllmuumlş olan IV Amenhotep Tapınağı olmak uumlzere doumlrt boumllgeden oluşur II Ramses tarafından inşa edilen Buumlyuumlk Luksor Tapınağırsquonın girişinde (pilon) kayıtlı firavunun zaferlerinin arasında 1274 Kadeş Meydan Muharebesirsquonin hikacircyesi yer alır Bu muharebe Anadolu medeniyetlerinden Hititlilere karşıydı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
58
D BABİL
1 Babilliler ve Hamurabi
Will Durant
Buguumln Babilrsquoin kalıntılarına bakan hiccedil kimse Fırat boyundaki bu sıcak ve kasvetli ccedilorağın bir zamanlar astronomiyi neredeyse yaratan tıbbın gelişime buumlyuumlk katkılarda bulunan dilbilgisini bilimleştiren ilk buumlyuumlk yasa metinle-rini hazırlayan Yunanlılara matematiğin fiziğin ve felsefenin temel ilkeleri-ni oumlğreten Yahudilere duumlnyaya tevdi edecekleri mitolojiyi veren Arapların Orta Ccedilağ Avrupasırsquonın uykuya yatmış ruhunu ayağa dikmekte kullandıkları bilimsel ve mimari irfanın bir kısmını nakleden zengin ve kudretli medeni-yetin başkenti olduğunu tahmin edemez Sessizce akan Fırat ve Diclersquonin oumlnuumlnde dikilirken bunların Suumlmerya ve Akatrsquoı sulayan Babilrsquoin Asma Bahccedilelerirsquoni yeşerten aynı nehirler olduklarına inanmak zordur [Oysa] Bu nehirlerin bereketi ve nesillerinin emeği ile Babil Yahudi efsanelerinin cenneti24 (Eden) ve batı Asyarsquonın tahıl ambarı olmuştu
(hellip) Akat-Suumlmer ccedilatışması Akatların zaferi ve Babilrsquoin guumlney Mezopotamyarsquonın başkenti olmasıyla sonuccedillandı Bu tarihin başlangıcın-da fatih ve yasa koyucu guumlccedilluuml Hamurabirsquonin (İOuml 2123ndash2081) kırk uumlccedil yıllık huumlkuumlmranlığı yer alır () Onun youmlnetiminde aşağı vadinin savaşccedilı kuumlccediluumlk devletccedilikleri birliğe ve barışa zorlandılar tarihi kanunnamelerle duumlzen ve guumlvenlik iccedilin disipline sokuldular
Hamurabi Kanunnamesi topraktan 1902rsquode Susarsquodan ccedilıkarıldı İOuml 1100 civarında Elamrsquodan savaş ganimeti olarak Babilrsquoe getirilen -halen Louvrersquoda- yeşil diyorit taşından bir silindir uumlzerine kazınmıştı Musarsquonınki gibi bu yasalar da Goumlkyuumlzuumlrsquonden armağandı silindirin bir yuumlzuumlnde emirleri biz-zat Guumlneş-Tanrısı Şamaşrsquotan alan kralın sureti vardı Oumlnsoumlz de neredeyse Goumlkyuumlzuumlrsquonde yazılmıştı
ldquoAnunaki ve Belrsquoin mağrur kralı Goumlk ve Yeryuumlzuumlrsquonuumln Efendisi toprağın kaderini belirleyen Anu tuumlm insanlığın youmlnetimini Mardukrsquoa tevdi ettiğin-de (hellip) Babilrsquoin mağrur adını andıklarında duumlnyanın doumlrt bucağında meş-hur edip ortasında temelleri goumlk ve yeryuumlzuuml kadar sağlam sonsuz bir krallık kurduklarında ndash işte o zaman Anu ve Bel tanrıların kulu yuumlce prens olan beni uumllkede adaleti hacirckim kılmak guumlnahı ve koumltuumlluumlğuuml yok etmek guumlccedilluumlnuumln zayıfı ezmesini oumlnlemek (hellip) uumllkeyi aydınlatmak ve halkın refahını arttırmak iccedilin ccedilağırdı Bel tarafından huumlkuumlmdar tayin edilen bolluk ve bereket ge-
24 Fırat Eski Antlaşmarsquoya goumlre cennette akan doumlrt nehirden birisidir
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
59
tiren Nippur ve Durllu iccedilin herşeyi eksiksiz kılan ben Hammurabi (hellip) Uruk şehrine hayat veren sakinlerine bol su tedarik edenhellip Borsippa şeh-rini guumlzelleştiren () şanlı Uraş iccedilin tahıl depolayan (hellip) halkına ihtiyaccedil olduğunda yardım eden Babilrsquodeki mallarının guumlvenliğini sağlayan halkın huumlkuumlmdarı hizmetccedilisi amelleri Anunitrsquoin katında kabul goumlrenrdquo [ldquoMusa Kanunnamesirdquonin bundan esinlendiği ya da her ikisinin de bir diğer me-tinden esinlendiği goumlruumllmektedir Yasal bir antlaşmayı resmi bir damga ile muumlhuumlrlemek geleneği de Hammurabirsquoye gider]
(hellip) Tanrıları oumlverek başlayan kanunname onları daha fazla dikkate al-maz ve hayret uyandıracak kadar sekuumllerdir En gelişmiş yasaları en vahşi cezalarla harmanlar ilkel bir lex talionis25 ve işkenceyle yargılama usuluumlnuuml dikkatle işlenmiş dava usulleriyle bir arada yuumlruumltuumlrken evlilik iccedili zorbalığı asgariye indirmek iccedilin oumlzel gayret goumlsterir Toplam 285 yasa bilimsel dene-bilecek bir duumlzenle Oumlzel Muumllk Ticaret ve İş Aile Hasar ve İşccedili başlıkları al-tında bin yıl sonrasının Asurlularından ve pek ccedilok bakımdan modern Avrupa devletlerininkinden daha gelişmiş ve medeni bir hukuk sistemi oluştururlar
ldquoBilge Kral Hammurabirsquonin yerleştirdiği adil yasalar ve (onlar vasıtasıyla) uumllkeye verdiği istikrarlı destek ve temiz huumlkuumlmethellip Ben koruyucu huumlkuumlmda-rımhellip Suumlmer ve Akat uumllkesinin halkını goumlğsuumlmde taşıdım (hellip) Guumlccedilluuml zayıfı ezmesin dula yetime haksızlık etmesinler diye onları bilgece dizginledim
Davası olan herhangi bir mazlum benim adalet kralı suretime gelsin Anıtımdaki yazıları okusun Ağır soumlzlerime kulak versin Ve benim anıtım onu davasına ilişkin olarak aydınlatsın ve davasını anlamasına yardımcı ol-sun Yuumlreğini rahatlatsın lsquoHamurabi gerccedilekten de halkının oumlzbabası gibi bir kralrsquo diye uumlnlesin lsquohalkını her zaman refaha kavuşturdu ve uumllkeye temiz huumlkuumlmet verdirsquo
Gelecek guumlnlerde gelecek zamanın tuumlmuumlnde uumllkenin kralı olacak olan anıtımın uumlzerine yazdığım adil soumlzlere riayet etsinrdquo
Will Durant Our Oriental Heritage s218-221
2 Babil Tanrıları
Kralın kudreti sadece yasalar ve soylular tarafından değil rahipler tara-fından da kısıtlanmaktaydı Teknik olarak kral tanrının şehrinde bir vekil-
25 Goumlze goumlz dişe diş kuralı (ccediln)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
60
den ibaretti Vergi tanrının adına toplanır dolaylı ya da dolaysız olarak ta-pınakların hazinelerine girerdi Halkın goumlzuumlnde kral olması iccedilin rahiplerin kendisine iktidarı teslim etmeleri ldquoBelrsquoin elini vermelerirdquo ve Mardukrsquoun su-retini sokaklarda resmi geccedilit yaparak dolaştırmaları gerekirdi Bu toumlrenlerde monark rahip kıyafeti giyinir boumlylece ldquokilise ve devletinrdquo birliğini ve bel-ki de krallığın ruhban temelini simgelerdi Taht doğauumlstuumlluumlğuumln tuumlm albeni-si ile sarmalanmıştı bu durum isyanı sadece boynun değil ruhun da vu-rulması riskini taşıyan vahim bir kuumlfuumlr yapıyordu Kudretli Hammurabi bile kanunnamesini tanrıdan almıştıhellip Babil fiilen teokratik bir devletti
İsarsquodan oumlnce Dokuzuncu yuumlzyılda yapılan resmi bir sayıma goumlre tanrı sayısı 65000 civarındaydı Her beldenin semtin koumlyuumln kendi hami-tanrısı vardı En Yuumlce Tanrırsquoyı tanımakla birlikte insanlar guumlnluumlk tapınmalarında kendi tanrılarına doumlnerlerdi Larsa Şamaşrsquoa Uruk İştarrsquoa Ur Nannarrsquoa Suuml-mer panteonu Suumlmer devletinden daha uzun yaşadı
Tanrılar insanlara uzak durmazlardı Ccediloğu yeryuumlzuumlnde tapınaklarda ya-şadı midelerine duumlşkuumlnduumller gece ziyaretlerine gittikleri dini buumltuumln kadın-lara beklenmedik ccedilocuklar verdiler ()
En eski tanrılar astronomik olanlarıydı Anu yerinden oynatılamayan goumlkyuumlzuuml Şamaş guumlneş Nannar ay Bel veya Baal Babillilerin oumllduumlklerin-de sinesine doumlnduumlkleri toprak Her ailenin kendisine dua ettikleri sabah-akşam işret ettikleri hane-tanrıları her bireyin kendisini zarardan ve keyif-ten koruyan ilahı (ldquokoruyucu meleğirdquo demek daha doğru olabilir) ve tarlaları goumlzeten bereket cini vardı Yahudiler kendi meleklerini muhtemelen bu ruh-lar kalabalığının arasından seccediltiklerinden oluşturdular
İknaton ve İkinci İşayarsquoda işaretleri goumlruumlnen tektanrıcılığa Babilrsquode rast-lanmaz
Yazarın bahsettiği İknaton (ya da ldquoAtenrsquoin etkin ruhurdquo) Mısırrsquoı on yedi yıl youmlneten IV Amenhoteprsquoin (On Sekizinci Hanedanlık) tahta ccedilıkmadan oumlnce-ki adıdır İOuml 1336-34 yıllarında oumllen İknaton ccediloktanrılığı terk ederek Beşinci Hanedanlıkrsquotan (İOuml 2494ndash2345) kalma Guumlneş Tanrısı Rarsquonın bir ccedileşitlemesi olan Atenrsquode karar kılar ldquoAtenrsquoe Buumlyuumlk İlahirdquo başlıklı bir şiir yazan İknaton Atenrsquoe yaratıcı hayat veren olarak sena ederken yıldızlardan uumlstuumln tutar sı-radan tanrılardan uumlstuumln bir statuuml verir Mısırrsquoda tektanrıcılık İknatonrsquoun oumlluuml-muumlyle sarsılır geleneksel inanccedillara geri doumlnuumlluumlr
İncilrsquode Eski Antlaşmarsquoda yer alan Mezmur 104rsquouumln (Psalm 104) Atenrsquoin Firavun IV Amenhotep tarafından kaleme alınan ilahisine şaşırtıcı biccedilimde benzediği ileri suumlruumlluumlr
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
61
Mezmur 104 Ey canım RABBİ takdis et Ya RAB Allahım ccedilok buumlyuumlksuumlnCelacircl ve haşmetle giyinmişsinSen ışığı esvap gibi giyenGoumlkleri perde gibi gerenYukarı odalarını sularda ccedilatı kuranBulutları kendine araba edenO ki yelin kanatları uumlstuumlnde gezerO ki ruumlzgacircrları meleklerAteş alevini hademe ederYeri temelleri uumlzerine kurduEbediyen sarsılmayacaktırhellip(hellip)
Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit s601 İbranicirc Kildanicirc ve Yunanicirc dillerinden son tashih edil-miş tercuumlmedir Kitabı Mukaddes Şirketi 1969 s601
Durantrsquoın soumlzuumlnuuml ettiği İkinci İşaya (Isaiah) İOuml Sekizinci yuumlzyılda ya-şadığına inanılan bir elccedilidir Eski Antlaşmarsquonın ilk otuz dokuz boumlluumlmuumlnde guumlnahkacircr Yahuda ve Rabrsquoba karşı ccedilıkan tuumlm ulusların kıyamete uğrayaca-ğı şeklindeki kehanetini tekrarlayan İşayarsquonın soumlyleminin bir yorumu da İsa Mesihrsquoin gelişini muumljdelediğidir
Babilrsquode tektanrıcılığa benzeyen gelişme fetihler sonucunda genişleyen ve gelişen devletin yerel tanrıları kendi aralarından bir tanesinin uumlstuumlnluuml-ğuumlnuuml kabule youmlnlendirmesi yurtsever saiklerle hareket eden bazı şehirlerin sevdikleri tanrıların kadirimutlak dayatmayı kabul etmelerine razı olmaları-dır ldquoNeborsquoya inanrdquo der Nebo ldquobaşka tanrıya inanmardquo bu Yahudilere veri-len emirlerin ilkine benzemez değildir26
Zaman iccedilinde tanrıların sayıları azalır tali tanrıların nitelikleri oumlnem-li olanlarına atfedilir Bu yolla aslında guumlneş ilahı olan Marduk tuumlm diğer tanrılara uumlstuumlnluumlk sağlar Babilrsquoin tanrısı olur Bel-Marduk diye anılmaya başlar ldquoBelrdquo İngilizcedeki ldquotherdquo anlamındadır İştar ve Babilliler en ayrıca-lıklı dualarını ona goumlnderir olurlar
İştar (Yunanlılar iccedilin Astarte Yahudiler iccedilin Aştoret) bizi Mısırrsquoın İsisrsquoi-nin benzeri Yunanrsquoın Afroditrsquoinin ve Romarsquonın Venuumlsrsquouumlnuumln prototipi oldu-ğu kadar Babilrsquoin en acayip acircdetlerinden birisinin resmi mirasccedilısı olması
26 ldquoNebordquo erdem ve yazı tanrısı Nabursquonun İncilrsquodeki adı Nabu tanrı Marduk ve eşi ana tanrıccedila Sarpanitrsquoin ndashveya Eruarsquonın veya İştarrsquoın veveya Beltisrsquoin oğlu (ccediln)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
62
bakımından ilgilendirir İştar Afrodit olduğu kadar da Demeterrsquodir ndash sadece fiziki guumlzelliğin ve aşkın değil aynı zamanda analığın bereketi toprağın giz-li emeli ve her şeyin arkasındaki yaratıcı ilkenin ilahesidir Ccedilağdaş bakış accedilısıyla bakıldığında İştarrsquoda ahenk bulmak pek bir imkacircnsızdır Hem sava-şın hem de aşkın tanrıccedilası olduğu gibi fahişelerin ve anaların da tanrıccedilası-dır kendisine ldquomerhametli fahişerdquo der bazen sakallı bir huumlnsa ilah bazen suumlt veren ccedilıplak bir kadın olarak goumlruumlnuumlr Her ne kadar muumlritleri kendisine ldquoBakirerdquo ldquoKutsal Bakirerdquo ldquoKutsal Anardquo diye hitap etmişlerse de bunların anlamı onun aşklarının evliliğin tuumlm işaretlerinden bağımsız olduğu anla-mındadır Gılgamış İştarrsquoın gelgellerini guumlvenilmez olduğunu ileri suumlrerek reddeder nitekim zamanında bir aslana acircşık olmuş ayartmış ve katletmişti İştarrsquoı anlamak istiyorsak ahlaki kurallarımızı bir yana bırakmamız gerektiği accedilıktır (hellip)
Hanımefendilerin hanımefendisi Tanrıccedilaların Tanrıccedilası İştar Tuumlm şehirlerin Kraliccedilesi buumltuumln erkeklerin lider sana yalvarıyorumDuumlnyanın ışığı sensin cennetin ışığı sen Sinrsquoin kızı sen (Sin ay-tanrısı)Kudretin yuumlcedir Hanımım tuumlm tanrılardan yuumlcesin Sen yargıladığında kararın adildirDuumlnyanın ve goumlkyuumlzuumlnuumln ve tapınakların ve tuumlrbelerin ve hanelerin ve
gizli odaların yasaları sana bağlıdırSenin adının olmadığı emirlerinin bilinmediği yer var mıdırAdını duyan yer ve goumlk sallanır tanrılar titrerlerhellipEzilmişlere bakar ayaklar altında kalmışlara herguumln adalet getirirsinDaha ne kadar Goumlkyuumlzuumlnuumln Kraliccedilesi daha ne kadarDaha ne kadar soluk-yuumlzluuml adamların Ccedilobanı daha ne kadar oyalana-
caksınDaha ne kadar ey ayakları yorgun olmayan dizleri hızlı KraliccedileDaha ne kadar Orduların Hanımefendisi Muharebelerin KraliccedilesiGoumlkyuumlzuumlndeki tuumlm ruhların korktuğu oumlfkeli tanrıları sindiren huumlkuumlm-
darların hepsinden yuumlce kralların dizginlerini tutanTuumlm kadınların rahimlerini accedilan senin ışığın muumlkemmeldirGoumlkyuumlzuumlnuumln parlayan ışığı yeryuumlzuumlnuumln ışığı insanoğlunun yaşadığı her
yeri Aydınlatan milletlerin ordularını bir araya getirenErkeklerin Tanrıccedilası kadınların Ilahesi senin oumlğuumltlerin anlaşmazlıkların
uumlstesinden gelirSen baktığında oumlluumller dirilir hastalar kalkar ve yuumlruumlr yuumlzuumlne bakan akıl
hastaları iyileşir Daha ne kadar ey Hanımefendi duumlşmanlarım bana galip geleceklerEmir ver ve oumlfkeli tanrı senin emrin uumlzerine geri doumlnecektir
BATI GELENEKLERİNİN YAKIN DOĞULU KAYNAKLARI
63
İştar buumlyuumlktuumlr İştar Kraliccediledir Benim Hanımefendim yuumlcedir benim Hanımefendim Kraliccediledir İnnini Sinrsquoin yuumlce kızı O kimselere benzemez
Robert Stephen Briffaultrsquodan (1876ndash1948)
Babilliler bu teatral eşhası kullanarak bize ccediloğunlukla Yahudiler ara-cılığıyla intikal eden dini irfanımızın parccedilası olan efsaneleri oluşturdular Bunlardan ilki yaradılış efsanesidir Başlangıccedilta Kaos vardı
ldquoYukarıda goumlkyuumlzuuml adında bir şeyin olmadığı ve aşağıda yeryuumlzuuml adının henuumlz hiccedilbir şeye verilmemiş olduğu zamanda ilkinde babaları olan Apsu ldquoOkyanusrdquo ve onları doğuran Tiamat ldquoKaosrdquo sularını birbirlerine karıştır-dılarrdquo
Şeyler yavaş yavaş buumlyuumlmeye ve şekillenmeye başladı ancak birdenbi-re canavar-tanrıccedila Tiamat buumltuumln diğer tanrıları mahvetmeye ve kendisini -Kaos- en ulu yapmaya kalktı Bunu buumltuumln duumlzenin yok olduğu guumlccedilluuml bir ih-tilal izledi Sonra bir başka tanrı Marduk onu kendi ilacıyla [Mardukrsquou] yutmak iccedilin accediltığı ağzına hortum fırtınası savurarak katletti ardından Tiamatrsquoın ruumlzgacircrın şişirdiği karnına mızrağını fırlattı Kaos tanrıccedilası patladı
Efsane ldquosuumlkucircnetini toplayan Mardukrdquo diye suumlruumlyor ldquooumlluuml Tiamatrsquoı balık kuruturken yapıldığı gibi uzunlamasına ikiye boumllduuml sonra parccedilalardan biri-ni yukarıya astı bundan goumlkyuumlzuuml oldu ikinci yarıyı ayaklarının altına serdi yeryuumlzuumlnuuml yaptırdquo Yaratılış hakkında bizim bilgimiz de henuumlz bundan fazla değil Belki de [efsanenin yazarı] arkaik şair yaratılış hakkında bilebilece-ğimiz tek şeyin kaosun duumlzene evrilmesi olduğunu ima etmeye ccedilalışıyordu nitekim son tahlilde sanat ve medeniyetin esası budur (hellip)
Goumlk ve yeryuumlzlerini yerleştirdikten sonra Marduk kanıyla toprağı yoğur-maya ve tanrılara hizmet edecek insanlar yapmaya koyuldu (hellip) Ne var ki kısa suumlre iccedilinde tanrılar yarattıkları bu insanlardan tatminsizlik duymaya başladılar onları ve yapıtlarını yok etmek iccedilin buumlyuumlk bir sel goumlnderdiler Erdem tanrısı Ea insanlara acıdı bunlardan hiccedil değilse bir tanesini Şamaşnapiştim ve karısını kurtarmaya karar verdi Sel kabardı insanlar ldquosuya ba-lık yumurtaları gibi doluştularrdquo Sonra birdenbire tanrılar goumlzyaşı doumlkmeye yaptıkları delilik karşısında dişlerini gıcırdatmaya başladılar ldquoŞimdi kim bize alışık olduğumuz sunakları verecekrdquo Oysa Şamaşnapiştim altı duumlz bir mavna inşa etmiş selden kurtulmuş Nisir Dağırsquonda oturmaktaydı olan bi-teni goumlzetlesin diye bir guumlvercin de salmıştı Tanrılara sunak vermeye karar verdi onlar şaşırarak ve şuumlkranla kabul ettiler ldquoTanrılar enfes kokuyu iccedilleri-ne ccedilektiler kurbanın başına sinekler gibi uumlşuumlştuumllerrdquo
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
64
(hellip) Geccedilmişte olup da guumlnuumlmuumlzde herhangi bir yerde neşvuumlnema bulma-yan bir saccedilmalık hemen hiccedil yok Arkaik veya modern tuumlm medeniyetlerin altında kıpırdanmış olan ve hacirclacirc kıpırdayan o hurafe ve buumlyuuml denizi belki de bizim mantık eseri yapıtlarımız sonsuzluğa intikal ettiklerinde de orada olacak
Will Durant Our Oriental Heritages s232-245
65
III
BATI GELENEKLERİNİN
KLASİK KAYNAKLARI
İOuml Altıncı yuumlzyıla kadar Yunan toplumu ve ondan oumlnceki tuumlm medenileşmiş toplumlar bilincin maddi duumlnyasını tanrılar ve ejderhalara dair hikacircyeler yarı tanrı krallar ve kahramanlar aracılığıyla accedilıklamaya uğraşır Kutsal varlıkların kaprislerine odaklı bu efsaneler insan aklı veya tecruumlbesiyle değerlendirilmeye ve denetlenmeye kapalıdırlar Mitler maddi duumlnyanın doğasının değişim ve sorunlarının ve insanoğ-lunun kaderinin hesabını tanrıların davranışlarına verirdi Dolayısıyla tanrıların insa-noğlunun yararına olabilecek değişiklikleri yapmalarını sağlamak onların arzularınıtutkularını oumlğrenip kurbanla kefaretle buumlyuumlluuml soumlzler şarkılar ilahiler ve dualarla ikna edilmelerine bağlıydı Bunun nasıl yapılacağı bilgisi ise rahip aristokrasisinin te-kelindeydi Bu sınıf elindeki guumlcuuml sahip olduğu sırları kıskanccedillıkla saklayarak ayin-lere dinin amacına ve değerine kendileri kadar inananlardan başkalarını asla kabul etmeyerek korurdu
Yunanca konuşan duumlşuumlnuumlrler İOuml Altıncı yuumlzyılın başından Doumlrduumlncuuml yuumlzyıla ka-dar Orta Doğu efsanelerinin iccedileriğiyleoumlzuumlyle ilgilenmeye başlar Kimileri duumlnyayı kutsal kozmoloji temelinde accedilıklayan eski geleneğe sadık kalırken kimileri de rahip aristokrasisinin entelektuumlel engellemelerine takılmayarak derine iner pragmatik ve ldquodoğalrdquo bir olası accedilıklamanın peşine duumlşer insanoğlunu ilgilendiren her konuyu -be-şerin orijinini fıtratını duumlnyanın insanların ve insan topluluklarının varlık nedenini- geniş bir menzilde ve rasyonel biccedilimde tetkik ile muhakemeye tabi tutarlar Nitekim Yunan spekuumllatif duumlşuumlncesi Doumlrduumlncuuml yuumlzyılın sonlarına doğru bu konularda oumlylesi bilge bir duumlzeye ulaşır ki buguumln bile insanlar iki bin beş yuumlz yıl oumlnce bu konularda sorulan soruları ve bu sorulara Yunan duumlşuumlnuumlrlerin verdiği cevapları en az iki alan-da felsefe ve siyaset alanlarında inceleme ihtiyacı hissetmektedirler
Felsefe ve siyaset sorunlarını Yunanlıların algıladığı biccedilimde formuumlle ederek sis-temleştiren iki buumlyuumlk duumlşuumlnuumlr Atinalı Eflacirctun ve onun bir suumlreliğine oumlğrencisi olan Aristorsquodur Eflacirctunrsquoun Aristorsquonun duumlşuumlnce tarzı ile hocası Sokratrsquoın goumlruumlşlerinden oumlzuuml itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde etkilendiği ise bir diğer gerccedilektir (JS)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
66
A FELSEFE
Yunan spekuumllasyonunun sonraları felsefi olarak tanımlanan konulardaki en ccedilar-pıcı oumlzelliğinin oluşum hızı olduğu soumlylenir Anlaşılan odur ki yeni duumlşuumlncelerin oluşum hızı insanoğlunun girişimlerini ve etkinliğini oyalayan zihin karışıklığı veya kaygılarla başa ccedilıkmanın yeni ve radikal yollarını keşfetmesiyle ilgilidir Ve boumlylesi keşifler insanı geleneksel youmlntemleri bir kenara iterek tuumlm gayretini ldquoyenirdquo olana odaklamaya youmlneltmektedir
Yunan filozoflarının sadece iki yuumlzyıl iccedilinde duumlnyanın ve insanoğlunun doğasını soumlylencelerle değil akıl yoluyla ve geniş bir alanda sorgulayarak muhtemel cevap-ları aramaya koyulmuş olmaları ldquodevrimrdquo sayılmaktadır Her haluumlkacircrda soumlz konusu suumlreccedil fevkalade yoğun bir entelektuumlel faaliyettir Ve bu entelektuumlel faaliyet muta-bakatla değil uumlzerinde uzlaşılamayan birkaccedil cevap nedeniyle ccedilatışmayla ve Beşinci yuumlzyılın ikinci yarısında akılcı yaklaşımın ortaya ccedilıkardığı sorunlara kesindoğru ce-vaplar verme kapasitesinin olup olmadığını sorgulayan Septisizm (Kuşkuculuk) akı-mının doğuşuyla sonuccedillanır (JS)
1 İnsanoğlunun Soru Sormasının GerekccedilesiMazereti ve Sınırı Nedir
Atinalı Sokrat (İOuml 469ndash399) uzlaşmaz karşıtlıklara meydan okumanın spekuumllatif filozoflar iccedilin yarattığı ikilemle başa ccedilıkmanın yolunu ararken Kuumlccediluumlk Asya kıyıla-rından Sicilyarsquoya kadar Grekccedile konuşan duumlnyaya yayılmış olan felsefi hareketlilik Atinarsquoda yoğunlaşarak oumlnderlerinden biri olan Periklesrsquoin ifadesiyle ldquoHellas okulurdquo haline gelir Atinalı bir taş ustasının oğlu olan Sokratrsquoın Atinarsquonın felaketiyle sonuccedil-lanan Sparta Savaşırsquonda -temayuumlz etmese bile- cesaretle savaştığı anlaşılmaktadır Felsefe eğitimi de goumlren Sokrat -spekuumllatif duumlşuumlnceyi uygulamaya koyanları iccediline duumlştuumlkleri tuzaktan kurtarmak uumlzere- belirli bir soru sorma youmlntemini bir diğer ifadeyle ldquoyaygın ve fakat gelişiguumlzel goumlruumlşleri yoğun akılcı sorgulamaya tabi tutma youmlnteminirdquo benimser Zaman iccedilinde hemşerileri onun geleneksel goumlruumlşlere suumlrekli burnunu sokmasını sadece sıkıcı değil tehditkacircr bir tutum olarak goumlrmeye başlarlar ki bu durum Sparta yenilgisi sırasında ve sonrasında siyaseten youmlnuumlnuuml şaşırmış olan şehirde bir tuumlr Atina karşıtlığı olarak algılanmakta gecikmez Sokratrsquoın koumltuuml-luumlğuumlyle uumlnluuml muumlnafık Alcibiades dahil şaibeli bir grup zengin ve genccedil adamla ilişki iccedilinde olması da itibarını zedeler ve sonunda yeni goumlruumlşler ihdas etmek ve Atina genccedilliğini koumltuuml yola sevk etmekle succedillanarak yargılanıp oumlluumlme mahkucircm edilir Du-ruşmanın aşağıda sunulan tasvirini oumlğrencisi Eflacirctun Apologiarsquoda (Savunma) kayda geccedilirir Duruşmanın halka accedilık olarak yapıldığı duumlşuumlnuumlluumlrse Apologiarsquoda Sokratrsquoa
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
67
atfedilen ifadelerin savunma sırasında Sokrat tarafından gerccedilekten dile getirildiği kabul edilebilir
Sokratrsquoın Savunması
Eflacirctun
Doğrusu Atinalılar Meletosrsquoun bana yuumlklediği koumltuumlluumlklerin succedillusu ol-madığıma inandırmak iccedilin sizi saptamamı uzatmam gerektiğini sanmıyo-rum dediklerim yeter Ama daha oumlnce de soumlylediğim gibi bana karşı bes-lenen duumlşmanlıklar guumlnuumller sayısız iyi bilin doğrudur bunlar Succedillu diye yargılı olursam işte bunlar yuumlzuumlnden olurum bu yuumlzden yitiririm Ne Me-letos ne de Anitos1 yuumlzuumlnden O leke suumlrmeler şu bir yığın adamın ccedileke-mezliği yok mu nice nice kişilerin yok olmalarına yol accediltı daha da accedilar el-bet oumlyle ya bu koumltuumlluumlk gelip bana dayanmakla kalmaz ki
Belki şoumlyle diyecek biri bana ldquoPeki Sokrat seni boumlyle oumlluumlme suumlruumlkle-yecek bir yaşam suumlrmekten utanccedil duymuyor musunrdquo Bu adama şu doğru yanıtla karşılık verebilirim ldquoYanılıyorsun goumlnuumlldeşim Bir adamın değeri ne denli az olursa olsun oumlluumlr muumlyuumlm kalır mıyım diye duumlşuumlnmemelidir o adam Bir iş goumlruumlrken doğru mu eğri mi davrandığını yiğit bir adam gibi mi yoksa oumldlek bir adam gibi mi davrandığını duumlşuumlnmelidir yalnız Sana kalır-sa Troiarsquoda oumllen yarı-tanrıların hepsini bu arada onursuzluğa karşı her tuumlrluuml sakıncayı goumlze aldığı iccedilin oumlzellikle Thetisrsquoin oğlunu2 boumlnluumlkle damgalamak gerekir Onun Hektorrsquou bir ayak oumlnce oumllduumlrmek iccedilin ivecenlik ettiğini gouml-ren anası tanrı kadın yanılmıyorsam aşağı yukarı şu soumlzleri soumlylemişti ona ldquoOğlum arkadaşın Patroklosrsquoun oumlluumlm oumlcuumlnuuml alırsan yok edersin Hektorrsquou şunu bil ki sen de oumlleceksin ccediluumlnkuuml şıpın arkasından yargı bekliyor seni tanrı dileği boumlyle buyuruyorrdquo Bu oumlğuumlt oumlluumlme sakıncaya kulak asmamaktan alıkoymadı onu goumlnuumlldeşlerinin oumlcuumlnuuml almadan alccedilak olarak yaşamaktan daha ccedilok korkuyordu ldquoŞurada şu gibi maskara gibi durmaktansa oumlcuumlmuuml alayım duumlşmanımdan sonra ben de oumlleyimrdquo3 Oumlluumlme sakıncaya bana mısın dedi mi o En doğru davranış Atinalılar bir kimsenin yeri neresi olursa olsun ister kendinin yaraşık bulup seccediltiği ister komutanının goumlsterdiği yer-de sakıncaya karşı dayatmak diretmektir bence oumlluumlmuuml ona benzer daha nice sakıncaları değil ancak onuru goumlz oumlnuumlnde tutmalıdır insan Atinalı-
1 Duruşmada Sokratrsquoı succedillayan taraf2 Achille rakibi Truvarsquonın en buumlyuumlk savaşccedilısı Hektor3 İlyada XVIII96ff
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
68
lar benim iccedilin de bundan başka tuumlrluuml davranmak ccedilok garip bir ccedilelişmeye duumlşmek olurdu ccediluumlnkuuml Potidearsquoda Amphipolisrsquote Delionrsquoda4 seccediltiğiniz ko-mutanların goumlsterdikleri yerde her tuumlrluuml oumlluumlm sakıncası karşısında buumltuumln goumlzuumlpekliğiyle duran ben şimdi tanrı5 beni kendimi ve başkalarını incele-mek sınamak iccedilin filozoflukla goumlrevlendirdiğinde oumlluumlm ya da başka bir şey korkusuyla işimi bırakıp nasıl kaccedilardım Boumlyle bir tutum gerccedilekten ağır bir succedil olurdu Kendimi bilge sanarak oumlluumlm korkusuyla tanrı buyruğuna baş eğmeseydim o zaman pek haklı olarak yargı yerine ccedilağırılabilir tanrıların varlığını yadsımaktan succedillandırılabilirdim Ccediluumlnkuuml oumlluumlm korkusu Atinalılar kişinin gerccedilekte bilge değilken kendini bilge sanması değil midir Kişinin bilmediğini bilir sanması değil midir Gerccedilekte kimse bilmiyor oumlluumlmuumln ne olduğunu insana vergi en buumlyuumlk iyiliktir belki oumlluumlm ama en buumlyuumlk koumltuuml-luumlkmuumlş gibi korkuluyor ondan Bilmediğimiz bir şeyi bildiğimizi sanmak kınanacak bir bilgisizlik değil midir Birccedilok insanlardan işte bu bakımdan ayrımlıyım yargıccedillar bir takım işlerde başka birinden daha bilge olduğumu demeye dilim varmıyorsa bundandır Oumlyle ya ben oumlteki duumlnyada olup bi-tenleri yeterince bilmeyerek biliyor duumlşuumlncesine kapılmıyorum Ama tan-rı olsun insan olsun kendimden daha iyi birine koumltuumlluumlk yapmanın boyun eğmemenin koumltuuml ve utanılası olduğunu biliyorum Koumltuumlluumlk olduğunu iyice bildiğim şeylerden korkarım ama iyi olmadığını kestirmediğim şeylerden ne korkar ne de ccedilekinirim
Beni koyuverseniz bile beni sizin karşınıza ccedilıkarmamak gerektiğini ya da ccedilıkarılırsam yuumlzde yuumlz oumlluumlme yargılı kılmanız gerektiğini -ccediluumlnkuuml oumlluumlm ceza-sı verilmezse ccedilocuklarınız Sokratrsquoın oumlğuumltlerini dinleyerek buumlsbuumltuumln baştan ccedilıkacak bozulacaklardır- soumlyleyen Anitosrsquou dinlemezseniz bu sav uumlstuumlne bana ldquoSokrat Anitosrsquou dinlemeyerek salıvereceğiz seni ancak bir koşulla artık bundan boumlyle insanları sınamayacak sorguya ccedilekmeyecek filozofluk etmeyeceksin bu koşulu yerine getirmezsen oumlleceksinrdquo deseniz soumlylediğim gibi beni bu koşulla salıverirseniz şoumlyle yanıtlarım sizi ldquoAtinalılar say-gı ve sevgim vardır sizlere ama ben size değil tanrıya boyun eğerim daha ccedilok son soluğuma değin elimden geldiğince felsefe ile uğraşmaktan siz-leri buna youmlneltmekten felsefeyi oumlğretmekten geri durmayacağım Kiminle karşılaşırsam alışkanlığım uumlzere şoumlyle diyeceğim ona lsquoSen ki goumlnuumlldeşim Atinalısın duumlnyanın en buumlyuumlk bilgeliğiyle guumlcuumlyle en ccedilok uumln salmış ken-tin hemşerisisin paraya şana onura bunca oumlnem verirsin sıkılmaz mısın bundan yuumlzuumln kızarmaz mırdquo İccedilinizden biri bana karşı koyup bu saydıkla-
4 Kuzey Yunanistanrsquoda bir site Atina -Sparta savaşının başlarında İOuml 430rsquoda uzun bir kuşatmadan sonra Atina tarafından ele geccedilirildi
5 Apollon
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
69
rıma oumlnem verdiğini ileri suumlrerse yakasını bırakacağımı onu salıvereceğimi sanmayınız sınayacağım sorguya ccedilekeceğim onu ince eleyip sık dokuya-cağım o ne derse desin erdemli olmadığını anlarsam kendisini değeri ccedilok olana az değer verdiğinden değeri az olana ccedilok değer verdiğinden oumltuumlruuml utandıracağım onu Karşıma ccedilıkan kim olursa olsun boumlyle yapacağım genccedil olsun yaşlı olsun yerli olsun yabancı olsun ama oumlzellikle hemşerilerime boumlyle davranacağım ccediluumlnkuuml sizleri kendime daha yakın duyuyorum Şunu da iyi biliniz ki tanrının buyruğudur bu tanrının buyruğunu yerine getiren benden başka hiccedil kimse şimdiye değin bundan daha buumlyuumlk bir ccedilaba iyilik goumlstermemiştir kentimize
Ccediluumlnkuuml benim sokaklarda dolaşarak genccedil yaşlı hepinizi bedeninize para-ya pula değil her şeyden oumlnce canın tinin eğitimine yetkinliğine oumlnem ver-meniz gerektiğine inandırmaktan başka bir ereğim yok Bakın gene soumlyluumlyo-rum size zenginlikle parayla pulla elde edilmez erdem ama zenginlik ge-nel olsun oumlzel olsun her tuumlrluuml iyilik ancak erdemden gelir Bunları soumlyleye-rek genccedilliği baştan ccedilıkarıyor doğru yoldan ayırıyorsam yukarıda andığım oumlzdeyişlerin dokuncalı olduğunu benimsemek gerekir Ama biri ccedilıkıp da oumlğ-rettiğim şeylerin bunlar olmadığını ileri suumlrerse yalan soumlylemiş olur Bunun burasında şoumlyle diyeceğim size Atinalılar ldquoİster dinleyin ister dinlemeyin Anitosrsquou ister salın ister salıvermeyin beni iyice bilin ki şunu bir değil bin kez oumllmem gerekse bile hiccedil mi hiccedil değiştirmeyeceğim yolumurdquo6
Apologia Sokratrsquoın Savunması Plato Diyaloglar 28a-30b Tuumlrkccedilesi Teoman Aktuumlrel Remzi Kitab-evi 2009
2 Bilginin Doğası ve Bilgi Edinenlerin Sorumluluğu Nedir
İOuml 429 doğumlu Sokratrsquoın oumlğrencisi olan Eflacirctun devlet adamı olmaya niyetlen-mişken hem imparatorluğunu hem de Sparta Savaşırsquonı kaybederek bir iniş doumlnemi-ne geccedilmiş olan Atina siyasetinden Sokratrsquoın da etkisiyle kısa suumlrede nefret eder ldquoFilozoflar youmlnetici youmlneticiler filozof oluncaya kadarrdquo siyaseti meslek edinmeme kararı alır ve arkadaşlarına bildirir Sokratrsquoın İOuml 399rsquoda oumlluumlme mahkucircm edilip cezası-nın infazından sonra Atinarsquodan ayrılan Eflacirctun İOuml 387rsquode geri doumlner kent dışındaki Akademus korusunda bir grup filozofun toplandığı Akademiarsquoyı kurar Eflacirctun oku-lun kuruluşunu izleyen kırk yılı burada ders vererek ve yazarak geccedilirir İOuml 348rsquode oumlluumlr
Eflacirctunrsquoun guumlnuumlmuumlze kalan ccedilalışmaları Devlet de dahil olmak uumlzere bilimsel eserlerden tezlerden ccedilok diyaloglardan ve tartışmalarından ibarettir Devlet bire-
6 Bu pasajı Hz İsarsquonın tutuklanması ve yargılanması ile kıyaslayın
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
70
yin adalet anlayışının sorgulanmasıyla başlar Tartışmaya katılanlar konuyu temelden ele almaya ccedilalışırken kendilerini sahici bilginin doğası sorunuyla karşı karşıya bulur-lar ccediluumlnkuuml politik bir toplumda bireyin kendisini doğru youmlnetebilmesi iccedilin sahici ve doğru olanın ne olduğuna vakıf olması gerekir
Aşağıdaki diyalog Atinarsquonın liman kentlerinden biri olan Pirersquode geccedilmektedir Bir arkadaş grubu bir festivali takiben zengin bir tuumlccarın evinde toplanmış adaletin sahici anlamını tartışmaya başlamışlardır Tartışmaya Eflacirctunrsquoun ldquokahramanırdquo olarak katılan Sokrat Glaukon ile oumlnceden yaptığı bir tartışmayı anlatırken iccedillerinden biri adalet tanımını birey itibariyle değil devlette nasıl işlediği itibariyle irdeleme niyetini dile getirir Glaukon Sokratrsquoın ideal cumhuriyetin katılımcıları arasında ruumltbe farkı olması ve insanların youmlnetme goumlrevini uumlstlenebilmeleri iccedilin katı bir eğitim ve eleme-ye tabi tutulmaları gerektiği goumlruumlşuumlnuuml benimsemiş olmakla birlikte Cumhuriyetin yurttaşlarının soumlz konusu statuuml farklılıklarını kabule nasıl ikna edileceklerini sorar Konuşmasına insanlar arasında aslında algıidrak farklılıkları olduğunu iddia ederek başlayan Sokrat şoumlyle devam eder
Devlet
Eflacirctun
rdquoŞimdi yaradılışımızın nereye kadar aydınlatılabilmiş ya da aydınlatıla-mamış olduğunu kafanda canlandırayım Yeraltındaki bir mağarada yaşayan insanlar duumlşuumln Yaşadıkları bu mağara ışığa accedilılsın ve mağaranın her yerine ışık girsin Buradaki insanlarının ayaklarının ve boyunlarının ccedilocukluk-larından itibaren zincirle bağlanmış olduğunu bu yuumlzden hareket edeme-diklerini ve kafalarına dolanmış olan zincirlerden dolayı oumlnlerinden başka hiccedilbir yer goumlremediklerini duumlşuumlnelim Arkalarında yukarıda bir yerde ateş yanıyor Ateşle tutsaklar arasında yuumlksekccedile bir yol bu yolun yan tarafların-da da kukla oyuncularının oumlnuumlnde kuklalarını oynattıkları perdeye benzer duumlşuumlk bir duvar varrdquo
ldquoEvetrdquoldquoİnsanlar duvar yapmaya yarayan ccedileşitli aletler tahtadan taştan ve ccedile-
şitli malzemelerden yapılmış heykeller ve hayvan figuumlrlerini ellerine almış duvarın dibinden yuumlruumlyorlar Bu taşıdıklarının goumlruumlntuumlleri duvara yansıyor Yuumlruumlyenlerin bazıları konuşuyor diğerleri ise sessizce yollarına devam edi-yorlarrdquo
ldquoKafamda tuhaf goumlruumlntuumller canlandı Tutsaklar da ccedilok tuhafrdquoldquoBizim gibirdquo dedim ldquoSadece kendi goumllgelerini ya da birbirlerinin ateşin
mağaranın karşı duvarına yansıttığı goumllgelerini goumlruumlyorlarrdquo
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
71
ldquoDoğrurdquo dedi ldquoKafalarını oynatamadıklarına goumlre bu goumllgelerden başka ne goumlrebilirler kirdquo
ldquoBenzer şekilde taşıdıkları nesnelerin de sadece goumllgelerini goumlrebiliyor-larrdquo
ldquoEvetrdquo dedildquoBu insanlar birbirleriyle konuşacak olsalar taşınan nesneleri adlandıra-
bileceklerini duumlşuumlnuumlrler değil mirdquoldquoCcedilok doğrurdquoldquoBu mağaranın bir yerinden yankı geldiğini duumlşuumln Yoldan geccedilen biri ko-
nuştuğunda bu sesin onun goumllgesinden geldiğini sanmazlar mırdquoldquoZeus adına kesinlikle oumlyle sanırlarrdquo dedildquoOnlara goumlre gerccedilek goumlruumlntuumllerin goumllgesinden başka bir şey değildirrdquoldquoEvetrdquoldquoŞimdi de bunu neyin izlediğini canlandır kafanda Tutsaklar serbest bı-
rakılır yanlışlarını goumlruumlrler İccedillerinden biri oumlzguumlr kalıp ayağa kalktığında ve kafasını oynatıp yuumlruumlyerek ışığa doğru baktığında muumlthiş bir acı duyar Işı-ğın parıltısı goumlzlerini kamaştırır ve daha oumlnce goumllgelerini goumlrduumlğuuml gerccedilek nesneleri goumlremez Daha sonra da ona biri daha oumlnce goumlrduumlklerinin bir ha-yal olduğunu ama şimdi gerccedilek varlığa gittikccedile yakınlaştığını ve ona baktı-ğını boumlylece daha keskin bir goumlruumlntuumlye sahip olduğunu soumlylese vereceği ce-vap ne olabilir Aynı kişi ondan birer birer geccedilmekte olan nesnelerin isim-lerinin ne olduğunu soumlylemesini istese şaşırıp kalmaz mı Daha oumlnce goumlr-duumlğuuml goumllgelerin şu an goumlrmekte olduğu gerccedilek nesnelerden daha gerccedilek ol-duğunu sanmaz mırdquo
ldquoEvet oumlyle olduğunu duumlşuumlnuumlrrdquoldquoIşığa doğrudan bakacak olsa goumlzlerinde bir acı hissetmez mi Bu yuumlz-
den arada bir bakışlarını başka youmlne ccedilevirip sadece goumlrebildiği nesnelerin varlığından haberdar olmaz mı Bu yuumlzden ona goumlsterilen nesnelerin değil de goumlruumlntuumllerini hafızasına aldığı bu nesnelerin daha gerccedilek olduğunu duuml-şuumlnmez mirdquo
ldquoŞuumlphesizrdquo dedildquoBir de şunu duumlşuumln Onu sarp ve engebeli bir yokuştan suumlruumlkleyerek ccedilı-
kartsak ve guumlneşi goumlrene kadar onu bırakmasak canı acımaz mı sinirlen-mez mi bize Işığa yaklaştıkccedila goumlzleri kamaşır ve gerccedilek nesnelerin hiccedilbiri-ni goumlremezrdquo
ldquoEvet bir anda goumlremezrdquo dedildquoBu yukarı duumlnyanın goumlruumlntuumlsuumlne alışması gerekir İlkin en iyi goumllgele-
ri ardından insanların ve diğer nesnelerin sudaki yansımalarını daha sonra da nesnelerin kendilerini goumlruumlr Sonra ayı yıldızları ve parıldayan goumlkyuumlzuuml-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
72
nuuml seyre dalar Goumlkyuumlzuumlnuuml ve yıldızları geceleyin yani guumlneş ya da guumln ışı-ğı yokken daha iyi goumlrmez mirdquo
ldquoKesinliklerdquoldquoSon olarak da guumlneşi goumlruumlr Artık sadece sudaki yansımasını değil guuml-
neşin kendisini de goumlruumlr ve onu olduğu gibi seyredebilirrdquoldquoEvet oumlyle olurrdquo dedildquoMevsimleri yılları guumlneşin belirlediğini buumltuumln goumlruumllebilir şeyleri onun
koruduğunu ve arkadaşlarıyla birlikte daha oumlnce mağarada goumlrduumlkleri şey-leri onun sayesinde goumlrduumlklerini anlar değil mirdquo
ldquoElbetterdquo dedirdquo Oumlnce guumlneşi goumlruumlr ardından da boumlyle sonuccedillar ccedilıkarırrdquoldquoEski yaşadığı yeri ve oradaki tutsak arkadaşlarını hatırlayınca yaşadığı
değişiklikten dolayı kendisini mutlu hisseder ve oradaki arkadaşlarına acır değil mirdquo
ldquoKesinlikle acırrdquoldquoPekiyi mağarada yaşarken gelip geccedilmekte olan goumllgeleri en hızlı takip
eden ve hangisinin oumlnce hangisinin sonra hangilerinin birlikte geccediltikleri-ni en hızlı belirleyebilen ve bu yuumlzden geleceğe ilişkin en iyi sonuccedilları ccedilı-karabileceğine inanılan kişinin arkadaşları tarafından onurlandırıldığı aklı-na geldiğinde bu tuumlrden onurlandırılmalarla artık ilgilenir mi boumlyle onur-landırılan kişilere gıpta eder mi O arkadaşları gibi duumlşuumlnuumlp onlar gibi ya-şamaktansa Homerosrsquoun kahramanı gibi lsquoFakir bir efendinin fakir koumllesi ol-mak daha iyidirrsquo7 diyerek her şeye katlanmaz mırdquo
ldquoEvetrdquo dedi ldquoBence o eski sanılarla ve hayatla avunmaktansa her şeye katlanmaya razı olurrdquo
ldquoBir de bu kişinin guumlneşin olduğu yerden alınıp eski hayatına geri doumln-duumlruumllduumlğuumlnuuml duumlşuumln Goumlzlerinin tam bir karanlığa goumlmuumllduumlğuumlnden şuumlphe eder mirdquo
ldquoElbette etmezrdquoldquoGoumlzleri henuumlz zayıfken -ki goumlzleri yeniden karanlığa alıştırmak uzun
bir zaman ister- bu mağaradan daha oumlnce hiccedil ccedilıkmamış tutsaklarla birlikte goumlrduumlkleri goumllgelerin ne olduğunu soumlylemek zorunda olsa guumlluumlnccedil duruma duumlşmez mi Oradakiler onun yukarıya ccedilıktığını ama doumlnduumlğuumlnde goumlzle-rini kaybetmiş olduğunu bu yuumlzden yukarı ccedilıkmayı duumlşuumlnmenin bile iyi bir şey olmadığını soumlylerler Eğer iccedillerinden biri bir diğerinin zincirlerini ccediloumlzuumlp onu yukarıya ışığa doğru goumltuumlrecek olsa yakalayıp oumllduumlrmezler mi bu kişiyirdquo
ldquoEvet yaparlar bunurdquo dedi
7 Homeros Odysseia XI 489
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
73
ldquoŞimdi bu benzetmeyi biraz oumlnce soumlylediklerimle ilişkilendirebilirsin sevgili Glaukon Hapishane gibi olan bu mağara goumlruumlnen duumlnya bu mağara-yı aydınlatan ateşin ışığı guumlneş olsun Doğru ifade ediyor muyum etmiyor muyum bunu Tanrırsquodan başka kimse bilemez ama benim inancıma goumlre yukarıya yapılan yolculuğu ruhun aklın duumlnyasına yuumlkselişi olarak alırsan yanılmazsın Doğru veya yanlış benim sanıma goumlre bilgi duumlnyasında iyi idearsquosı her şeyden sonra gelir ve bunu goumlrebilmek ccedilaba gerektirir Goumlruumll-duumlğuumlnde de guumlzel ve doğru olan her şeyin evrensel sebebi bu goumlruumllebilir duumlnyadaki ışığın ve bu ışığın efendisi bilgi duumlnyasındaki akıl ile hakikatin idearsquosı en buumlyuumlk kaynağının iyi idearsquosı olduğu anlaşılır Gerek devlet işle-rinde gerekse oumlzel yaşamda bilgece hareket etmek isteyen kişinin goumlrmesi gereken bu iyi idearsquosıdırrdquo
ldquoAnladığım kadarıyla sana katılıyorumrdquo dedildquoBu insanı mutlu kılan goumlrme kuvvetine ulaşanların kendilerini kuumlccediluumll-
terek insan işleriyle ilgilenmek istememeleri seni duumlşuumlnduumlrmesinrdquo dedim ldquoCcediluumlnkuuml onların ruhları hayatlarını geccedilirmek istedikleri yukarı duumlnyaya doğru hızla yol almaktadır Yaptığımız benzetmenin doğru olduğunu duumlşuuml-necek olursak onların bu isteği ccedilok doğadırrdquo
ldquoEvet ccedilok doğaldırrdquoldquoKutsal duumlşuumlncelerden sıradan insanın uğursuz hayatına geccedilen goumlzleri
hacirclacirc yarı kapalıyken ve henuumlz etrafını ccedilevreleyen karanlığa alışmamışken doğruluğun goumlruumlntuumlleri ya da doğruluğun goumlruumlntuumllerinin goumllgeleri hakkında mahkemelerde ve başka yerlerde tartışmaya girmesinin ve daha oumlnce hiccedil mutlak doğruluğu goumlrmeyenlerin sanılarına karşı kendi fikirlerini savunma-ya ccedilalışmasının diğer insanların goumlzuumlnde guumlluumlnccedil olmasında şaşırtıcı bir yan yoktur değil mirdquo
ldquoHayır yokturrdquoldquoGerccedilekten derdquo dedim ldquoaklıselim biri goumlzlerin bulanmasının iki tuumlrluuml
olduğunu ve iki nedenden kaynaklandığını bilir Aydınlık bir yerden karan-lığa geccedilerken ve karanlık bir yerden aydınlık bir yere ccedilıkarken Bu durum goumlzler kadar ruh iccedilin de geccedilerlidir Bu gerccedileği bilen biri goumlzleri bulanık ve zayıf goumlren birini goumlrduumlğuumlnde onunla alay etmez Ona daha aydınlık bir yerden gelip karanlığa alışamadığı iccedilin mi goumlremediğini yoksa karanlık bir yerden ışığın bol olduğu bir yere geldiği iccedilin mi goumlzlerinin kamaştığını sorar Aldığı cevap birincisi olursa onun şanslı olduğunu duumlşuumlnuumlr İkincisi olursa ona acır Aydınlık bir yerden karanlığa doumlnen biriyle değil de karanlık bir yerden aydınlığa ccedilıkan bir ruhla alay edilebilirrdquo
ldquoCcedilok haklısınrdquo dedi ldquoccedilok guumlzelrdquo
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
74
ldquoEğer ben haklıysam koumlr goumlzlere goumlrme guumlcuuml vermek gibi bilgisiz birine bilgi verebileceklerini soumlyleyen eğitimciler haksızdır sonucuna ulaşabili-rimrdquo
ldquoEvet oumlylerdquoldquoHalbuki bizim soumlylediklerimiz goumlsteriyor ki her insan oumlğrenme guumlcuuml ve
yeteneğine sahiptir Buumltuumln beden kullanılmadan goumlzuumln karanlıktan aydınlı-ğa doumlnememesi gibi aklın goumlzuuml de ancak buumltuumln ruhun varlığın duumlnyasına doumlnmesi ve yavaş yavaş varlığı goumlrmeye başlaması en parlak en iyi varlığı diğer değişle iyiyi goumlrmesiyle gerccedilek duumlnyaya doumlnebilirrdquo
ldquoCcedilok doğrurdquoldquoİnsana goumlrme yeteneği vermeden -ccediluumlnkuuml insan goumlrme yeteneğine zaten
sahiptir- yanlış youmlne hakikate değil de başka yerlere bakan goumlzlerin doğru youmlne en kolay ve en ccedilabuk şekilde ccedilevrilmesini sağlayacak bir sanatın olması gerekmiyor mu Eğitimin amacı da ruhun iyiye youmlnelmesini sağlayan bir sanat olmaktırrdquo
ldquoEvet boumlyle bir sanatın olması gerekiyorrdquo dedildquoRuhun sahip olduğu diğer erdemler bedensel niteliklere benziyor Ccediluumln-
kuuml doğuştan bazı niteliklere sahip olunmasa bile alışkanlık ve deneyim yo-luyla bunlara sahip olunabiliyor Bilgeliğin iccedilinde ise her zaman bir tanrısal-lık bulunmaktadır Bilgelik doğru youmlne youmlnlendirilirse faydalı ve de kazanccedil-lıdır Yanlış youmlne youmlnlendirilirse de faydasız ve zararlıdır Zeki bir dolandı-rıcının keskin goumlzlerinde parlayan ince zekacircyı hiccedil goumlrduumln muuml Ne kadar da isteklidir koumltuuml ruhu hedefine giden yolu nasıl da accedilık seccedilik goumlrebilmekte-dir Boumlyle biri koumlr değildir Ama keskin goumlzleri koumltuumlluumlğuumln hizmetindedir Bu adam zeki olduğu oranda zararlıdırrdquo
ldquoCcedilok doğrurdquo dedildquoBu oumlzellikte olan kişilere daha ccedilocukluk yıllarında iken muumldahale edil-
mesi bu kişilerin doğumlarından itibaren kendilerine ağır bir yuumlk gibi yuumlk-lenen ve onları suumlrekli aşağıya ccedilekerek ruhlarının daha aşağı şeylerle ilgi-lenmesini sağlayan yeme iccedilme gibi duyusal zevklerden arındırılmaları bu tuumlr engellerden kurtarılmaları ve aksi youmlne youmlnlendirilmeleri durumunda ne olur Sahip oldukları goumlrme yetisini kullanarak gerccedileği ve hakikati şu an goumlrduumlkleri şeyler kadar keskin bir şekilde goumlrmezler mirdquo
ldquoBuumlyuumlk olasılıkla goumlruumlrlerrdquo dedildquoEvetrdquo dedim ldquobu soumlylediklerimizden ccedilıkarılabilecek bir sonuccedil daha var
Ne eğitimsiz ve gerccedilekten habersiz olan kişiler ne de araştırmalarına hiccedilbir şekilde son vermeyen kişiler devletin başına geccedilebilirler Birinciler gerek devlet işlerinde gerekse oumlzel yaşamlarında eylemlerini şekillendirecekle-ri tek bir amaca bile sahip olmadıkları iccedilin ikinciler de zaten Kutsanmışlar
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
75
Adalarında8 yaşadıklarını duumlşuumlnerek bir zorlama olmaksızın harekete geccedil-meyecekleri iccedilin youmlnetici olmaya elverişli değillerdirrdquo
ldquoCcedilok doğrurdquo dedi ldquoOumlyleyse sitenin kurucuları olarak yapacağımız şey en akıllı kişileri
tuumlm bilgilerin en iyisi olan bilgiyi edinmeye zorlamak olacak İyiye ulaşa-na kadar bu bilgi edinme işine devam etmeliler Ancak bu bilgiye ulaştık-ları ve yeteri kadarını da goumlrduumlkleri zaman işlerini buguumlnkuuml gibi yapmala-rına izin vermeyelimrdquo
ldquoNe demek istiyorsunrdquoldquoYukarıda kalmalarına izin verilmemeli demek istiyorum Yine aşağıda-
ki mağarada yaşayan tutsak arkadaşlarının yanına goumlnderilmeleri ve orada-ki işleri yaparak değerli olsun olmasın bir şekilde onurlandırılmaları sağ-lanmalıdırrdquo
ldquoPekiyi ama bu haksızlık değil mi Daha iyisine ulaşabilecekken onlara daha koumltuuml bir hayat mı vermeliyizrdquo
ldquoYasa koyucunun amacını yine unutuyorsun dostum Onun amacı bir sınıfın diğer tuumlm insanlardan daha mutlu olmasını sağlamak değildir aksi-ne tuumlm sitenin mutlu olmasını sağlamaktır Eğer bir mutsuzluk varsa bunu buumltuumln yurttaşlar yaşayacaktır O ikna yoluyla ya da zorla insanları bir ara-da tutar ve gerek site gerekse kendileri iccedilin ccedilalışmalarını sağlar Bu en akıl-lı kişiler bunun iccedilin yaratıldı yoksa mutlu edilmeleri iccedilin değil Onlar site-nin iyi bir duumlzene sahip olmasını sağlayacak kişilerdirrdquo
ldquoDoğru unutmuşum bunurdquo dedildquoUnutma ki Glaukon filozoflarımızı diğer insanlarla ilgilenmeye zorla-
makla onlara haksızlık etmiş olmuyoruz Onlara başka sitelerde yaşayan fi-lozofların politika işleriyle uğraşmak zorunda olmadıklarını bunun da akla uygun olduğunu ccediluumlnkuuml onların kendi kendilerini yetiştirdiklerini bağlı bu-lundukları sitenin de onlarla ccedilalışmayı yeğlediklerini anlatacağız Kendi kendilerine oumlğrenip kendi kendilerini yetiştirdikleri iccedilin hiccedilbir yararını goumlr-medikleri bir kuumlltuumlre karşı minnettarlık duymazlar ama biz sizi arı kova-nın kendinizin ve diğer vatandaşların youmlneticileri olmanız iccedilin yetiştirdik sizi diğer sitelerde yaşayan filozoflardan ccedilok daha iyi eğittik siz onlardan daha fazla sorumluluk alabilirsiniz bundan dolayı her biriniz sırası gelince yeraltında diğer insanların yaşadığı yere gidip karanlıkta da goumlrmeye alışma-lıdır karanlıkta da goumlrmeye alışınca orada yaşayan insanlardan on bin kat daha iyi goumlrecek goumlrduumlğuumlnuumlz goumlruumlntuumllerin neler olduğunu ve neyi temsil et-tiklerini bileceksiniz ccediluumlnkuuml sizler guumlzel doğru ve iyi olan şeylerin gerccedilek-
8 Antik Yunanlılar iccedilin cennet ile eşdeğer
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
76
liğini goumlrmuumlş olacaksınız boumlylece aynı zamanda sizin olan sitemiz bir ruumlya olmaktan ccedilıkıp gerccedilekleşmiş olacak ve diğer sitelerden daha farklı bir şekil-de youmlnetilecek diğer sitelerden insanlar sırf goumllgelerden dolayı birbirine gi-rip ccedilok iyi bir şey sandıkları youmlnetimi eline alabilmek iccedilin ccedilılgınca bir muumlca-dele vermektedirler Oysa hakikat şudur ki Youmlneticilerin youmlnetmeye istek-li olmadıkları siteler her zaman en iyi ve en kolay youmlnetilen sitelerdir youmlne-ticilerin youmlnetme işini buumlyuumlk bir istekle yaptıkları sitelerse en koumltuumlleridirrdquo
3 Gerccedileklik Aşamaları ve Sahici Bilginin Yani Nihai Gerccedilekliğin Hedefi Nedir
Devletrsquote yer alan tartışmalar suumlrerken Sokrat varoluştan varolmayışa suumlrgit ge-ccediliş halinde olan insanoğlunun hakkında sadece fikir sahibi olabileceği sahte ve tem-sili gerccedilekliklerin değil tam manasıyla vakıf olabileceği temel kalıcı gerccedilekliklerin neler olduğunu belirlemesinin gerektiğine karar verir
Devlet
Eflacirctun
ldquoSitemizinrdquo dedim ldquogerccedilekten doğru kurulduğunu ve birccedilok iyi nitelik-lere sahip olduğunu duumlşuumlnuumlyorum Bu iyi niteliklerden en başta geleni şiir sanatıyla ilgili olarak getirdiğimiz kuraldırrdquo ldquoHangi kuralı kastediyorsunrdquo diye sordu Glaukon ldquoTaklitccedili şiiri reddeden kuralı İnsan ruhunun farklı youmlnlerinin oumlzelliklerini artık biliyor olduğum iccedilin bu kuralın değerini de artık ccedilok daha iyi anlıyorumrdquo ldquoNe demek istiyorsunrdquo ldquoTragedyacılara ve diğer taklitccedili şairlere anlatmayacağını bildiğim iccedilin bunu sana anlatabilirim Bence bu tuumlr şiirlerin hepsi dinleyenlerin akıl guumlcuumlne zarar verir Bunun oumlnuumlne geccedilmenin tek yolu taklidi yapılan şeyin gerccedilek bilgisine ulaşmaktırrdquo ldquoNe soumlylemek istediğini tam anlamadımrdquo dedi ldquoİlkgenccedillik yıllarımdan beri adını soumlylerken bile dilimin suumlrccediltuumlğuuml buumltuumln etkileyici tragedya şiirlerinin en buumlyuumlk ustası ve oumlğreticisi Homerosrsquou ccedilok sevsem de bir insan hakikatten daha uumlstuumln olamayacağı iccedilin duumlşuumlncelerimi soumlyleyeceğimrdquo dedim ldquoSoumlyle tabiirdquo dedi ldquoDinle oumlyleyse Daha doğrusu soracaklarıma cevap verrdquo ldquoPeki-yi sorrdquo ldquoTaklit denen şeyin ne olduğunu soumlyler misin bana Bunun ne anla-ma geldiğini gerccedilekten bilmiyorumrdquo dedi ldquoO halde bunu ben nasıl biliyor olabilirimrdquo diye sordu ldquoNeden olmasın Ccediloğu kez goumlzleri iyi goumlrmeyenler iyi goumlrenlere oranla bir şeyi daha ccedilabuk goumlrebilirlerrdquo diye cevap verdim
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
77
ldquoCcedilok doğrurdquo dedi ldquoAncak bu konuda biraz olsun kafamda bir fikir uyanmış olsa bile sen varken bunu soumlylemeye cesaret edemem O yuumlzden bunun cevabını sen bulmaya ccedilalışrdquo dedi ldquoPekiyi o zaman araştırmamıza her za-manki gibi başlayalım Aynı adı taşıyan nesnelere ilişkin olarak ortak bir idea form9 oluşturuyoruz Ne soumlylemek istediğimi anlıyor musunrdquo ldquoEvet anlıyorumrdquo ldquoBuna genel bir oumlrnek verelim Duumlnyada ccedilok sayıda yatak ve masa var değil mirdquo ldquoEvetrdquo ldquoAncak bunlara ilişkin sadece iki idea ya da biccedilim var biri yatak diğeri de masa ideasırdquo ldquoDoğrurdquo ldquoBunları yapan bir kişi soumlz konusu idea ccedilerccedilevesinde kullanmamız iccedilin yatak ya da masa yapar -bu ve buna benzer oumlrneklerdeki konuşma biccedilimimiz bu- ancak hiccedilbir zanaatkacircr idea yapamaz değil mirdquo ldquoKesinlikle yapamazrdquo dedi ldquoNe soumlyleyeceğini bil-mek istediğim bir zanaatkacircr daha varrdquo dedim ldquoHangi zanaatkacircrrdquo ldquoDiğer tuumlm zanaatkacircrların işlerini yapan kişirdquo ldquoOlağanuumlstuuml bir insan olmalı bu de-diğinrdquo dedi ldquoBekle biraz Bunu soumlylemek iccedilin daha ccedilok nedenin olacak Ccediluumlnkuuml o sadece her tuumlr tası tabağı değil aynı zamanda bitkileri hayvanları kendisini ve başka her şeyi de yapar Yeryuumlzuumlnuuml goumlkyuumlzuumlnuuml goumlkyuumlzuumlnde ve yerin altında bulunan şeyleri ve ayrıca tanrıları da yaparrdquo dedim ldquoBu adam hiccedil hata yapmayan bir ccedileşit buumlyuumlcuuml olmalı Desene goumlruumllmedik ustalıkta bir sofist burdquo diye cevap verdi ldquoSoumlylediklerime inanmıyorsun değil mi Boumlyle bir yaratıcı olamaz mı diyorsun Buumltuumln bunları senin bile yapmanın bir yolu olduğunu bilmiyor musunrdquo dedim ldquoNasıl bir yol burdquo ldquoKolay bir yolrdquo dedim ldquoDaha doğrusu bunu kısa suumlrede kolaylıkla başarmanın birccedilok yolu var Ama en hızlı yolu bir ayna alıp sağa sola ccedilevirmek Ccedilok geccedilmeden guuml-neşi goumlkyuumlzuumlnuuml yeryuumlzuumlnuuml kendini hayvanları bitkileri ve biraz oumlnce souml-zuumlnuuml ettiğimiz diğer her şeyi aynada yapabilirsinrdquo ldquoEvet ama bunlar sadece goumlruumlntuumlden ibaret olurrdquo diye konuştu ldquoCcedilok guumlzel İşte şimdi asıl noktaya geliyorsun Resim sanatccedilısı da başka bazı sanatccedilılar gibi goumlruumlntuumller yara-tır değil mirdquo ldquoElbetterdquo ldquoSanırım resim sanatccedilısının yaptıklarının gerccedilek olmadığını soumlyleyeceksin Ama resim sanatccedilısı yatak yaparken sonuccedilta bir yatak yapmış olmaz mırdquo ldquoEvet ama yaptığı gerccedilek bir yatak değildirrdquo diye cevap verdi ldquoPekiyi ya yatak yapan marangoz iccedilin ne diyeceksin Onun soumlzuumlnuuml ettiğimiz ideayı yatağın oumlzuumlnuuml değil sadece belirli bir oumlrneğini yap-tığını soumlylememiş miydinrdquo ldquoEvet oumlyle soumlylemiştimrdquo ldquoO halde mevcut bir şeyi yapmadığına goumlre gerccedilek varlığı değil sadece onun bir benzerini yap-mış olur Eğer biri ccedilıkar da yatak ya da başka bir şey yapan marangozun yaptığı şeyin gerccedilekten var olduğunu soumlylerse bu gerccedileklikle bağdaşmazrdquo ldquoFilozoflar da bunun gerccedileklikle bağdaşmadığını soumlylerlerrdquo dedi ldquoOumlyleyse
9 Form Şeyi şey yapan asli oumlzeliklerin buumltuumlnuuml
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
78
zanaatkacircrın yaptığı şey gerccedileğin bir goumllgesidirrdquo ldquoEvetrdquo ldquoŞimdi verdiği-miz bu oumlrneklerin ışığında taklitccedilinin doğasının ne olduğunu araştıralımrdquo ldquoAraştıralımrdquo ldquoElimizde uumlccedil ccedileşit yatak var Birisi Tanrırsquonın yaptığı doğal yatak Bunu Tanrırsquodan başka kimse yapamaz değil mirdquo ldquoHayır yapamazrdquo ldquoDiğerini ise marangoz yapmıştır oumlyle değil mirdquo ldquoEvetrdquo ldquoUumlccediluumlncuumlsuumlnuuml de resim sanatccedilısı değil mirdquo ldquoEvetrdquo ldquoDemek ki uumlccedil ccedileşit yatak ve bunları ya-pan uumlccedil sanatccedilı var Tanrı marangoz ve resim sanatccedilısırdquo ldquoDoğrurdquo ldquoTanrı ya oumlyle istediğinden ya da zorunlu olarak doğada gerccedilekten var olan bir yatak yapmış bir tek yatak Bir tane daha veya fazla yapmamış yapmayacaktır dardquo ldquoNedenrdquo diye sordu ldquoCcediluumlnkuuml iki tane yapmış olsa bu ikisinin ideasının dayanacağı bir de uumlccediluumlncuuml yatak olacaktı Bu ideal yatak diğer ikisi ise ona benzemeye ccedilalışan yataklar olacaktırrdquo ldquoCcedilok doğrurdquo dedi ldquoTanrı bunu bili-yordu O herhangi bir yatağın herhangi bir marangozu değil gerccedilek bir yata-ğın gerccedilek yaratıcısı olmak istedi ve bu yuumlzden doğada bir tane bulunan ger-ccedilek bir yatak yarattırdquo ldquoEvet boumlyle olduğuna inanıyoruzrdquo ldquoO halde Tanrırsquoya yatağın doğal uumlreticisi gerccedilek yaratıcısı diyelim mirdquo ldquoEvet diyelim Doğal olarak Tanrı yatağın ve başka her şeyin yaratıcısıdırrdquo ldquoPekiyi marangoza ne diyelim O da yatak yapmaz mırdquo ldquoEvet yaparrdquo ldquoRessama yaratıcı ya da ya-pıcı diyebilir miyizrdquo ldquoKesinlikle diyemeyizrdquo ldquoPekiyi resim sanatccedilısına eğer yapmıyorsa yatakla ilişkisi bakımından ne ad verebilirizrdquo ldquoBence diğerleri-nin yaptığı şeyin taklitccedilisi demek en doğrusudur resim sanatccedilısı iccedilinrdquo ldquoGuuml-zelrdquo dedim ldquoO halde doğadaki gerccedileğinin uumlccedil basamak altında şeyler yapan kişi taklitccedilidir diyorsun oumlyle mirdquo diye sordum ldquoElbetterdquo ldquoTragedya şairi de taklitccedilidir Bundan dolayı diğer tuumlm taklitccedililer gibi o da kraldan gerccedilekten uumlccedil basamak aşağıdadırrdquo ldquoOumlyle goumlruumlnuumlyorrdquo ldquoOumlyleyse taklitccedilinin kim olduğu konusunda anlaştık Pekiyi ya resim sanatccedilısı hakkında ne soumlyleyeceksin Doğada oumlzguumln biccedilimleriyle var olan şeyleri mi resmetmektedir yoksa ya-ratımları diğer ustaların yaptıklarına mı dayanmaktadırrdquo ldquoBence ikincisirdquo ldquoYaratımlarını oldukları gibi mi yoksa goumlruumlnduumlkleri gibi mi yaparrdquo ldquoNe de-mek istiyorsunrdquo ldquoBir yatağa yandan karşıdan veya bir başka accedilıdan baktı-ğında yatak farklı goumlruumlnuumlr Ama gerccedilekte aynıdır Bu başka nesneler iccedilin de geccedilerlidirrdquo ldquoEvet farklılık sadece goumlruumlnuumlştedirrdquo dedi ldquoŞimdi de şu soruma cevap ver Resim sanatı gerccedileğe mi goumlruumlntuumlye mi ilişkindir Yani nesnele-rin taklidini gerccedilekte oldukları gibi mi yoksa goumlruumlnduumlkleri gibi mi yaparrdquo ldquoGoumlruumlnduumlkleri gibirdquo ldquoO halde taklitccedili gerccedileğin ccedilok uzağındadır Her nesne-yi taklit edebilir ccediluumlnkuuml her nesnenin kuumlccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml ele alır ve bu bouml-luumlmuumln goumlruumlntuumlsuumlnuuml yapar Oumlrneğin bir resim sanatccedilısı sanatları hakkında hiccedilbir şey bilmese de bir kunduracının bir marangozun ya da bir başka sa-natccedilının resmini yapabilir Eğer iyi bir resim sanatccedilısıysa yaptığı bir maran-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
79
goz resmini uzaktan goumlstererek ccedilocukları ve budala insanları kandırabilir Oumlyle ki gerccedilek bir marangoza baktıklarını sanırlarrdquo ldquoDoğrurdquo ldquoBiri ccedilıkar da bize buumltuumln sanatları ve başkalarının bildiği her şeyi herkesten daha iyi bilen bir adam goumlrduumlğuumlnuuml soumlylerse ona bir ahmak olduğunu ve muhtemelen bir buumlyuumlcuuml ya da oyuncu tarafından kandırıldığını karşılaştığı insanın her şeyi bildiğini duumlşuumlnduumlğuumlnuuml ccediluumlnkuuml kendisinin bilginin bilgisizliğin ve taklidin ne olduğunu bilmediğini soumlylerizrdquo ldquoCcedilok doğrurdquo dedi
ldquoO zamanrdquo dedim ldquobaşta Homeros olmak uumlzere tragedya şairlerinin iyi-nin ve koumltuumlnuumln ne olduğunun yanı sıra buumltuumln sanatları insan ve Tanrırsquoya ilişkin her şeyi bildiklerini ccediluumlnkuuml iyi bir şairin ele aldığı konuyu bilmeden şiir yazamayacağını ve hiccedilbir zaman gerccedilek bir şair olamayacağını soumlyleyen insanlar olursa bunların da benzer şekilde kandırıldıklarını anlayabiliriz Belki karşılarına ccedilıkan birkaccedil taklitccedili kandırmıştır onları Taklitccedililerin ken-dilerine goumlsterdikleri yapıtları goumlruumlnce bunların gerccedileğin uumlccedil basamak al-tında olduğu gerccedilek olmayıp sadece birer goumlruumlntuumlden ibaret oldukları iccedilin gerccedilek hakkında hiccedilbir şey bilmeden de bunların kolaylıkla yapılabileceği hiccedil akıllarına gelmemiştir Beki de haklıdırlar Şairler bu kadar iyi işledikle-ri şeyleri gerccedilekten de biliyor olabilirler değil mirdquo ldquoBunu ccedilok iyi araştırmak gerekirrdquo dedi ldquoSence bir insan bir şeyin hem kendisini hem de goumlruumlntuuml-suumlnuuml yapabiliyor olsa hayatını tamamen bu şeyin goumlruumlntuumlsuumlnuuml yapmaya adar mı Hayatını şekillendiren youmlnuumlnuumln sanki daha iyi bir niteliğe sahip değilmiş gibi sadece taklitccedili youmlnuumlnuumln olmasına izin verir mirdquo ldquoBence ver-mezrdquo ldquoTaklidini yaptığı şeyi gerccedilekten bilen bir sanatccedilının işi gerccedileklerle olur bunların taklitleriyle değil Arkasında birccedilok guumlzel eser bırakmak ister Oumlvguuml şiirleri yazmaktansa bu tuumlr şiirlerin oumlznesi olmayı yeğlerrdquo ldquoEvet bu onun iccedilin ccedilok daha şerefli ve kazanccedillı olurrdquo
Eflacirctun Devlet 595a-c-598e-599d Tuumlrkccedilesi Ersin Uysal Dergah Yayınları 2005
4 İnsanoğlu Eğer En İyiye Ulaşacaksa Hangi Yolu İzlemelidir
Her ne kadar insanların ccediloğu goumllgeleri hakikat olarak kabullenmek suretiyle ha-yatının buumlyuumlk kısmını cehaletin karanlığında geccedilirseler de kendileri iccedilin daha iyi ola-na talip olan diğer bazıları Eflacirctunrsquoun Devletrsquoinin ilk boumlluumlmuumlnuumln sonunda soumlzuumlnuuml ettiği gardiyanlar gibi amaccedillarına şu veya bu şekilde ulaşırlar Eflacirctun insanoğlunun iyiye duyduğu arzuyu ve buna ulaşma yolunu Şoumllenrsquode (Sempozyum) irdeler İzle-yen diyalogda Sokratrsquoın bazı arkadaşları sırayla aşkı tarif etmeye ccedilalışırlar Biri ola-bilecek en yuumlce guumlduuml bir diğeri ise birbiriyle uyumsuz ve rahatsızlık verecek kadar
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
80
natamamguumlduumlk varlıklar arasında ahenk tesis etmenin bir tuumlr fizyolojik veya meka-nik yolu olarak tanımlar Uumlccediluumlncuumlsuuml Agathon konuyu adı Aşk olan bir tanrı olarak ele almayı seccediler ve bu kutsal varlığı insandaki iyinin genccedil ve adil kaynağı olarak tarif eder Sokrat genccedil dostu Agathonrsquou bir ayna gibi kullanarak Aşkrsquoın kendi tanımını yapmaya koyulur
Şoumllen (Sempozyum)
Eflacirctun
ldquoDostum Agathon gerccedilekten de guumlzel bir başlangıccedil yaptın konuşmana Sevgirsquoyi oumlvmeye başlamadan oumlnce onun kim olduğunu ve neler yaptığını soumlylemek ccedilok yerinde bir seccedilimdi ben de kabul ediyorum Ama eğer onu bu kadar iyi biliyorsan şu sorumu yanıtla Sevgi kendisinden başka bir şeyin sevgisi midir yoksa hiccedilbir şeyin sevgisi değil midir Sorun onun bir anne-den mi yoksa bir babadan mı doğan bir sevgi olduğu değil -ki bu soru ger-ccedilekten de saccedilma olurdu- ama sorumu bir baba iccedilin de duumlşuumlnebilirsin Baba bir şeyin babası mıdır yoksa hiccedilbir şeyin babası değil midir Beni doğru cevaplamak iccedilin bir babanın baba olması iccedilin ondan olan bir kız ya da oğul bulunması gerektiğini soumlylemek zorundasın haksız mıyımrdquo
ldquoElbette haklısınrdquo der AgathonldquoAnne iccedilin de aynı şeyleri soumlylemez miydinrdquoldquoSoumlylerdimrdquoldquoPekacirclacirc şimdi soumlyleyeceklerimle birlikte daha iyi anlayacaksın bunu
Bir Kardeş ona kardeş diyebilmemiz iccedilin birilerinin kardeşi olmak zorun-da değil midirrdquo
ldquoTabiirdquoldquoHatta bir erkek ya da kız kardeşrdquoldquoEvet oumlylerdquoldquoŞimdi de Sevgi iccedilin duumlşuumln aynı sorumu O bir şeyin sevgisi midir yok-
sa değil midirrdquoldquoBir şeyin sevgisi olmalıdır elbetterdquoldquoO zaman aklında tut bunu Sevgi bir şeyin sevgisidir Ve şimdi şunu ya-
nıtla Sevgi sevgisi olduğu şeyi arzular mı arzulamaz mırdquoldquoElbette arzularrdquoldquoBu arzuladığı şey onun sahip olduğu bir şey midir yoksa değil midirrdquoldquoGaliba değildir en azından oumlyle olmaması gerekirrdquoldquoGaliba diyecek yerde arzulamanın ne olduğunu duumlşuumln O bizde olanı
mı istemektir yoksa bizde olmayanı mı Bizde olanı arzular mıyız yoksa ar-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
81
zulamaz mıyız Bu beni ne kadar etkiliyor anlatamam Agathon Sen ne duuml-şuumlnuumlyorsunrdquo
ldquoBen de senin gibi duumlşuumlnuumlyorum SokratrdquoldquoGuumlzel Boyu gerccedilekten de uzun olan biri boyunun uzun olmasını ister
mi Yahut guumlccedilluuml olan bir kimse guumlccedilluuml olmayı arzular mırdquoldquoUumlzerinde anlaşmış olduğumuz fikre goumlre bu imkacircnsızrdquoldquoEvet ccediluumlnkuuml hiccedil kimse sahip olduğu şeylere ihtiyaccedil duymazrdquoldquoDoğrurdquoldquoAma belki guumlccedilluuml olan bir adam guumlccedilluuml olmayı arzulayabilir Hızlı olan
hızlı olmayı veya sağlıklı olan da sağlıklı olmayı Bu durumda insanların gerccedilekten de kendilerinde olanı arzuladıklarını duumlşuumlnebilirsin ndash bir hataya duumlşmeyelim diye bu konuyu accediltım Fakat onların bu arzularını bir kenara bı-rakırsak Agathon goumlruumlruumlz ki onlar her ne olmak istiyorlarsa şu anda odurlar Ama bir kişi lsquoBen sağlıklıyım ama sağlıklı olmak istiyorumrsquo veya lsquoBen zengi-nim ve zengin olmak istiyorumrsquo derse yani lsquoŞu anda nelere sahipsem onları arzuluyorumrsquo derse ben de ona şu yanıtı veririm Sen sağlığı da zenginliği de buguumln iccedilin değil geleceğin iccedilin arzu ediyorsun ccediluumlnkuuml buguumln iste ya da iste-me onlar zaten sende var O lsquoŞu anda nelere sahipsem onları arzuluyorumrsquo derken şunu soumlylemek istemiyor mu Şimdi sahip olduğum şeylerin gelecekte de bana ait olmalarını arzuluyorum Bu adam haklı değil midir sencerdquo
ldquoHaklıdırrdquo diye yanıtlar AgathonldquoBu guumlzelliklere ve servete gelecekte de sahip olmayı istemek sahip ol-
madığımız bir şeyi arzulamak değil midirrdquoldquoEvet doğrurdquoldquoOumlyleyse bu adam da tıpkı arzu eden oumltekiler gibi henuumlz sahip olmadığı
bir şeyi istiyor Arzu ve sevginin peşine duumlştuumlğuuml şeyler erişemediğimiz ih-tiyacını hissettiğimiz şeyler değil midirrdquo
ldquoEvet onlardırrdquoldquoO zaman fikir birliğine vardığımız konulara bir bakalım İlki sevginin
bir şeyin sevgisi olup olmadığı ikincisi ise onun henuumlz sahip olmadıkları-mızın sevgisi olup olmadığırdquo
ldquoEvetrdquoldquoŞimdi eğer kabul ediyorsan sana kendi soumlzlerini hatırlatayım Sanırım
şoumlyle dedin Guumlzellik sevgisidir tanrıları bir arada tutan ccedilirkinlik sevgisi diye bir şey olamazrdquo
ldquoEvet tam olarakrdquoldquoGerccedilekten de soumlylenecek bir soumlzduuml dostum Ama bir duumlşuumln eğer dedi-
ğin gibi olsaydı Sevgirsquonin de sevgiyi arzulayan ve ona ulaşmaya ccedilalışan bir tanrı olduğunu kabul etmek zorunda değil miydikrdquo
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
82
ldquoEvetrdquoldquoO zaman Sevgi guumlzelliğe sahip değildirrdquoldquoGerekli bir kabulrdquo dedi AgathonldquoPekiyi insan guumlzellikten yoksun ve onun peşinde olan bir şeye guumlzel di-
yebilir mirdquoldquoTabii ki diyemezrdquoldquoYa sen Hacirclacirc Sevgirsquonin guumlzel olduğunu duumlşuumlnuumlyor musunrdquoBunun uumlzerine Agathon şoumlyle derldquoOumlyle goumlruumlnuumlyor ki Sokrat az oumlnce konuşurken ne hakkında konuştuğu-
mu tam olarak bilmiyormuşumrdquoldquoOlsun Agathon guumlzel bir konuşmaydı yine de Şimdi bir şey daha sora-
cağım İyi şeylerin aynı zamanda guumlzel olduklarını duumlşuumlnmez misinrdquoldquoDuumlşuumlnuumlruumlmrdquoldquoOumlyleyse Sevgi iyiliğe de sahip değildir ccediluumlnkuuml guumlzellikten yoksun biri
iyilikten de yoksun olurrdquoldquoSana guumlcuumlm yetmiyor Sokrat nasıl diyorsan oumlyle olsunrdquoldquoAma sevgili Agathon asıl senin guumlccedil yetiremediğindir doğru olan Yok-
sa Sokratrsquoı yenmek hiccedil de zor değil Şimdilik seni kendi haline bırakaca-ğım ve bir zamanlar Diotima adındaki Mantinealı10 bir kadınla sevgi uumlze-rine konuştuklarımızı anlatacağım Sadece bu konuda değil başka birccedilok konuda da bilge biriydi o Bir keresinde Atinalılara kestirdiği kurbanlar-la siteyi on yıl boyunca uzak tutmuştu vebadan Bana sevmek sanatını oumlğ-reten de oydu ve şimdi elimden gelenin en iyisini yapıp Agathonrsquola anlaş-tığımız konunun uumlzerinden kadının bana oumlğrettiklerini izleyerek konuşma-mı yapacağım Tıpkı senin yaptığın gibi Agathon oumlnce Sevgirsquonin kim ol-duğunu ve yaptığı işleri bilmemiz gerekiyor Ben kadının sorularını size soumlylemekle en iyisini yaparım sanırım Ccediluumlnkuuml benim kendi fikirlerim az ccedilok Agathonrsquola az oumlnce konuştuklarımıza benziyor sevginin buumlyuumlk bir tan-rı ve guumlzele duyulanın sevgi olduğu Kadın benim soumlzlerimi Agathonrsquoa kar-şı soumlylediğim soumlzlerle ccediluumlruumlttuuml ve benim soumlzlerimden yola ccedilıkarak Sevgirsquonin aslında iyiliğe de guumlzelliğe de sahip olmadığını kanıtladı lsquoNe demek Dio-tima Sevgi ccedilirkin ve koumltuuml bir şey mirsquo diye sorduğumda ise lsquoKonuşurken ayağını sakınrsquo dedi bana lsquoGuumlzelliğe sahip olmayan ccedilirkin olmak zorunda mıdırrsquo lsquoTabii ki oumlyledirrsquo lsquoBilgece olmayan bir şey de cahillik midir İkisi-nin arasında bir yer yok mudur sencersquo lsquoNe olabilir ki o dediğinrsquo lsquoBu insa-nın sebebini bilmeksizin de doğru işler yapabilmesidir Buna bilgelik diye-meyiz ccediluumlnkuuml mantık kullanılmadan bilgiye ulaşılamaz Cahillik de diye-
10 Guumlney Yunanistanrsquoda bir site
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
83
meyiz ccediluumlnkuuml bilgi tesaduumlfen elde edilse bile cahillik olmaz Demek ki bil-gelikle cahilliğin arasında doğruluk kanısı varrsquo lsquoHaklısınrsquo dedim lsquoDemek ki guumlzel olmayana ccedilirkin iyi olmayana da koumltuuml demek zorunda değiliz Sev-gi iccedilin de aynısı geccedilerlidir Ona iyi veya koumltuuml diyemeyeceğimiz gibi guumlzel veya ccedilirkin de diyemiyoruz O ikisinin arasında bir yerdedir boumlyle anlama-lısınrsquo lsquoEvet ama Sevgi buumlyuumlk bir tanrı olarak kabul ediliyorrsquo diye hatırlat-tım lsquoSadece onu bilmeyenler mi oumlyle kabul ediyor yoksa diğerleri de mirsquo lsquoHepsirsquo lsquoAklım almıyor Onu bir tanrı olarak bile kabul etmeyenler buumlyuumlk bir tanrı olarak nasıl kabul edebiliyorlarrsquo dedi Diotima guumllerek lsquoKim tan-rı olduğunu kabul etmiyor Sevgirsquoninrsquo lsquoBiz sen ve benrsquo lsquoBunu nasıl soumlyle-yebiliyorsunrsquo lsquoCcedilok kolay Buumltuumln tanrılar guumlzel ve mutlu değil midir soumlyle-sene Hangisinin guumlzel ve mutlu olmadığını soumlyleyebilirsinrsquo lsquoAsla soumlyleye-memhellip Yuumlce Zeusrsquo lsquoMutlu kimseler iyilik ve guumlzelliğe zaten sahip değiller midirrsquo lsquoEvet oumlyledirlerrsquo lsquoFakat az oumlnce Sevgirsquonin guumlzellik ve iyiliği arzula-dığını ccediluumlnkuuml onlara sahip olmadığını soumlyledinrsquo lsquoEvet oumlylersquo lsquoOumlyle bir tanrı-nın var olması muumlmkuumln muumlduumlrrsquo lsquoHayır değildirrsquo lsquoGoumlrduumln işte sen de onun tanrılığına inanmıyorsunrsquordquo
ldquoNedir o zaman Sevgi oumlluumlmluumllerden biri mirdquo ldquoAslardquo ldquoNedir o zamanrdquo ldquoAz oumlnce dediğim gibi oumlluumlmluumllerle oumlluumlmsuumlzlerin ortasında bir şeydir ordquo ldquoAma tam olarak nedirrdquo ldquoTanrısal bir nesnedir Sokrat Tanrırsquoyla insan ara-sındaki varlıklardan birirdquo ldquoGoumlrevi nedirrdquo ldquoİnsanlar ve tanrılar arasında haber goumltuumlruumlp getirir dilek ve kurbanlarımızı onlara ulaştırır onlardan da emirleri ve kurbanlarımızın muumlkacircfatını getirir bize Tanrılarla aramızdaki accedilıklığı kapatarak bizi onlara bağlayıp onlarla buumltuumlnleştirir Kacirchinlerin bil-gisi din adamlarının kurban ve toumlren işleri geleceği goumlrmek buumlyuumlcuumlluumlk gibi işlerdeki başarı hep ondan gelir Tanrı hiccedil yormaz kendini Bu şey insanlara uykuda ya da uyanıkken gelir ve onları tanrılarla goumlruumlştuumlruumlr İşte bu insan-lar onlara sahip olanlardır Fakat bu işlerden başka işlerle uğraşanlarınki el işleridir guumlccedille ilgilidir Tanrırsquoyla insan arasındaki varlıklar ccedilok ccedileşitli ve değişiktir onlardan biridir Sevgirdquo
ldquoAnnesi ve babası kimdirrdquo ldquoBu uzun bir hikacircye ama sana olduğu gibi an-latacağım Afrodit11 doğduğunda buumltuumln tanrılar kutlamaya gelmiş Metisrsquoin oğlu Poros da bunların arasındaymış Ziyafet bittikten sonra Penia ccedilıkagel-miş ve onlardan payını isteyerek kapıları tutmuş Bu sırada Poros şerbet iccedilerek sarhoş olmuş (biliyorsun ki o zamanlar şarap yoktu) ve Zeusrsquoun12 bahccedilesinde sızıp kalmış Penia ise yaşadığı fakirlikten bıktığı iccedilin Porosrsquotan bir ccedilocuk yapmaya karar vermiş yanına gidip uzanmış ve Sevgirsquoye gebe
11 Aşk tanrıccedilası12 Baş tanrı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
84
kalmış Afroditrsquoin doğduğu guumln o da ana rahmine duumlştuumlğuumlnden adları hep birlikte anılır olmuş Afrodit guumlzel bir tanrıymış ve Sevgi de guumlzelliğe hay-ranmış Poros ve Peniarsquodan olan Sevgirsquonin kaderi de anne ve babasına uygun bir kader olmuş Ccediluumlnkuuml o her zaman yoksuldur ayrıca sanıldığının aksine hassas ve ince de değildir Annesi gibi kaba kirli ve evsizdir Dağlarda uyur ve kapılarda ve yol kenarlarında konaklar Babası gibi hep iyinin ve guumlze-lin peşinde koşar Cesur ccedilevik ve sağlıklıdır avcılıkta ustadır Duumlşuumlnceyi ve bilgeliği ccedilok sever Hayatını duumlşuumlnmekle geccedilirir huumlnerli bir buumlyuumlcuuml bir simyacı ve gerccedilek bir sofisttir13 Ne oumlluumlmluumlduumlr ne oumlluumlmsuumlz Kimi zaman doğduğu guumln refah iccedilinde yaşarken birden oumlluumlverir sonrasında da babası gibi bir yolunu bularak dirilip geri gelir Ne zengin ne fakirdir kazandığı şeyleri hemen kaybeder
ldquoO bilgelikle cehaletin ortasında bir yerdedir Ccediluumlnkuuml tanrılar kendiliğin-den bilge oldukları iccedilin bilgiye hiccedilbir zaman ihtiyaccedil duymazlar bilgeler de bilgiyle meşgul olmazlar Cahiller de bilgiyle ilgilenmez onun peşinden ko-şayım demezler Cahillik neden sevilmez Ccediluumlnkuuml cahil kimseler guumlzellikten iyilikten ve akıldan mahrumken kendilerini bilgeler bilgesi sanırlar Boumlyle-likle de bilgi iccedilin emek vermeye yakın durmazlarrdquo
ldquoOumlyleyse Diotima ne bilgeler ne de cahiller değilse kimdir bilginin peşi-ne duumlşenrdquo ldquoBu bir ccedilocuktan bile oumlğrenebileceğin kadar kolay Ne cahil ne de bilge olanlardır bilginin peşine duumlşenler Sevgi de onlardan biridir işte Bilgelik en guumlzel değerlerden biridir ve Sevgi de guumlzel olana duumlşkuumlnduumlr Bu nedenle bilgiye hayrandır o hep onu arar Bu arayışı da onu bilgelerle cahil-lerin arasında bir yerde tutar Bunlar onun yaradılışından gelir babası her şeyi bilen ve arayıp bulan biridir annesi ise hiccedilbir şey bilmeyen ve arama-yan biri Bu varlık işte boumlyledir Sokrat senin de onun hakkında yanılmış ol-mana şaşmamalı Ccediluumlnkuuml onu seven değil de sevilen sanıyordun Bu nedenle de onun ccedilok guumlzel olduğunu duumlşuumlnuumlyordun Oysa guumlzel zarif yuumlce ve mut-lu olanlar sevilenlerdir sevenler değil Sevenler farklıdır bu anlattığım gi-bidirrdquo
ldquoPekacirclacirc sevgili dostum Sevgi boumlyle bir varlıksa insanlar iccedilin ne yararı var onunrdquo ldquoBen de onu anlatacağım şimdi Anlattıklarımla sevginin nere-den geldiğini ve ne olduğunu biliyoruz artık Tıpkı dediğin gibi guumlzel şey-lerin sevgisidir o Şoumlyle sorsalar bize Soumlyleyin Sokrat ve Diotima guumlzel ola-nı sevmek ne anlama gelir Yani daha accedilıkccedila deseler ki Neyi sevmiş oluruz
13 Sofistler mantıklı tartışma tekniklerini dinleyicilerinin ccediloğunun sezgisel olarak doğru veya gerccedilek olarak algıladıklarını -kişisel uumlstuumlnluumlk sağlamak amacıyla- ccedilarpıtmak uumlzere nasıl kullanacaklarını oumlğrenmişlerdi Nitekim sofistleri tanımlamak iccedilin sıkccedila ldquoiyi bir arguumlmanı beter ederlerdirdquo denir Hilekacircrlıkları felsefenin ve bazı daha duumlruumlst filozofların itibarını sarsmıştır
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
85
guumlzel şeyleri sevmeklerdquo ldquoOnlara sahip olmayı sevmiş oluruzrdquo ldquoBu cevabı-na karşılık yeni bir soru sorulur Guumlzel şeylere sahip olunca neyi elde etmiş olur bir insanrdquo ldquoDoğrusu bu soruya cevap vermezdimrdquo ldquoO zaman lsquoguumlzelrsquo değil de lsquoiyirsquo olsun soumlzcuumlğuumlmuumlz soumlyle Sokrat iyi şeyleri seven neyi sevmiş olurrdquo ldquoOnlara sahip olmayırdquo ldquoOnlara sahip olunca ne olurrdquo ldquoBunun ceva-bı sanırım daha kolay Mutluluğu elde ederrdquo ldquoDoğru Gerccedilekten de mutlu ki-şiler iyi şeyleri elde ederek mutlu olmuşlardır Artık mutlu olan birinin ne-den mutlu olmak istediğini soramayız Cevabından sevgilerinin nedeni an-laşılabiliyorrdquo ldquoEvetrdquo ldquoPekacirclacirc sence bu arzu herkeste var mı Buumltuumln insanlar da iyi şeyleri daima arzular mırdquo ldquoBence buumltuumln hepsi arzular bunurdquo
ldquoOumlyleyse Sokrat eğer daima aynı şeyi seviyorlarsa neden buumltuumln insan-ların seven olduğunu soumlyleyemiyoruz da bazılarının sevmediğini soumlyluumlyo-ruzrdquo ldquoDoğrusu bunu ben de bilmiyorumrdquo ldquoAnlamayacak bir şey yok Sevgi ccedilok ccedileşitlidir Oysa biz sevgiden yalnızca bir ccedileşit sevgiyi anlıyor ve ona sev-gi diyoruz başka ccedileşitlerini ise başka isimlerle ccedilağırıyoruzrdquo ldquoNe soumlylemek istediğini anlamadımrdquo ldquoŞoumlyle Biliyorsun ki poiesis ccedilok farklı anlamlara ge-len bir kelimedir Oumlnceden var olmayan şeyleri var etme işini her zaman bu şekilde adlandırırız ve boumlylelikle sanatın her alanı poiesis her sanatccedilı poie-tes diye bilinirrdquo ldquoDoğrurdquo ldquoAncak buumltuumln yaratanlara poietes diyebiliyor mu-yuz Oumlrneğin zanaatkacircr kişilere bu adı vermiyoruz Yaratıcı işlerle meşgul her kişinin ayrı bir adı var Fakat yalnızca muumlziğe ve tartıma ilişkin olan ya-ratma işi bu genel soumlzcuumlkle adlandırılmıştır Kısacası poiesis sadece şiire ve poietes de sadece şaire verilen addırrdquo ldquoDoğrurdquo ldquoBu Sevgi iccedilin de geccedilerlidir Sevgirsquonin en gerccedilek anlamı iyi olanı ve mutluluk vereni istemektir O yuumlce ve sayısız yeteneğe sahip olan Sevgi de budur Ama insanlar bu isteği başka başka taraflara ccedilevirir Kimileri para kazanmayı kimileri sağlıklı olmayı ki-mileri de bilgiye sahip olmayı arzular Ama bu arzulara sevgi arzulayanlara da seven denmez Yalnızca bir ccedileşit sevgi ve bu sevgiye sahip olanlar Seven diye ccedilağrılıyor Buumltuumlne ait olan soumlzcuumlk yalnızca onları anarken gerccedilek anla-mıyla kullanılıyorrdquo ldquoGaliba seni anlamaya başladımrdquo ldquoBiliyoruz ki sevme-nin insanın oumlteki yarısını araması olduğunu soumlyleyenler var Ama bana so-racak olursan yarım ve buumltuumlnle anlatılmak istenen iyi şeyler değilse sev-mek yarımı da buumltuumlnuuml de aramak değildir İnsanlar koumltuuml olduklarına ina-nırlarsa ellerini ya da ayaklarını kesmekten sakınırlar mı Demek ki insan yalnız kendi parccedilası olan şeylere bağlı kalmaz ama iyi olanları kendimize ait koumltuuml olanları ise bizden ayrı sayarsak iş değişir Ne olursa olsun sevdi-ğimiz şey mutlaka iyidir Sen farklı mı duumlşuumlnuumlyorsunrdquo ldquoYuumlce Zeus Elbette hayırrdquo ldquoPekacirclacirc basitccedile konuşursak insanlar iyi olanı severler diyebilir mi-yizrdquo ldquoEvetrdquo ldquoGuumlzel Ancak iyi olanı kendileri iccedilin severler dememiz de ge-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
86
rekmiyor murdquo ldquoGerekiyorrdquo ldquoYalnız iyiye sahip olalım demekle bitirmezler işi o hep bizim olsun derlerrdquo ldquoEvet oumlylerdquo ldquoOumlyleyse sevmek her zaman iyi-ye sahip olmayı arzulamaktırrdquo ldquoKesinlikle doğrurdquo
ldquoEğer boumlyleyse sevgiye kavuşmak isteyenlerin hangi yolda harcadıkla-rı emeğe ccedilabaya sevgi diyebiliriz Onların hangi uğraşlarının adı olurdu sevgi Soumlyle Sokratrdquo ldquoBu sorunu yanıtlayabilseydim sendeki bilgeliğe boumly-le hayranlık duymaz ve oumlğrencin olmazdım Bunları oumlğrenmek iccedilin senin yanındayımrdquo ldquoO zaman soumlyleyeyim Sevgiyi hem ruhta hem de bedende doğurmakrdquo ldquoBu soumlylediklerini anlamak iccedilin kacirchin olmak gerekiyorrdquo ldquoDaha accedilık soumlyleyeyim o zaman Her insan hem beden hem de ruh olarak gebedir Sokrat ve belirli bir yaşa geldiğimiz anda doğamız gereği doğurmak isteriz Bu doğumun da ccedilirkinlik uumlzerine olması imkacircnsızdır guumlzellik uumlzerine olur Kadınla erkeğin doğurmak iccedilin bir araya gelmesi de tanrısal bir iştir Ccediluumlnkuuml gebelik ve ccediloğalmak oumlluumlmluuml bir varlığın oumlluumlmsuumlz bir iş yapmasıdır Hiccedilbir tanrısal işi duumlzensizlik iccedilinde gerccedilekleştiremeyiz Ccedilirkinlik tanrısal olana aykırıdır ama guumlzellik olana yakındır Guumlzellik tanrısal olanla uyum iccedilin-de olmaktır Bu yuumlzden Moira ve Eileithua diye adlandırdığımız ve ccedilocuk doğurmamıza yardımcı olan tanrıccedila guumlzelliğin kendisidir Bu yuumlzden insan-lar ve hayvanlar guumlzele yaklaştıkccedila rahatlar mutlu olur doğurur ve ccediloğalır Ccedilirkin ise onda can sıkıntısı daralma azalma ve tuumlkenmeye sebep olur acı verici bir iccedilindekini kurtarabilme derdine duumlşuumlruumlr İşte bu yuumlzden doğura-bilen varlıklar iccedilindeki doğum sancısını dindirebilmek iccedilin guumlzelin peşine duumlşerler Goumlruumlyorsun ki Sokrat Sevgirsquonin istediği sandığın gibi guumlzel olan değilrdquo ldquoOumlyleyse nedir onun arzusurdquo ldquoGuumlzellik uumlzerine doğurmak ve ccediloğal-makhelliprdquo ldquoBelki de doğrudur soumlylediğin kim bilirrdquo ldquoDoğrudur ccediluumlnkuuml başka bir yolu yok O doğurmayı arzular ccediluumlnkuuml doğurarak sonsuza eriştirir oumlluumlm-luumlluumlkten kurtarır Bir kimse iyiyi arzuluyorsa oumlluumlmsuumlzluumlğuuml arzuluyordur Sevgi iyiliği bir anlığına değil daima arzular demiştik Bizim soumlzlerimiz soumlyluumlyor bunu Sevgirsquonin zorunlu olarak oumlluumlmsuumlzluumlğuumln sevgisi olduğunurdquo14
ldquoDiotima sevmek hakkında işte bunları oumlğretti bana Bir guumln şoumlyle de-mişti lsquoSence bu arzunun kaynağı nedir Sokrat Hayvanların doğururken ya-şadıkları sıkıntıları goumlrmuumlş olmalısın Kanatlı olsun ayaklı olsun sevgileri iccedilin ne ccedililelere katlanırlarhellip Oumlnce ccediliftleşmek sonra da yavrularını doyur-mak iccedilin sıkıntılara katlanır kendilerinden guumlccedilluumllere meydan okur bazen oumlluumlrler bile Yavrularını yaşatmak iccedilin accedillıktan inlerler İnsanların bunları duumlşuumlnerek yaptıklarını biliyoruz ancak hayvanlara bu sevgi guumlcuuml nereden
14 Eflacirctunrsquoun sevgi kavramıkavrayışıyla Hıristiyanlığın Aziz Yuhanna tarafından accedilıklanan sevgi kavrayışınıanlayışını kıyaslayınız (Birinci Mektup sf36)
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
87
geliyorrsquo lsquoBilmiyorumrsquo dedim lsquoBunu bilmeden sevgiyi nasıl anlayabileceği-ni duumlşuumlnuumlyorsunrsquo lsquoSoumlylediğim gibi Diotima bunların sebebini bilseydim senin oumlğrencin olmak istemezdim Luumltfen oumlğret bana sevgi uumlzerine bildiğin her şeyi oumlğrenmek istiyorumrdquo
ldquoSevginin ne olduğu konusunda anlaştık Eğer bunları kabul ettiysen sorduğum soru da seni şaşırtmamalıydı Ccediluumlnkuuml bu sorunun cevabı iccedilin de aynı şeyleri soumlyleyeceğiz Oumlluumlmluuml varlıklar oumlluumlmsuumlz olmayı arzular Bunun da bir tek yolu vardır doğurmak ve kendi eskisinin uumlzerine suumlrekli yeniyi uumlretmek Canlıların ccedilocukluktan ileri yaşlara kadar hep kendisi olarak kal-dığını duumlşuumlnuumlruumlz ama yanılırız Onlar hep aynı adla ccedilağırılıyorsa da suumlrek-li değişmektedirler asla aynı kalmazlar Etiyle kemiğiyle kanıyla buumltuumln be-denler suumlrekli değişir bir yandan yenilenirken oumlte yandan oumllmeye yakla-şır Sadece beden değil ruh da değişim yaşar Mizaccedil huy inanccedil ve arzular hazar huumlzuumlnler endişeler asla aynı kalmaz Suumlrekli oumlluumlp suumlrekli doğarlar Daha şaşırtıcı olanıysa bilgilerimizin de doğup oumllduumlğuuml aynı kalmayıp suuml-rekli değiştiğidir Bilgi kaybolan bir şey olmasaydı oumlğrenmek olabilir miy-di Oumlğrenmek kaybolan bilgilerin yerini yenisiyle doldurarak bilgeliği koru-maktır ve boumlylece bilgi hiccedil değişmemiş gibi durur Oumlluumlmluuml bilgi oumlluumlmsuumlzluuml-ğe beden olarak bu şekilde erişebilir başka bir yolu yoktur Artık canlıların yavrularını neden bu kadar sevdiklerine ve onların uumlzerine neden bu kadar titrediklerine şaşırma bunu oumlluumlmsuumlzluumlk iccedilin yaparlarrdquo
ldquoBu soumlzler beni ccedilok şaşırtmıştı lsquoBilgeler bilgesi Diotima bu soumlylediklerin doğru mursquo Bu sorumun uumlzerine Diotima usta bir sofist tavrı takındı lsquoEmin ol Sokrat Eğer soumlylediklerime inanmayacak olursan insanlardaki başkaları tarafından onurlandırılma hırsı sana ne kadar saccedilma gelir lsquooumlluumlmsuumlzluumlk bir guumlzellik bırakmalı sonrakilerersquo soumlzuumlnuuml hiccedil anlayamazsın Ccedilocuklarını bile oumlnemsemezken sadece onurlandırmak iccedilin tehlikelerden sakınmadan buuml-tuumln servetlerini kaybeder sıkıntıları sineye ccedileker ve oumllmeyi bile kabullenir-ler Boumlyle olmasaydı duumlnyada oumlluumlmsuumlz bir onur bırakmayı arzulamasalardı Alkestis Admetos15 iccedilin Akhilleus Patrokles iccedilin oumllebilir miydi Kodros16 krallığın sahibi oğulları olsun diye canını feda edebilir miydi Elbette hayır Bana soracak olursan iyi bir isim edinmek ve kalıcı bir yiğitlik onuru ka-zanmak iccedilin elinden geleni yapmayacak biri bulunmaz Ccediluumlnkuuml oumlluumlmsuumlzluuml-ğuuml arzular Bedenleri verimli olan kişiler sevgilerini kadınlara ccedilevirirler ccedilo-
15 Admetos Yunan mitolojisinde kuzey Yunanistanrsquodaki Pherae kralı Felek tarafından oumlluumlme mahkucircm edilmişti Apollo muumldahil oldu Eğer onun iccedilin oumllmeye razı olacak bir başkası bulunur-sa Admetos kurtulacaktı Uzun araştırmalardan sonra Admetosrsquoun yerine oumllmeyi sadece karısı Alkestisrsquoin kabul ettiği anlaşıldı
16 Kodros erken doumlnem Atina sitesinin işgalini oumlnlemek iccedilin hayatını veren efsanevi kralı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
88
cuk sahibi olup soylarını devam ettirmek iccedilin Boumlylece adlarını sonsuz kılıp mutluluğa ulaşacaklarına inanırlar Ama ruhları verimli olanlar boumlyle değil-dir Onların ruhlarının meyvesi bedenlerininkinden ccedilok daha fazladır Ru-hun meyveleri duumlşuumlnce ve duumlşuumlnce gibi olan her şeydir Yaratıcı şairler ve kendi alanlarında keşifler yapan zanaatkacircrlar boumlyledir En uumlstuumln duumlşuumlnce insan yığınlarına duumlzen getiren duumlşuumlncedir oumllccediluuml ve doğruluk Eğer insan ccedilo-cukluğundan itibaren iccedilinde bunların tohumunu tanrılar gibi taşıyorsa ol-gunlaştığında doğurmak arzusu belirir onda İşte bu arzuyu duyunca hangi guumlzellik uumlzerine doğurması gerektiğini duumlşuumlnuumlp karar vermeye ccedilalışır Ama asla ccedilirkinlik uumlzerine doğuramaz Bu arzusu arttıkccedila onu guumlzel olana yak-laştırır ccedilirkinlerden uzak tutar Bu guumlzellerden birinin bedenen de guumlzel ve asil olduğunu goumlruumlrse guumlzellikler bir araya gelmiş olduğundan aklı başın-dan gider onun karşısında ccedilok erdemli bir insan tarafından erdemler ve guuml-zel fikirlerle eğitilmiş gibi olgunlaşır ve gelişir Guumlzel olanla birliktelik onun iccedilindeki bu tohumu canlandırıp buumlyuumltuumlr O hep sevdiğini duumlşuumlnuumlr araların-da anne-babayla ccedilocuk arasında olan sevgiden ccedilok daha buumlyuumlk ve guumlccedilluuml bir sevgi filizlenir Ccediluumlnkuuml bu ikisi tanrısal bir iş iccedilin ccediloğalmak ve oumlluumlmsuumlzleş-mek iccedilin bir araya gelmiştir Boumlyle oumlluumlmsuumlzluumlkler yaratmak elbette herkes iccedilin ccedilocuk buumlyuumltmekten daha uumlstuumlnduumlr Homeros olsun Hesiodos17 olsun diğer buumlyuumlk şairler olsun hepsi boumlyle duumlşuumlnuumlrler Kim istemezdi onların ccedilo-cukları gibi oumlluumlmsuumlz ccedilocuklara sahip olmayı Lykurgosrsquoun18 Spartarsquoda bırak-tığı ccedilocuklar soumlzgelimi Spartarsquoyı hatta buumltuumln Yunanistanrsquoı kurtaran onlar değil miydi Soumlzgelimi Solonrsquou19 sizin iccedilin yuumlce kılan koyduğu yasalardır İster Yunanistan olsun ister barbar uumllkeler duumlnyanın neresinde olursa ol-sun yaratılan guumlzellikler dilden dile dolaşmıştır Boumlyle ccedilocuklardır ki baba-larının adına tapınaklar kurulmasını sağlamışlardır Bedenlerimizden ccedilıkan ccedilocukların boumlyle bir iş başardığı goumlruumllmuumlş muuml hiccedil
Evet Sokrat bunlardır senin de bulabileceğin sevgi sırları Bu sırlarla kendilerinden daha yuumlce ve daha uzak olanına doğru yolun ulaştıracağı son noktaya kadar gidip gidemeyeceğini bilmiyorum Ama bunu başarman iccedilin elimden geleni yapacağım sana buumltuumln bildiklerimi anlatacağım Eğer daya-nabilirsem buna asla peşimi bırakma
17 Hesiodos erken doumlnem Yunanistanrsquoın Homerosrsquoun yanı sıra en buumlyuumlk şairlerinden biri Homerosrsquoun Hesiodosrsquotan oumlnce geldiği ama her iki şairin de İOuml 800 ila 600 yılları arasında yaz-dığı duumlşuumlnuumllmektedir
18 Lykurgos erken doumlnem Spartarsquonın askeri nizamını ve idari sistemini kuran efsanevi kral Re-formlarının Yunanistanrsquoın Pers saldırılarını puumlskuumlrtmesinde buumlyuumlk rol oynadığı goumlruumlşuuml ona ldquoYunanistanrsquoın kurtuluşurdquo ccedilerccedilevesindeki oumlnemli rol biccedililmesinin gerekccedilesidir
19 Solon İOuml Altıncı yuumlzyılda Atinarsquonın yegacircne sulh yargıcı olarak seccedilildi Anayasal ve sosyal re-formları zaman iccedilinde Atina demokrasisinin gelişiminde oumlnemli rol oynadı
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
89
Bu son noktaya erişmek isteyen kişi henuumlz genccedil yaşındayken en guumlzel bedenleri aramalıdır Eğer onu yola ccedilıkaranın yolu doğruysa tek bir insanı sever ve ona suumlrekli guumlzel laflar eder Bir zaman geccedilince anlar o bedende goumlr-duumlğuuml guumlzelliğin oumltekilerde bulunanla aynı olduğunu Goumlruumlnuumlşteki guumlzelliğin peşinde olanlar iccedilin buumltuumln bedenlerdeki guumlzellik aynı değil midir Bunu an-layınca buumltuumln guumlzel bedenler iccedilinde sevgi uyandırır bir tekine duumlşkuumlnluuml-ğuuml gider Boumlyle bir duumlşkuumlnluumlğuumln ona goumlre anlamı kalmamıştır Artık ruhun guumlzelliği beden guumlzelliğinden uumlstuumlnduumlr onun iccedilin İncelikli bir ruh bedeni guumlzel olmasa bile iccedilindeki sevgiyi kabartmaya yeter Kendisini ona adar ve genccedillerin iyiliği iccedilin soumlyleyebileceği en guumlzel soumlzleri arayıp bulur Boumlylelik-le guumlzelliğin yaşayış ve tavırlarda olduğunu goumlrerek hepsinin aynı guumlzelli-ğe sahip olduğunu ve beden guumlzelliğine kapılmaması gerektiğini anlar Ya-şayış ve tavırlardan sonra da sıra bilgiye gelir Bilgideki guumlzelliği fark eder Onun goumlrduumlğuuml guumlzellik boumlylelikle genişledikccedile bir varlığa bağlı kalmaktan vazgeccediler genccedil bir adamın bir koumllenin bir kadının yahut kim olursa olsun bir kimsenin koumllesi olmaz soumlzlerine değer verilir Goumlrduumlğuuml bu guumlzellik deni-zine hayranlık duyar en guumlzel ve ulu soumlzler sonsuz bilgelik arzusunda do-ğan duumlşuumlnceler taşar iccedilinden O zaman kuvvetinin oumlnuumlne kimse geccedilemez gerccedilek bilgiye guumlzel olanın bilgisine erişir
Bu anlatacaklarımı ccedilok iyi dinle Sevgirsquonin peşinden giderek buraya ka-dar gelen adam buumltuumln guumlzel şeyleri sırasıyla ve duumlzenli bir halde goumlruumlr son-ra yolun en sonuna varır ve birdenbire benzersiz bir guumlzellikle yani kendi doğasında guumlzellik olan muhteşem bir şeyle karşılaşır İşte Sevgirsquonin onu ulaştırmak istediği asıl yer de burasıdır Bu guumlzellik daimidir doğumu oumlluuml-muuml artışı ve eksilişi yoktur Kimi iccedilin guumlzel kimi iccedilin ccedilirkin buguumln guumlzel yarın ccedilirkin şurada guumlzel başka yerde ccedilirkin olan bir guumlzellik değildir bu guumlzellik bedende elde ayakta yuumlzde goumlruumlnmez ne sesi var duyulsun ne bi-linen bir bilgidir ne canlılarda ne yerde ne goumlktedir Sevgirsquonin sırlarına is-ter kendi başına ister biriyle birlikte ulaşmanın tek yoludur bu duumlnyadaki guumlzelliklerden başlayıp adım adım suumlrekli yuumlkseleceksin bir guumlzel beden-den ikisine onlardan buumltuumln guumlzel bedenlere sonra guumlzel eylemlere sonra guumlzel bilgilere oradan da tek bilgiye Bu mutlak guumlzelliğe kendiliğinden var olan oumlz guumlzelliğine ulaşacaksın
Yalnızca onunla karşılaşılan ilk an iccedilin sevgili Sokrat buumltuumln bir hayatı yaşamaya değer Onu goumlrduumlğuumln anda altınları zenginlikleri suumlsuuml puumlsuuml hiccedile sayar ve baştan ccedilıkarıcı ccedilocukları genccedilleri hep arzulayıp yemeden iccedilme-den kesildiğin sevgililerini unutursun Bir goumlrebildiğini duumlşuumln o guumlzelliği her şeyden arınmış bağımsız safhellip Tene bedene renk ve kokuya bulaşmış guumlzelliği değil buumltuumln saflığıyla tanrı guumlzelliğini Bu guumlzelliğe erişmiş bir ki-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
90
şinin yaşamını kim hor goumlrebilir ki Oraya vardığında guumlzelliğe sadece onu goumlrebilecek bir goumlzle bakan kişi erdemin goumlruumlntuumlsuumlne değil gerccedileğine eri-şebilecektir Ccediluumlnkuuml o guumlzelliğin goumlruumlntuumllerle bir ilişkisi bulunmaz o gerccedilek guumlzelliğin kendisidir Tanrı sadece gerccedilek erdemleri yaratan ve buumlyuumlten in-sanı sever ve yalnız o insan oumlluumlmsuumlzluumlğuuml bulanlardan olabilirrsquo
İşte boumlyle konuştu Diotima dostum Phaidros ve oumlteki dostlarım Ben ona inandım ve herkesin de inanmasını arzuluyorum ccediluumlnkuuml insanların kendi-sini Sevgirsquoye ulaştırabilecek boumlylesine yardımcı bir bilgiyi bulması o kadar kolay değildir Bunun iccedilin sevgi karşısında ona yakışan saygıyı goumlstermek herkesin goumlrevidir Kendi adıma ccedilok oumlnem veririm ona ilişkin işlerime Baş-kalarının da oumlnem vermesidir istediğim Tıpkı eskiden yapmış olduğum gibi şimdi de onu oumlvmek iccedilin elimden geleni yapıyorum Benim soumlzuumlm bu kadardır Phaidros bilmiyorum konuşmam bir oumlvguuml muuml oldu yoksa başka bir şey mi Sen bilirsin bunurdquo
Eflacirctun Şoumllen Tuumlrkccedilesi Birdal Akar Şule Yayınları 2009
5 Bilmenin Vakıf Olmanın Nazari Ve Ameli Olması Arasındaki Fark Nedir
Eflacirctunrsquoun oumlluumlmuumlnden (İOuml 348) sonra Akademiarsquonın oumlnderliğini matematiğe ilgi-si bazı oumlğrencileri rahatsız eden eski bir oumlğrencisi uumlstlenir Yeni oumlnderin ldquofelsefeyi ma-tematiğe ccedilevirmesinerdquo karşı ccedilıkarak Akademiarsquodan ayrılanlar arasında o sıralar otuz altı yaşında olan Aristo da vardır Aristo izleyen birkaccedil yılı Anadolursquoda (Kuumlccediluumlk Asya) Midilli (Lesbos) Adasırsquonda geccedilirerek zoolojiyle meşgul olur Derken İOuml 343rsquolerde Makedonya Kralı II Philip kendisini oğlu İskenderrsquoe ders vermesi iccedilin saraya davet eder Aristo bu goumlrevi iki yıldan biraz fazla suumlrduumlruumlrken Kral II Philip sefere ccedilıkmak uumlzere Makedonyarsquodan ayrılır Tahtını naip olan oğluna bırakmış naibin resmi işleri de derslerini suumlrduumlremeyecek kadar yoğunlaşmıştır Aristo Atinarsquoya doumlner kentin dışında bir koru ve birtakım binalar kiralayarak kendi okulu Lyceumrsquou (Lise) kurar
Okul hızla her tuumlrluuml el yazması ve bilginin bir araya geldiği ve Aristorsquonun oumlğ-rencilerinin araştırma iccedilin başvurduğu bir merkez haline gelir İOuml 336rsquoda II Philiprsquoin yerine tahta geccedilen İskenderrsquoin bu okulu kaynak aktarmak suretiyle desteklediği ve okula Orta Doğu seferinden doğal yaşama ilişkin sayısız numune goumlnderdiği soumlylenir Aristorsquonun başlıca ilgi alanı ve bilimsel huumlneri biyolojidir ama oumlğrencileri ve oumlğretim uumlyeleri ccedilalışma ve araştırmalarını pek ccedilok farklı alanda suumlrduumlruumlr Bunlardan birisi de Yunan site-devletlerine ait yuumlz elli sekize yakın ldquoanayasa metnirdquonin toplanıp bir araya getirilmesidir Oumlte yandan Aristorsquonun kendi eseri olan hacimli yazmaları da
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
91
geniş kapsamlı bir felsefe sisteminin oumlzluuml ifadesidir gayet yoğunguumlccedilluuml bir zihniyet değişimini goumlzler oumlnuumlne serer
Aristorsquoya goumlre herhangi bir şeyin anlamı onun en aşikacircr olan guumlndelik anlamıdır Buna karşın Eflacirctun ile olan ilişkisi kendisi uumlzerinde kalıcı bir etki yapmıştır Kendi sıradan merakları ile Eflacirctunrsquoun matematiksel ve neredeyse mistik merakları arasın-daki fark Aristorsquoyu Eflacirctunrsquoun guumlndeme getirdiği pek ccedilok problemi yeniden incele-meye sevk eder Bu temel problemlerle ilgili muumltalaayı Aristorsquonun el yazmalarından ccedilekip ccedilıkarmak muumlmkuumln değildir ama aşağıdaki belge Aristorsquonun kendisini temel sorunlara verme nedenlerine ışık tutar (JS)
Metafizik
Aristo
Buumltuumln insanlar doğal olarak bilmek isterler Duyularımızdan aldığımız zevk bunun bir kanıtıdır Ccediluumlnkuuml onlar oumlzellikle de diğerlerinden (tuumlm diğer duyulardan) fazla olarak goumlrme duyusu faydaları dışında bizzat kendileri bakımından da bize zevk verirler Ccediluumlnkuuml sadece eylemle ilgili olarak değil herhangi bir eylemde bulunmayı duumlşuumlnmediğimizde de goumlrmeyi genel ola-rak buumltuumln diğer her şeye tercih ederiz Bunun nedeni goumlrmenin buumltuumln di-ğer duyularımız iccedilinde bize en fazla bilgi kazandırması ve şeyler arasındaki birccedilok farkı goumlstermesidir20
Hayvanlar21 doğaları gereği duyum yetisine sahiptir Ancak o bazıların-da hafızayı meydana getirdiği halde diğerlerinde meydana getirmez Bun-dan dolayı bu birinciler hatırlama yeteneğine sahip olmayan sonunculardan daha zeki ve oumlğrenmeye daha yeteneklidirler Arılar ve benzeri tuumlrden buumltuumln diğer hayvanlar gibi sesleri işitme yetisine sahip olmayan varlıklar oumlğrenme yeteneğine sahip olmaksızın zekidirler Hafızanın yanında işitme yetisine de sahip olan hayvanlar ise oumlğrenme yeteneğine de sahiptirler
Ne olursa olsun insanın dışındaki hayvanlar sadece imgeler ve hatıralara sahip olarak yaşar Onların deneysel bilgiden ccedilok az bir pay almalarına kar-şılık insan cinsi sanat ve akıl yuumlruumltmeye22 kadar yuumlkselir İnsanlarda deney hafızadan ccedilıkar Ccediluumlnkuuml aynı şeye ilişkin birkaccedil hatıra sonunda tek bir deney
20 Oumlrneğin siyah ile beyaz arasında bulunan ve sıcak ile soğuk kuru ile yaş arasında yer alan aracı-lardan daha fazla sayıdaki renkleri goumlsterir
21 Aristo ldquoArı vb gibi ses duymayan hayvanlar zekacircya sahip oldukları halde oumlğrenemezler Oysa hem duyabilen hem de hafızası olan hayvan oumlğrenebilirrdquo
22 Burada oumlzel olarak belirlenmesi uygun olan uumlccedil oumlnemli kavram vardır Deney (empeiria) Sanat (tekhne) ve Akıl yuumlruumltme (logismos) Aristorsquonun ldquosanatrdquotan kastı guumlzel sanatlar şiir vb değil in-sanoğlunun bir amaca doumlnuumlk olarak bilerek inşa ettiği ve değerli bulunan şeylerdir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
92
meydana getirir Ve deney sanat ve bilimle hemen hemen aynı yapıda bir şey gibi goumlruumlnmektedir Ancak arada şu ufak fark vardır ki insanlar bilim ve sanata deney aracılığıyla ulaşır Ccediluumlnkuuml Polosrsquoun haklı olarak dediği gibi ldquode-ney sanatı deneysizlik ise rastlantıyı yaratmıştırrdquo Şimdi deneyle kazanılmış bir dizi kavramdan bir nesneler sınıfına ilişkin tuumlmel bir yargı23 oluşturuldu-ğunda sanat ortaya ccedilıkar Ccediluumlnkuuml filanca ilacın filanca hastalığa yakalanmış Kalliasrsquoa sonra Sokratrsquoa ve diğer birccediloklarına iyi geldiğine ilişkin bir yargının oluşturulması işi deneyim anına aittir Buna karşılık onun bu hastalığa yaka-lanmış olan belli bir yapıya sahip bulunan belli bir sınıfın iccediline giren tuumlm insanlara oumlrneğin flegmatiklere24 bilyoumllere veya fiyevroumllere25 iyi geldiğine ilişkin bir yargının oluşturulması işi sanatın altına giren bir konudur
Pratikle ilgili olarak deney hiccedilbir bakımdan sanattan daha aşağı bir şey olarak goumlruumlnmemektedir Hatta deney sahibi insanların deney olmaksızın kavrama sahip olan insanlardan daha fazla başarıya eriştiklerini goumlruumlruumlruumlz Bunun nedeni deneyin bireysel olanın sanatın ise tuumlmel olanın bilgisi ol-masıdır Her tuumlrluuml eylem ve meydana getirme ise bireysel olanı konu alır Ccediluumlnkuuml tedavi eden hekimin iyileştirdiği ilineksel olarak alınması dışında ldquoinsanrdquo değil Kallias veya Sokratrsquotır veya ilineksel olarak bir insan olma durumunda bulunan26 diğer herhangi bir benzeri ad taşıyan kişidir O halde deney olmaksızın kavrama sahip olan ve tuumlmeli bilen ancak onda iccedilerilmiş bulunan bireyseli bilmeyen27 bir insan sık sık tedavi yanlışları yapacaktır Ccediluumlnkuuml tedavi edilmesi gereken bireydir Bununla birlikte bilgi ve anlama yetisinin deneyden ccedilok sanata ait olduğunu duumlşuumlnuumlr ve sanat erbabının de-ney sahibi kişilerden daha bilge olduğunu kabul ederiz (ki bu Bilgelikrsquoin her tuumlrluuml durumda daha ziyade bilgiye bağlı olduğunu goumlsterir) Bunun nedeni bu birincilerin nedeni bilmeleri diğerlerinin bilmemeleridir Ccediluumlnkuuml deney sahibi insanların bir şeyin olduğunu bilip neden olduğunu bilmemelerine karşılık diğerleri ldquoniccedilinrdquo ve ldquonedenrdquoi bilirler Yine bundan dolayı her mes-lekte ustalara basit işccedililerden daha fazla değer verir ve onların basit işccedili-lerden daha bilgili daha bilge olduklarını duumlşuumlnuumlruumlz Ccediluumlnkuuml onlar yapılan şeylerin nedenlerini bilirler İşccedililer ateşin yakmasında olduğu gibi bir işi iyi yapan ancak ne yaptığını bilmeksizin onu yapan cansız varlıklara benzer-
23 Hypolepsis bir genellik evrensellik karakteri goumlsteren inanccedil yargı kanırsquodır o ccedilıkarsamacı aklın (dianoia) eylemidir
24 Balgamlı Aynı zamanda ağırkanlılık heyecansızlık25 Vereme bağlı kronik iltihaplı hastalık26 Aristo ldquoinsanrdquoın nasıl Kalliasrsquoın bir ilineği olduğunu soumlyleyebilir Rossrsquoa goumlre symbebekos soumlzcuuml-
ğuuml burada hekimin iyileştirdiğinin doğrudan doğruya insan olmayıp Kallias olduğunu Kalliasrsquoın bir insan olduğundan oumltuumlruuml dolaylı olarak ldquoinsanrdquo olduğunu belirtmek iccedilin kullanılmaktadır
27 Herhangi bir oumlzel bireysel duruma uygulanması bilinmeksizin logos bilinebilir
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
93
ler Yalnız cansız şeylerin işlevlerinden her birini doğal bir eğilimle yerine getirmelerine karşılık işccedililer işlerini alışkanlıkla yaparlar O halde ustaları goumlzuumlmuumlzde daha bilge kılan şey iş yapabilme yetenekleri değildir kavrama sahip olmaları ve nedenlerini bilmeleridir
Ve genel olarak bilen insanı bilmeyen insandan ayırt eden şey birinci-nin oumlğretebilme yeteneğidir Sanatın deneyden daha gerccedilek bilgi olduğuna inanmamızın nedeni de budur Ccediluumlnkuuml sanatkacircrlar oumlğretebilir ama deney sa-hibi insanlar oumlğretemez
Sonra28 bireysel şeylere ilgili olarak bize en guumlvenilir bilgileri verdikleri halde duyularımızdan hiccedilbirine bilgelik olarak bakmayız Ccediluumlnkuuml onlar bize hiccedilbir şeyin nedenini oumlrneğin ateşin neden sıcak olduğunu soumlylemez sade-ce onun sıcak olduğunu soumlylerler
Aristo Metafizik Ccedileviri Prof Dr Ahmet Arslan Sosyal Yayınlar 1996
6 ldquoDeğişimrdquo ile Neyi Kastediyoruz
Felsefi sorgulamanın başlamasıyla tuumlm diğer Yunan duumlşuumlnuumlrleri gibi Aristo da varoluş ve oluş istikrardevamlılıkkalıcılık ve değişim sorununu ccediloumlzuumlmlenmesi gere-ken bir problem olarak goumlrduuml Değişim suumlrekliydi ama şeyler bu değişime dayanıyor var oluyorlardı Değişen ile değişmeyen olmak ile var olmak arasındaki ilişki Yunan spekuumllatif duumlşuumlncesinde tuumlrluuml sorun ve karmaşalar yaratmaktaydı Bu durum Sokrat oumlncesi Yunan felsefesinin accedilmazı olup Aristorsquonun değişim sorununu her youmlnuumlyle ve sistematik olarak irdelemesi hatta tuumlm felsefi ccedilalışmalarının merkezine koymasını getirdi Aristorsquonun Fiziklsquoten alınan aşağıdaki accedilıklama ve yorumları insanoğlunun evren veya duumlnya hakkında ne bildiğinin izahı iccedilin gerekli bir dizi nihai doğunun etrafında yuumlruumltuumllen uzun Yunan tartışmasının sonlandırılması mahiyetindedir
Fizik
Aristo
Bu şekilde ilerleyerek ilkin oluşun (değişimindoumlnuumlşuumlmuumln29) buumltuumlnuuml uumlzerinde konuşalım ccediluumlnkuuml oumlnce genel olanları soumlylemek sonra tekler uumlze-rinde oumlzel durumlara bakmak doğal İster yalın nesnelerden soumlz edelim ister
28 Nedenle bilmenin başka her tuumlrluuml bilmeden uumlstuumln olmasının diğer bir nedeni Kendi alanlarında doğru olabilmelerine rağmen duyumlar nedenleri bilmediklerinden bilim adını alma hakkına sa-hip değildirler
29 Aristorsquonun değişim kaygısını Eflacirctunrsquoun ruhun yuumlkselmesine dair tartışmasıyla kıyaslayınız (sf79)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
94
bileşik ldquobir nesne bir başka nesneden bir nesne değişik bir nesneden olu-şuyorrdquo deriz Bununla kastettiğim şu ldquoBir insan eğitimli oluyorrdquo ldquoeğitimli olmayan insan eğitimli oluyorrdquo oumlnermelerini alalım Burada yalın dediğim oluşan accedilısından ldquoinsanrdquo ile ldquoeğitimli olmayanrdquo oluşan nesne accedilısından yalın olan dediğim ise ldquoeğitimlirdquo Bileşik olansa ldquoeğitimli olmayan insan eğitimli oluyorrdquo dediğimizde hem olunan hem de oluşan (yani değişime uğ-rayan30) nesne Bunların bazılarında yalnızca ldquobelli bir nesnenin oluştuğurdquo değil ldquoneden oluştuğurdquo da soumlylenmektedir Soumlzgelişi ldquoeğitimli olmayandan eğitimlirdquo ama bu her durumda soumlylenemez ccediluumlnkuuml ldquobir eğitimlirdquo ldquobir in-sandanrdquo oluşmamıştır bir insan eğitimli olmuştur Yalın olarak oluşturul-duğunu soumlylediğimiz nesneler iccedilinde kimi oluşma suumlrecinde kendini korur kimiyse korumaz Nitekim insan eğitimli insan olunca da yine insan olarak kalıyor ama ldquoeğitimli olmayanrdquo ve ldquoeğitimsizrdquo ne yalın ne de bileşik olarak kalıyor
Bunlar belirlendikten sonra dediğimiz gibi bakılınca buumltuumln oluşanlardan şunu ccedilıkarmak olanaklı Her zaman bir şeyin oluşan (değişendoumlnuumlşen) ola-rak taşıyıcı olması gerekiyor ve bu da sayıca bir olsa bile biccedilimce kesinlikle bir değil ndash ldquobiccedilimcerdquo ve ldquokavramcardquo ile aynı şeyi kastediyorum İnsan olmakla eğitimsiz olmak aynı şey değil biri kalıyor oumlteki kalmıyor Ccedilelişkili olmayan kalıyor (insan kalıyor) ldquoeğitimli olmayanrdquo ile ldquoeğitimsizrdquo ise kalmıyor her ikisinden bileşik olan da yani ldquoeğitimsiz insanrdquo da kalmıyor ldquoBelli bir şeyin bir şey olması değilrdquo ldquobir şeyden bir şey olmasırdquo daha ccedilok (oluşmadeğişme sonrasında) kalmayanlarda soumlz konusu Soumlzgelişi bir eğitimli bir insandan değil bir eğitimsizden olur Ama kimi zaman kalanlarda da boumlyle soumlylenir Nitekim ldquobronzdan bir heykel oldurdquo deriz ama ldquobronz heykel oldurdquo demeyiz Bir karşıtlıktan ve bir kalmayandan bir oluş soumlz konusu olduğunda her iki kullanım da olanaklı hem ldquoşundan şu oldurdquo hem de ldquoşu şu oldurdquo Nitekim hem eğitimsizden eğitimli olur hem de eğitimsiz eğitimli olur Bunun iccedilin bileşikte de boumlyle Hem ldquoeğitimsiz insandan eğitimli oldurdquo hem de ldquoEğitim-siz insan eğitimli oldurdquo denir ldquoOluşmakrdquo (değişmekdoumlnuumlşmek) ccedilok anlam-da kullanıldığına goumlre mutlak anlamda oluşmak (değişmek) sadece toumlzlere oumlzguumlduumlr Oumlteki şeylerde bir şeyin oluşan olarak taşıyıcı olması zorunlu bu accedilık (nitekim bir nicelik bir nitelik bir başka şeyle ilgi bir zaman ve bir yer değişikliği bir taşıyıcıda oluşur ccediluumlnkuuml yalnızca toumlz bir başka taşıyıcıya yuumlk-lenemez buumltuumln oumltekiler toumlze yuumlklenir) İyi bir araştırmacı iccedilin şu da accedilık olsa gerek Toumlzler ve mutlak anlamda var olan buumltuumln oumlteki nesneler bir taşıyıcıdan
30 Aristorsquonun eğitimli olmakla eğitimsiz olmanın aynı anlama geldiğini soumlylemek istemediği accedilık kastettiği değişime uğrayanın adamın eğitim durumu olduğudur
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
95
oluşur ccediluumlnkuuml her zaman oluşan nesnenin ondan oluştuğu bir şey var Soumlz-gelişi bitkiler hayvanlar tohumdan oluşur Genel olarak oluşanlardan kimi şekil değişikliği ile oluşur soumlzgelişi heykel kimi eklentiyle soumlzgelişi buumlyuuml-yen nesneler kimi eksilmeyle soumlzgelişi taştan Hermes heykeli kimi birleştir-meyle soumlzgelişi bir ev kimi de nitelik değişikliğiyle soumlzgelişi maddelerdeki değişmeler
Dolayısıyla soumlylediklerimizden ccedilıkan şu oluyor Oluşan her şey her za-man bir bileşiktir Bir oluşan bir şey bir de bu oluşan nesne haline gelen bir şey var Bu oluşan da ikili Ya taşıyıcı ya karşıt Karşı olmakla ldquoeğitimsizrdquoi taşıyıcı olmakla ldquoinsanrdquoı kastediyorum şekil almamışlığı biccedilimden bağım-sızlığı duumlzenden bağımsızlığı karşıtlık olarak bronzu taşı ya da altını taşı-yıcı olarak alıyorum
Aristo Fizik ii7 Ccedileviri Saffet Babuumlr Yapı Kredi Yayınları 2005
7 İnsanoğlunun Fiilen Algıladığı Duumlnyanın Nihai Gerccedileklikle İlişkisi Nedir
Eflacirctun varoluşun ve gerccedilekliğin istikrarsız ve belirsiz değişimlere tabi olmayan nihai kaynağını bulmaya ccedilalışırken guumlndelikmutat deneyimin bireysel unsurlarını azımsama ve goumlz ardı etme eğilimindeydi Aristo onun bu tutumunu irdelemek zorunluluğunu hissediyordu
Kategoriler
Aristo
Bir bağlantı iccedilinde soumlylenmeyenlerin her biri varlık nicelik nitelik gouml-relik uzam zaman durum iyelik etkinlik ya da edilginlik belirtir Biccedilimsel olarak soumlylersek ldquoinsanrdquo ve ldquoatrdquo varlık ldquoiki dirsekrdquo veya ldquouumlccedil dirsekrdquo nicelik ldquoakrdquo veya ldquodilbilimcirdquo nitelik ldquoiki mislirdquo ldquoyarımrdquo veya ldquodaha buumlyuumlkrdquo goumlre-lik ldquoLisersquoderdquo veya ldquoccedilarşıdardquo uzam ldquoduumlnrdquo veya ldquogeccedilen yılrdquo zaman ldquouzanmışrdquo veya ldquooturuyorrdquo durum ldquoayakkabılırdquo veya ldquosilahlırdquo iyelik ldquokesmekrdquo veya ldquoyakmakrdquo etkinlik ldquokesilmekrdquo veya ldquoyakılmakrdquo edilginlik belirtirhellip
Soumlylediklerimizden hiccedilbiri tek başına oumlnerme olmaz Oumlnerme bunların birbirine bağlanmasıyla olur ccediluumlnkuuml goumlruumlnen odur ki her oumlnerme doğru ya da yanlış olabilir Oysa bir bağlantı iccedilinde soumlylemediklerimiz -soumlzgelişi ldquoin-sanrdquo ldquoakrdquo ldquokoşuyorrdquo ldquogalip geliyorrdquo- yanlış da doğru da olmuyor İlk başta ve asıl anlamıyla varlık -oumlrneğin belli bir insan ya da belli bir at- ne bir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
96
taşıyıcı iccedilin soumlylenen ne de bir taşıyıcının iccedilinde olan varlıktır Tuumlr olarak birincil varlık denilenler ile bu tuumlruumln cinslerinin iccedilinde var olanlara birincil varlıklar denilirken bu tuumlruumln cinslerinden olanlara ikincil varlıklar denir Mesela bir insan tuumlr olarak ldquoinsanrdquo tuumlruumlnuumln cinsi olarak canlırsquodır O halde bunlara insan ve canlırsquoya ikincil varlıklar denirhellip
Soumlylediklerimizden accedilık ki bir taşıyıcıya hem adın hem de tanımın yuumlk-lenmesi zorunludur Soumlzgelişi ldquoinsanrdquo taşıyıcı olarak belli bir insana yuumlkle-nir adı da belli bir insana yuumlklenir ldquoİnsanrdquoı belli bir insana insanın tanı-mını da belli bir insana yuumlkleyeceksiniz ccediluumlnkuuml belli bir insan ldquoinsanrdquodır O halde hem ad hem tanım taşıyıcıya yuumlklenmiş olacaktır Taşıyıcıyı iccedilinde barındıranların ccediloğunda ne ad ne tanım taşıyıcıya yuumlklenir ama kimilerin-de adın taşıyıcıya yuumlklenmesine engel yoktur tanımın yuumlklenmesi ise ola-naksızdır Mesela taşıyıcı olarak cisimde olan ldquoakrdquo taşıyıcıya yuumlklenir ve ldquoak cisimrdquo denir oysa ldquoaklıkrdquo tanımı hiccedilbir zaman cisme yuumlklenmeyecektir Oumlte-kilerin hepsi ya taşıyıcı olarak birincil varlıklara yuumlklenir ya da onların iccedilin-dedir Bu tek tek ele alınınca accedilıktır ldquoCanlırdquo insana yuumlklenir o zaman bel-li bir insana da yuumlklenir ccediluumlnkuuml belli insanlardan hiccedilbirine yuumlklenmeseydi genel anlamda ldquoinsanrdquoa da yuumlklenmezdi Yine renk bir cisim iccedilindedir oumly-leyse belli bir cismin iccedilindedir Tek tek onların hiccedilbirinde olmasaydı genel-de ldquocisimrdquode de olmazdı Demek ki oumltekilerin hepsi ya taşıyıcı olarak birin-cil varlıklara yuumlklenir ya da onların iccedilinde bulunur O halde birincil varlık-lar olmadığında bir başka nesnenin olması olanaksızdırhellip
İkincil varlıklar iccedilinde tuumlr cinsten daha ccedilok varlık olur ccediluumlnkuuml birincil varlığa daha yakındır Birincil varlığın ne olduğu accedilıklanırken cins yerine tuumlr belirtilirse daha bilinir ve yaklaşık bir accedilıklama yapılmış olacaktır Me-sela belli bir insan ldquohayvanrdquo yerine ldquoinsanrdquo adı verilerek daha bilinir bi-ccedilimde accedilıklanabilir Ccediluumlnkuuml ikincisi belli bir insana daha oumlzguuml oumlteki daha ortaktır Yine belli bir ağaccedil iccedilin ldquobitkirdquo yerine ldquoağaccedilrdquo adı verilerek daha bili-nir bir accedilıklama yapılabilir Oumlte yandan birincil varlıklar buumltuumln oumlteki nesne-ler iccedilin taşıyıcı olmaları oumlteki nesnelerin hepsinin onlara yuumlklenmeleri ya da onların iccedilinde bulunmaları nedeniyle asıl varlıklar adını alırlar Birincil varlıkların oumlteki nesnelerle ilişkisi nasılsa tuumlruumln cinsle ilişkisi de oumlyledir ccediluumlnkuuml tuumlr cins iccedilin taşıyıcıdır cinsler tuumlrlere yuumlklenir tuumlrler cinslere yuumlk-lenmez Bu nedenle de tuumlr cinse goumlre daha ccedilok varlık olur Cins olmadığın-da tuumlrlerden biri oumltekinden daha ccedilok varlık olmaz Nitekim ldquoinsanrdquoı belli bir insana goumlre accedilıklayan ldquoatrdquoı belli bir ata goumlre accedilıklayandan hiccedil de daha yak-laşık bir accedilıklama vermiş olmayacaktır Yine birincil varlıklarda da biri oumlte-kinden hiccedil de daha ccedilok varlık olmaz tıpkı belli bir insanın belli bir oumlkuumlz-den hiccedil de daha ccedilok varlık olmadığı gibi
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
97
Birincil varlıkların dışında kalan nesnelerden yalnızca tuumlrlere ve cinsle-re ikincil varlıklar denmesi usa uygundur ccediluumlnkuuml yuumlklenenler iccedilinde yalnız-ca onlar birincil varlığı ortaya koyar Biri belli bir insanı accedilıklayacak olsa tuuml-ruumlnuuml veya cinsini vererek uygun accedilıklama yapmış olacak ldquocanlırdquo yerine ldquoin-sanrdquo olduğunu soumlyleyerek de daha bilinir kılacaktır Ama ldquoakrdquo ldquokoşuyorrdquo ya da bu tuumlr başka bir şey soumlylese daha uzak bir accedilıklama yapmış olacaktır O halde diğerleri iccedilinde yalnızca bunlara varlık denmesi uygundur
Oumlte yandan birincil varlıklar oumlteki nesnelerin hepsi iccedilin taşıyıcı olmala-rından oumltuumlruuml asıl varlıklar diye belirtilir Birincil varlıkların tuumlrleriyle cins-lerinin buumltuumln geri kalanlar karşısındaki durumu şoumlyle olur geri kalan her nesne bunlara yuumlklenir Belli bir insanın dilbilimci olduğunu soumlylersen dil-bilimcinin ldquoinsanrdquo ve ldquocanlırdquo olduğunu da soumlylemiş olursun Oumlteki durum-larda da bu boumlyledir
Bir taşıyıcı iccedilinde olmamak varlıkların hepsi iccedilin ortak bir nitelik Birincil varlık ne bir taşıyıcı iccedilin soumlylenir ne de bir taşıyıcı iccedilinde olur ikincil varlıkların ise taşıyıcı iccedilinde olmadıkları accedilıktır Şoumlyle ki ldquoinsanrdquo taşıyıcı olarak belli bir insan iccedilin soumlylenir ama bir taşıyıcı iccedilinde değil-dir ccediluumlnkuuml ldquoinsanrdquo belli bir insanın iccedilinde değildir Aynı şekilde ldquocanlırdquo da taşıyıcı olarak belli bir insan iccedilin soumlylenir ama belli bir insanın iccedilinde değildir Oumlte yandan bir taşıyıcı iccedilinde olanların adının kimi zaman taşı-yıcıya yuumlklenmesine engel yoktur ama tanımın taşıyıcıya yuumlklenmesi ola-naksız olur İkincil varlıklarda ise hem tanım hem de ad taşıyıcıya yuumlkle-nir İnsanın tanımını belli bir insana hayvanın tanımını da belli bir insana yuumlkleyeceksin O halde varlık taşıyıcı iccedilinde olanlardan olamaz ancak bu yalnızca varlığın bir niteliği değildir ayırıcı oumlzellikler de bir taşıyıcı iccedilin-de olamazlar Yuumlruumlme iki ayaklı olma taşıyıcı olarak ldquoinsanrdquo iccedilin soumlylenir ama bir taşıyıcı iccedilinde değildir ccediluumlnkuuml yuumlruumlme iki ayaklı olma ldquoinsanrdquoın iccedilinde değildir Ayırıcı oumlzelliğin ifade ettiği şeyi ayırıcı oumlzelliğin kendisi de yuumlklenir soumlzgelişi yuumlruumlme insan iccedilin soumlylenirse yuumlruumlmenin tanımı da insana yuumlklenecektir ve nitekim yuumlruumlyen insandır Varlıkların parccedilalarının buumltuumln olarak taşıyıcı iccedilinde bulunmalarına karşın kimi kez onların varlık olmadıklarını onaylamak zorunda kalmamız bizi şaşırtmasın ccediluumlnkuuml taşıyı-cı iccedilinde olanların bir şeyde parccedila olarak bulunduklarını soumlylerken bunu kastetmiyordukhellip
Her varlığın doğrudan bir nesne belirttiği goumlruumlnuumlyor İlkbirincil varlık-ların doğrudan belli bir nesne belirttikleri tartışma goumltuumlrmeyecek biccedilimde doğrudur ccediluumlnkuuml boumlluumlnmez sayıca tek olan bir şey olarak accedilıklanmıştır İkincil varlıklar adlarının biccedilimi nedeniyle -ldquoinsanrdquo ya da ldquocanlırdquo dendiğin-de- doğrudan belli bir nesne belirtiyormuş gibi olur ama bu doğru değildir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
98
daha ccedilok bir nitelik belirtirler ccediluumlnkuuml taşıyıcı ilkbirincil varlıktaki gibi tek değil ldquoinsanrdquo ya da ldquocanlırdquo ccedilok şey iccedilin soumlylenir Oumlte yandan ldquoakrdquo gibi saltık anlamda bir nitelik de belirtmezler ccediluumlnkuuml ak nitelikten başka hiccedilbir şey belirtmez ama tuumlr ile cins bir varlık konusundaki niteliği belirtir belli bir varlığın niteliğini goumlsterir Cins iccedilin yapılan bir belirlemenin kapsamı tuumlr iccedilin yapılanınkinden daha geniştir ccediluumlnkuuml ldquocanlırdquo diyen ldquoinsanrdquo diyenden daha geniş bir kapsamı belirtmiş olurhellip
Varlığın ccedilok belirgin bir oumlzelliği de sayıca bir ve aynı olduğu halde karşıt nesneleri kabul edebilir olması gibi goumlruumlnuumlyor Buumltuumln oumlteki nesnelerde kar-şıtları kabul edebilen hiccedilbir şey goumlsterilemez Mesela sayıca bir ve aynı olan renk hem ak hem kara olmayacak sayıca bir ve aynı olan eylem de hem er-demli hem erdemsiz olmayacaktır Varlık olmayan oumlteki şeylerde de bu boumly-le Oysa varlık sayıca bir ve aynı olmasına karşın kesinlikle karşıt şeyleri kabul eder Mesela bir ve aynı olan belli bir insan kimi zaman ak kimi za-man kara hem sıcak hem soğuk hem erdemli hem erdemsiz olabilir Oumlte-kilerin hiccedilbiri boumlyle goumlruumlnmuumlyorhellip
Aristo Kategoriler Ccedileviri Saffet Babuumlr İmge Kitapevi Yayınları 1996
8 Değişime Yol Accedilan Temel Unsurlar Nelerdir
Aristorsquonun bireysel yaşamımızın suumlrekli değişen unsurları olduğu gerccedileğini kabu-luuml (ve dolayısıyla bu gerccedileğe verdiği oumlnem) onun bizatihi değişim olgusuyla ilgilen-mesini dayattı
Fizik
Aristo
Bunlar belirlendikten sonra ldquonedenlerrdquo (aitial) uumlzerinde araştırma yap-mamız gerekiyor Neler bunlar ve sayıca ne kadar Ccedilalışmamız bilmek ama-cını taşıdığına goumlre ve her bir nesne konusunda ldquone iccedilinrdquoi (dia ti) kavrama-dıkccedila o nesneyi bildiğimizi duumlşuumlnmediğimize goumlre (bu ilk oumlnde gelen nede-ni anlamak demek) şu accedilık biz de oluş yok oluş ve her tuumlr doğal değişme uumlzerine bunu yapmalıyız ki onların ilkelerini bilip araştırdığımız her nesne-yi bu ilkelere goumltuumlrmeyi deneyebilelim
(1Maddi Neden) İmdi bir anlamda şuna neden adı veriliyor Bir nesne-nin onda iccedilkin olup da ondan oluştuğu şey soumlzgelişi bronz heykelin guumlmuumlş kadehin nedeni (bronz ile guumlmuumlş) tuumlrleri de oumlyle
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
99
(2Biccedilimsel Neden) Bir başka anlamda ldquobiccedilimrdquo (eidos) ile ldquoilk oumlrnekrdquo (pa-radeigma) neden Bu da bir nesnenin ne olduğunun tanımı (ho logos ho tou ti en einail) ve bunun cinsleri (soumlzgelişi diapasonun nedeni iki ile birin ba-ğıntısı genel olarak sayı) ve kavramdaki parccedilalar
(3Devindirici Neden) Yine bir başka anlamda neden değişmenin (me-tabole) ya da durağanlığın ilk başlangıcının kaynağı Soumlzgelişi oumlğuumlt veren bir şeyin nedeni baba da ccedilocuğun Genel anlamda yapılan şeyi yapan ve değiştiren şeyi değiştiren
(4 Ereksel Neden) Yine amaccedil (telos) da bir neden bu ereksel nedendir (to hou heneka) Soumlzgelişi gezintiye ccedilıkmanın nedeni sağlık ldquoNe iccedilin gezin-tiye ccedilıkıyorrdquo ldquoSağlıklı kalmak amacıylardquo diyoruz Boumlyle deyince de nedeni goumlsterdiğimizi duumlşuumlnuumlyoruz Ayrıca devindiren bir başka nesneyle amaccedil arasındaki şeyler de ereksel neden kapsamına giriyor Soumlzgelişi zayıflama banyo ilaccedillar ya da hekim araccedilları sağlığın nedeni Nitekim buumltuumln bunlar ldquoamaccedilrdquo iccedilin ama birbirlerinden şurada ayrılıyorlar Kimi eser kimi araccedilhellip
Demek ki ldquonedenrdquo yaklaşık bunca anlamda kullanılıyor ldquoNedenrdquo ccedilok an-lamda kullanıldığına goumlre aynı nesnenin ilineksel olmayan birccedilok nedeni olması da soumlz konusu Soumlzgelişi bir başka şeyden oumltuumlruuml değil heykel heykel olarak alındıkta hem heykeltıraşlık sanatı hem de bronz bir heykelin nede-ni Ama neden olma tarzı aynı değil biri madde olarak neden oumlteki devi-nimin-değişmenin kaynaklandığı şey olarak Birbirlerinin nedeni olan bazı nesneler var Soumlzgelişi ccedilalışma zindeliğin nedeni zindelik de ccedilalışmanın ama tarz aynı değil Biri amaccedil olarak diğeri devinim-değişme ilkesi olarak Ayrıca karşıtların nedeni aynı oluyor Var olduğunda belli bir nesnenin ne-deni olan bir şey var olmadığında kimi zaman tam karşıtının nedeni goumlruuml-nuumlyor Soumlzgelişi duumlmencinin yokluğu geminin batmasının nedeni varlığı ise selametinin nedeni
Ne ki şimdi soumlzuumlnuuml ettiğimiz nedenlerin tuumlmuuml doumlrt ana tarzda toplanı-yor nitekim harfler hecelerin madde araccedil-gereccedillerin ateş ve bu gibi oumlğeler cisimlerin parccedilalar buumltuumlnuumln varsayımlar sonuccedilların nedeni Buumltuumln bunlar ldquobir şeydenrdquo anlamında neden (Maddi Neden) Ama bunların bir kısmı taşı-yıcı olarak neden soumlzgelişi parccedilacıklar kimi ldquonelikrdquo olarak yani hem buumltuumln hem bileşim hem de biccedilim olarak neden (Biccedilimsel Neden) Oysa tohum hekim oumlğuumlt veren kişi ve genel anlamda etkide bulunan nesne bunların hepsi değişmenin durağanlığın ya da devinimin ilkesinin kaynağı olarak neden (Devindirici Neden) Kimi de ldquoamaccedilrdquo ve başka nesnelerin ldquoiyirdquosi ola-rak neden Nitekim ereksel neden ldquoen iyirdquo ve oumltekilerin amacı olmak demek (Ereksel Neden) ldquoİyirdquonin kendisi ya da ldquoiyi goumlruumlnenrdquo diyerek bir ayırım ya-pılmamalıhellip
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
100
Nedenler var sayıca da dediğimiz kadar bu accedilık Ccediluumlnkuuml bunca sayıda ldquoNe iccedilinrdquo sorusunu iccedilermiş bulunuyor Nitekim ldquoNe iccedilinrdquo sorusu sonun-da ya ldquoNedirrdquo sorusuna indirgeniyor -bu devinimden bağımsız nesnelerde boumlyle (soumlzgelişi matematik bilimlerde nitekim ldquoNiccedilinrdquo doğrunun simet-rinin ya bir başka şeyin tanımına indirgenir sonunda) ya ilk devindiriciye indirgenir (soumlzgelişi ldquoNiccedilin savaştılarrdquo- ldquoCcediluumlnkuuml saldırıya uğradılarrdquo) yine ldquoNiccedilinrdquo ldquoNe amaccedillardquo sorusu (egemenlik kurmak amacıyla) ya da oluşan nesnelerde madde
İmdi nedenlerin bunlar olduğu bu kadar neden olduğu oldukccedila accedilık Ne-denler doumlrt tane olduğuna goumlre doğa bilimcisine duumlşen bunların hepsi uumlzeri-ne bilgi edinmek ldquoNe iccedilinrdquoi buumltuumln bunlara indirgerse yani (1) maddeye (2) biccedilime (3) devindiriciye ve (4) ereksel nedene indirgerse doğaya uygun ola-rak accedilıklama yapmış olacaktır
Ama ccediloğu kez (son) uumlccediluuml tek bir nedene indirgeniyor ldquoNedirrdquo ile ldquoerek-sel nedenrdquo tek şey ilk devinim kaynağı da bunlarla biccedilimce aynı şey nite-kim bir insandan bir insan doğar Genelde devinip de devindiren buumltuumln nes-nelerde bu boumlyle (boumlyle olmayan buumltuumln nesnelerle de doğa bilimcinin işi yok ccediluumlnkuuml bu nesneler kendilerinde devinme taşıdıkları halde ya da devi-nim ilkesine sahip oldukları halde devinmiyor değiller devinmez oldukla-rından Bundan dolayı yapılacak uumlccedil araştırma var Devinmeyenler uumlzerine devinen-değişen ama yok olmayanlar uumlzerine yok olanlar uumlzerine) Dolayı-sıyla ldquoNe iccedilinrdquo hem maddeye hem nedirrsquoe (kavrama) hem de ilk devindiri-ciye bakarak accedilıklanabilir Nitekim oluş uumlzerine araştırma oumlzellikle şu tarz-da yapılır ldquoNe neden sonra oluşuyorrdquo ldquoİlk etkileyen ya da etkilenen nerdquo bu boumlyle devam eder
Demek doğal devinim ilkleri iki tane bunlardan biri doğa bilimiyle ilgi-li değil ccediluumlnkuuml devinim ilkesini iccedilinde taşımıyor Devindirilmediği halde de-vinen nesne bu tuumlr bir şey Tıpkı tuumlmuumlyle ldquodevinimsiz olanrdquo her şeyin ldquoilk devindiricirdquosi ldquonedir (ti estin)rdquo ve ldquoşekil (morphe)rdquo gibi nitekim bu zaten amaccedil ve ereksel neden Dolayısıyla doğa ldquobir şeyrdquo iccedilin olduğuna goumlre bunu (doğayı) bilmek gerekiyor ve ldquone iccedilinrdquoi buumltuumlnuumlyle accedilıklamak gerekiyor Soumlz-gelişi ldquoşu nesneden zorunlu olarak şu gelirrdquo (yani bundan ya mutlak anlam-da her zaman ya da ccediloğu kez gelir) ldquoburadaki şu nesne olacaksardquo (tıpkı ka-bullenen sonuccedil ccedilıkarırmış gibi) ldquoccediluumlnkuuml bu nelik idirdquo ldquoniccedilin boumlyle mutlak anlamda değil de her nesnenin toumlzuumlyle ilgili olarakrdquo gibi
Aristo Fizik ii3 7 Ccedileviri Saffet Babuumlr Yapı Kredi Yayınları 2005
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
101
9 Bilge Bir Adam Bu Guumlluumlnccedil Duumlnyada Hangi Kural Ccedilerccedilevesinde Yaşayacaktır
Doumlrduumlncuuml yuumlzyılda Atinarsquoda iki buumlyuumlk felsefe okulu daha kuruldu Adını Epikuumlrrsquoden alan Epikuumlrcuuml okul ile kurucusu Zenorsquonun oumlne ccedilıktığı adı Stoarsquodan (sun-durma) muumllhem Stoacı okul
Ahlak felsefesi itibariyle bunlardan ilki haz arayışında oumllccediluumlluumlluumlkılımlılık vazeden bir doktrini ikincisi ise insanı hazzın ve acının uumlstuumlne ccedilıkaracak olan ussal oumlzde-netimi vazediyordu Roma huumlkuumlmranlığının genişlemesi ve genişlemenin getirdiği refahın sonucu olarak eski normlardan sapış Romalı seccedilkinleri suumlrduumlruumllebilirgeccedilerli bir yaşam tarzının tesisi arayışına youmlneltti ve miladi tarihin başlarında Epikuumlrcuumlluumlğe kıyasla Stoacılığı daha cazip daha kafa dengi buldular Devasa bir imparatorluğu youmlnetmenin ağır yuumlkuumlnuuml taşıyan ve dahası bu goumlrevi ciddiye alan kuşaklara cazip gelen Stoacıların kozmoloji veya metafiziğinden ziyade ahlak oumlğretisi oldu
Oyun yazarı yazar ve devlet adamı olan Lucius Anneus Seneca (İOuml 4 ndash İS 65) Stoacı oumlğretinin ahlakccedilı youmlnuumlnden ccedilok etkilenmişti Senacarsquonın spekuumllatif duumlşuumlnce-den nasibini aldığı soumlylenemese de Stoacı ahlak goumlruumlşuumlnuumln Roma İmparatorluğursquonu youmlnetenlerin neredeyse resmi felsefesi haline gelmesinde oumlnemli rol oynadı İmpara-tor Neronrsquoa hocalık yapan Seneca giderek aklını yitiren huumlkuumlmdar tarafından ken-disine komplo kurduğu gerekccedilesiyle intihara zorlanmak suretiyle oumlluumlme mahkucircm edildi
Mutlu Yaşama Dair
Seneca
Mutlu yaşamayı kardeşim Gallio31 herkes arzular ama yaşamı tam da neyin mutlu kıldığı gayet accedilık olduğu halde zihni buna koumlrduumlr Ve mutlu yaşamı elde etmesi kolay olduğu halde ona ulaşmak iccedilin ne kadar hevesle ccedilabalarsa -ve eğer yolda bir hata da yapmışsa- ondan bir o kadar uzak duumlşer ve aradaki mesafe ccedilabalarının hızı nispetinde ters youmlne doğru artar
Dolayısıyla oumlnce hedefimizin ne olduğunu araştırmak suretiye belirle-meli sonra bizi bu hedefe en ccedilabuk ulaştıracak yolu bulmalıyız Ve bu yolcu-lukta -eğer doğru yoldaysak- her guumln ne kadar yol kat ettiğimizin doğal bir duumlrtuumlyle ulaşmak zorunda olduğumuz hedefe ne kadar yaklaştığımızın idra-kında olmalıyız Ortalıkta rehbersiz ve amaccedilsız dolaşır ve sadece bizi farklı
31 Senecarsquonın ağabeyi Yunanistanrsquoın guumlneyindeki Ahaya (Achaia) vilayetinin valisi (İS 52) Romarsquonın havari Pavlusrsquoun Yahudiler tarafından huzurunda succedillandığı resmi yetkilisidir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
102
youmlnlere ccedileken guumlruumlltuumlyuuml ve akortsuz sesleri takip edersek yaptığımız hata-lar yaşamı yiyip bitirir ndash oumlyle bir yaşam ki gece guumlnduumlz aklıselim peşinde koşmuş olsak bile kısacık O halde hem hedefin hem de yolun ne olduğuna karar verelim ve youmlneldiğimiz boumllgeyi araştırıp keşfetmiş olan tecruumlbeli bir rehber bulmayı ihmal etmeyelim ccediluumlnkuuml bu yolculuğun koşulları diğer pek ccedilok yolculuktan farklıdır Yolculukların ccediloğunda iyi bilinen bir yol ve boumllge sakinlerinden edinilen bilgiler sayesinde insan kaybolmaz ama soumlz konusu yolculukta en iyi ve en sık aşındırılmış olan yollar en aldatıcı olanlardır Dolayısıyla hiccedilbir şey şu uyarı kadar vurgulanmaya muhtaccedil değildir Oumlnuuml-muumlzdeki suumlruumlyuuml koyun gibi takip etmemeli yani kendimizin takip etmesi gereken yolu değil herkesin gittiği yolu izlememeliyiz Ne ki hiccedilbir şey ken-dimizi bir rivayete yani en iyi şeylerin genel kabul goumlren şeyler olduğuna dair inanca teslim ettiğimiz gerccedileği kadar başımızı belaya sokamaz ndash gerccedilek şu ki arkasından gidilebilecek kalabalıklar olduğu iccedilin kurala uygun yaşı-yoruz yani akla uyarak değil taklit ederek yaşıyoruz Bunun sonucu olarak insanlar uzun bir kuyruğa girmiş birbiri ardına yok oluşa doğru hızla koşu-yorlar ve bunu yaparken (insanlık) buumlyuumlk baskı altında birbirini itip kakıyor kimse bir diğerini de beraberinde ccedilekip goumltuumlrmeden duumlşemiyor ve oumlndekiler arkadakilerin yok oluş nedeni oluyor Aynı şeyin yaşamın her alanında ce-reyan ettiğini goumlrebilirsin İnsan sadece kendi acısına yanlış yapmaz bir di-ğerinin yanlışının da nedeni ve destekccedilisi olur Ccediluumlnkuuml insanın kendisini oumln-deki kalabalığa bağlaması tehlikelidir Her birimiz kendi değerlendirmemizi kendimiz yapmaktan ziyade bir başkasına inanma eğiliminde olduğumuz iccedilin asla yaşamı yargılamayız ne ki koumlruuml koumlruumlne guumlven ve elden ele geccedilerek bize kadar ulaşmış olan bir yanlış sonunda bizi de iccediline ccedileker ve mahvı-mızı hazırlar Bu mahvoluşumuzun muumlsebbibinin diğer insanlar olduğunu goumlsterir gel kendimizi kalabalıklardan uzak tutalım ki buumltuumln kalabilelim Kendi guumlnahını savunan kalabalıklar (avam) akılla kavgalı Bunu seccedilimler-de yani popuumller oyrsquoun vefasız ruumlzgacircrının doumlnuumlverdiği ve praetor32rsquoları seccedilen insanların bu praetorrsquoların neden seccedilildiğine şaşırdıkları yerde goumlruumlyoruz Her şey bir dakikadan diğerine lehimize veya aleyhimize gerccedilekleşebiliyor Ccediloğunluğun seccedilimi doğrultusunda verilen her kararın sonucu budur
Tartışma konumuz mutlu yaşam olunca bana bu bir oy verme mesele-siymiş gibi ldquoBu taraf ccediloğunluktardquo diye cevap vermenin sana yararı olmaz ccediluumlnkuuml ldquoo tarafrdquo tam da bu nedenle en koumltuumlsuuml olacaktır İnsanlığa dair iş-ler ccediloğunluk daha iyi olanı tercih eder gibi mutlu bir duumlzenlemeye sahip
32 Eski Romarsquoda yurttaşlar arasındaki uyuşmazlıkları ccediloumlzen yargıccedil ve youmlnetici konumunda olan kişi Antik Yunanrsquoda iktidarı kullanma yetkisine sahip yargıccedil ya da bir eyaleti youmlneten en yuumlksek me-mur
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
103
değildir koumltuuml seccedilimin muumlsebbibi kalabalıkların ta kendisidir Dolayısıyla gel yapılacak en iyi şeyin ne olduğunu bulalım en yaygın olarak yapılanı değil ndash hakikatin olabilecek en koumltuuml yorumcusu olan ayak takımının rağ-bet ettiğini değil kalıcı mutluluk talebimizi neyin ihdas edeceğini bulalım Ama ayaktakımıyla kastettiğim mutfaktaki hizmetccedili kadar mahkeme goumlrev-lileridir ccediluumlnkuuml bedeni saran giysilerin rengi beni ilgilendirmiyor Ben bir insana değer biccedilerken goumlze goumlruumlneni dikkate almıyorum ruh guumlzelliğini se-ccedilebilmem iccedilin daha iyi daha guumlvenilir bir ışığa sahibim Ruh nefes alacak zaman bulup kendi iccediline ccedilekilse ah nasıl da işkence ccedileker ve hakikati itiraf ederek der ki ldquoŞimdiye kadar yaptığım her şeyi bozardım (yapmamış gibi yapardım) neler soumlylediğimi duumlşuumlnuumlnce sağırları kıskanırdım ettiğim dua-ları duumlşuumlnuumlnce bunlar iccedilin duumlşmanlarımın başına derdim hele de endişe-lerimikaygılarımı duumlşuumlnuumlnce -ah siz tanrılar- ne kadar hafiflerdim Nefreti bir yana bırakıp duumlşmanlık beslediğim herkesle dostluk tazeledim -keşke koumltuumller arasında dostluk olabilse- ama kendi kendimle hacirclacirc dostluk kura-madım Kalabalıkların arasından sıyrılıp ccedilıkmak iccedilin elimden gelen ccedilabayı goumlsterip kendimi bir şekilde takdire şayan biri yapmaya ccedilalıştım ama ken-dimi fesat oklarının hedefi yapmak ve beni neremden vurursa inciteceğini goumlstermek dışında neyi başardım dersin Siz belacircgatiyle oumlvuumlnenler serve-tiyle iz bırakanlar ccedilıkarını goumlzetenler guumlcuumlnuuml goumlklere ccedilıkaranlar goumlruumlyor musunuz Buumltuumln bunlar ya şu an duumlşmanınız veya olacaklar -aslında ikisi de aynı yere ccedilıkıyor ya Sizi kaccedil kişinin kıskandığını goumlrmek iccedilin hayranla-rınızı sayın Ben neden bunun yerine biraz iyilik peşinde yani goumlstereceğim değil hissedeceğim şeylerin peşinde olmayayım Bakışları uumlstuumlne ccedileken oumlnuumlnde insanların kalakalıp hayretle birbirlerine goumlsterdikleri dışı pırıl pı-rıl iccedili bomboş olan bu şeylerrdquo
Dış goumlruumlnuumlşuumlnuumln oumltesinde iyi olan bir şey arayalım- somut kalıcı ve gouml-ruumlnmeyen youmlnuumlnden daha guumlzel olan bir şey bunu arayıp tarayalım Uzakta değil elini nereye uzatacağını bilirsen bulacaksın Bu haliyle elimizin al-tındakileri karanlıkta arıyormuşccedilasına ıskalıyor tam da arzu ettiklerimizin uumlstuumlne basıyor toumlkezliyoruz
Seni ccedilapraşık ayrıntılarla sıkmamak adına susup diğer filozofların duuml-şuumlncelerini geccedileceğim ccediluumlnkuuml onları tek tek saymak ve yanlışlarını ortaya koymak sıkıcı olur Bizimkilerin soumlylediklerini dinliyor musun Ama ldquobi-zimkilerrdquo derken kendimi Stoacı uumlstatlardan herhangi birine mecbur etmi-yorum benim de goumlruumlş oluşturma hakkım var Bu yuumlzden şu veya bunu iz-leyeceğim şundan veya bundan sorunu parccedilalarına ayırmasını talep edece-ğim belki de hepsinden sonra bana başvurulunca benden oumlncekilerin hiccedil-birini yalancı ccedilıkarmayacak ve diyeceğim ki ldquoEkleyeceklerim bu kadarrdquo Buuml-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
104
tuumln bu arada kılavuzum Doğa yani tuumlm Stoacıların hemfikir olduğu doktrin Gerccedilek bilgelik Orsquondan sapmamak ve kendimizi Orsquonun yasalarına ve oumlruumln-tuumlsuumlne uygun kalıba sokmaktır
Dolayısıyla mutlu yaşam insanın kendi doğasıyla uyum iccedilinde olan bir yaşamdır ve ona sadece bir yolla erişilebilir Her şeyden oumlnce sağlam bir zih-ne ihtiyaccedil var aklıselimini suumlrekli koruyan bir zihin ikincisi bu zihin ce-sur ve enerjik olmalı soylu bir metanete sahip acil durumlara hazır bede-ni ve bedenle ilgili her şeyi korkuya kapılmadan goumlzeten bir zihin olmalı ve son olarak yaşamı suumlsleyen tuumlm fırsatlara hiccedilbirine gereğinden fazla sev-gi beslemeden dikkatli olmalı ve Talihrsquoin koumllesi değil Orsquonun sunduğu arma-ğanlardan yararlanan olmalı Daha fazla konuşmasam da anlıyorsun ki bizi heyecanlandıran uyaran veya korkutan şeyleri başımızdan attığımız zaman kesintisiz bir huzur ve kalıcı oumlzguumlrluumlk başlıyor ccediluumlnkuuml zevk ve korku uzak-laştırılınca koumltuumlluumlğe yol accedilan tuumlm oumlnemsiz kırılgan ve zararlı olanın yeri-ni kesin değişmez ve sınırsız sevinccedil kaplıyor ve sonra da huzurlu ve ahenk-li bir ruhun merhametle birleşmesi ve gerccedilek buumlyuumlkluumlk Ccediluumlnkuuml vahşet za-yıflıktan doğar
Bu iyiliği başka şekillerde tanımlamak da muumlmkuumln ndash yani aynı şey başka dillerle de ifade edilebilir Nasıl ki bir ordu bir zamanlar daha ccedilok asker is-tihdam etmiş olsa da aynı ordu olarak kalır kalabalıklar da hangi şekli almış olurlarsa olsunlar -ister dar alanda ister ortası boş ve kanatları oumlne doğru kıvrılmış olarak veya duumlz bir hatta ayakta ister uzun bir saf olarak- aynı ruhla ve aynı amaccedilları savunmak uumlzere benzer kararlılık sergiler Dolayısıy-la en uumlstuumln iyiliğin tarifi bazen ayrıntılı ve uzun bazen oumllccediluumlluuml oumlzluuml ve kısa olabilir Dolayısıyla sana ldquoUumlstuumln iyilik şans eseri olanı kuumlccediluumlmser sadece erdemden mutluluk duyarrdquo veya ldquoFethedilemezlik tecruumlbeyle bilgelik ka-zanmış olmak eylemde suumlkucircnet ve tuumlm bu suumlre iccedilinde ilişkilerde nezaket ve duumlşuumlnceli olmak zihnin guumlcuumlduumlrrdquo desem ikisi de aynı anlama gelir Mutlu insan iyilik ve koumltuumlluumlğuuml sadece zihne izafe edebilen insandır ndash izzetinef-si (onuru) aziz tutan erdemle yetinen şans eseri olanla oumlvuumlnmeyen veya ezilmeyen kendi kendisine bahşedebileceği iyilikten oumlte iyilik olmayacağını bilen ve gerccedilek zevki kendisi iccedilin bir lanet olarak telakki eden insandır Ko-nudan konuya atlamak gibi olacak ama bu goumlruumlş anlamı zayıflamadan veya bozulmadan ifadenin başka formlarına da aktarılabilir Nedir bizi mutlu ya-şam oumlzguumlr buumllent korkusuz ve kararlı bir zihne sahip olmaktır demekten alıkoyan Oumlyle bir zihin ki korku ve tutkunun erişemediği bir yere konmuş erdemi yegacircne iyilik alccedilaklığı yegacircne koumltuumlluumlk ve geriye kalanın tuumlmuumlnuuml -uumls-tuumln iyiden eksiltip eklemeksizin gidip gelen mutlu yaşama hiccedilbir katkısı olmadığı gibi hiccedilbir şeyi alıp goumltuumlrmeyen- değersiz bir kuumltle addeder
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
105
Yere boumlylece ccedilakılı kalmış bir insan istese de istemese de iccedilten gelen derin bir hazla suumlrekli neşeli olmalı ccediluumlnkuuml hazzı kendinde (oumlz kaynağında) bulmakta ve bu iccedilsel hazdan daha buumlyuumlk bir mutluluk arzulamamaktadır Boumlylesi mutlulukların sefil bedenin değersiz oumlnemsiz ve geccedilici heyecanla-rıyla karşılaştırılması doğru olmaz mı İnsan hazzı alt edebildiği guumln acıyı da alt edecektir ama goumlrduumlğuumln gibi efendilerin en kaprislisi ve zalimi olan haz ile acının onu (zaman iccedilinde) esir alacağı bu zavallı ve muzır bağımlı-lıkla oyalanmak durumunda Bu yuumlzden kaccedilıp oumlzguumlrluumlğe sığınmalıyız Ama bunu yapmanın tek yolu Talihrsquoe yuumlz vermemektir Boumlyle doğacaktır her tuumlrluuml tahminin (hesabın) oumltesinde bir kutsanış Artık guumlvenli bir biccedilimde demir atmış olan bir zihnin yuumlcelişi ve huzuru ve -tuumlm yanılgılardan kurtulunca- hakikatin keşfinin getireceği buumlyuumlk ve istikrarlı mutluluğun yanı sıra şefkat-li ve neşeli bir zihin ve buumltuumln bunlardan kaynaklanan haz iyi olduğu iccedilin değil kendinden olanın fışkırması
Konuyu işlerken epeyce oumlzguumlr davrandığıma bakarak diyebilirim ki mutlu insan kaygı ve tutkudan akıl yoluyla kurtulmuş insandır taşlar hatta kırdaki hayvanlar bile kaygı ve dertten bağımsız oldukları halde kimse bun-lar iccedilin ldquoccedilok mutlurdquo diyemez ccediluumlnkuuml mutluluk kavramından yoksundurlar Aynı sınıfta muumltalaa edilmeleri doğuştan gabi ve kendinden bihaber olan insanları bunlarla aynı seviyeye hayvan ve cansız şeyler seviyesine indirger Aralarında fark yoktur ccediluumlnkuuml bir itibarla akıldan yoksun bir diğer itibarla yamuk akıllıdırlar yani akılları ters youmlnde ve kendi acıları hilafına ccedilalışır ccediluumlnkuuml hakikatin yetki alanı dışına itilmiş olan hiccedilbir insana mutludur dene-mez Bu nedenle mutlu olan yaşam doğru guumlvenilir ve değişmez bir muha-kemeyle temellenir O zaman zihin derin yaralardan hatta sıyrıklardan bile nasıl kaccedilınacağını bildiğine her ne duruşu benimsemişse bunu sonuna ka-dar suumlrduumlrmekte kararlı olduğuna bu duruşu oumlfkeli Talihrsquoin saldırıları kar-şısında bile muhafaza edebileceğine goumlre sahiden her tuumlrluuml illetten arınmış berrak ve oumlzguumlr muumlduumlr Bedensel zevklere gelince bunlar her yanımızdan akar her delikten sızarken yaltaklanmak suretiyle zihni yumuşatır ve bizi tuumlmuumlyle veya kısmen baştan ccedilıkarmak iccedilin her tuumlrluuml aracı birbiri ardına dev-reye sokarken hangi oumlluumlmluuml iccedilinde kuumlccediluumlcuumlk bir insanlık kırıntısı kalmış olan hangi oumlluumlmluuml sabah akşam duyularının gıdıklanmasını ister ve zihni yuumlzuumlstuuml bırakıp tuumlm dikkatini bedene verir
Ama denebilir ki ldquoAklın da kendi zevkleri (hazları) vardırrdquo Bırak olsun gerccedilekten Bırak luumlksuuml ve zevki yargılamak uumlzere vaziyet alsın bırak duyu-lara haz vermeyi alışkanlık haline getirmiş her şeyi tıka basa yesin ve sonra da geccedilmişe bakıp solan zevkleri hatırlasın bırak kendi planlarını yapsın ve
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
106
beden tıkınmaktan yorgun duumlşmuumlş yatarken duumlşuumlnceleri olacaklara (gelece-ğe) youmlnlendirsin ndash ne var ki bence zihin buumltuumln bunlardan dolayı hiccedil olma-dığı kadar sefil olacaktır zira iyinin yerine koumltuumlyuuml seccedilmek ccedilılgınlıktır Aklı başında olmayan insan mutlu olamaz en iyi olanın yerine kendisine zarar verecek olanı seccedilenin de aklı başında olmaz Dolayısıyla mutlu insan doğ-ru muhakeme yapabilen insandır mutlu insan her ne olursa olsun kendi payına duumlşenle (nasibiyle) tatmin olan ve iccedilinde bulunduğu şartlarla barışık olan insandır mutlu insan tuumlm varoluş koşullarının değerini aklın biccedilmesi-ne izin veren insandır
Seneca Moral Essays ldquoOn The Happy Liferdquo Harvard University Press 1935
10 Kendine Yabancılaşmış Olan İnsan Yabancılaştığı SahiciAsıl Varlığını Nasıl Geri Kazanabilir
Roma Stoacılığı imparatorluğun zirvede olduğu doumlnemlerde Romarsquonın oumlnde gelen sakinleri iccedilin bir duumlnya goumlruumlşuuml haline geldi İS İkinci yuumlzyılın sonuna ge-lindiğinde o muhteşem guumlnler artık sayılıydı Gerileyenccediluumlruumlyen imparatorlukta birccedilok insan akıl yoluyla yerine getirilen goumlrevin verdiği rasyonel doyumu Stoacı ahlak itibariyle -yani Romarsquonın eski sosyal sorumluluk anlayışının Stoacı versiyonu itibariyle- tatminkacircr bulmaz olmuştu Bir diğer ifadeyle bu insanlar iccedilin duumlnya ve-cibelerinden elini ayağını ccedilekmeyi vazeden felsefeler etkin yaşam vaaz eden fel-sefelerden daha ccedilekici olmaya başlamıştı En geccedilerli geri ccedilekilme (nuumlkul) felsefesi Yeni-Eflacirctunculuk idi
Hıristiyan kutsal yazıları dışında Antikccedilağrsquodan kalan pek az yazma Orta Ccedilağ ya-şamını oumlzellikle de Orta Ccedilağ mistisizmini Yeni-Eflacirctunculuk kadar etkileyebilmiştir Yeni-Eflacirctuncular arasında oumlnde gelen isim Plotinus idi Plotinus 205rsquode Mısırrsquoda doğmuş Romarsquoya giderek bir grup entelektuumlelin merkezinde yer almadan oumlnce İskenderiyersquode okumuş elli yaşına gelinceye kadar hiccedilbir şey yazmamıştır Aşağıdaki metin Plotinusrsquoun Enneadlar olarak bilinen derlemesinden alınmıştır Plotinus bilim insanları tarafından sıkccedila dile getirildiği uumlzere bu ccedilalışma sırasında pagan felsefe ile Hıristiyan ilahiyatı arasındaki tamamlayıcı halkayı bulmuştur Plotinusrsquoun endişeleri Antikccedilağrsquoın son yuumlzyıllarında pek ccedilok insana kaygı ve acı veren derin ve karanlık bir yabancılaşma hissini yansıtır Plotinus doğrudan veya dolaylı olarak işte bu yabancı-laşma sonucu ortaya ccedilıkan sorunlara eğilmiştir (JS)
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
107
Ennead33
Plotinus
I Ruhlar babaları olan Tanrırsquoyı neden unuturlar Orsquondan gelen ve tuuml-muumlyle Orsquona ait olan parccedilalar oldukları halde ne kendilerini ne de Tanrırsquoyı niccedilin bilmezler
Aşırılık tuumlreme ilk fark ve başına buyruk olmayı isteme bunlar ruh iccedilin koumltuumlluumlğuumln ilkesidir Babalarını unutan ruhlar bağımsızlıklarına sevinirler Tanrırsquonın karşıtına gitmek iccedilin hareketlerinin spontane oluşundan yararla-nırlar Ruhlar en uzak noktaya vardıklarında Tanrırsquodan geldiklerini hatırla-mazlar tıpkı babalarından ayrı ve uzakta buumlyuumltuumllen ccedilocuklara benzerler ne bizzat kendilerini ve ne de babalarını bilirler34 Artık ne Tanrırsquoyı ne de kendi-lerini goumlrmeyen ruhlar kendilerini kuumlccediluumlmserler ccediluumlnkuuml soylarını bilmezler Onlar (Tanrırsquonın dışında) tuumlm geri kalan şeyleri duumlşuumlnuumlrler ve sadece kendi-lerine hayran olurlar her şey onları hayrete duumlşuumlruumlr oyalar onlarda ilgi ve tutku uyandırır kuumlccediluumlmseyerek uzaklaştıkları nesnelerle bozuşurlar
Sonuccedilta ruhların Tanrırsquoya dair tuumlm bilgisizliklerinin nedeni duumlnyanın nesnelerine değer vermeleridir ve kendilerini kuumlccediluumlmsemeleridir Ccediluumlnkuuml in-san bir nesne peşinden koşuyorsa ve ona hayran oluyorsa bu kendini nes-neden aşağı goumlrmesi demektir Bu kişi doğmaya ve oumllmeye mahkucircm tuumlm nesnelerden daha aşağıya yerleştiğinden kendinin bildiği şeylerin en de-ğersizi ve en fanisi olduğuna inandığından Tanrırsquonın guumlcuumlnuuml ve doğasını ru-huna asla yerleştiremez
O yuumlzden eğer bu durumda olanların bu ters youmlne doğru ilk varlıklara doğru doumlnmeleri ve yuumlce terime Birrsquoe İlkrsquoe kadar gitmeleri istenirse onlara hitap etmek iccedilin iki kanıtlama gerekir
Bu iki kanıtlama nedir Bunlardan biri ruhun şimdi saygı goumlsterdiği (ve başka yerde daha ayrıntılı ele alacağımız) şeyin bayağılığını goumlsterir İkinci-si ruhu bilgilendirir ve ona adeta nereden geldiğini ve hangi değeri taşıdığı-nı hatırlatır ruhun değeri konusu diğer konudan oumlnce gelir ve bu konu bir defa aydınlatıldıktan sonra diğerini aydınlatacaktır
Şimdi onu (ruhun değerini) incelemelidir Hem zaten ruh araştırdığı ko-nuya ccedilok yakındır (bu accedilıklama) ona ccedilok yararlı olacaktır ccediluumlnkuuml araştıran şey ruhtur Ruh nasıl bir varlıktır Oumlnce bizzat kendini nasıl tanır Boumly-le bir araştırma yapabilir mi Goumlrebilen bir goumlzuuml var mıdır ve araştırma ona
33 ldquoDokuzluklarrdquo anlamına gelir34 Plotinus ruhun inişirsquone dair yazdığı kitapta Enneadlar IV vii accedilıkladığı konuları burada da ele
alır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
108
uygun mudur Buumltuumln bunları bilmek iccedilin ruh araştırma yapar Ccediluumlnkuuml ru-hun araştırdığı şey kendine yabancıysa araştırma neye yarar Fakat araştırı-lan şey ruhla aynı kaynaktan gelen bir objeyse onu araştırmak uygundur ve onu bulmak muumlmkuumlnduumlr
II Her ruh oumlnce şunu duumlşuumlnsuumln Hayat uumlfleyerek buumltuumln canlıları yani yeryuumlzuumlnuumln ve denizin beslediklerini havada ve goumlkyuumlzuumlnde olan hayvan-ları tanrısal yıldızları tuumlm (evrensel) ruh35 nasıl yarattı Tuumlm (evrensel) ruh guumlneşi ve sınırsız goumlkyuumlzuumlnuuml yaratıp duumlzenledi ve onlara duumlzenli bir doumlnuumlş hareketi verdi Tuumlm ruhun duumlzenlediği hareket ettirdiği ve yaşattığı varlık-lardan farklı bir doğası vardır ve zorunlu olarak onlardan daha değerlidir ccediluumlnkuuml varlıklar ruh kendilerine hayat verdiği takdirde doğarlar ya da onları terk ederse oumlluumlrler oysa ruh kendini terk etmediğinden her zaman vardır
Ruhun evrene ve varlıklardan her birine hayat verme tarzına gelince bi-reysel ruh buumlyuumlk evrensel ruhu incelesin bireysel ruh başkalarını kandı-ran ve aldatan şeyden sakin tutumu sayesinde kurtularak bu incelemeye la-yık olmak isterse kuumlccediluumlk bir ruh değildir fakat başka bir ruhtur
Varsayalım ki ruhu kuşatan bedende aynı dinginlik olsun ve bedenin kargaşaları suumlkucircnet bulsun ve hatta bedeni kuşatan toprak su hava goumlk-yuumlzuuml onlardan uumlstuumln diğer oumlğeler dingin olsun (Bu durumda bireysel ruh) bu hareketsiz goumlkte oraya dışarıdan gelen oraya akan ve oraya boşalan ve her yerden giren ve kendini aydınlatan bir (evrensel) ruhu duumlşuumlnsuumln guumlneş ışınları karanlık bir bulutu nasıl aydınlatırsa ve onları yaldızlanmış gibi goumls-terirse goumlkyuumlzuumlnuumln bedenine giren ruh da aynı şekilde ona kendi dingin-liğinden kaynaklanan hayatı oumlluumlmsuumlzluumlğuuml ve kendi dinginliğinin huzuru-nu verir36 Ve goumlkyuumlzuuml ezeli bir harekete sahiptir bu ezeli hareketin nedeni bir ruhtur ruh goumlkyuumlzuumlnuuml zekacirc ile birlikte youmlnetir ezeli olarak hareket etti-rilen goumlkyuumlzuuml mutlu bir hayvan olur değerini kendisinde bulunan ruhtan alır Oumlnceden sadece toprağın ve suyun durgun bir cismi vardı daha doğ-rusu birinin dediği gibi ldquotanrıların kin duyduklarırdquo karanlık bir madde var-lık olmayan bir şey vardı
Burada ruhun kendi isteklerine goumlre goumlkyuumlzuumlnuuml nasıl doumlnduumlrduumlğuumlnuuml ve youmlnettiğini duumlşuumlnuumlrsek ruhun guumlcuuml ve doğası daha netleşir ve daha accedilık olur37 Ccediluumlnkuuml goumlkyuumlzuumlnuumln uzamı ne kadar buumlyuumlk olursa olsun ruh onun
35 Eflacirctunrsquodan Phaidros 245 c aktarım Eflacirctun burada evrensel ruhu duumlnya ruhu duumlzeyine yuumlksel-tir
36 Bu imge Senecarsquoda da bulunur (Eacutepitres agrave Lucilius 414) O ruhu kaynağına bağlı olduğunu goumlstermek iccedilin guumlneş ışınlarına benzetir Animus haeret origini suae Fakat aynı imge Plotinus ccedilağının ldquoguumlneş teolojilerirdquonde yaygındır
37 Bu konuda bkz İkinci Dokuzlukrsquoun İkinci Kitabı
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
109
tuumlm uzamında vardır buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk olsun tuumlm mesafeler (ruhla dolu oldukları iccedilin) canlandırılmışlardır
Pek ccedilok cisim aynı yerde olamaz biri burada diğeri şuradadır ve karşıt boumllgelerde olsunlar ya da olmasınlar onlar birbirinden ayrıdır (Evrensel) ruh boumlyle değildir o cismin her boumlluumlmuumlnuuml kendi boumlluumlmlerinin her biriyle canlandırmak iccedilin boumlluumlnmez fakat cismin tuumlm boumlluumlmleri buumltuumln halinde ruh tarafından yaşatılır ruh her yerde vardır o birliğinden ve her yerde bulunmasından dolayı kendini tuumlreten babaya [zekacircya) benzer Ccedilok olan ve ccedileşitli boumlluumlmleri bulunan goumlkyuumlzuuml bu ruhun guumlcuumlnden dolayı birdir bu ruhtan dolayı bu duumlnya bir Tanrırsquodır guumlneş de yıldızlar da (ruh tarafın-dan) canlandırıldıkları iccedilin bir Tanrırsquodır Bizde tanrısal bir şey vardır ccediluumlnkuuml ruh bizde de bulunur ldquoCesetleri defnetmek guumlbreyi dışarı atmaktan daha acildirrdquo38
Oysa tanrılardaki tanrısallık nedeni zorunlu olarak tanrılardan oumlncedir Ve ruhumuz tanrılarla aynı tuumlrdendir ve ruhumuzu saf haliyle hiccedilbir şey eklenmemiş biccedilimiyle duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde duumlnya ruhuyla aynı değerde gouml-ruumlruumlz ve cisimli varlıkların tuumlmuumlnden daha değerli buluruz ccediluumlnkuuml cisimli varlıkların hepsi topraktandır ve onlar ateşten midirler onları yakan nedir39 Bu iki oumlğeden bileşenler iccedilin hatta su ve hava da eklendiği takdirde (doumlrt oumlğeden oluşan) nesneler iccedilin aynı şey geccedilerlidir
Eğer varlıkların ardından canlandırıldıkları iccedilin koşarsak kendimizi ni-ccedilin unutalım ve bizden (daha değerli) başka bir varlığın peşinde niye koş-mayalım Eğer bir başkasında olan ruhu seversen kendini sonuccedilta bizzat kendini sev
III Ruh değerli ve tanrısal bir şeydir Boumlyle bir ilkeden yardım al ve guumlvenle Tanrırsquoyı araştır ve Orsquona kadar yuumlksel O hiccedil uzakta değildir Orsquona ulaşacaksın aracılar pek ccedilok değildir40
Bu tanrısal ruhta ruhtan oumlnce ruhun kaynağı olan uumlst varlığa yakın bouml-luumlmuuml en tanrısal boumlluumlm gibi duumlşuumln Ccediluumlnkuuml soumlylemimizin goumlsterdiği gibi uumlst varlığa yakın boumlluumlm zekacircnın bir imgesidir nasıl ki ifade edilen bir soumlz ruh-taki bir kelamın imgesiyse bu boumlluumlm de (evrensel ruh) zekacircnın kelamıdır ve diğer varlıkların varoluşlarını suumlrduumlrmeleri iccedilin zekacircnın (onlara) hayatı
38 Evrensel canlandırma tezi boumlylece Herakleitosrsquoun bildiğimiz cuumlmlesine bağlanır Diels Die Vor-sokratiker fragm 96
39 Bu stoacıların ve Herakleitosrsquoun ateşten oluşan duumlnya ruhuna ilişkin teorilerinin acele yapılmış bir eleştirisidir
40 Plotinus mistisizminin doğasına ilişkin ccedilok oumlnemli accedilıklama bu accedilıklama Plotinus mistisizmini Apuleacuteersquonin Neo-Eflacirctunculuğuna oumlzellikle aracıları ccediloğaltan Gnostisizme karşıt yapar Bkz En-neads II 9
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
110
vermesini sağlayan aktivitedir ateşte olduğu gibi tanrısal ruhta nesnelere verdiği sıcaklık vardır Sonuccedilta iki ruh vardır biri Zekacircrsquodadır dışarıya ak-maz fakat yukarıda kalır diğeri kendi oumlzel varoluşuna sahiptir Zekacircdan gelen ruh entelektuumlel bir ruhtur onun zekacircsı akıl yuumlruumltmekten ibarettir onun yetkinliği zekacircdan gelir zekacirc bu ruhu besleyen fakat kendisi kadar yetkin bir biccedilimde tuumlretmeyen bir baba gibidir Entelektuumlel ruhun varlığı Zekacircrsquodan gelir ve Zekacircrsquoyı temaşa ettiğinde onun aklı eylem halindedir Ccediluumln-kuuml entelektuumlel ruh Zekacircrsquoda baktığında kendinin iccedilinde kendi duumlşuumlncele-rine sahiptir ve etkindir Ve şunu demelidir ki sadece ruhun eylemleri iccedil entelektuumlel eylemlerdir entelektuumlel ruha başka yerden gelen şey aşağıdır ve ruha dışarıdan bir şeyin gelmesi ruh iccedilin bir pasifliktir Zekacirc ruhun babası olduğu ve ruhta bulunduğu iccedilin onu daha tanrısal kılar ccediluumlnkuuml ruhla zekacirc arasında sadece oumlz farkı vardır ruh (zekacircdan) sonra gelir ve bir toplanma yeri gibidir zekacirc ise bir biccedilime benzer41
Ruh zekacircnın maddesi olduğundan guumlzeldir Zekacirc gibi zekidir ve hatta basittir Boumlylece accedilıktır ki Zekacirc bu şekilde tanımlanan ruhtan uumlstuumlnduumlr
IV Bunu şu şekilde de accedilıklayabiliriz Duyulur duumlnyaya hayran oluruz ccediluumlnkuuml o buumlyuumlktuumlr guumlzeldir onun ezeli hareketi duumlzenlidir aynı şekilde duumlnyada goumlruumlnuumlr ve goumlruumlnmez tanrılar daimonlar hayvanlar ve bitkiler vardır fakat duyulur duumlnyanın modeline ve gerccedilek realitesine yuumlkselelim yukarıda buumltuumln duumlşuumlnuumlluumlrleri goumlrelim bu modelde ezeliliğe kendilerinin iccedil bilgisine ve hayata sahip buumltuumln duumlşuumlnuumlluumlrleri goumlrelim duumlşuumlnuumlluumlrlerin başı olan saf Zekacircrsquoyı goumlrelim coumlmert bilgeliği ve hayatı goumlrelim Kronosrsquoun yani doygunluk ve zekacirc olan Tanrırsquonın42 egemenliğindeki gerccedilek hayatı goumlrelim Ccediluumlnkuuml duumlnyanın modelinde tuumlm oumlluumlmsuumlz varlıklar tuumlm zekacirc tuumlm Tanrı tuumlm ruh ezeli bir hareketsizlik iccedilindedir Eğer model iyiyse niccedilin değiştir-meye ccedilalışmalıdır O her şeye sahip olduğuna goumlre nereye gidecektir Ve o ccedilok yetkinse niccedilin buumlyuumlmeye ccedilalışır Ve onun her bakımdan yetkin olması iccedilin onda bulunan her şey yetkindir onda yetkin olmayan hiccedilbir şey yoktur onda duumlşuumlnmeyen hiccedilbir şey yoktur Zekacirc duumlşuumlnduumlğuuml şeye sahip olduğun-dan araştırmadan duumlşuumlnuumlr Onun mutluluğu kazanılmış bir şey değildir o ezeli olarak tuumlm nesnelerdir ve bu gerccedilek ezeliliktir ruhu kuşatan ve
41 Bu boumlluumlm İkinci Dokuzlukrsquoun iki madde ve duumlşuumlnuumlluumlr madde başlıklı kısımlarını yaklaştırmaya ccedilalışır fakat ruhun maddeyle karşılaştırılması Aristorsquonun Ruh Uumlzerinersquosinin III Kitabının V Kıs-mının uumlnluuml formuumlllerinden esinlenir
42 Tanrı etimolojik olarak χόροςrsquoa (doygunluk) bağlanan Kronosrsquotur bu etimoloji dini ortamlarda ccedilok yaygın duumlşuumlnuumlluumlr sarhoşluk konusunu telkin eder Bunu İskenderiyeli Philonrsquoda buluruz Kşz H Lewy Sobria ebrietas Gissen 1929
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
111
geleceğe kavuşmak iccedilin geccedilmişi terk eden zamanın taklit ettiği ezeliliktir43 Gerccedilekte ruhta bazı varlıklar (idealar) bulunur sonra (duyusal imgeler gibi) başka yeni varlıklar ruha gelir ruhtaki (imge) bazen Sokrat bazen bir attır her zaman tikel herhangi bir varlıktır44
Fakat zekacirc tuumlm nesnelerdir onda hem hareketsiz hem de aynı yerde ka-lan tuumlm nesneler vardır sadece o vardır ve bu o kelimesi her zaman ona uygundur o hiccedilbir anda olmadığından gelecek değildir ccediluumlnkuuml şu anda bile o vardır o asla geccedilmişte de değildir ccediluumlnkuuml bu boumllgede hiccedilbir şey geccedilmişe karışmaz buumltuumln varlıklar onda ezeli olarak vardırlar onlar kendilerine oumlz-deştirler ccediluumlnkuuml onlar kendilerini bu (ezeli) halleriyle severler
Varlıklardan her biri bir zekacircdır ve bir varlıktır onların buumltuumlnuuml tuumlm Zekacircrsquodır ve tuumlm Varlıkrsquotır Zekacirc Varlıkrsquoı duumlşuumlnerek onun devamını sağlar Varlık da duumlşuumlnme objesi sıfatıyla Zekacircrsquoya duumlşuumlnmeyi ve varoluşu verir Fa-kat duumlşuumlncenin varlığın nedeni de olan kendinden farklı bir nedeni vardır hem duumlşuumlnce hem varlık kendilerinden başka bir nedene sahiptir Ccediluumlnkuuml onlar birlikte vardırlar ve birbirlerini terk etmezler fakat ikisi de birbirine ait olduklarından biricik şeyi Zekacircrsquoyı ve Varlıkrsquoı oluştururlar duumlşuumlnce ve duumlşuumlnuumllen şeyi oluştururlar ccediluumlnkuuml zekacirc duumlşuumlnduumlğuuml iccedilin zekacircyı oluşturur-lar varlık duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin varlığı oluştururlar Ccediluumlnkuuml başkalık ve oumlzdeşlik olmadan duumlşuumlnce de olamaz
Sonuccedilta ilk terimler Zekacirc Varlık Başkalık ve Oumlzdeşlikrsquotir Bunlara Hareketrsquoi ve Dinginlikrsquoi de eklemelidir ccediluumlnkuuml duumlşuumlncenin var olması iccedilin Hareket bulunmalıdır duumlşuumlncenin aynı kalması iccedilin Dinginlik olmalıdır duumlşuumlnuumllen objeden ayrı duumlşuumlnen bir şeyin olması iccedilin Başkalık gerekir Başkalıkrsquoı yok ediniz (geriye kalan) belirsiz birliktir ve sessizliktir duumlşuumlnuuml-len nesnelerin birbirinden ayırt edilmeleri iccedilin Başkalık gerekir oumlzuumlnluuml bir birlik oldukları iccedilin ve onların tuumlmuumlnde ortak herhangi bir şey olduğu iccedilin Oumlzdeşlik gerekir onların oumlzguumln farklılığı başkalıktır45 Terimlerin bu ccediloklu-ğundan sayı ve nicelik doğar ve varlıkların her birinin oumlz niteliği kalitersquodir İlkeler olarak alınan bu terimlerden diğer nesneler doğar
İlke Olan Uumlccedil Hipostaz Uumlzerine Fransızcaya Ccedilevirenin Notu
Bu kitabın başlığı (EnneadlarDokuzluklar) yanıltıcıdır kuşkusuz burada uumlccedil hipostaz sorunu Bir Zekacirc ve Ruh sorunu vardır fakat kitabın asıl ama-
43 Bu ezelilik konusunda Eflacirctunrsquoun Timaios 37 d uumlnluuml formuumlluumlduumlr oumlnceki buumltuumln fikirler Ezelilik Uumlzerine Enn III traiteacute VII adlı kitapta ccedilok geliştirilmiştir
44 Plotinus bu Dokuzlukrsquoun VII Kitabırsquondaki (ch I satır 7) başka bir bakış accedilısına yerleşerek ruhun bireyselliğine rağmen her şeyin nedenini iccedilerdiğini kabul eder
45 Tuumlm bu boumlluumlm Eflacirctunrsquoa Sofist 245 d ve Parmenides (145 e 147 c) dayanır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
112
cı şudur Ruhumuzun ne olduğunu ve nereden geldiğini duumlşuumlnmesini sağla-mak boumlylece ona iccedil zenginliklerini ve değerini goumlstermek (I 27) Plotinus bu amaca ilk ilkeleri oluşturan uumlccedil hipostazı kendimizde keşfettiğimizi goumlstere-rek ulaşır (X 5- 6)
Kitabın planı ccedilok basittir 1 Oumlnce ruhu hatırasını yitirdiği soyunu hatır-lamaya ccedilağıran (protreptique) bir soumlylem ortaya konur (I kısım) 2 Ardından ruha duumlnyanın ruhuyla yani evrene hayatı ve guumlzelliği getiren bu tanrısal varlıkla aynı doğada olduğu oumlğretilir (II kısım) bunu izleyen satırlarda ru-hun en tanrısal boumlluumlmuumlne ccedilıkılır bu da ruhun tanrısal oumlzelliğini kendindeki zekacircdan ezeli ve yetkin bir varlık olan zekacircdan aldığı goumlsterilerek yapılır (III ve IV kısım) sonunda zekacircda keşfettiğimiz bu ccedilokluğun kaynağı Birrsquode kav-ranır (V VI ve VII kısım) (Burada VIII ve IX kısımlarda tarihsel ve eleştirel bir tuumlr accedilıklama vardır soumlz konusu accedilıklamada Plotinus uumlccedil hipostaz teorisi-nin kaynağının eski filozoflar oumlzellikle Eflacirctun olduğunu ileri suumlrer) 3 Oumlnce uumlccedil hipostaz bu şekilde betimlenir ardından onların bizde de var oldukları goumlsterilir (X ve XI kısım) ve en sonra kitabın başında sorulan ldquoderin duuml-şuumlnmenin yokluğu yukarıdan gelen bu seslerrsquoi (XII kısım) duymamıza niccedilin engeldirrdquo sorusu cevaplandırılır
Bu kitabın tuumlmuumlndeki amaccedil ruhun iccedil hayatı ve metafizik arasında iccedil-ten bir bağ daha doğrusu ayrılmaz bir ilişki olduğunu kanıtlamaktır Bu Plotinusrsquoun ccedilok oumlzsel bir duumlşuumlncesidir bu duumlşuumlncenin ortaya konma biccedilimini uumlccedil ayrı kısımda ve ayrıntılı biccedilimde izlemek zahmetine değer
Birinci Kısım ruhun bedene inişi uumlzerine derin duumlşuumlnmelerin yeni ha-tırasıyla yazılmıştır (bu konudaki kitap IV 8 kronolojik olarak altıncıdır ve bizim sıralamamıza goumlre onuncudur) bu nedenle ilk kısım başlangıccedilta ruha babası gibi olan bir Tanrırsquoyı unutturan nedenleri accedilıklar İS İlk yuumlzyıllardaki ahlak oumlğuumlduumlne başlarken ccediloğunlukla ruhun tanrısal kaynağı hatırlatılır46 fakat herkes tarafından kabul edildiği varsayılan bu başlangıccedil ahlakccedilılarda kurucu ilkelerin hareket noktasıdır Plotinusrsquota ise bu başlangıccedil bir kanıtlama konusudur bu kanıtlama bizzat ruhun değerini yuumlkseltir
Ruh değerlidir ccediluumlnkuuml duyulur duumlnyadaki duumlzenin ve goumlkyuumlzuumlndeki ezeli hareketin nedenidir Evrensel ruh bulutu yaldızlayan guumlneş ışını gibidir ev-renin her yerine yayılarak duumlnyayı aydınlatır birliğini yitirmeden tanrısal-dan sahip olduğu her şeyi evrene verir Oysa bizim ruhumuz Phaidrosrsquoun Timaiosrsquoun goumlsterdikleri gibi bu duumlnya ruhundan başka bir oumlzden gelmez sevgiye ve hayranlığa onun kadar layıktır (II kısım)
Plotinus ruhun duumlzen ve guumlzellik vermek iccedilin duyulur nesnelere yayıldı-ğını goumlsterdikten sonra şunu kanıtlar Ruh ters youmlne bir hareketle entelektuumlel
46 Kşz Epiktetos Dissertations I 3 et I 9 oumlzellikle II 8 1rsquoin Τί ούχ ούδες πόθεν ελήλυθας
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
113
etkinlikte kendi oumlzuumlne doumlner o zaman kendini uumlst boumlluumlmuumlnuumln bulunduğu Zekacircrsquonın kızı ve imgesi olarak tanır (III kısım) Yine de dikkat etmelidir ki Plotinusrsquota bu derin duumlşuumlnme duyulur nesnelerin II kısımda betimlenen te-maşasına hiccedil de karşıt değildir Tam tersine derin duumlşuumlnme soumlz konusu tema-şayı suumlrduumlruumlr ve IV kısım bunu hayran olunacak biccedilimde goumlsterir bu kısım ayrıca şunu kanıtlar Ruh Zekacircrsquonın uumlst boumlluumlmuumlne geri ccedilekilir ruhun geri ccedile-kildiği bu boumllge (Timaiosrsquoun belirttiği gibi) sadece duyulur duumlnyanın modeli olarak vardır bu model hakiki yetkin değişmez ve ezeli olmasıyla duyulur duumlnyanın bize goumlsterdiği her şeyi iccedilerir İnsanın kendini fark etmesiyle doğan iccedil hayat sonuccedilta ruhun evrensel doğayı ve oumlzuuml keşfetmesini sağlayan hare-ketten ayrılamaz
Daha uzağa gitmeden belirtelim ki IV kısmın sonu Plotinusrsquoun duumlşuumlnuumlluumlr duumlnyanın ldquoilkelerrdquoi dediği şeye ilişkin bir tuumlmdengelim denemesidir Bu ilke-ler Sofistrsquoin beş yuumlce cinsidir (254 d-e) bunlar varlık başkalık oumlzdeşlik ha-reket ve dinginliktir ve ayrıca sayı ve nicelik gibi kategorilerdir Plotinus bu il-kelerin zorunluluğunu entelektuumlel duumlşuumlnce sıfatıyla entelektuumlel duumlşuumlncenin şartlarından ccedilıkarır varlığı duumlşuumlnmezse zekacirc yoktur Aynı şekilde varlık yok-sa başkalık yani duumlşuumlnen ve duumlşuumlnuumllen ayırımı da olmaz sonuccedilta duumlşuumlnce de yoktur oumlzdeşlik duumlşuumlnuumllen her şeyin ortak oumlzelliğidir ve dinginliktir duuml-şuumlnce ise harekettir Biz hareket olan duumlşuumlnceyle oumlzdeşliği yani dinginliği duuml-şuumlnuumlruumlz nihayet bu beş cinsin ccedilokluğu ve onları birbirinden ayıran oumlzel ni-telik sayının niceliğin ve niteliğin doğuşunu bize goumlsterir Sofistrsquoin uumlnluuml bouml-luumlmuumlnuumln bu yorumu accedilıkccedila Parmenidesrsquoin (145 endash147 c) ikinci hipotezinin bir boumlluumlmuumlnden yararlanır burada Eflacirctun şunu kanıtlar Bir varsa onda hareket ve dinginlik oumlzdeşlik ve başkalık vardır Plotinus doumlneminden beri Eflacirctuncu tefsir Zekacircrsquonın hipostazı olan Birrsquoi Parmenidesrsquoin ikinci hipoteziy-le uyuşturuyordu Oysa ilk hipostaz Birrsquoin hipostazı Parmenidesrsquoin ilk hipos-tazıyla bir olan Birrsquole uyuşturuluyordu
Şimdi ruhun oumlzdeşleştiği zekacirc sayesinde gerccedilekleştirdiği yuumlkselmeyi yeni-den ele alalım Zekacirc ldquobu ccedilokluk olan Tanrırdquo Birrsquoden nasıl ccedilıkar İzleyen uumlccedil kısım (V-VII) bunu accedilıklar Bu kısımlar Dokuzluklarrsquoın en zor anlaşılan bouml-luumlmlerindendir ccediluumlnkuuml metin pek ccedilok yerde (V kısmın sonu VII kısım 7-8 sa-tırlar 21 satır) duumlzeltilemeyecek şekilde bozulmuştur ve bu ccedilok oumlnemli soru-nu Plotinus imge oyunuyla accedilıklar
Uumlstelik hepsi bundan ibaret değildir V kısım (ilk beş ve son iki satır hariccedil) stil ve tarz bakımından kitabın buumltuumlnuumlyle de pek uyumlu değildir Bu kısmı ve aynı şekilde VI kısmın ilk iki satırını yok sayalım o zaman Plotinusrsquoun et-kilediği dini tutumla iyice uyumlu bir anlatım biccedilimine sahip oluruz (Ccedilokluk başlangıccedilta var olmadığına goumlre) duumlşuumlnuumlluumlr duumlnyayı oluşturan tinsel ccedilokluk
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
114
Birrsquoden nasıl doğar İşte (duumlnyanın oluşumunu betimlemeye girişmeden oumlnce Eflacirctunrsquoun Timaiosrsquota 27 c veya Philebosrsquota 25 b yaptığı gibi) sadece Tanrırsquoya başvurarak ccediloumlzuumllebilen bir sorun Oysa yok saymayı duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz kısım sayının kaynağı sorununu kesin biccedilimde ccediloumlzer veya bu birbiriyle bağlantı-sı zayıf ve pek dikkat ccedilekmeyen bir accedilıklamalar serisidir 1 Oumlnce Aristorsquonun bize tanıttığı biccedilimiyle ideal sayının oluşumuna ilişkin Eflacirctuncu teori kısaca hatırlatılır Sayı Birrsquoin buumlyuumlğuumln ve kuumlccediluumlğuumln belirsiz dyadına47 uygulanmasın-dan doğmuştur (6ndash9) 2 Sonra (9-13rsquote) bu teorinin ilkesi belirtilir Biccedilim ya da idea aslında sayıdır 3 Son olarak (13-18rsquode) ideal sayılardan oluşturulmuş sıfatıyla duumlşuumlnuumlluumlr duumlnyanın organizasyonuna ilişkin duumlş kırıklığı yaratacak kadar kısa altı satırlık boumlluumlm Duumlşuumlnuumlluumlr duumlnyanın maddesi belirsiz dyaddır biccedilimi Birrsquodir maddeden ve biccedilimden kendi sıralarında duumlşuumlnuumlluumlrlerin geri kalanı hakkında bizi bilgilendiren sayılar doğar oumlyle ki sonuccedilta duumlşuumlnuumlluumlr duumlnya hakkında bilgi verici ilke bir anlamda Birrsquodir diğer anlamda sayıdır
İdeal sayılar teorisine ilişkin hiccedil de beklenmedik ve değersiz oumlzetin ardın-dan accedilıklama hemen altıncı satıra bağlanarak son iki satırdaki duumlşuumlncelere geri doumlner altıncı satırda şoumlyle denir ldquoCcediluumlnkuuml sayı ilk değildir ve Bir dyad-dan oumlncedirrdquo Oysa bu kısmın sonu eylem halinde goumlrmeye benzeyen Zekacircrsquoyı dyad olarak sunar ccediluumlnkuuml goumlrme iki şeyi ldquogoumlruumllen bir şeyrdquoi ve ldquogoumlren bir şeyrdquoi varsayar
VI ve VII kısımlarda incelenen problem Grek felsefesinin şu eski proble-midir Ccedilok Birrsquoden nasıl doğar Plotinusrsquoun bu konudaki duumlşuumlncesinin asıl gelişim biccedilimlerini ortaya koymaya ccedilalışalım 1 (17ndash9) Bir nesnenin Birrsquoden sonra ortaya ccedilıktığını varsayalım bu sadece Birrsquoin ezeli olarak bizzat ken-dine doumlnmesiyle muumlmkuumlnduumlr 2 (19ndash27) Herhangi bir şeyin Birrsquoden geldiğini varsayalım bu Birrsquoin hareket etmediği anlamına gelmez (hareket burada en genel anlamda alınmıştır ve oumlrneğin Birrsquode bir niyeti veya iradeyi belirtebi-lir) ccediluumlnkuuml bu herhangi bir şey Birrsquoden sonraki ikinci terim olamaz fakat Hareketrsquoten sonra olan uumlccediluumlncuuml terimdir bu ise varsayıma karşıttır 3 (27ndash37) Bu şartlardan ikincisi nasıl yerine getirilir Eylemde bulunmayan Birrsquoi ışığın ısının soğuğun veya kokunun kaynaklarından biri gibi duumlşuumlnuumlrsek şart ye-rine gelir 4 (37ndash40) Burada duumlşuumlnce durur eğer Birrsquoden ccedilıkmışsa bir şeyin ne olduğunu bilmek değil fakat bir şeyin niccedilin Birrsquoden geldiğini araştırmak soumlz konusudur Bir tuumlretir ccediluumlnkuuml yetkin bir varlık tuumlretmelidir 5 Art arda iki accedilıklamada Plotinus Birrsquoden sonra gelen terimin niccedilin Zekacirc olduğunu goumlste-rir (VI kısmın sonundaki) ilk accedilıklama sadece ikinci accedilıklamada incelenen temel problemi ccediloumlzuumllmemiş olarak bırakır ccediluumlnkuuml burada Plotinusrsquoun yaptığı gibi Zekacircrsquonın Birrsquoi goumlrduumlğuumlnuuml ve onunla aracısız birleştiğini ruhun sadece
47 Karşılıklı olarak birbirini tamamlayan iki ilkenin birliği (ccediln)
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
115
Zekacircrsquodan sonra gelebildiğini soumlylemek problemi ortaya koymanın başka bir yoludur 6 (VII satır 1ndash26) daha accedilık biccedilimde ikinci satırda yapılan ikinci accedilıklama VI kısımda belirtilen ilk şartı (VI 17ndash19 A) (5ndash7) izler Bir kendine doumlnduumlğuuml iccedilin goumlruumlr ve bu goumlrme Zekacircrsquodır B) (7ndash26) Bu oumlnemli boumlluumlmuumln te-mel fikri şoumlyledir Eğer Birrsquoden doğan şey Zekacirc ise Birrsquode hiccedil de boumlluumlnmeyen şey Zekacircrsquoda boumlluumlnmelidir Birrsquode her şeyin belirsiz guumlcuuml olan şey Zekacircrsquoda sabit ve belirli oumlzler halinde yoğunlaşmalıdır Entelektuumlel vizyon her şeyden oumlnce boumlluumlnen ve ccediloğalan bir vizyondur bu vizyonun objeleri belirli biccedilim-lerdir (23) (II 8 15 17) Zekacircda oumlzleri ayırma ve sabitleştirme guumlcuuml vardır bu guumlccedil Birrsquoden gelir (12ndash13) 7 (26ndash48) Bu kısmın sonu oumlzellikle şunu kanıt-lamaya youmlnelik gibi goumlruumlnuumlyor Zekacircrsquodaki tuumlremiş biccedilimler onda kalırlar ve duyulur duumlnyayı canlandıracak ldquonedenlerrdquoe hiccedil de oumlzdeş değillerdir Kronos (zekacirc kşz IV 10) sembolik olarak ccedilocuklarını yutar Rearsquonın48 yanında buumlyuuml-melerine izin vermez Bu nedenle ruhu zekacirc meydana getirmelidir
Kitabın tuumlmuumlnde ruhun iccedil zenginliği anlatılır ve uumlccedil hipostaz teorisi ruhun iccedil zenginliğine sıkıca bağlıdır Bu bağlantının ne yolla kurulduğunu goumlrmek iccedilin hipostazlara daha yakından bakalım Hipostazlardan her biri kendi ba-şına nasıl belirlenebilir Bu sorun kitapta ele alınmaz daha ccedilok (oumlrneğin Bir hakkında hemen hemen hiccedilbir şey soumlylenemez) onların her birinde bulunan olumluluğun uumlst hipostazdan geldiği kanıtlanır Uumlstelik (VIII ve IX kısımları bir kenara bırakarak) son uumlccedil kısım şu oumlnemli konuda ısrar eder Hipostaz-lara ilişkin spekuumllasyonlar yuumlzuumlnden kendi dışımıza ccedilıkamayız (ccediluumlnkuuml nes-nelerde doğa ne ise bizim iccedilin de spekuumllasyonlar odur X 5ndash6) diğer deyişle ldquoiccedil insanın hayatırdquo (X 10) metafizik araştırmayla oumlzdeştir (X 10) oumlzellikle XI kısım yargılamayı ve akıl yuumlruumltmeyi (IV Dokuzlukrsquotakine benzer) analiz ederek Zekacircrsquonın bizde olduğunu goumlsterir Nihayet XII kısım ruhlarımızdaki zenginliği niye fark etmediğimizi accedilıklar Olduğumuza inandığımız şey ile gerccedilekten olduğumuz şey arasında bir karşıtlık vardır ccediluumlnkuuml kendimize dik-kat etmeyiz ve kitap başladığı gibi bir oumlğuumltle biter bu oumlğuumlt yukarıdan gelen sesi dinlemek iccedilin duyulur guumlruumlltuumlleri terk etmek gerektiğinde ısrar eder
VIII ve IX kısım klasik Grek felsefesindeki (yani Aristorsquoya kadar giden doumlnem dahil) uumlccedil hipostaz doktrini uumlzerine bir tuumlr doksografik49 eleştirel ve konu dışı accedilıklamadır
48 Yunan mitolojisinde Uranos ile Gaiarsquonın kızı ve Kronosrsquoun karısı Kronos kendi ccedilocuklarını yerdi Zeus doğduğunda Rea Gaiarsquonın yardımıyla Giritrsquoe kaccediltı ve kocasına kundak bezine sarılı bir taş vererek ccedilocuğu kurtardı (ccediln)
49 Doksograf Grekccedile kanı anlamına gelen doxa ve yazmak demek olan grapheinrsquoden bileşiktir Terim ilk defa Alman filolog Hermann Diels tarafından kullanılmıştır Doksograf oumlnceki ya da ccedilağdaş duumlşuumlnuumlrlerin konuşmalarını yazılarını ve goumlruumlşlerini yeniden uumlretmedir ya da genellikle yorumlamadır (ccediln)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
116
Bazıları Plotinusrsquou yeni bir doktrin ileri suumlrduumlğuuml gerekccedilesiyle eleştirir O da burada bu kişilere karşı kendini savunur (kşz VIII II) O hipostaz-lar doktrininin gerccedilekte sadece Eflacirctunrsquoun bir yorumu olduğunu soumlyler Ona goumlre Eflacirctunrsquoun Mektuplarrsquoında (312 e) Timaiosrsquota (41 d) Devletrsquote (509 b) uumlccedil hipostazı accedilıkccedila buluruz (VIII 1ndash6) Parmenides50 daha oumlnce duumlşuumlncenin ve varlığın oumlzdeş olduklarını accedilıklayarak ikinci hipostazın doğasını Zekacircrsquoyı keşfetmişti fakat onu Birrsquole karıştırmıştı ve bu durumu Eflacirctun Parmenidesrsquote duumlzeltti ccediluumlnkuuml Plotinus Parmenidesrsquoin ilk uumlccedil hipostazını kendi uumlccedil hiposta-zıyla bir olan Birrsquoi (137 c) Bir ya da İyi ile var olan Birrsquoi (143 a) Zekacirc ile Bir ve ccedilokluk olan Zekacircrsquoyı (156 a) ruhla (VIII 23ndash27) oumlzdeşleştirir
Bu boumlluumlm Yeni-Eflacirctunculuk tarihi accedilısından oumlnemlidir Bu doktrin ar-dında Eflacirctun metinlerinin karmaşık bir yorumunu herkesin kabul edeme-yeceği bir yorumu varsayar Yeni-Eflacirctuncular hipostazları eskiden beri bi-liyorlardı Buna rağmen onlar uumlccedilluuml terimlerin iccedileriklerini ve bu iccedileriklerin Eflacirctun terimlerine uygunluklarını ccedilok farklı biccedilimde kabul ettiler Oumlrneğin Plotinus Timaiosrsquoun Demiurgosrsquounu ona goumlre Zekacirc olan ikinci hipostazla uyuşturur Accedilıktır ki Plotinus (o veya izlediği yorumcu) bu konuda Philebosrsquoa dayanır Plotinus burada nedenin ve Zekacircrsquonın oumlzdeşliğini (26 e 30 c Timaios 28 arsquoda nedenden soumlz ediyordu) ve Zekacirc ile Demiurgosrsquoun oumlzdeşliğini (Phile-bos 28 c) bulur oumlte yandan Demiurgosrsquoun ruhu meydana getirdiğini soumlyleyen Timaiosrsquoa dayanarak Plotinus bu yorumu doğrulanmış kabul eder Sonuccedilta Plotinusrsquota şu uygunluğu buluruz Eflacirctunrsquoda Devletrsquoin İyirsquosi Parmenidesrsquoin bir olan Birrsquoi Mektuplarrsquodaki her şeyin kralı Plotinusrsquoun Birrsquoinin karşılığıdır Timaiosrsquotaki Demiurgosrsquoun Parmenidesrsquoin Birrsquoinin Philebosrsquotaki Nedenrsquoin ve Zekacircrsquonın karşılığı Plotinusrsquota Zekacircrsquodır Timaiosrsquotaki duumlnyanın ruhu Parme-nidesrsquoteki Bir ve ccedilok Ruhrsquoa karşılık gelir
Zekacircrsquoyı Demiurgosrsquoa benzeten bu yorumda guumlccedilluumlkler vardır Ccediluumlnkuuml Timaiosrsquota Demiurgos ldquobu evrenin yapıcısıdır ve babasıdırrdquo (28 c) Plotinusrsquota bu işi ruh yapar Gerccedilekte doumlrduumlncuuml Dokuzlukrsquota (doumlrduumlncuuml kitap kısım X 2ndash3) Demiurgos Zeusrsquotur yani ruh hipostazıdır (kşz kısım X VIII 40) Plotinusrsquotaki bu kararsızlık oumlğreticidir soumlz konusu kararsızlık Yeni-Eflacirctuncu hipostazların Eflacirctuncu diyaloglardaki kavramlarla ne kadar az ilişkili oldu-ğunu goumlsterir
IX kısım Fizyokratlarda Anaxagorasrsquota daha beklenmedik biccedilim-de Herakleitosrsquota hipostazlar teorisinin izlerini ortaya ccedilıkarır Plotinus Herakleitosrsquoun duumlşuumlnuumlluumlr bir realitenin varlığını kabul etmek zorunda kaldı-
50 Buradaki Parmenides Eflacirctunrsquoun Parmenides adlı diyaloğu değil Elea Okulursquonu kuran filozoftur (ccediln)
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
117
ğını tespit eder fakat bundan ccedilıkarılması gerekenden daha ccediloğunu ccedilıkarır O şoumlyle sorar Duyulur nesnelerin akışı gerccedilekte boumlyle bir realiteyi neden iccediler-mesin Bu kısmın geri kalanı Zekacirc ile Birrsquoi karıştırdığından (7ndash9) her şeyi birbirine katan Aristorsquonun eleştirisine ayrılmıştır fakat Plotinusrsquoun Aristorsquota en ccedilok eleştirdiği şey (Metafizikrsquoi Λ 1072 b 8ndash13 satırlarda oumlzellikle on ikin-ci satırda ortaya konan) goumlklerin hareket ettirici zekacirclarına ilişkin teorinin keyfi oumlzelliğidir Bu zekacircların sayısı herhangi bir iccedil neden tarafından değil fakat hareket ettirilecek kuumlrelerin sayısı tarafından belirlenmiştir (9ndash12) bu ccedilok olan zekacirclar tek bir duumlzen oluşturmak iccedilin neden işbirliği yaparlar Ni-ccedilin her biri sadece bir kuumlreyi hareket ettirir Aristorsquoda her ccedilokluk maddeden geldiği halde cisimsiz olan bu zekacirclar niccedilin ccedilokturlar Bu sorular ve daha pek ccedilok soru cevapsız kalır Plotinusrsquoun duumlşuumlnduumlğuuml şekliyle Aristoculuk so-nuccedilta kozmosun birliğini anlaşılmaz kılan bir ccediloğulculuğa doğru uumlstuumlnuumln nedenini aşağıda bulan bir materyalizme doğru gider
Plotinus Beflinci Ennead I-4 Tuumlrkccedile ccedileviri Prof Dr Zeki Oumlzcan Uludaeuro Uumlniversitesi lsaquolahiyat Fakuumlltesi
B SİYASET
Bir oumlnceki boumlluumlmde Yunanlıların tarihte ilk kez ve mitlerden bağımsız olarak insan aklının tuumlm imkacircnlarını tuumlm rasyonel ve spekuumllatif kapasitesini duumlnyanın ve insanoğlunun yaradılışının keşfine seferber ettiğini goumlrduumlk Aristorsquonun dediği gibi ldquopolitik bir hayvanrdquo olduğuna goumlre insanoğlunun doğasının keşfedilebilmesi iccedilin siyasi oumlrguumltlenmesinin de incelenmesi gerekir
Başlangıccedilta şehir-devletler olarak oumlrguumltlenen Yunanlılar İOuml Beşinci yuumlzyılın baş-larında kendilerini Pers İmparatorluğursquonun saldırısı altında buldular Bu saldırı karşı-sında goumlsterdikleri başarı şehir-devletin ya da polisrsquoin olabilecek en iyi siyasi oumlrguumlt-lenme olduğuna dair varsayımın doğrulanmasına hizmet etti Polis oryantalDoğulu despotizm karşısında sınav vermiş ayakta kalmıştı Nitekim aynı yuumlzyılda boyut kazanan felsefi duumlşuumlnce siyaseti de entelektuumlel spekuumllasyon ve araştırma konusu yaptı ve doğaldır ki siyasal yapı olarak muzaffer polisrsquoe odaklandı
Siyasi spekuumllasyonu teşvik eden bir diğer olgu en guumlccedilluuml iki Yunan şehir-devleti olan Sparta ile Atina arasında İOuml 431rsquode başlayarak yaklaşık otuz yıl suumlren amansız savaştı Sparta disiplinli ve iyi eğitimli piyade askerlerini serfleştirilmiş koumlyluumlleri souml-muumlrmek suretiyle savaş iccedilin alesta tutan aslında fakir bir garnizon devletti Boumlyle bir askeri guumlcuumln oluşturulması ve idamesi Spartarsquonın olası kuumlltuumlrel gelişimini sekteye uğratmıştı Oumlte yandan Atina her birinin site siyasetine aktif biccedilimde katıldığı buuml-yuumlk bir huumlr yurttaş nuumlfusa sahip zengin bir ticaret toplumu ve Yunan sanatı şiiri ve
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
118
felsefesinin merkeziydi Yurttaşlarından bazıları iccedilin Atina polis deyince akla gelen her şeyi barındıran muumlkemmel bir yerdi (JS)
1 Medeni İnsanlar Neden Siyaseten Bağımsız Bir Toplum Uğruna Oumlzveride Bulunmalıdır
İOuml 455 doğumlu Thukidides Atina ile Sparta arasındaki Peleponnes Savaşı baş-ladığında genccedilti Kariyeri savaş yıllarında şekillendi ve savaş sırasında general oldu İOuml 424 Amfipolis Muharebesirsquonde Spartalı General Brasidasrsquoa yenilince emekliye ayrıldı ve Atinalı kurmaylarla yakın ilişkisi ve titiz araştırmacılığı sayesinde bu savaşın tarihini yazdı
Thukididesrsquoten aşağıdaki ilk seccedilki soumlz konusu savaşın ilk yılının sonlarına ta-rihlenir Savaşın ilk yıllarında Atinarsquonın oumlnderi koumlkluuml bir Atinalı aileden gelen ve Thukididesrsquoin de hayran olduğu Periklesrsquotir Atinalılar seferlerde hayatını kaybeden-lerin cenazesinde konuşma yapmak uumlzere onu seccediler Perikles savaş kayıpları ve duumlş-man tehdidiyle karşı karşıya olan yurttaşlarına yaslı ailelerin akıllarını kurcaladığını duumlşuumlnduumlğuuml sorulara cevap vermek suretiyle moral verir
Peloponnes Savaş Tarihi
Thukidides
Atalarımızdan bahsederek başlayacağım ccediluumlnkuuml onları bu vesileyle yad etmek yaptıklarını hatırlayarak anmak en doğru olanı Bize ait olan bu top-raklarda kuşaklardır aynı insanlar yaşamış bu toprakları bu oumlzguumlr uumllkeyi bize işte bu erdem ve cesaret sahibi insanlar bırakmıştır Onlarla ne kadar oumlvuumlnsek azdır Babalarımız daha da fazlasını hak ediyor ccediluumlnkuuml atalarından devraldıkları mirasa buguumln sahibi olduğumuz imparatorluğu da kattılar Bu alın teri ve kan doumlkerek oldu Buguumln burada toplanan ve ccediloğu genccedilliğinin baharında bizler her bakımdan imparatorluğumuzun guumlcuumlne guumlccedil kattık ve oumlyle bir devlet duumlzeni kurduk ki barışta da savaşta da kendini en muumlkem-mel biccedilimde goumlzetebilmekte
Hepinizin bildiği konularda uzun uzun konuşmak istemiyorum Bu ba-kımdan bu guumlce erişmek iccedilin verdiğimiz muumlcadeleden ya da babalarımızın ve bizim iccedil (Yunan) ve dış duumlşmanlara karşı nasıl kahramanca savaştığımız-dan bahsetmeyeceğim Her şeyden oumlnce zorlu sınavları nasıl bir ruhla gouml-ğuumlslediğimiz ve tabii bizi biz (buumlyuumlk) yapan anayasamız ile yaşam tarzımız uumlstuumlnde durmak istiyorum Ondan sonra oumlluumllerimizi yad edeceğim ccediluumlnkuuml
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
119
bunu yapmamın bu ortama uygun olacağına ve yurttaşlar ile yabancılardan oluşan bu topluluğun boumlyle bir konuşmadan istifade edeceğine inanıyorum
Şunu belirtmeliyim ki bizim youmlnetim sistemimiz komşularımızın youmlne-tim sistemlerinin (kurumlarının) bir kopyası değil daha ziyade onlar iccedilin bir modeldir Devlet duumlzenimize (anayasamıza) demokrasi denilir ccediluumlnkuuml guumlccedil kuumlccediluumlk bir azınlığın değil halkın elindedir Yurttaşlarımız arasında an-laşmazlıkların soumlz konusu olduğu durumlarda herkes yasalar karşısında eşittir kamu goumlrevini kimin uumlstleneceğinin soumlz konusu olduğu durumlarda belirleyici olan kişinin hangi sınıfa mensup olduğu değil kimin işin hakkını verebileceğidir İccedilinde devlete hizmet etme arzusu olduğu suumlrece kimse fa-kir diye siyasetten dışlanamaz Tıpkı siyasal yaşamımız gibi guumlnluumlk yaşamı-mız birbirimizle ilişkilerimiz de huumlr ve accedilıktır Kendi istediği gibi yaşayan komşumuzla tartışmaz (kavga etmez) ona koumltuuml goumlzle bakmayız bile ccediluumlnkuuml ona koumltuuml goumlzle bakmak zarar vermese bile incitir Oumlzel yaşantımız oumlzguumlr ve hoşgoumlruumlluumlduumlr ama kamu yaşamında yasaya saygılıyız ccediluumlnkuuml kamu yaşamı saygı gerektirir
Yetkili bir makama oturttuğumuz insanlara itaat eder yasalara uyarız oumlzellikle de ezilenlerin korunmasıyla ilgili olanlara ve uymamanın utanccedil teşkil edeceği yazılı olmayan yasalara uyarız
Bir husus daha var İşimiz bitince hoşccedila vakit geccedilirecek keyif yapacak durumdayız Her yıl ve yıl boyunca duumlzenli olarak yapılan tuumlrluuml tuumlrluuml yarış-ma ve toumlren var evlerimiz guumlzel ve zevkli bu durum bize her guumln sevinccedil ve-riyor ve dertlerimizi defediyor Şehrimizin buumlyuumlkluumlğuuml sayesinde bize duumln-yanın her yerinden uumlruumln yağıyor oumlyle ki yabancı uumlruumlnlerin varlığını yerel uumlruumlnlerin varlığı kadar olağan karşılıyor keyfini ccedilıkarıyoruz
Askeri guumlvenliğe bakış accedilımız itibariyle rakiplerimizle aramızda buumlyuumlk fark var İşte bazı oumlrnekler Şehrimiz tuumlm duumlnyaya accedilık insanlar bizi goumlzet-leyecek veya askeri konularda duumlşmanlarımız iccedilin avantaj teşkil edebilecek sırlarımızı oumlğrenecekler diye doumlnemsel suumlrguumlnlere başvurmuyoruz Ccediluumlnkuuml guumlvendiğimiz şey gizli silahlarımız değil kendi cesaret ve sadakatimiz Eği-tim sistemlerimiz arasında da fark var Spartalı erkekler en kuumlccediluumlk yaştan iti-baren zorlu bir cesaret eğitimine tabi tutuluyor bizler boumlylesi sınırlayıcı ko-şullar atında yaşamıyoruz ama tehlikeyle yuumlzleşmeye en az onlar kadar ha-zırız İşte ispatı Spartalılar topraklarımızı işgale tek başına değil tuumlm muumlt-tefikleriyle birlikte geliyorlar oysa biz dış saldırılarımızı kendimiz yapıyor kendi evinin kendi ocağının savunmasını yapan duumlşmanı kendi toprağında yenmekten geri kalmıyoruz Aslında duumlşmanlarımızdan hiccedilbiri bizim ger-ccedilek (tam) guumlcuumlmuumlzle daha karşılaşmadı ccediluumlnkuuml dikkatimiz donanmamız ile seferde olan ccedilok sayıda kara birliklerimiz arasında boumlluumlnmek zorunda Duumlş-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
120
man bu guumlccedillerden birini yenilgiye uğratınca buumltuumln orduyu yenilgiye uğrat-tığını sanıp kendisiyle oumlvuumlnuumlyor yenik duumlştuumlğuumlnde ise buumltuumln ordu karşısın-da yenik duumlştuumlğuumlnuuml iddia ediyor Bence tehlikeyi zorlu askeri eğitim suumlre-cinden geccedilerek değil goumlnuumllluuml olarak rahat bir kafayla devletin telkin etti-ği değil doğal bir cesaretle goumlğuumlsluumlyor olmamızın bazı avantajları var Gele-cekteki acıları şimdiden goumlğuumlsleme talimi yaparak zaman kaybetmemiz ge-rekmez bunlar gerccedilekleştikleri zaman kendimizi goumlsterir en az suumlrekli talim yapan diğerleri kadar cesur olduğumuzu ortaya koyarız Bence şehrimiz bu bakımdan da oumlvguumlyuuml hak eder Başka nedenler de var
Guumlzel olana duumlşkuumlnluumlğuumlmuumlz savurganlığa yol accedilmıyor zihne dair olana duumlşkuumlnluumlğuumlmuumlz bizi yumuşatmıyor Bizler iccedilin zenginlik oumlvuumlnuumllecek de-ğil kullanılacakyararlanılacak bir şey Fakirliğe gelince bunun ikrarından kimse utanmasın Utanccedil duyulması gereken fakirlikten kurtulmak iccedilin gere-ken tedbirleri almamaktır Buradaki herkes sadece kendi işiyle değil devlet işleriyle de ilgilenmekte daha ccedilok kendi işleriyle meşgul olanlar bile genel politikalar hakkında bilgi sahibi ve bu bize has bir oumlzellik Kendi işiyle meş-gul olan insan siyasetle ilgilenmez demeyiz boumlyle birinin burada işi olmaz deriz Biz Atinalılar her birimiz siyasi kararlarımızı kendimiz verir veya tartışmaya accedilarız Ccediluumlnkuuml soumlylenen soumlz ile eylem arasında uyumsuzluk oldu-ğuna inanmayız En koumltuumlsuuml muhtemel sonuccedilları iyice tartışılmadan duumlşuumln-cesizce girişilen eylemdir Ve bu bizi diğer insanlardanhalklardan ayıran bir başka oumlzelliktir Oumlnceden tartarak risk almaya da muktediriz Diğerlerininki cahil cesareti durup duumlşuumlnmeye başladıkları zaman korkuya kapılıyorlar Cesaret sahibi olan insan kaderi hayatta neyin tatlı neyin korkunccedil olduğu-nu iyi bilerek azimle goumlğuumlsleyen insandır
Yine genel olarak iyi niyet sahibi olma (geccedilimlilik uysallık) itibariy-le de diğer insanlarınhalkların ccediloğundan farklıyız İyilik yaparak dostluk bağları kurarız iyiliği başkalarından bekleyerek değil Bu dostluklarımızı guumlvenilir kılar ccediluumlnkuuml bize minnet borccedillu olanların minnet duygusunu iyi niyetimizi suumlrduumlrerek canlı tutmak isteriz tersi durum benzer coşkudan mahrumdur ccediluumlnkuuml minnetin karşılığını iccedilinden gelerek değil borccedil oumlder gibi verecektir Bu tutumumuz itibariyle eşsiziz Yaptığımız iyilikte kacircr za-rar hesabı yoktur Hiccedil beklentisiz elimiz accedilık olduğu iccedilin iyilik yaparız Buumltuumln bunlara bakarak şehrimizin Yunanistan51 iccedilin bir eğitim merkezi olduğunu ilan ediyorum ve ilan ediyorum ki bence her bir yurttaşımız kendi kendinin gerccedilekhaklı sahibi ve efendisi olduğunu goumlsterebilecek ve dahası bunu olağanuumlstuuml bir zarafet ve beceriyle yapacaktır Bunun buguumln-
51 Periklesrsquoin Atinarsquoyı ldquoHellas Okulurdquo olarak tanımlayan ve fakat burada tuumlmuumlyle yer almayan uumlnluuml bir soumlzuumlduumlr
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
121
kuuml toplantı vesilesiyle yapılan boş bir oumlvuumlnme değil elle tutulur bir ger-ccedilek olduğunu anlamak iccedilin tek yapmanız gereken şehrimizin sahip olduğu guumlcuuml soumlzuumlnuuml ettiğim niteliklerimiz sayesinde kazandığımızı hatırlamaktır Bildiğimiz buumltuumln devletlerin arasında Atinarsquonın tek başına Atinarsquonın sa-nılanın oumltesindeki buumlyuumlkluumlğuumlnuuml kanıtlama zamanıdır İşgale girişen duumlş-man sadece Orsquona yenik duumlşmekten utanccedil duymaz ve Orsquonun hiccedilbir yurttaşı sorumluluğunu yerine getiremeyen insanlar tarafından youmlnetiliyorum diye şikacircyet etmez Terk ettiğimiz imparatorluğumuzun bıraktığı izler ve eserler buumlyuumlk ve guumlccedilluumlduumlr Tıpkı bu ccedilağda olduğu gibi gelecek ccedilağlarda da bize hayran olacaklar Homerrsquoin veya bir başkasının şu an iccedilin bize sevinccedil veren oumlvguuml dolu soumlzlerine ihtiyacımız yok ccediluumlnkuuml bu soumlzler gerccedileği yansıtmaya asla yetmeyecek Maceracı ruhumuz her denize her diyara accedilıldı Her yer-de dostlarımıza yaptığımız iyiliklerin veya duumlşmanlarımıza ccedilektirdiğimiz acıların oumlluumlmsuumlz anıtlarını bıraktık
İşte askerlerimizin onu kaybetme duumlşuumlncesine bile dayanamayıp uğru-na kahramanca savaşarak mertccedile canlarını verdikleri şehir budur Sağ ka-lan bizlerin her birimizin onun hizmetinde her tuumlrluuml zorluğa katlanmaya razı olmamız tabiidir Şehrimiz hakkında bu kadar uzun konuştumsa nede-ni budur Kaybedeceklerimizin bizim avantajlarımıza sahip olmayanların kayıplarından ccedilok daha fazla olduğuna accedilıklık getirmesine ve oumlluumllerimizi yadeden oumlvguuml dolu soumlzlerimin buna parlak guumlnışığında tanıklık etmesini istedim Soumlylenecek en oumlnemli şeyler soumlylendi artık Şehrimize methiyeler duumlzduumlm ama Orsquonu harika bir yer yapan askerlerimizin cesareti ve kahra-manlığı ve onlara benzeyen yurttaşlarıydı Soumlylenecek hiccedilbir soumlz yaptıkla-rının (başarı ve kahramanlık) hakkını veremez ve bu gerccedilek hiccedilbir Yunanlı iccedilin Atinalılar iccedilin olduğu kadar geccedilerli değildir
Thucydides The Peloponnesian War The Bodley Head 1954
2 Devletlerarası İlişkiler Hangi Kurala Tabidir
Savaş ilerledikccedile şehir devletler Atina ve Spartarsquonın muumlttefikleri olarak suumlrecin iccediline ccedilekildiler Ege adalarında yerleşik birccedilok şehir-devlet Atinarsquoya tabiydi ve sahip oldukları deniz guumlcuuml Sparta ve Spartarsquonın muumlttefiklerinin sahip olduğu deniz guuml-cuumlnden ccedilok daha uumlstuumlnduuml Ege adalarındaki bu şehir devletlerinden sadece Milos tarafsız kalmıştı Atina Milosrsquou teslim olmaya ccedilağırdı ama Miloslu youmlneticiler bunu kabul etmedi Thukidides bu olayı izleyen muumlzakereleri aşağıdaki şekilde nakleder
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
122
Peleponnes Savaş Tarihi
Thukidides
hellip Atinalı temsilciler şoumlyle konuşurAtinalılar Muumlzakereler halkın oumlnuumlnde yapılmayacağına goumlre soumlzuumlmuumlz
kesilmeden dosdoğru konuşup kalabalıkları aksi ispat edilemeyecek baştan ccedilıkarıcı arguumlmanlarla kandırmayalım diye -ccediluumlnkuuml birkaccedil kişinin yani azın-lığın oumlnuumlne oturtulmuş olmamızın bu anlama geldiğini biliyoruz- siz orada oturanlar ya daha ihtiyatlı bir youmlntem uygularsanız Sizler de basmakalıp nutuklar atmayın muumlzakereyi istediğinizbeğenmediğiniz yerde kesip o ko-nuyu karara bağladıktan sonra devam edin Oumlnce soumlyleyin bakalım bu oumlne-rimiz sizler iccedilin uygun mu
Meloslu kurul uumlyeleri şoumlyle cevap verirMeloslular Birbirimizi suumlkucircnetle youmlnlendirmenin adaleti adına oumlnerini-
zin karşı ccedilıkılacak bir yanı yok ama askeri hazırlıklar itibariyle oumlylesi ileri bir durumdasınız ki kabul edemeyiz Goumlrduumlğuumlmuumlz kadarıyla kendi davanı-zın yargıccedilları olarak buradasınız ve bu muumlzakereden bekleyebileceğimiz tek şey (anlaşılabileceği uumlzere) ya savaş ya da eğer haklı taraf olduğumuzu ka-nıtlar ve teslim olmayı reddedersek esaret
Atinalılar Geleceği akıldan ziyade oumlnseziyle karşılamak istiyor ya da gouml-zuumlnuumlzuumln oumlnuumlndeki gerccedileklere rağmen devletinizin selametine dair istişare-de bulunmak istemiyorsanız muumlzakereyi keseriz aksi soumlz konusuysa devam ederiz
Meloslular Bizim durumumuzdaki insanlar iccedilin hem duumlşuumlnce hem ifa-dede birden ccedilok yola başvurulması anlaşılabilir ve doğaldır Ne var ki bu gouml-ruumlşmenin konusu dediğiniz gibi uumllkemizin selametidir ve şayet sizin iccedilin de uygunsa tartışma oumlnerdiğiniz şekilde devam edebilir
Atinalılar Bize yanlış yaptığınız iccedilin saldırmak uumlzere olduğumuzu veya Medleri yendiğimize goumlre imparatorluğumuzun buna hakkı olduğunu soumlyle-yerek ki inandırıcı olmayacaktır sizleri tedirgin etmeyeceğiz Karşılığında onların kolonisi olduğunuz halde Lakonyalılara52 katılmadığınızı soumlyleye-rek veya makul olanı hedefleyip karşılıklı hissiyatımızı da dikkate almak suretiyle bize yanlış yaptığınızı ikrar edeceğinizi umuyoruz Sizler de bili-yorsunuz ki bu duumlnya ortamında guumlccedilluumller yaptıklarını yapar guumlccedilsuumlzler acı ccedilekerken hak guumlccedillerin eşit olduğu yerde soumlz konusudur
Meloslular Duumlşuumlnuumlnce yine de doğru olan -haktan soumlz etmemizi men edip sadece ccedilıkardan soumlz etmemizi istediğinize goumlre- savunma ortaklığımızı
52 Spartalılar bir oumlnceki cuumlmlede yer alan ldquoMedrdquoler ise Persler
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
123
bozmamanız tehlike anında haklı ve doğru olana başvurma hakkımızı ko-rumamız hatta goumlz ardı edilebilir ve ccedilok da katı olmayan arguumlmanlardan kazanccedillı ccedilıkmamıza izin vermenizdir Bu herhangi biri kadar sizleri de il-gilendirmekte ccediluumlnkuuml ccediloumlkuumlşuumlnuumlz ağır bir intikam semboluuml olacak ve tuumlm duumlnya iccedilin uumlstuumlnde duumlşuumlnuumllmesi gereken bir oumlrnek teşkil edecektir
Atinalılar İmparatorluğumuzun ccediloumlkuumlşuuml eğer ccediloumlkecekse bizi korkutmu-yor Gerccedilek hasmımız Lakonya olsaydı bile Lakonya gibi rakip bir huumlkuumlm-darlığın tebaasının yenik duumlşmesi onların kendi youmlneticilerini saldırmak suretiyle devirmelerinden daha koumltuuml olmazdı Ne ki bu bizim goumlze alabi-leceğimiz bir risk Şimdi size imparatorluğumuzun ccedilıkarları adına burada bulunduğumuzu izah etmeye devam edeceğiz Ccediluumlnkuuml imparatorluğunuzu sorunsuz yaşatmak ve onu her iki tarafın da iyiliği iccedilin korumak zorundayız
Meloslular Soumlyleyin luumltfen sizin youmlnetiminiz altında olmak nasıl bizim iyiliğimize olabilir
Atinalılar Sizler iccedilin başınıza en koumltuumlsuuml gelmeden bize teslim olmak su-retiyle bizler iccedilin de sizi yok etmeksizin kazanmak suretiyle
Meloslular Bu demek oluyor ki tarafsız kalmamıza duumlşman yerine dost ama her iki tarafın da muumlttefiki olmamıza razı olmayacaksınız
Atinalılar Hayır ccediluumlnkuuml duumlşmanlığınız bizlere dostluğunuz kadar zarar veremez Bu arguumlman yurttaşlarımız nezdinde bizim zaafımızın sizin husu-metinizin delili olacaktır
Meloslular Tebaanızın hakkaniyet anlayışı bu mu Sizinle hiccedilbir ilgisi olmayan insanları ccediloğu koloniniz olan -bazıları da ele geccedilirilen asiler- in-sanlarla bir tutmak mı
Atinalılar Hak soumlz konusu olunca tebaamız bunun herkeste eşit mik-tarda olduğunu eğer biri oumlzguumlrluumlğuumlnuuml koruyabiliyorsa guumlccedilluuml olduğu iccedilin koruyabildiğini eğer kendimize rağmen ona bir şey yapmıyorsak korktu-ğumuz iccedilin yapmadığımızı duumlşuumlnuumlr Oysa imparatorluğumuzu buumlyuumltuumlrken bize tabi olmanız bizler iccedilin bir guumlvenlik unsuru olabilmelidir Adalı ve herkesten daha zayıf olduğunuz gerccedileği denizlerin efendilerini yanıltacak durumda olmamanızı bunu başaramamanızı icap ettirir
Meloslular Dile getirdiğimiz politikanın size guumlvence vermediğini mi soumlyluumlyorsunuz Siz burada bile bize haktan bahsetmeyi yasaklarken ve bizi ccedilıkarlarınıza hizmet etmeye davet ederken biz de kendi ccedilıkarlarımızı accedilıklayıp şayet oumlrtuumlşuumlyorsa sizi ikna etmeliyiz Bizim durumumuzdan ders ccedilıkarıp bir guumln kendilerine de saldırabileceğinizi duumlşuumlnecek olan tarafsızla-rı kendinize duumlşman etmekten nasıl kaccedilınabilirsiniz Bu mevcut duumlşman-larınıza yenilerini eklemek duumlşmanlık yapmayı aklına getirmeyenleri bile kendinize duumlşman etmek değildir de nedir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
124
Atinalılar Acaba neden ana kıtadakiler genellikle bizi korkutmuyor Sa-hip oldukları oumlzguumlrluumlk daha uzun bir suumlre bize karşı tedbirli olmalarını ge-rektirmeyecektir Accedilıktır ki bizleri tehlikeye sokan daha ziyade sizler gibi imparatorluk dışındaki adalıların ve boyunduruk altında acı ccedileken tebaa-nın duumlşuumlncesizce hareket etmeleri ve dolayısıyla kendilerini de tehlikeye at-malarıdır
Meloslular Bunca riski imparatorluğunuzu korumak ve tebaanızın on-dan kurtulması iccedilin goumlze alıyorsanız o zaman buyruğunuz altına girmeden oumlnce yapılabilecek her şeyi yapmayı denemekte hacirclacirc oumlzguumlr olan bizler iccedilin bu buumlyuumlk bir soysuzluk ve korkaklık olurdu
Atinalılar Şayet iyi duumlşuumlnuumlrseniz hayır Oumlduumlluuml şeref cezası utanccedil ama-cı kendinden ccedilok daha guumlccedilluuml olana direnmek değil kendini savunmak olan bu yarışma eşitler arasında yapılmıyor
Meloslular Ama biliyoruz ki savaşta şans bazen duumlşuumlnuumllenin aksine sa-yısal oranlardan bağımsızdır Teslim olmak bizi umutsuzluğa sevk edecektir Oysa savaşmak ayakta kalabileceğimize dair bir umuttur
Atinalılar Umut tehlikenin tesellisidir Umuda kaybetmese bile az zarar-la ccedilıkmak uumlzere bol kaynağa sahip olanlar teslim olur ne ki umudun doğa-sında savurganlık vardır Her şeyini umuda bağlayacak kadar ileri gidenler onun gerccedilek rengini mahvolunca goumlruumlrler bu keşif ancak onları tedbirli ol-maya youmlneltirse bir kusur olarak goumlruumllmez Boumlylesi bir durumun sizler iccedilin soumlz konusu olmasına izin vermeyin zayıfsınız ve kefenin bir goumlzuumlne asılısı-nız Mevcut umutların had safhada umutsuzluğa duumlşuumlrduumlğuuml insanların goumlz-le goumlruumlnmeyene -kehanetlere vahiye ve insanları umutla kandırıp mahva goumltuumlren benzeri icatlara- sarıldığı kaba saba insanlar gibi olmayın
Meloslular Emin olabilirsiniz ki şartlar eşit olmadığına goumlre sizin guuml-cuumlnuumlzle ve servetinizle muumlcadelenin zor olduğunun bizler de farkındayız Ama tanrıların bize de sizler kadar şans bahşedeceğine inanıyoruz ccediluumlnkuuml bizler sadece haksızlık karşısında savaşan insanlarız Muhtaccedil olduğumuz guumlcuuml başka hiccedilbir nedenle olmasa bile utanccediltan yardımımıza koşmak zo-runda olan muumlttefikimiz Lakonyarsquodan alacağız Dolayısıyla kendimize guuml-venimiz o kadar da temelsiz değil
Atinalılar Tanrıların size arka ccedilıkacaklarından iyilik yapacaklarından bahsediyorsunuz biz kendimiz de bunu umut edebiliriz tanrılara inan-cımız ve inancımızın icabını yerine getirişimiz oumlne suumlrduumlğuumlmuumlz iddialar-la ve tutumumuzla ters duumlşmemektedir Tanrılara inanır insanları tanırızbiliriz doğaları gereği huumlkmedicidirler Bu yasayı biz yapmadık ya da bu yasaya goumlre hareket eden ilk biz değiliz onu hazır bulduk bizden oumlnce de vardı bizden sonra da ve sonsuza dek var olacak Bizim buumltuumln yaptığımız
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
125
bu yasadan yararlanmak ve biliyoruz ki bizimle aynı guumlce sahip olan her-kes boumlyle yapardı Dolayısıyla tanrılardan korkmamız iccedilin bir neden yok Lakonyalılara dair goumlruumlşlerinize gelince Onların size utanccedil saikiyle yardım edeceğine olan inancınızı saflık olarak değerlendiriyor safiyetinizi kutsu-yor ama asla kıskanmıyoruz Lakonyalılar ccedilıkarlarının veya yasalarının soumlz konusu olduğu yerde en değerli insanlardır başkalarına davranışları hakkında ccedilok şey soumlylenebilir ama en net biccedilimde kısaca diyebiliriz ki ta-nıdığımızbildiğimiz insanlar arasında makul şerefli ve sadece menfaatccedili olarak telakki edilen vasıflar itibariyle en dikkat ccedilekici olanlardır Boumlyle bir duumlşuumlnce tarzı halen mantıksızca beklediğiniz korumayıguumlvenliği vaat et-mediği gibi sağlamaz da
Meloslular Zaten tam da bu nedenle ccedilıkarcı olmalarının Meloslulara yani kendi kolonilerine ihanet etmelerini engelleyeceğine duumlşmanla işbir-liği yapmak suretiyle Hellasrsquotaki dostlarının guumlvenini kaybetmek istemeye-ceklerine inanıyoruz
Atinalılar Adalet ve şeref tehlikeden bağımsız olamazken guumlvenlikle ccedilı-karcılığın oumlrtuumlştuumlğuuml goumlruumlşuumlnuuml benimsemiyorsunuz demek Tehlike Lakon-yalıların nadiren goumlze aldıkları bir şeydir
Meloslular Ama diğer kolonilerine kıyasla bizim iccedilin tehlikeyi bile goumlze alabileceklerine inanıyoruz ccediluumlnkuuml Peloponnesrsquoe yakın olmamız harekacirctı kolaylaştıracak aynı kandan olmamız ise sadakatin teminatı olacaktır
Atinalılar Evet ama bir muumlttefikin guumlveneceği şey kendisinden yardım isteyenin iyi niyeti değil harekacirct iccedilin uumlstuumln ve kararlı bir guumlcuumln mevcudi-yetidir ve Lakonyalılar buna herkesten ccedilok oumlnem verir Komşularına birkaccedil muumlttefikle birlikte saldırdıklarına goumlre en azından kendi kaynaklarına guuml-venemedikleri accedilık Uumlstelik denizler bizim hacirckimiyetimizdeyken denizi ge-ccedilip bir adaya ccedilıkacaklar
Meloslular Ama başkalarını da goumlnderebileceklerdir Girit denizi buuml-yuumlkgeniş bir deniz Bu denize hacirckim olanların denizin uumlstuumlndekileri bulup yakalamaları onları guumlvenli bir biccedilimde atlatmak isteyenlerin işinden ccedilok daha zor olacaktır Lakonyalılar bunu başaramazlarsa sizin topraklarınıza ve Brasidasrsquoın erişemediği muumlttefiklerinizden kalan (topraklara) duumlşecek sizler ise size ait olmayan yerler yerine kendi topraklarınız ve kendi konfederas-yonunuz iccedilin savaşmak zorunda kalacaksınız
Atinalılar Bahsettiğiniz tuumlrden bir şaşırtmacayla bir guumln siz de karşıla-şabilir Atinalıların buguumlne kadar hiccedilbir kuşatmadan korku nedeniyle vaz-geccedilmediğini diğerleri gibi siz de oumlğrenirsiniz Ne var ki şoumlyle bir gerccedilekle karşı karşıyayız Uumllkenizin guumlvenliği iccedilin muumlzakereye oturmak istediğinizi soumlylediğiniz halde bu muumlzakere suumlresince insanın guumlvenebileceği ve ko-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
126
runursakurtulursa iyi olur diyebileceği hiccedilbir şey soumlylemediniz En guumlccedilluuml arguumlmanlarınız umuda ve geleceğe temelleniyor ve bu savaştan zaferle ccedilı-kabilmeniz iccedilin gereken kendinize ait kaynaklar karşı saftaki kaynakların-dan ccedilok daha az Bu yuumlzden şayet -bizler kalktıktan sonra- daha sağduyulu bir danışman bulmazsanız buumlyuumlk bir muhakeme hatası yapmış olursunuz Kuumlccediluumlk duumlşerek rezil olma duumlşuumlncesine -ki tehlike anında bu bir rezillik ol-duğu kadar kaccedilınılamaz ve oumlluumlmcuumllduumlr- kapılmayacağınız umulur Ccediluumlnkuuml olaylara hiccedil duumlşuumlnmeden aceleyle ve bile goumlre dalan insanlardır ki salt ccedilekici bir ismin etkisiyle kuumlccediluumlk duumlşme veya rezillik denilen şeyin ken-dilerini esir almasına izin vererek talihsizlikten ziyade yapılan yanlışın refakatccedilisi ve sonucu olarak daha da buumlyuumlk bir kuumlccediluumlk duumlşuumlşe rezilliğe ma-ruz kalırlar İyi duumlşuumlnuumlp ihtiyatlı davranmanız halinde kendinizi bundan sakınabilirsiniz Hellas53rsquodaki en buumlyuumlk şehir sizlere size ait olan uumllkeden vazgeccedilmeksizin bağımlı muumlttefiki olmayı oumlnerdiği zaman ona boyun eğ-meyi onursuzluk olarak duumlşuumlnmeyeceksiniz sizlere savaş ile guumlvenlik ara-sında seccedilim yapma şansı verildiği zaman da daha koumltuuml olanı seccedilecek kadar koumlr olmayacaksınız Şu kesin Eşitlerine baş eğmeyenler uumlstleriyle uyumlu ccedilalışıp madunlara iyi davrananlar ccediloğu kez en başarılı olanlardır Bu ba-kımdan bizler kalktıktan sonra tekrar duumlşuumlnuumln ve biricik uumllkeniz iccedilin muuml-zakere ettiğinizi uumllkenizin refahı veya mahvoluşunun buna bağlı olduğunu bir kez daha hatırlayın
Thucydides The Peloponnesian War The Bodley Head 1954
3 Toplu Yaşama Doumlnuumlk Hangi Duumlzenlemeler İnsanların Politik Topluma Katılımına En Ccedilok Hizmet Eder
Atinarsquonın Peloponnes Savaşırsquonda yenik duumlşmesi pek ccedilok Atinalıyı hayal kırıklığı-na uğratır Bazıları siyasi kurumların guumlccedilluuml olduğu şeklindeki inanccedillarını ciddi biccedilim-de sorgulamaya başlar Sorgulayanlardan biri de Eflacirctunrsquodur Hocası Sokratrsquoın Atina-lılar tarafından oy ccedilokluğuyla oumlluumlme mahkucircm edilmesi Eflacirctunrsquoun şuumlphelerini daha da arttırır Dolayısıyla duumlşuumlnceleri siyasal yaşamın doğasına ve temeline odaklanır Eflacirctunrsquoun siyaset konusundaki araştırmaları Devletrsquote yer almıştır Aşağıdaki belge-de Adeimantos ile Glaukonrsquoun katıldığı tartışmayı Sokrat youmlnetmektedir tartışma onun konuşmasıyla başlar
53 Yunanistan
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
127
Devlet
Platon
ldquoBencerdquo dedim ldquosite insanların ihtiyaccedillarından doğar Hiccedil kimse kendi kendine yetemez hepimizin birccedilok gereksinimi vardır Sitenin ortaya ccedilık-masında başka bir şeyin belirleyici olduğu duumlşuumlnuumllebilir mirdquo
ldquoHayır duumlşuumlnuumllemezrdquoldquoBirccedilok gereksinimimiz olduğu ve bunların karşılanması iccedilin kimi insan-
lara gerek duyduğumuzdan bir ihtiyacımız iccedilin birine başka bir ihtiyacımız iccedilin de başka birine başvururuz İhtiyaccedillarımızı karşılayan bu insanlar hep birlikte bir yerde bulunurlar İşte burası sitedirrdquo
ldquoDoğrurdquo dedildquoKendi aralarında değiş tokuş yaparlar Bu değiş tokuşun kendi yararla-
rına olacağını duumlşuumlnerek biri bir diğerine bir şey verir diğeri de bunu alırrdquoldquoCcedilok doğrurdquoldquoO halderdquo dedim ldquobir site kurduğumuzu duumlşuumlnelim Bu sitenin ortaya
ccedilıkışındaki temel etkenin insanların ihtiyaccedilları olduğunu duumlşuumlnelimrdquoldquoPekiyirdquoldquoTemel ve en buumlyuumlk ihtiyacımız yaşamanın ve var olmanın koşulu olan
yiyeceklerdirrdquoldquoElbetterdquoldquoİkinci ihtiyacımız barınma uumlccediluumlncuuml ihtiyacımız da giyecek ve benzeri
şeylerrdquoldquoEvetrdquoldquoŞimdi de yaşadığımız sitede bunların nasıl karşılanacağını goumlrelim Bi-
rinin ccediliftccedili diğerinin inşaatccedilı başka birinin de dokumacı olduğunu farze-delim Bunlara bir de kunduracı ya da fiziksel ihtiyaccedillarımızı karşılayacak başka birini de ekleyelim mirdquo
ldquoOlur tabiirdquoldquoEn yalın haliyle site doumlrt ya da beş kişiden oluşacakrdquoldquoEvetrdquoldquoPekiyi bu insanlar nasıl ccedilalışacaklar Her biri diğerleri iccedilin de uumlretim
yapacak mı Oumlrneğin ccediliftccedili doumlrt kişi iccedilin uumlretim yapıp kendi yiyeceklerini elde etmek iccedilin sarf edeceği emeğin doumlrt mislini sarf ederek kendi ihtiyaccedil-larının yanında diğerlerinin ihtiyacı iccedilin de mi yiyecek sağlayacak Yoksa oumltekilerini hiccedil duumlşuumlnmeyip onlar iccedilin de yiyecek sağlamanın derdine duumlş-meden harcayacağı zamanın doumlrtte birini harcayarak sadece kendisi iccedilin yiyecek sağlayıp zamanının geri kalanını da oumltekilerle hiccedilbir ortaklığa gir-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
128
meden diğer ihtiyaccedillarını karşılamak amacıyla ev giysi ve ayakkabı yapmak iccedilin ccedilalışarak mı geccedilirecekrdquo
Adeimantos ccediliftccedilinin sadece yiyecek sağlayıp diğer işlerle ilgilenmemesi gerektiğini soumlyledi
ldquoZeus adına ben de bunun daha iyi olacağını duumlşuumlnuumlyorum Bu soumlyledi-ğin bana insanların birbirlerine benzemediklerini hatırlattı Hepimiz fark-lı zanaatlara uygun olacak şekilde farklı oumlzelliklere sahibiz Sence de oumlyle değil mirdquo
ldquoCcedilok doğrurdquoldquoPekiyi birine bir iş yaptıracağın zaman o kişinin birccedilok uğraşı olmasını
mı yoksa tek bir sanatı olmasını mı istersinrdquoldquoSadece bir sanatı olmasını isterimrdquoldquoAyrıca zamanında yapılmayan bir işin duumlzguumln olması beklenemez de-
ğil mirdquoldquoTabii kirdquoldquoCcediluumlnkuuml iş insanın boş zamanı olmasını beklemez İnsanın yaptığı işi ta-
kip etmesi ve amacının iş olması gerekirrdquoldquoEvet oumlyle olması gerekirrdquoldquoBu durumda şunu anlıyoruz ki insan oumlzelliklerine uygun bir işi diğer
işlerini bir kenara bırakarak zamanında yaparsa hem daha ccedilok daha kolay ve daha iyi uumlretirrdquo
ldquoKesinliklerdquoldquoO halde Adeimantos ihtiyaccedilları karşılayabilmek iccedilin doumlrt şehirden faz-
lasına gerek duyulacak Ccediluumlnkuuml ccediliftccedili gerccedilekten kaliteli olacaklarsa kendi sabanını kendi ccedilapasını ve diğer tarım aletlerini kendisi yapmayacaktır İn-şaatccedilı da kullanacağı aletleri kendisi yapmayacaktır dokumacı ve kundu-racı dardquo
ldquoDoğrurdquoldquoOumlyleyse daha şimdiden şekillenmeye başlayan kuumlccediluumlk sitemizde maran-
gozlar demirciler ve başka zanaat sahipleri de olacaktır değil mirdquoldquoEvetrdquoldquoCcediliftccedililerimize saban suumlrmek iccedilin oumlkuumlz inşaatccedilılarımız ve yine ccediliftccedilileri-
miz iccedilin yuumlk hayvanı kunduracı ve dokumacılara da yuumln ve deri sağlamak iccedilin sığır ccedilobanlarımız koyun ccedilobanlarımız ve başka ccedilobanlarımız da olsa sitemiz yine de ccedilok buumlyuumlk olmazrdquo
ldquoEvet doğru Ancak buumltuumln bu insanların iccedilinde bulunacağı site pek de kuumlccediluumlk olmazrdquo
ldquoBir de sitemizin nerede olacağı sorunu var Hiccedilbir şeyin başka bir yer-den getirilmesine gerek duyulmayacak bir yer bulmak neredeyse imkacircnsızrdquo
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
129
ldquoEvetrdquoldquoO halde ihtiyaccedil duyulan şeyleri başka bir siteden getirecek insanlar da
olmalırdquoldquoEvet olmalırdquoldquoEğer bu insanlar bir siteye oradakilerin ihtiyacı olan hiccedilbir şey goumltuumlr-
meden giderlerse elleri boş doumlneceklerdirrdquoldquoCcedilok doğrurdquoldquoBundan dolayı daha fazla ccediliftccediliye ve daha fazla zanaatkacircra ihtiyaccedil du-
yulacak oumlyle değil mirdquoldquoEvet oumlyle goumlruumlnuumlyorrdquoldquoBaşka sitede yaşayanlara mal verip onlardan mal alacak insanlara yani
tuumlccarlara da gerek duyulacak oumlyle değil mirdquoldquoEvetrdquoldquoOumlyleyse tuumlccarlarımız da olacakrdquoldquoEvet olacakrdquoldquoEğer deniz yoluyla ticaret yapılacak olursa ccedilok sayıda usta gemiciye de
ihtiyaccedil duyulmayacak mırdquoldquoEvet ccedilok sayıda usta gemici gerekecekrdquoldquoPekiyi bu insanlar uumlrettiklerini site iccedilinde nasıl değiş tokuş edecekler
Hatırlayacağın gibi bunlardan bir toplum yaratıp bir site oluşturduğumuz zaman guumlvence altına almamız gerekecek esaslardan biri bu karşılıklı de-ğişim işi olacaktırrdquo
ldquoTabii ki alışveriş yaparakrdquoldquoO halde bu insanların bir pazaryerine ve alışverişte kullanılmak uumlzere
paraya ihtiyaccedilları olacakrdquoldquoEvetrdquoldquoBir ccediliftccedilinin ya da bir zanaatkacircrın pazara kendi uumlruumlnuumlnuuml getirdiğini ama
pazarda değiş tokuş yapabileceği kimsenin olmadığını farz edelim Bu du-rumda işini guumlcuumlnuuml bir kenara bırakıp pazaryerinde boş boş oturacak mırdquo
ldquoTabii ki hayır Boumlyle bir gereksinim karşısında devreye satıcılar girecek-tir İyi duumlzenlenmiş sitelerde genellikle fiziksel bakımdan guumlccedilsuumlz olan ve bu yuumlzden de kolay kolay bir işe yaramayan insanlar vardır İşte bu insanların işi pazarda bulunup malını satmak isteyenlere para vermek mal satın al-mak isteyenlerden de para almaktırrdquo
ldquoOumlyleyse bu insanlara olan gereksinimden dolayı sitemizde satıcılar da olacaktır lsquoPerakende satıcırsquo soumlzcuumlğuuml pazaryerinde oturup satın alma ve al-dıklarını satma işiyle uğraşan kişiler lsquotuumlccarrsquo soumlzcuumlğuuml de ticaret amacıyla bir şehirden diğerine gidip duran kişiler iccedilin kullanılıyor değil mirdquo
ldquoEvetrdquo dedi
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
130
ldquoBir de aklın kullanılmasını gerektiren işlerde yeterli olmayan ama be-densel guumlccedilleri oldukccedila fazla olan insanlar vardır Bunlar da bedensel guumlccedille-rini satarlar Bu insanlara guumlndelikccedili emekleri karşılığında aldıkları paraya guumlndelik denirrdquo
ldquoDoğrurdquoldquoO halde guumlndelik ile ccedilalışanların da sitemizde bir yeri olacaktır değil
mirdquoldquoEvetrdquoldquoPekiyi Adeimantos sitemiz yeterince buumlyuumlmedi mirdquoldquoSanırım buumlyuumlduumlrdquoldquoOumlyleyse doğruluk ve yanlışlık nerede sitenin hangi kısmında ortaya
ccedilıkar Ve bunların hangisi sitemize girmiştirrdquoldquoBunu bilmiyorum Sokratrdquo dedildquoMuhtemelen yurttaşların birbirleriyle yapacakları alışverişlerdehellip Doğ-
ruluk ve yanlışın goumlruumlleceği başka bir yer gelmiyor aklımardquoldquoGaliba doğru soumlyluumlyorsunrdquo dedim ldquobu konuyu ciddi ciddi duumlşuumlnuumlp
araştırmamıza devam etsek iyi olurrdquoldquoO zaman oumlncelikle bir araya getirdiğimiz bu insanların yaşam tarzları-
nın nasıl olacağını duumlşuumlnelim Kendileri iccedilin mısır şarap elbise ayakkabı uumlretip ev yapmayacaklar mı Bir evleri olduğunda da yazları genellikle ccedilıp-lak ve yalınayak kışları ise elbise ve ayakkabı giyip ccedilalışacaklardır Arpa unu ve buğday ununu yoğurup pişirerek guumlzel ccediloumlrekler ekmekler yapıp bunlarla besleneceklerdir Porsuk ağacı ya da mersin ağacı odunundan yap-tıkları sedirlerin uumlzerine buğday saplarından yapılmış bir hasır koyup veya temiz yapraklar serip yiyeceklerini ve iccedileceklerini bunların uumlstuumlne koyacak ve arkalarına yaslanacaklardır Başlarına ccedilelenklerini takacaklar ve mutlu bir şekilde sohbet edip tanrıları oumlven soumlzler soumlyleyerek yemeklerini yiyecek-ler kendi yaptıkları şaraptan iccedileceklerdir Yoksulluk ve savaş tehlikelerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurarak bakabilecekleri kadar ccedilocuk yapmaya oumlzen goumlstereceklerdirrdquo
ldquoAmardquo dedi Glaukon araya girerek ldquogoumlruumlyorum ki insanlara katıksız ek-mekle ziyafet ccedilekiyorsunrdquo
ldquoDoğrurdquo dedim ldquounutmuşum Tabii ki yemeklerine tuz koyacaklar zey-tin ve peynirleri de olacak Koumlyluumllerin yaptığı gibi sebze yemekleri pişi-recekler Tatlı olarak da onlara incir bezelye ve fasulye vereceğiz Oumllccediluumlyuuml kaccedilırmadan iccedilerken ateşte mersin taneleri ve meşe palamutları pişirecekler Bu şekilde beslenerek barış ve huzur iccedilinde yaşlanıp hayatlarının sonuna gelecek ve ccedilocuklarına da benzer bir hayat bırakacaklarrdquo
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
131
ldquoEvet Sokratrdquo dedi ldquoeğer domuzlar iccedilin bir site oluşturuyor olsaydın o hayvanları da boumlyle mi beslerdinrdquo
ldquoPekiyi sen ne oumlnerirdin GlaukonrdquoldquoBu insanlara hayatın olağan rahatlıklarını sağlamalısınrdquo dedi ldquorahat ya-
şayan insanlar sedirde yatıp masada yemek yerler ve bizimkiler gibi katık-ları ve tatlılar da olmalıdırrdquo
ldquoEvetrdquo dedim ldquoşimdi anlıyorum Uumlzerinde durmamı istediğin mesele ba-sit bir site değil rahatlık duumlşkuumlnuuml bir sitenin nasıl şekilleneceği Bunun koumltuuml bir tarafı yok belki de Ccediluumlnkuuml boumlyle bir sitede doğruluk ve yanlışlığın nasıl ortaya ccedilıktığını goumlrme şansımız daha yuumlksek olacaktır Benim duumlşuumlnceme goumlre doğru ve sağlıklı site tanımladığım şekilde olan sitedir Sitenin hasta-lıklı halini goumlrmek istiyorsan da buna bir itirazım yok Ccediloğu insan benim basit site tanımımla tatmin olmayacaktır Her tuumlrden sedirler masalar başka eşyalar lezzetli yiyecekler guumlzel kokular tuumltsuumller kadınlar ve ccediloumlrekler iste-yeceklerdir Bu durumda ev elbise ve ayakkabı gibi başta bahsettiğim ya-şam iccedilin zorunlu olan gereksinimlerin oumltesine geccedilmemiz gerekiyor Boyacı ve nakışccedilıların ccedilalışmaya başlamaları altın fildişi ve her tuumlrden malzeme-nin de temin edilmesi gerekecektirrdquo
ldquoDoğrurdquo dedildquoO halde sitemizi daha da buumlyuumltmek zorundayız Ccediluumlnkuuml başta belirttiği-
miz sağlıklı site artık yeterli değildir Pekiyi şimdi sitede temel gereksinim-leri karşılamayan bir suumlruuml uğraş mı olacak Avcılar biccedilim ve renkler uumlze-rinde ccedilalışacak olanlar muumlzik sanatccedilıları şairler ve şairlerle birlikte onların yardımcıları tiyatro oyuncuları rhapsodoslar54 sanatccedilılar oumlzellikle de ka-dın giysileri iccedilin ccedileşit ccedileşit kumaş ve parccedila yapan ustalar gibi oumlyle mi Daha fazla koumlleye de ihtiyacımız olacak Eğiticiler dadılar suumlt analar hizmetccedililer berberler fırıncılar ve aşccedilılar ve hatta domuz ccedilobanları da istemeyecek mi-yiz Daha oumlnce soumlzuumlnuuml ettiğimiz site modelinde gereksinim duyulmayan ve bu yuumlzden sitemizde yer almayan bu insanlara artık ihtiyacımız mı olacak İnsanların etini yiyecekleri ccedileşit ccedileşit hayvanları besleyecekleri iccedilin onlar da unutulmamalı oumlyle değil mirdquo
ldquoTabii kirdquoldquoBu durumda hekimlere ccedilok daha fazla ihtiyacımız olacakrdquoldquoEvet oumlyle olacakrdquoldquoUumlzerinde ilk yerleşenler iccedilin yeterli olan topraklar artık ccedilok kuumlccediluumlk kala-
cak ve yeterli olmayacak değil mirdquoldquoCcedilok doğrurdquo
54 Antik Yunanrsquoda kent kent dolaşarak şiirler oumlzellikle Homerosrsquotan parccedilalar okuyan halk ozanları
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
132
ldquoOtlak ve ekili arazi haline doumlnuumlştuumlrmek iccedilin komşularımızın toprakla-rının bir boumlluumlmuumlnuuml almak isteyeceğiz Eğer bizim gibi zorunlu gereksinim-lerin oumltesine geccedilip sonsuz bir zenginlik hevesine kendilerini kaptırırlarsa komşularımız da bizim topraklarımızın bir boumlluumlmuumlnuuml almak istemeyecek-ler mirdquo
ldquoSokrat bu kaccedilınılmaz olacakrdquoldquoO halde savaşacağız Glaukon oumlyle mirdquoldquoKesinliklerdquo dedildquoSavaş yararlı bir şey midir zararlı bir şey mi Daha buna karar verme-
den gerek site gerekse bireyler bakımından sitelerin iccedilinde bulunan tuumlm koumltuumlluumlklerin sebeplerinden dolayı savaşın ortaya ccedilıktığını anlamış bulunu-yoruzrdquo
ldquoŞuumlphesiz ki oumlylerdquoldquoSitelerimizin toprakları artık daha da genişlediğine goumlre bu sefer de bi-
raz oumlnce tanımladığımız varlıkların ve insanların yanı sıra tuumlm sahip olduk-larımızın da istilacılara karşı korunması iccedilin eksiksiz bir orduya gerek du-yulacakrdquo
ldquoNedenrdquo dedi ldquobu insanlar kendi kendilerini koruyamayacaklar mırdquoldquoHayırrdquo dedim ldquositenin şekillendirilmesi sırasında hepimiz tarafından
kabul edilen temel duumlşuumlnceye goumlre kendi kendilerini koruyamazlar Hatır-layacağın gibi temel duumlşuumlncemiz bir insanın birden fazla işi başarıyla yapa-mayacağı idirdquo
ldquoCcedilok doğrurdquo dedildquoPekiyi savaş bir sanat değil midirrdquoldquoTabii ki oumlyledirrdquoldquoPekiyi savaş sanatı kunduracılık kadar dikkat gerektiren bir sanattır
oumlyle değil mirdquoldquoEvet oumlylerdquoldquoAyakkabılarımızın iyi bir şekilde yapılması iccedilin kunduracının ccediliftccedili
dokumacı ya da inşaatccedilı olmasına izin vermemiştik Sadece kunduracıya değil herkese oumlzelliklerine uyan bir iş verilmişti ve herkese hayatı boyunca başka bir işle ilgilenmeyip kendi işinde ccedilalışmaya devam edecekti Oumlnuumlne ccedilıkan fırsatları kaccedilırmayıp kendi işinde ustalaşacaktı Hiccedilbir iş goumlrevini iyi yapan bir savaşccedilınınki kadar oumlnemli olamaz Pekiyi savaş sanatı aynı za-manda bir ccediliftccedili kunduracı ya da başka bir zanaatta ccedilalışan insanların da kolaylıkla edinebileceği bir sanat mıdır Hiccedil kimse kuumlccediluumlkluumlğuumlnden itibaren kendini yalnız zar ve dama oyununa adamamış sadece eğlence olsun diye bu oyunu oynamışsa iyi bir zar ve dama oyuncusu olamaz değil mi Hiccedilbir alet nasıl kullanılacağı oumlğrenilmemişse uumlzerinde kafa yorulmamışsa bir
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
133
insanı usta bir işccedili ya da usta bir savaşccedilı yapmaz O halde bir kalkanı ya da başka bir savaş aletini ilk kez eline alan biri ister ağır silahlarla donanmış bir orduda olsun isterse başka bir orduda nasıl bir guumlnde iyi bir savaşccedilı olacakrdquo
ldquoEvetrdquo dedi ldquonasıl kullanacaklarını kendileri oumlğreten aletler bulunsaydı bunlara paha biccedililmezdirdquo
ldquoToprakları koruyanların yaptıkları işin değeri arttıkccedilardquo dedim ldquodaha fazla zamana ustalığa sanata ve uygulamaya gerek duymayacaklar mıdırrdquo
ldquoBuna şuumlphe yokrdquo dedildquoYapacakları iş iccedilin oumlzel bir yeteneklerinin olması gerekmez mirdquoldquoKesinlikle gerekirrdquoldquoOumlyleyse sitenin korunması goumlrevi iccedilin ne tuumlr oumlzellikler gerektiğini be-
lirleyelimrdquoldquoBelirleyelimrdquo ldquoZeus adına bu kolay olmayacakrdquo dedim ldquoama cesur olup elimizden
gelenin en iyisini yapmalıyızrdquoldquoEvet yapmalıyızrdquoldquoKoruma ve goumlzetleme işinde soylu olan bir gencin yaratılış bakımından
iyi beslenmiş bir koumlpek gibi olması gerekmez mirdquoldquoNe demek istiyorsunrdquoldquoHer ikisi de duumlşmanı hemen goumlrebilmeli ve ona yetişmek iccedilin ccedilevik ha-
reket edebilmeli Duumlşmanı yakaladıktan sonra da onunla doumlvuumlşebilecek ka-dar guumlccedilluuml olmalıdırrdquo
ldquoTuumlm bu niteliklere ihtiyaccedil olacaktırrdquoldquoİyi birer savaşccedilı olacaklarsa da cesur olmalıdırlar değil mirdquoldquoElbetterdquoldquoCesareti olmayan bir atın koumlpeğin ya da başka bir hayvanın cesur hare-
ket edebilmesi muumlmkuumln muumlduumlr Cesaretin nasıl da yenilmez alt edilemez bir şey olduğuna ve varlığının iccedilinde bulunduğu ruhu nasıl da korkusuz ve boyun eğmez kıldığına hiccedil tanıklık ettin mirdquo
ldquoEvet ettimrdquoldquoO halde koruyucuların sahip olmaları gereken bedensel nitelikler hak-
kında bir fikrimiz oluşturdquoldquoEvetrdquoldquoRuhsal nitelikleri de biliyoruz Ruhları cesaretle dolu olmalı değil mirdquo
Sokrat daha sonraları sıradan yurttaşların bilge hamilerin youmlnetimine nasıl razı edilecekleri sorusunu guumlndeme getirir Verdiği cevap onlara ma-salefsane anlatmayı oumlnermektir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
134
Bazılarınız youmlnetme guumlcuumlne sahip Tanrı bunları altından yaratmıştır ve onlar en saygıdeğer insanlardır Bazılarınızı yani yardımcıları ise ikinci de-recede oumlnemli oldukları iccedilin guumlmuumlşten yaratmıştır Ccediliftccedili ya da zanaatkacircr olacak diğerlerini de pirinccedil ve demirden yaratmıştır Bunların ccedilocukları da genel olarak aynı oumlzellikleri taşıyacak Ancak sonuccedilta hepsi de aynı soydan geldikleri iccedilin altından yaratılmış bir ananın altın oğlu olabilecektir Tan-rı youmlneticilerden ilk ve en oumlnemli ilke olarak her şeyden oumlnce ırk saflığı-nın korunmasını istemektedir Youmlneticiler yurttaşların ccedilocuklarının hangi maddelerden oluştuklarını goumlzetlemelidirler Ccediluumlnkuuml altın ya da guumlmuumlşten yaratılmış bir anadan doğan ccedilocuk yapısında pirinccedil ve demir taşırsa doğa toplumsal sınıfların duumlzenini değiştirir Bu durumda youmlneticiler daha alt bir sınıfa dahil olduğu iccedilin ccedilocuğa acımazlar ve onu bir ccediliftccedili ya da zanaatkacircr yaparlar Aynı şekilde bazı zanaatkacircr ccedilocuklarının yapılarında altın ve guuml-muumlş bulunabilir Bu yuumlzden daha uumlst bir sınıfa dahil olacaklarından koru-yucu ya da yardımcı olabileceklerdir Bir kacirchinin soumlylediği gibi ne zaman ki pirinccedil ve demirden yaratılmış biri siteyi denetim altında tutmaya kalkar işte o zaman site yıkılır Mitosumuz bu ve bu mitosu sitenin yurttaşlarına inandırma şansımız var mı sencerdquo
ldquoŞimdiki nesli inandırma şansımız yokrdquo dedi ldquoancak bir sonraki ve daha sonraki nesilleri inandırabilirizrdquo
ldquoZor olduğunu biliyorumrdquo dedim ldquoinsanların boumlyle bir şeye inanmala-rını sağlamak onların siteye ve birbirlerine olan sorumluluk duygularını arttırır Bu kadar mitos yeter Biz topraktan doğma kahramanlarımızı silah-landırıp liderlerinin emrine verirken bu mitos da bir rivayet olarak diğer sitelere anlatılsın Kahramanlarımız herhangi bir itaatsizlik halinde isyanı bastırabilecekleri ve kendilerini dışarıdan suumlruumlnuumln uumlstuumlne saldıran kurtlara benzeyen duumlşmanlarından koruyabilecekleri bir yer araştırıp seccedilsinler Bu yere gelip tanrılara kurbanlar kessinler ve oraya yerleşsinler Oumlyle değil mirdquo
ldquoEvetrdquo dedildquoYerleştikleri yerler kışın soğuğundan yazın sıcağından onları koruya-
cak nitelikte olmalırdquoldquoSanırım yerleştikleri yerler derken evleri kastediyorsunrdquoldquoEvetrdquo dedim ldquoama bunlar koruyucuların evleri olsun tuumlccarların de-
ğilrdquoldquoNe fark eder kirdquoldquoAccedilıklamaya ccedilalışayım Bir ccediloban iccedilin disiplinsizlikten accedillıktan veya
herhangi bir koumltuuml alışkanlıktan dolayı koyunlara saldırıp onları rahatsız eden ve koumlpekten ccedilok kurt gibi davranan bekccedili koumlpekleri beslemek ccedilok koumltuuml ve akıl dışı bir şey değil midirrdquo
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
135
ldquoEvet oumlyledirrdquoldquoO halde yurttaşlarımızdan daha guumlccedilluuml olan yardımcılarımızın onların
dostu olmaları gerekirken birer tiran olup ccedilıkmamalarını sağlamak iccedilin her tuumlrluuml oumlnlem alınmalıdırrdquo
ldquoEvet buna buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmelirdquoldquoGerccedilekten nitelikli olan bir eğitim en iyi guumlvence olmaz mırdquoldquoAma zaten iyi eğitilmiş olacaklarrdquo dedildquoBundan o kadar emin değilim sevgili Glaukonrdquo dedim ldquonasıl olursa
olsun doğru bir eğitimin bu kişileri birbirleriyle ve korumaları altında olan-larla iyi ilişkiler geliştireceğine ve daha insani bir hale getireceğine inanıyo-rumrdquo
ldquoCcedilok doğrurdquo dedildquoEğitimleri evleri ve başka her şeyleri koruyucu olarak sahip oldukları
erdemleri zayıflatmayacak ve diğer yurttaşları rahatsız etme isteği uyandır-mayacak şekilde duumlzenlenmelidir Aklı başında herkes bunu kabul etmelirdquo
ldquoEvet kabul etmelirdquoldquoO zaman idealimizdeki koruyucuların yaşam şekillerinin nasıl olaca-
ğına karar verelim İlk olarak hayatını suumlrduumlrmek iccedilin gerekli olanın dı-şında hiccedilbirinin oumlzel muumllkuuml olmamalı Evlerinin ve depolarının kapıları başkaları girmesin diye kapalı tutulmamalı Erzakları oumllccediluumlluuml ve cesur olan eğitilmiş savaşccedilıların gerek duyacağı miktar ve nitelikte olmalı Yurttaşlar-dan alacakları uumlcret sadece o yılın masraflarını karşılayacak sabit bir uumlcret olmalı Savaşccedilılar gibi bir arada yaşamalılar Altın ve guumlmuumlşuumln Tanrırsquonın eseri olduğunu ve kendi iccedillerinde de bu maddelerin bulunduğunu soumlyle-meliyiz ki maden artıklarına ihtiyaccedil duymasınlar ve bu tuumlrden maddesel karışımlarla kutsal olan altın ve guumlmuumlşuuml kirletmesinler Ccediluumlnkuuml sıradan ma-denler koumltuumlluumlklerin kaynağıdır ama onların iccedilindeki madenler katışıksız-dır temizdir Ancak tuumlm vatandaşlar arasında sadece onlar guumlmuumlş ve altına dokunamaz ya da bu madenleri ellerine alamaz evlerinde bulunduramaz giysilerine takamaz altın veya guumlmuumlş kaplardan iccedilemezler İşte bu onların kurtuluşu olacak kendileri de sitenin kurtarıcıları olacaklar Ama ev toprak ya da para sahibi olurlarsa koruyucu olacak yerde ev sahibi ve ccediliftccedili diğer yurttaşların dostu olacak yerde de onların duumlşmanı ve tiran olup ccedilıkarlar Tuumlm hayatlarını nefret eden ya da nefret edilen entrikalar ccedileviren veya ent-rikalara kurban giden kişiler olarak dış duumlşmanlardan ccedilok iccedil duumlşmanlardan korkarak geccedilirirler Bu şartlarda kendilerinin yok olup sitenin yıkılması an meselesidir Bu sebeplerden dolayı sitenin anlattığımız şekilde duumlzenlene-ceğini korucuların evleri ve diğer tuumlm meselelerle ilgili olarak belirlenecek kuralların bunlar olacağını ilan etmemiz gerekmez mirdquo
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
136
ldquoEvet gerekirrdquo dedi Glaukon
Sokrat devletin adil bir biccedilimde youmlnetilebilmesi iccedilin sahip olunması gere-ken bilginin tabiatı ve oumlnemine dair tespitlerini Devletrsquote daha oumlnce yaptığın-dan bu kez doğru bir youmlnetim oluşturmak iccedilin en hızlı ve kolay yolların ne-ler olabileceğini sorgular
ldquoGerccedilek sitenin kurguladığımız oumlrneğe her youmlnden uyacağını ispatlama-ya zorlamamalısın beni Bir sitenin oumlnerdiğimize yakın bir şekilde nasıl youml-netileceğini bulabilirsek kurguladığımız sitenin gerccedilekleştirilebilirliğini de goumlstermiş oluruz Bu da bize yeter Eminim ki ben bununla da tatmin olu-rum Sen olmaz mısınrdquo
ldquoEvet olurumrdquoldquoŞimdi sana koumltuuml youmlnetilen sitelerdeki eksiklikleri ve onları daha iyi bi-
rer site yapacak kuumlccediluumlk değişiklikleri anlatayım Bu değişiklikler muumlmkuumln ol-duğunca az ve kuumlccediluumlk değişiklikler olsunrdquo
ldquoPekiyi yapalımrdquoldquoSitede kuumlccediluumlk ya da kolay olmayan ama gerccedilekleştirilebilir bir değişiklik-
le duumlzelme sağlanabilirrdquoldquoNedir bu değişiklikrdquoldquoİşte dalgaların en buumlyuumlğuuml dediğim dalga geliyor Bu dalga kırılıp beni
kahkaha ve utanccedil iccedilinde boğsa da duumlşuumlnduumlklerimi anlatacağım Soumlyleyecek-lerimi iyi dinlerdquo
ldquoPekiyi soumlylerdquoldquoFilozoflar kral olmadıkccedila tuumlm duumlnyadaki kral ve mevki sahipleri filozof
ruhuna ve guumlcuumlne sahip olmadıkccedila aynı kişide hem siyasi beceri hem akıl birleşmedikccedile farklı yaratılışta olanlar birbirini dışlamayı bırakmadıkccedila hiccedilbir site hiccedilbir insan dertlerden kurtulamaz Bu duruma sadece bizim sitemizin var olma ve guumln ışığını goumlrme şansı olacaktır İşte sevgili Glaukon fazla oumllccediluumlsuumlz olduğuna inanmasam seve seve dile getireceğim duumlşuumlnce bu olacaktı Ama gerek devlet işlerinde gerekse oumlzel yaşamda bizim sitemiz haricinde hiccedilbir sitede mutluluğun olmayacağına inanmak gerccedilekten guumlccedilrdquo
Platon (Eflacirctun) Devlet Tuumlrkccedilesi Ersin Uysal Dergah Yayrsaquonlarrsaquo 1995
4 İnsanoğlunun İccedilindeki ldquoİyirdquonin Doğası Nedir
Aristorsquonun siyaset konusundaki ccedilalışmaları onu yine ldquobilenlerin efendisirdquo olarak konumlar Ama Aristo iccedilin bilmek (vukuf) diğer konularda olduğu gibi siyaset konu-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
137
sunda da Eflacirctunrsquodan farklıdır Ona goumlre siyaseti ve siyasete dair diğer gerccedilekleri bil-meninanlamanın yolu guumlndelik siyasi deneyimin analizinden geccedilmektedir Eflacirctun ideal devlet hakkında yazarken Aristo sokaktaki somut insanı ve somut devleti ince-ler ve onları neyin ldquoiyirdquo neyin ldquokoumltuumlrdquo yaptığı hakkında duumlşuumlnuumlr ccediluumlnkuuml iyi devletlerin iyi insanlara muhtaccedil olduğu accedilıktır
Nikomakhosrsquoa Etik
Aristo
Bunlardan sonra erdemin ne olduğunu araştıralım Ruhta olup bitenler uumlccedil tuumlrluuml -etkilenimler olanaklar ve huylar- olduğuna goumlre erdem bunlardan birisi olsa gerek Arzu oumlfke korku yuumlreklilik kıskanccedillık sevinccedil sevgi kin oumlzlem hırs ve acımanın genel lsquoolarakrsquo da haz ya da acının izlediği şeylere lsquoetkilenimrsquo diyorum bunlardan etkilenebilmemizi sağlayanlara soumlzgelişi oumlf-kelenebilmemizi acı duyabilmemizi ya da acıyabilmemizi sağlayanlara lsquoola-nakrsquo adını veriyorum lsquoHuylarrsquo diye de etkilenimlerle ilgili olarak iyi ya da koumltuuml durumumuza diyorum oumlrneğin oumlfkelenmeyle ilgili olarak aşırı ya da gerekenden az oumlfkeleniyorsak koumltuuml orta şekilde oumlfkeleniyorsak iyi durumda-yız Oumlteki etkilenimlerde de bu boumlyledir Demek ki erdemler de koumltuumlluumlkler de etkilenim değildir ccediluumlnkuuml erdemler ile koumltuumlluumlklere goumlre bize iyi ya da koumltuuml denir ve etkilenimlere goumlre değil erdemler ile koumltuumlluumlklere goumlre oumlvuumlluumlr ya da kınanırız (nitekim korkan ya da oumlfkelenen oumlvuumllmez sırf oumlfkelenen de yerilmez belli bir şekilde oumlfkelenen yerilir) Ayrıca kendi tercihimizle oumlfkelenmez ya da korkmayız oysa erdemler bazı tercihlerdir ya da tercihsiz olmuyorlar Uumlstelik etkilenimlerle ilgili olarak lsquoharekete getirildiğimizrsquo oysa erdemlerle ilgili olarak lsquoharekete getirildiğimizrsquo değil belli bir şeye lsquoyatkın olduğumuzrsquo soumlylenir Bu nedenle erdemler olanak da değildir nitekim sırf etkilenme olanağına sahip olduğumuz iccedilin iyi ya da koumltuuml olmayız oumlvuumllme-yiz de yerilmeyiz de Ayrıca olanaklar bizde doğal olarak var oysa doğal olarak iyi ya da koumltuuml olmayız bundan ise daha oumlnce soumlz etmiştik Oumlyleyse er-demler etkilenim ya da olan değilse geriye onların lsquohuyrsquo olması kalıyor Boumly-lece erdemin cins bakımından ne olduğunu ortaya koymuş bulunuyoruz
Ama bu kadarı yani bir huy olduğunu soumlylemek yetmez nasıl bir huy olduğunu soumlylemek gerek Şoumlyle diyelim Her erdem neyin erdemi ise onun iyi durumda olmasını ve kendi işini iyi gerccedilekleştirmesini sağlar Soumlzgelişi goumlzuumln erdemi goumlzuuml ve onun işini erdemli kılar ccediluumlnkuuml goumlzuumln erdemi saye-sinde iyi goumlruumlruumlz Aynı şekilde atın erdemi atı erdemli kılar iyi koşmasını binicisini iyi taşımasını ve duumlşmanların karşısında kaccedilmamasını sağlar Bu
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
138
her şeyde boumlyleyse insanın erdemi insanın iyi olmasını ve kendi işini iyi gerccedilekleştirmesini sağlayan huy olmalı Bunun nasıl olacağını soumlylemiştik ama bu erdemin doğal yapısının nasıl olduğunu araştırırsak başka bir yol-dan da accedilıklığa kavuşur Suumlrekli ve boumlluumlnebilir olan her şeyi boumlluumlp daha ccedilo-ğunu bize goumlre yapabiliriz eşit olan ise aşırılık ile eksikliğin bir ortasıdır Bir şeyin ortası iki ucundan eşit uzaklıkta olana diyorum ki bu herkes iccedilin bir ve aynı şeydir bize goumlre orta ise ne fazla ne eksik olana diyorum bu ise tek değildir herkes iccedilin aynı değil Oumlrneğin bir şeyin ccediloğu on azı iki ise şeye goumlre alındığında ortası altı olur ccediluumlnkuuml eşit bir şekilde birini aşıyor diğer tarafından aşılıyor bu ise matematiksel oranlamaya goumlre ortadır Oysa bize goumlre ortayı boumlyle almamak gerekir nitekim biri iccedilin on beş kilo yemek ccedilok uumlccedil kilo yemek az ise beden eğitimcisi dokuz kilo yemeği gerekli bulmaya-caktır ccediluumlnkuuml bu da bunu yiyecek olan iccedilin az da olur ccedilok da Nitekim Milon iccedilin az beden eğitimine yeni başlayan biri iccedilin ccedilok olur Koşu ve guumlreşte de bu boumlyle Demek ki her bilen kişi aşırılık ile eksilikten kaccedilar ortayı arar onu tercih eder bu orta ise şeyin ortası değil bize goumlre orta olandır
Demek ki her bilim kendi işini ortaya bakarak ve işlerine buna goumlre youmln vererek iyi biccedilimde gerccedilekleştiriyorsa (bu nedenle aşırılık ve eksiklik olum-luyu bozduğu lsquoorta olmarsquo ise onu koruduğu iccedilin kendilerine eklenecek ya da onlardan alınacak bir şey olmayan işlere iyi işler deriz dediğimiz gibi iyi sanatccedilılar bunu goumlzeterek ccedilalışır) erdem de eğer doğa gibi her sanattan daha kesin ve iyi ise ortayı hedef edinmek olsa gerek Kastettiğim karakter erde-midir ccediluumlnkuuml o etkilenimlerle ve eylemlerle ilgili aşırılık eksiklik ve orta ise bunlarda olur Oumlrneğin korkma cesaret etme arzu etme oumlfkelenme acıma ve genelde haz alma ya da acı duymada daha az ve daha ccedilok olur her iki-si de iyi değil Oysa gerektiği zaman gereken şeylere gereken kişilere karşı gerektiği iccedilin gerektiği gibi bunları yapmak orta olandır ve en iyidir bu da erdeme oumlzguumlduumlr Aynı biccedilimde eylemlerde de aşırılık eksiklik ve orta soumlz konusudur Erdem ise aşırılığı yanlış olan eksikliği yerilen ortası oumlvuumllen ve isabetli olan etkilenimlerle ve eylemlerle ilgilidir oumlvuumllmek ve isabetli olmak da erdeme oumlzguuml
Demek erdem bir tuumlr orta olmadır ortayı amaccedil edinir Ayrıca yanlışa duumlş-mek pek ccedilok biccedilimde (Pitagorasccedilıların duumlşuumlnduumlğuuml gibi koumltuuml sınırsız iyi ise sınırlının oumlzelliğidir) isabetli olmak ise tek biccedilimde olur (dolayısıyla ilki ko-lay ikincisi zordur hedefe isabet etmemek kolay isabet etmek ise zordur) bu nedenle de aşırılık ve eksiklik koumltuumlluumlğe orta olma ise erdeme oumlzguumlduumlr
ldquoİyiler bir ccedileşittir koumltuumller ise ccedileşit ccedileşitrdquoO halde erdem tercihlere ilişkin bir huy Akıl tarafından insanın belir-
leyeceğiyle belirlenen bizle ilgili olarak orta olan bunma huyudur Bu biri
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
139
aşırılık oumlteki eksiklik olan iki koumltuumlluumlğuumln ortasıdır koumltuumlluumlk etkilenimlerde ve eylemlerde gerekenden aşırısı ya da eksiğidir erdem ise ortayı bulma ve tercih etmedir Bunun iccedilin varlığı bakımından ve ne olduğunu dile getiren soumlz bakımından erdem orta olmalıdır en iyi ile iyi bakımından ise uccedilta ol-malıdır
Ama her eylem ile her etkilenimin orta olması soumlz konusu değildir ni-tekim bunlardan kimi adlarında koumltuumlluumlğuuml iccedilerir Soumlzgelişi hasetlik arsızlık kıskanccedillık eylemler iccedilinde de zina hırsızlık adam oumllduumlrme Ccediluumlnkuuml buumltuumln bunların ve bu gibi şeylerin aşırılıklarının eksikliklerinin değil kendileri-nin koumltuuml olduğu soumlylenir O halde bunlarda isabetli olmak olanaklı değildir hep yanlışa duumlşmek soumlz konusu Bunların iyi olması olmaması zina konu-sunda olduğu gibi kime ne zaman yapmak gerektiği soumlz konusu değildir bunlardan birini yalnızca yapmak yanlış yapmak olur Aynı şekilde haksız-lık yapmak korkak olmak haz peşinde koşmak konusunda da orta olma ve aşırılık-eksiklik olduğunu ileri suumlrmek soumlz konusu değildir ccediluumlnkuuml bu şekil-de aşırılığın ve eksikliğin ortası diye aşırılığın aşırılığı ile eksikliğin eksikliği olacak Buna karşın orta bir bakıma uccedil olduğu iccedilin oumllccediluumlluumlluumlk ve yiğitlikte nasıl aşırılık ya da eksiklik yoksa onların da ortası aşırılığı-eksikliği yok na-sıl yapılırsa yapılsın yanlışa duumlşuumlluumlr Genel olarak soumlylenirse ne aşırılığın eksikliğin bir ortası ne de ortanın eksikliği ya da aşırılığı vardır
Bunu yalnız genel anlamda soumlylememek tek tek durumlarda da uygu-lamak gerekli ccediluumlnkuuml eylemlerle ilgili soumlylenen soumlzlerden genel konusunda olanlar daha yaygın oumlzel konularda soumlylenenler ise daha doğrudur ccediluumln-kuuml eylemler tek tek durumlarla ilgilidir ve soumlylenenler bunlara uymalıdır Bunları ana ccedilizgileriyle ele alalım Yiğitlik korkular ve cuumlretle ilgili orta ol-madır korkusuzlukta aşırıya kaccedilanların adı yok (nitekim birccediloğu adsızdır) cuumlretlilikte aşırı olan cuumlretli korkmakta aşırıya kaccedilıp yuumlreklilikte yetersiz kalan ise korkaktır Hazlar ile acılar konusunda (hepsinde oumlzellikle acıların hepsinde değilse de) orta olma oumllccediluumlluumlluumlk aşırılık ise kendini tutamamalıktır Haz duymada eksiklik goumlsterenlere pek rastlanmaz bunun iccedilin bunlara ad verilmemiştir biz ldquoduygusuzrdquo diyelim
Para alma ile para verme konusunda orta olma coumlmertlik aşırılığı ile ek-sikliği ise savurganlık ile cimriliktir bunlarda insanlar karşıt youmlnde aşırılık ile eksiklik goumlsterir Savurgan vermekte aşırılık almakta eksiklik cimri ise almakta aşırılık vermekte eksiklik goumlsterir Şimdilik bunlara biccedilimsel ola-rak kısaca değinmekle yetinelim daha sonra bunlar daha kesin belirlene-cektir Para konusunda başka tutumlar da vardır ortası ihtişam (muhteşem coumlmertten farklıdır muhteşem buumlyuumlk şeyler iccedilin coumlmert daha kuumlccediluumlk şey-ler iccedilin para harcar) aşırılılığı goumlsteriş budalalığı ve kaba sabalık eksikliğiy-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
140
se eli sıkılık Bunlar coumlmertlikle ilgili olanlardan ayrıdır nerede ayrıldıkla-rı daha sonra soumlylenecek
Onur ile onursuzluk konusunda orta olma yuumlce goumlnuumllluumlluumlktuumlr aşırılığı kendini buumlyuumlk goumlrme diye bir şey eksikliği ise kendini kuumlccediluumlk goumlrmedir Na-sıl kuumlccediluumlk şeylerle ilgili olan coumlmertlik ihtişamdan -dediğimiz gibi- ayrıysa buumlyuumlk bir onurla ilgili olan yuumlce goumlnuumllluumlluumlğuumln karşısında daha kuumlccediluumlk onur-la ilgili bir oumlzellik var onuru gerektiği gibi gerektiğinden ccedilok ve gerektiğin-den az arzu etmek olanaklıdır boumlyle bir arzuda aşırı olana onur duumlşkuumlnuuml eksik kalana ise onuru umursamaz denir orta olanın ise adı yok Bu tutum-ların -onura duumlşkuumln olanınki olan onura duumlşkuumlnluumlk dışında- adları yok Bu nedenle uccedilta olanlar ortanın yerini alma iddiasındadırhellip
Oumlfke konusunda da aşırılık eksiklik orta olma var bunlar hemen hemen adsız olmakla birlikte orta olana sakin diyerek orta olmayı sakinlik diye adlandıralım uccedil noktalardan aşırı olan sinirli olsun -koumltuumlluumlk sinirliliktir- eksiklik goumlsteren oumlfkesiz eksiklik de oumlfkesizlik
Birbirlerine benzemelerine karşın farklı olan uumlccedil orta daha var Hepsi in-sanlar arasındaki ilişkilerdeki konuşmalar ve eylemlerle ilgilidir farkları ise birinin bu konularda samimi olma ile oumltekilerin ise hoşla ilgili olmasıdır Bunun da bir tuumlruuml şakada bir tuumlruuml de yaşamın her durumunda soumlz konusu Her şeyde orta olmanın oumlvuumllmesi gerektiğini uccedilların ise oumlvuumllesi doğru ol-madıklarını yerilmeleri gerektiğini daha iyi goumlrebilmek iccedilin bunlardan da soumlz etmeli Bunların ccediloğu adsızdır oumltekilerde de yaptığımız gibi bunlara da accedilıklık kazandırmak ve kolay izlenebilir hale getirmek iccedilin bunlara biz ad bulmayı deneyelim Samimiyet konusunda orta olan insan bir tuumlr samimidir bu ortaya da samimiyet diyelim Kendini başka tuumlrluuml goumlsterme aşırıya doğru olursa şarlatanlık buna sahip olana da şarlatan eksikliğe doğru olursa istih-za buna sahip olana da muumlstehzi diyelim Şakadaki hoş konusundaysa orta olana şakacı tutumun adına şakacılık aşırılığına şaklabanlık buna sahip olana şaklaban eksiklik goumlsterene yabanıl bu huya da yabanıllık diyelim
Yaşamdaki bir başka hoş konusunda gerektiği gibi hoş olana dost ortası-na dostluk aşırılık goumlsterene bu bir nedenle değilse koltukccedilu bir ccedilıkarı var-sa dalkavuk eksiklik goumlsterene ve hiccedilbir şeyi beğenmeyene kavgacı olana ccediletin adam diyelim Başa gelenlerle ve etkilenenlerle de ilgili ortalar vardır Utanma bir erdem değildir ama utanmayı bilen oumlvuumlluumlr ccediluumlnkuuml bu konularda orta olma soumlz konusudur aşırıya kaccedilıp her şeyden utanan utangaccedil eksiklik goumlsteren ya da hiccedilbir şeyden utanmayan yuumlzsuumlz ortası da utanmayı bilen-dir İnfial kıskanccedillık ile hasedin ortasıdır bunlar da ccedilevremizdekilerin du-rumlarına ilişkin duyulan acı ve hazla ilgilidirler infial duyan haksız yere iyi durumda olanlar karşısında acı duyar kıskanccedil ise bunu aşırıya goumltuumlrerek
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
141
iyi durumda olan herkes karşısında acı duyar haset duyan ise uumlzuumllmekten oumlylesine uzaktır ki başkasının acı duymasına sevinirhellip
İkisi aşırılık ile eksiklik şeklinde koumltuumlluumlk biri de orta olma erdemi olmak uumlzere (sayısı) uumlccedil olan tutumların hepsi belli bir biccedilimde birbiriyle bir kar-şıtlık iccedilindedir uccedillar hem ortaya hem birbirlerine orta ise uccedillara karşıttır Nasıl eşit daha kuumlccediluumlğe goumlre daha buumlyuumlk daha buumlyuumlğe goumlre daha kuumlccediluumlkse etkilenimlerde ve eylemlerde orta huyla eksikliklere goumlre aşırı aşırılıklara goumlre eksik oluyor Yiğit korkağa goumlre cuumlretli cuumlretliye goumlre korkak goumlruumlnuuml-yor Aynı biccedilimde oumllccediluumlluuml duygusuza goumlre haz duumlşkuumlnuuml haz duumlşkuumlnuumlne goumlre duygusuz coumlmert cimriye goumlre savurgan savurgana goumlre cimri goumlruumlnuumlr Bu nedenle uccedillarda olanların her biri orta olanını oumltekinin tarafına doğru iter Korkak yiğide cuumlretli cuumlretli de korkak der Oumlteki durumlarda da bu boumlyle Bunlar birbirlerine boumlyle karşıt olduklarından uccedillar birbirlerine or-taya ccedilıkan karşıtlıklardan daha karşıttır Nasıl buumlyuumlğuumln kuumlccediluumlkten kuumlccediluumlğuumln buumlyuumlkten uzaklığı her ikisinin eşitten uzaklığından daha ccediloksa bunların da birbirlerine uzaklığı ortaya olan uzaklıklarından daha ccedilok Ayrıca yiğitlik ve ataklıkta coumlmertlik ve savurganlıkta olduğu gibi kimi uccedillarla ortanın bel-li bir benzerliği var oysa birbirlerine goumlre uccedillar arasında ccedilok buumlyuumlk benzer-sizlik var birbirinden en uzak olanlar karşıt olarak tanımlanır dolayısıyla birbirlerine daha uzak olanlar birbirlerine daha karşıttır Orta olan ile kar-şılaştırıldıklarında kimi şeylerin eksiklikleri kimilerinin ise aşırılıkları daha karşıttır soumlzgelimi yiğitliğin karşıtı aşırılık olan ataklık değil eksiklik olan korkaklıktır oumllccediluumlluumlluumlğuumln karşıtı eksiklik olan duygusuzluk değil aşırılık olan haz duumlşkuumlnluumlğuumlduumlr Bunun iki nedeni var Biri o nesnenin kendisinden kaynaklanıyor Bir ucun ortaya daha yakın ve daha benzer oluşundan dola-yı ortanın karşısına onu değil daha ccedilok oumlteki ucu koyarız oumlrneğin yiğitliğe ataklık daha benzer ve daha yakın korkaklık ise daha uzak goumlruumlnduumlğuuml iccedilin yiğitliğin karşısına daha ccedilok korkaklığı koyarız ortadan daha uzakta olan-lar daha karşıt gibi goumlruumlnuumlr Demek ki ilk neden bu nesnenin kendisinden kaynaklanıyor oumlteki nedense doğrudan bizim kendimizden kaynaklanıyor Doğal olan şeyler ortaya daha karşıt gibi goumlruumlnuumlr soumlzgelimi doğal olarak hazlara daha ccedilok meylimiz var bunun iccedilin duumlzenli bir yaşamdan ccedilok haz duumlşkuumlnluumlğuumlne meylederiz Dolayısıyla da kendimizi daha ccedilok verdiğimiz şeylere daha karşıt deriz bu nedenle de aşırılık olan haz duumlşkuumlnluumlğuuml oumllccediluuml-luumlluumlğe daha karşıttır
O halde karakter erdeminin orta olma olduğu ve ne şekilde orta olduğu biri aşırılık oumlteki eksiklik olan iki koumltuumlluumlğuumln ortası olduğu ve etkilenimler-de ve eylemlerde ortayı hedef edinmekle boumlyle olduğu yeterince belirtilmiş oldu Bu nedenle erdemli olmak guumlccedil iştir Her şeyde ortayı bulmak zor iştir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
142
soumlzgelişi bir dairenin ortasını bulmak herkesin değil bilenin işidir aynı şe-kilde oumlfkelenmek para vermek ve harcamak herkesin yapabileceği kolay bir şeydir ama bunların kime ne kadar ne zaman niccedilin nasıl yapılacağı ne herkesin bileceği bir şey ne de kolaydır Bunları iyi yapmanın ender oumlvuumllesi guumlzel bir şey olmasının nedeni de bu Bunun iccedilin Kalypsorsquonun oumlğuumltlediği gibi ortayı arayanın oumlnce ona daha karşıt olandan uzak kalması gerekiyor
Aristo Nikomakhosrsquoa Etik ccedileviri Saffet Babuumlr Bilgesu Yayıncılık 2007
5 İnsan Birlikteliğinin Doğal Formları Nelerdir
Aristo insanoğlunun iccedilindeki iyiliğin doğasına dair goumlruumlşlerini Nikomakhosrsquoa Etikrsquote tespit ettikten sonra insanoğlunun oumlzellik arz eden vasıflarına dair bilinme-yenlere youmlnelir ldquoPolitik Hayvanrdquo [zoon politikon] olan insan hep diğer insanlarla birlikte (işbirliğiortaklık iccedilinde) yaşar Ne var ki birlikte yaşamanın birden ccedilok tuumlruuml vardır Bazıları aile gibi evrenseldir diğerleri koumllelik ve polis gibi evrensel değildir Dolayısıyla siyaset konusunu incelerken insani birlikteliklerin şeklini koumlkenini ve ger-ccedilekliğini irdelemek gerektiğini duumlşuumlnuumlr
Politika
Aristo
Kendi goumlzlemlerimiz bize her devletin iyi bir amaccedilla kurulmuş bir top-luluk olduğunu soumlyler ldquoİyirdquo diyorum ccediluumlnkuuml gerccedilekten buumltuumln insanlar ey-lemlerinde iyi sandıkları şeyi elde etmeye ccedilalışır Oumlyleyse buumltuumln topluluklar şu ya da bu iyi şeyi amaccedilladıklarına goumlre toplulukların en uumlstuumlnuuml ve hepsini kapsayanı da en yuumlksek iyirsquoyi amaccedil edinecekti Bu bizim Devlet dediğimiz topluluktur ve o topluluk tuumlruumlne de siyasal diyoruz
Devlet adamıyla devlet kralla uyrukları aile reisiyle ev halkı efendiyle koumlleleri arasındaki ilişkilerin hep aynı olduğunu sanmak yanlıştır Araların-da yalnızca buumlyuumlkluumlk değil nitelik farkı da vardır Buumlyuumlkluumlk ayraccedil değildir bir adamla birkaccedil kişi arasında efendi-koumlle ilişkisi daha ccediloğu arasında aile ilişkisi bundan daha ccediloğu arasında da bir krallık ya da siyasi topluluk iliş-kisi olduğunu soumlyleyemeyiz ndash sanki buumlyuumlk bir aileyle kuumlccediluumlk bir şehir arasın-da hiccedilbir ayrılık yokmuş gibi
Oysa krallıkla siyasal bir topluluk ya da bir yurttaşlar topluluğu arasın-da bile bir nitelik farkı vardır bir kimsenin oumltekilerin uumlstuumlnde youmlnetme guumlcuuml varsa bu krallıktır da ilgili bilimin ilkelerine goumlre yurttaşlar sırayla hem youml-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
143
netir hem youmlnetilirse bu siyasal topluluk olur demek doğru değildir Sorunu her zamanki ilkelerimizle yani ccediloumlzuumlmleme youmlntemi (analitik metot) uyarın-ca incelersek bu apaccedilık ortaya ccedilıkacaktır Oumlteki bilim dallarında bileşik şey-leri artık boumlluumlnemeyecek kadar kuumlccediluumlk parccedilalara ayırıyorduk devleti ve dev-letin kurucu oumlğelerini de aynı biccedilimde inceleyelim bunların nasıl birbirin-den ayrıldıklarını ve soumlz konusu parccedilalar hakkında geccedilerli ilkeler ccedilıkarıp ccedilı-karamayacağımızı o zaman daha iyi goumlreceğiz
Sanıyorum ki oumlteki konularda olduğu gibi bunda da şeylerin doğal geli-şimine başından bakarsak sorunu en iyi biccedilimde goumlrmuumlş olacağız İlkin oumlte-ki eşi olmadan etkinlikten yoksun kalacak şeyler ccedilift ccedilift birleştirilmelidir Oumlrneğin uumlreme iccedilin erkekle dişinin birliği zorunludur ccediluumlnkuuml oumlteki olma-dan biri etkisiz kalır Bu duumlşuumlnuumllerek yapılmış bir seccedilme değildir doğanın hayvanlara da bitkilere de verdiği kendi benzerlerini ccediloğaltma isteğinden ileri gelmektedir Youmlneten ile youmlnetilenin birleşmesi de tıpkı bunun kadar gereklidir bunların bir araya gelmelerinden amaccedil ortak guumlvenliklerinin ko-runmasıdır Ccediluumlnkuuml gereken şeyleri zekacircsıyla oumlnceden goumlrebilen bir kimse doğaca youmlnetici ve efendidir oysa beden guumlcuumlyle bunları yapabilen bir kim-se doğaca koumlledir youmlnetilenlerden biridir Bundan oumltuumlruuml efendiyle koumlleyi birleştiren ortak bir ccedilıkar vardır
Doğa kadınla koumlle arasında bir ayrım goumlzetmiştir Kadın ayrı ayrı işlere bakar ve coumlmertlikle başka başka araccedillar sağlar ndash her işe yarayan Delphoi bıccedilağı gibi değildir bir araccedil birccedilok işi goumlrmesi iccedilin değil de yalnız tek bir işi goumlrmesi iccedilin yapılmış olunca en iyi işler Kadınla koumllenin ayrı ayrı iş-levlerinde de durum boumlyledir Bazı Yunanlı olmayan (barbar) topluluklar bunu accedilıklayamazlar kadınla koumlleyi birbirinden ayıramazlar Ccediluumlnkuuml toplu-luklarında doğaca youmlnetecek ya da buyruk verecek bir boumlluumlm yoktur onların toplumu erkek ve kadın koumllelerden oluşmaktadır İşte bundan dolayıdır ki ozanlar barbarla koumlleyi oumlzdeş sayarak ldquoHelenlerin barbarları youmlnetmesi uy-gundurrdquo demişler55
İlk aile erkeklerin bu ikisiyle yani kadınlar ve koumllelerle birleştirilmesin-den meydana gelmiştir ozan Hesiodos ldquoİlkin bir ev ve bir kadın edin ve bir oumlkuumlz sabana koşmak iccedilinrdquo derken haklıdır (Oumlkuumlz yoksul adamın koumllesidir) Doğa yasası uyarınca kurulan ve guumlnbeguumln suumlruumlp giden bu birlik ailedir uumlyelerine Kharondas ldquoEkmek ortaklarırdquo Giritli Epimenides de ldquoAhırdaşlarrdquo demiştir Bundan sonraki aşama koumlyduumlr Guumlnluumlk gereksinmelerin oumltesinde bir amacın karşılanması iccedilin birccedilok evler birleşince koumly meydana gelir Bu ilk birlik genel olarak oğulların ve torunların evlerinin eklenmesiyle doğal bir suumlreccedil sonucunda oluşur Boumlyle bir koumlyuumln uumlyelerine ldquobir suumltten emziri-
55 Euripides Iphigeneca in Aulis 1400
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
144
lenlerrdquo (homogalaktes) derler Bu yoldan kurulmuş olunca youmlnetimi de ister istemez krallık oluyordu guumlnuumlmuumlzdeki bazı uluslar gibi şehir-devletleri de başlangıccedilta krallıkla youmlnetilmekteydi Her evin en yaşlı uumlyesi adeta bir kral gibi youmlnetiyordu buumltuumln bu evler topluluğu da aralarındaki kan ilişkilerin-den oumltuumlruuml aynı biccedilimde youmlnetiliyordu Homeros bu ataerkil youmlnetimi ldquoHer adamın ccedilocukları ve kadınları uumlstuumlnde yasa koyma yetkisi vardırrdquo diye anlatır Homeros bu soumlzuumlyle koumlylerdeki topluluklara değil dağınık ailelere değinmektedir ccediluumlnkuuml eski zamanlarda dağınık yerleşmeler gerekti İnsanlar başlangıccedilta kendileri kralların youmlnetimi altında yaşadıkları iccedilin -hacirclacirc birccedilok-ları oumlyle ya- tanrıların da bir kralları olduğunu soumlylerlerdi İnsanlar tanrıları insan biccediliminde tasarladıkları gibi onların yaşayışlarının da kendi yaşayış-larına benzediğini sanırlar
Son birlik ccedileşitli koumlylerden oluşan şehir ya da devlettir (polis) Bununla hemen her bakımdan suumlreccedil tamamlanmıştır kendi kendine yeterliğe erişil-miş ve boumlylelikle yaşamın kendisini sağlamak iccedilin başlamışken şimdi iyi yaşamı sağlayabilecek bir duruma gelmiştir Bundan dolayı iccedilinden ccedilıktığı daha eski topluluklar nasıl doğalsa şehir-devleti de oumlylece yetkinlikle do-ğal bir topluluk biccedilimidir Bu birlik oumltekilerin amacıdır ve bunun doğasının kendisi bir amaccediltır ccediluumlnkuuml biz herhangi bir şeyin yetkinleşme suumlrecinin ta-mamlanmış uumlruumlnuumlne o şeyin doğası deriz ndash insan ev aile her şey o olmayı (kendi doğasına erişmeyi) amaccedillar Bundan başka amaccedil ve son (sonul neden) ancak en iyi olandır kendi kendine yeterlik ise hem amaccedil hem yetkinliktir
Bundan devletin doğada var olan şeyler sınıfına girdiği ve insanın doğa-dan siyasal bir hayvan olduğu sonucu ccedilıkar Duumlpeduumlz bahtsızlığından değil de doğası gereği şehri ya fazla iyidir ya fazla koumltuuml ya insanlığın altındadır ya uumlstuumlnde ndash insanlığın altında olmaya bir oumlrnek Homerosrsquoun ldquosaygısızlık eder soyuna duumlzene ocağınardquo diye kınadığı savaş duumlşkuumlnuuml kişidir boumlyle bir kimse doğası gereği savaşa duumlşkuumln olur tek başına kalmış bir dama taşı gibi hiccedilbir işbirliğine girmez Fakat oumlnuumlmuumlzdeki yalnızca bir işbirliği yapıp yapmama sorunu değildir ccediluumlnkuuml besbelli ki insan arının ya da topluluk iccedilinde (suumlruuml halinde) yaşayan başka herhangi bir hayvanın olmadığı anlam-da bir siyasal hayvandır Ccediloğu kez dediğimiz gibi doğa hiccedilbir şeyi boşu-na yapmaz insanı siyasal bir hayvan yapmak amacıyla da buumltuumln hayvanlar arasında yalnız ona dili anlamlı konuşma yetisini vermiştir Konuşmak ses ccedilıkarmaktan oldukccedila ayrı bir şeydir ses ccedilıkarma yetisi oumlteki hayvanlarda da vardır bununla duydukları acı ya da hazzı anlatırlar ccediluumlnkuuml gerccedilekten bazı hayvanların doğal guumlccedilleri onların hem haz ve acı duymalarına hem de bu duygularını birbirlerine aktarmalarına elverişlidir Oysa dil yararlı ve zararlı olanı doğru ve yanlışı bildirmeye yarar Ccediluumlnkuuml insan ve oumlteki hayvanlar
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
145
arasındaki gerccedilek ayrılık yalnız insanların iyi ile koumltuumlrsquoyuuml doğru ile yanlışrsquoı haklı ile haksızrsquoı sezebilmeleridir İşte bir aile ya da şehri meydana getiren şey de bu konularda ortak bir goumlruumlşuuml paylaşmaktır
Uumlstelik şehir ya da devletin aileden de aramızdaki herhangi bir bireyden de oumlnceliği vardır Ccediluumlnkuuml buumltuumln parccedilalardan oumlnce gelmelidir El ya da ayağı tuumlm bedenden ayırın artık el ya da ayak olmaz (ancak nasıl taştan yontul-muş bir el ya da ayaktan soumlz edebiliyorsak oumlylece adı kalır geriye) Boumlyle bir eylem sonucunda onu o yapan guumlccedil ve işlevi yitirmiş olacağı iccedilin orta-dan kalkacaktır Dolayısıyla bunlar hakkında aynı soumlzcuumlkleri kullanabiliriz ama aynı şeylerin soumlzuumlnuuml ediyoruz diyemeyiz Oumlyleyse devletin hem doğal hem de bireyden oumlnce olduğu apaccedilıktır Ccediluumlnkuuml bir birey nasıl bir parccedilası ayrıldığı zaman tuumlmuumlyle kendine yeterli olmazsa o da tıpkı oumlteki parccedilaları gibi buumltuumlnrsquole aynı ilişki iccedilindedir Devlet dediğimiz birliğe katılma yeteneği bulunmayan herhangi bir varlık oumlrneğin sessiz bir hayvan ya da (eşit ağır-lıkta olmak uumlzere tam karşıtı) yetkinlikle kendi kendine yeten ve devlete hiccedilbir gereksinmesi olmayan bir varlık (oumlrneğin bir tanrı) ndash bunlar devletin birer parccedilası değildir Oumlyleyse tuumlm insanlar arasında onları bu ortaklığa suuml-ruumlkleyen doğal bir iccedilguumlduuml vardır ve bir devleti kuran ilk adam ccedilok buumlyuumlk yararlar sağladığı iccedilin oumlvuumllmeye değer İnsan nasıl tam gelişme durumuna ulaştığı zaman hayvanların en iyisiyse yasa ve kurallardan ayrılınca da en koumltuumlsuuml olur Baş edilmesi en guumlccedil koumltuumlluumlk silahlı olanıdır insan her ne kadar silahlarını elinde tutarken anlayış ve erdeme yatkın olabilirse de bunlara karşıt amaccedillarla silahlarını kullanması ccedilok kolaydır Bu yuumlzden erdemsiz insan varlıkların en vahşisi en adalet bilmeyenidir cinsel tutkunlukları ve oburluğu bakımından da en koumltuumlsuumlduumlr Oysa adalet devletin orta direğidir ccediluumlnkuuml siyasal topluluğun temeli hakrsquotır ve hak neyin adaletli olduğuna karar vermenin ayracıdır ()
Aristo bu noktadan sonra o doumlnemde Yunanlılar arasında yaygın olan bir ilişkibirliktelik biccedilimini ele alır
(hellip) Oumlnce efendi ile koumlleyi tartışalım Ccediloğu kez yapılan varsayımlardan başlamak yerine bu konuyu kavramanın daha iyi bir yolunu bulabiliriz sa-nıyorum Oumlrneğin bazı kimselere goumlre efendilik etmek belli bir ccedileşit bilgiyi gerektirir ve bu bilgi bir evi youmlnetmek ya da bir devlet adamı yahut bir kral olmak iccedilin gerekenle aynıdır ndash başta değindiğim yanlış goumlruumlş Başkaları ise efendinin koumlleyi youmlnetmesinin doğaya aykırı duumlştuumlğuumlnuuml bu ayrımın yalnız-ca uylaşımdan ileri geldiğini ccediluumlnkuuml (efendi ile koumlle arasında) doğadan bir ayrılık bulunmadığını ve bu youmlnetim tuumlruumlnuumln zora dayandığını ve onun iccedilin de haksız bir şey olduğunu soumlylerler
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
146
Muumllk ailenin muumllk edinme de aile ekonomisinin bir parccedilasıdır ccediluumlnkuuml belli bir duumlzeyde servet olmadan ne yaşamın kendisi ne de iyi yaşam ola-bilir Oumlte yandan herhangi belirli bir sanat accedilısından uygun araccedilların var olması o işi yapmak iccedilin zorunludur Araccedillar cansız olabilecekleri gibi canlı da olabilir bir gemi kaptanı cansız bir duumlmen kullanır ama goumlzcuumlsuuml canlı bir adamdır ccediluumlnkuuml bir sanatta ccedilalışan işccedili o sanat accedilısından işin araccedilla-rından biridir Bunun gibi muumllkiyet konusu olan herhangi bir şey bir kim-senin yaşamasını olanaklı kılan bir araccedil sayılabilir o kimsenin muumllkiyeti (malvarlığı) ise koumlleleri de iccedilinde olmak uumlzere bu gibi araccedilların bir topla-mıdır koumlle ise başka herhangi bir uşak gibi canlı bir yaratık olduğu iccedilin birccedilok araccedil değerinde bir araccediltır Ccediluumlnkuuml her aracımız Daidalosrsquoun yaptığı heykeller ya da ozanın ldquoKendiliklerinden tanrının toplantısına girerlerrdquo de-diği Hephaistosrsquoun tekerlekli sehpaları gibi biz soumlyleyince ya da gerektiğini kendisi goumlrerek işlerini yerine getirebilseydi ndash diyelim dokuma tezgacirchının mekiği kendiliğinden gidip gelse lirin mızrabı kendiliğinden ccedilalsaydı o za-man ne yapımcıların işccediliye gereksinimleri olurdu ne de efendilerin koumlleye
Olağan anlamıyla araccedillar uumlretim araccedillarıdır oysa muumllkiyet kendi başına yararlıdır Demek istiyorum ki oumlrneğin bir mekik kendi kullanımından baş-ka bir şey uumlretir ama bir yatak ya da bir elbise oumlyle değildir Uumlstelik uumlretim ve eylem ayrı nitelikte oldukları ve her ikisi de araccedil kullanılmasını gerek-tirdikleri iccedilin araccedilları arasındaki ayrılık da aynı nitelikte olmalıdır araccedillar uumlretime uygundur muumllkiyet eyleme Yaşam ise uumlretim değil eylemdir onun iccedilindir ki muumllkiyet konusu olarak koumlle eyleme yarayan şeylerden biridir Bazen muumllkiyet konusu olan bir şeye parccedila denir ccediluumlnkuuml parccedila yalnızca efendisinin koumllesi değildir fakat buumltuumlnuumlyle ona bağlıdır muumllkiyet konusu olan bir şey de boumlyledir Dolayısıyla bir koumlle yalnızca efendisinin koumllesi değildir fakat buumltuumlnuumlyle efendisinin muumllkiyeti altındadır da oysa efendi koumllesinin efendisidir fakat ona bağlı değildir Bu goumlzlemler koumllenin doğasını ve işlevini ortaya koymuş olmalı doğadan kendi kendisinin olmayan bir başkasına bağlı olan bir kimse doğadan koumlledir bir kimse bir muumllkiyet ko-nusu olursa yani ayrı bir varlığı olan ve yaşama amaccedillarına yararlı bulunan bir araccedil olursa (o zaman) bir başkasının malı olur
Fakat acaba doğadan bu tanıma uyan bir kimse var mıdır bir kimsenin bir başkasına koumlle olması iyi ve haklı bir şey midir her tuumlrluuml koumlleliği doğaya aykırı saymalı mıyız ndash Şimdi incelememiz gereken sorular bunlar
Bu sorulara karşılık vermekte ne kuramsal tartışmalar ne de deneysel goumlzlemler bir guumlccedilluumlk ccedilıkarıyor Birinin buyruk vermesi bir başkasının ise soumlz dinlemesi ilkece karşı konulamaz bu hem zorunlu hem de faydalıdır Bazıları youmlnetecekler bazıları da youmlnetileceklerdir
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
147
Bu youmlneten-youmlnetilen ilişkisinin birccedilok ccedileşiti vardır56 ve bu ilişkilere her yerde rastlanır Suumlrekli ya da kesintili oumlğelerden oluşan ve sonuccedilta ortak bir birliği olan her şeyde youmlneten-youmlnetilen ilişkisi ortaya ccedilıkar Bu buumltuumln doğa-ları gereğince oumlzelikle canlı yaratıklarda goumlruumlluumlr canlı yaratık ilk oumlnce zihin ve bedenden oluşur bunlardan birincisi youmlneten ikincisi youmlnetilendir Doğal buumlyuumlmeye bağlı herhangi bir olguda bizim hep doğanın kendi biccedilimlerine bakmamız ve goumlzlemlerimizi yozlaşmış (bozuk) biccedilimlere dayandırmama-mız gerekir Onun iccedilin bu bağlamda da zihince ve bedence iyi durumdadır zihninin bedenini youmlnettiği apaccedilık goumlruumlnen bir insanı duumlşuumlnmeliyiz Karşıt duruma yani bedenin zihni youmlnetmesine ise bu kendi iccedilinde koumltuuml ve doğaya aykırı bir şey olduğu iccedilin koumltuuml insanlarda ya da koumltuuml koşullar iccedilinde bulunan insanlarda rastlanır Bununa birlikte dediğim gibi youmlnetme ya da buyurma guumlcuumlnuumln kullanılmasını bir efendinin mutlak olan veya mutlak olmayan ya da anayasal youmlnetimin her ikisini birden ilkin canlı yaratıklarda goumlruumlruumlz Zihnin beden uumlstuumlndeki youmlnetimi (efendinin koumllesini youmlnetişi gibi) mutlak-tır zekacirc ise tutkuları (devlet adamının yurttaşlarını ya da kralın uyruklarını youmlnetmesi gibi) anayasal olarak ve kralca youmlnetir Buumltuumln bunlarda beden iccedilin zihin tarafından doğalarımızın duygusal boumlluumlmuuml iccedilin de akla sahip olan bouml-luumlmuuml yani zekacirc tarafından youmlnetilmenin hem doğal hem de uygun olduğu accedilıktır Bunun tersinin olması hatta ikisinin eşitliği ise hepsi iccedilin zararlıdır İnsanlarla oumlteki hayvanlar arasında da boumlyle olur ccediluumlnkuuml evcil hayvanlar doğadan vahşi hayvanlara oranla daha iyidir onlar iccedilin de insanlar tarafın-dan youmlnetilmek daha faydalıdır ccediluumlnkuuml boumlylesi hiccedil olmazsa guumlvenliklerini sağlar Yine erkekle dişi arasında oumlnceki doğadan uumlstuumln beriki aşağıda ve uyruktur Bu genel olarak tuumlm insanlık iccedilin de geccedilerlidir Bundan oumltuumlruuml di-yebiliriz ki iki insan topluluğu arasında zihinle beden ya da insanla hayvan arasındaki kadar geniş bir ayrılık olan her yerde işleri bedenlerinin kullanı-mından ibaret kalan ve kendilerinden daha iyi bir şey beklenemeyecek olan-lar bence doğadan koumlledir Soumlzuuml edilen benzerlerinde olduğu gibi onlar iccedilin de boumlylelikle youmlnetilmek ve uyruk olmak daha iyidir onlar iccedilin de insanlar tarafından youmlnetilmek daha faydalıdır ccediluumlnkuuml boumlylesi hiccedil olmazsa guumlvenlik-lerini sağlar Yine erkekle dişi arasında oumlnceki doğadan uumlstuumln beriki aşağı ve uyruktur Bu genel olarak tuumlm insanlık iccedilin de geccedilerlidir Bundan oumltuumlruuml diyebiliriz ki iki insan topluluğu arasında zihinle beden ya da insanla hay-van arasındaki kadar geniş bir ayrılık olan her yerde işleri bedenlerinin kul-
56 Youmlnetmenin (egemen olmanın) niteliği youmlnetilenlerin niteliğine dayanır insanları youmlnetmek hayvanları youmlnetmekten daha yuumlce bir iştir ccediluumlnkuuml daha iyi olanların yaptığı iş ya da daha iyi olanların elinden ccedilıkan iş daha uumlstuumln bir iştir youmlneten-youmlnetilen ilişkisini de bu ilişkiye giren insanlar belirler
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
148
lanımından ibaret kalan ve kendilerinden daha iyi bir şey beklenemeyecek olanlar bence doğadan koumlledir Soumlzuuml edilen benzerlerinde olduğu gibi onlar iccedilin de boumlylelikle youmlnetilmek ve uyruk olmak daha iyidir
Oumlyleyse ldquodoğadan koumllerdquo bir başkasına bağlı olabilen dolayısıyla da bağlı olan ve akıl yuumlruumltme yetisinden anlayacak kadar pay alan ama ona sahip olacak kadar pay almayan bir kimsedir Oumlteki hayvanlar sahiplerine akılla-rını işleterek değil soumlz dinleyerek hizmet ederler Koumllelerin kullanılması da evcil hayvanlarınkinden hiccedil ayrılmaz bir her ikisinden de bedensel gerek-sinimlerimizin giderilmesinde yararlanırız Bu durumda doğa oumlzguumlr kişi-lerle koumllelerin bedenlerini ayrı ayrı yapmayı amaccedillamıştır Koumlleler zorunlu kol işleri iccedilin yeterince guumlccedilluuml oumlzguumlr kişiler bu ccedileşit işlere yarayamayacak biccedilimde dimdik ama bir devlet yurttaşının yaşamı iccedilin savaşla barış ara-sında boumlluumlnen bir yaşam iccedilin pek uygun olarak yaratılmıştır Fakat doğanın amacı boumlyle olabilirse de tersi sık sık goumlruumllmektedir Oumlzguumlr kişilere yakışır bir bedeni olan ama zihni olmayan yahut zihni uygun olmakla birlikte be-deni uymayan insanlar vardır Şurası kesindir ki bedensel goumlruumlnuumlmleri tan-rı heykellerinin insanuumlstuuml buumlyuumlkluumlklerindeki aynı uumlstuumlnluumlğuuml goumlsteren in-sanlar olsaydı insanlığın geri kalanının onların koumlleleri olması gerekeceğini herkes kabul ederdi Bedensel uumlstuumlnluumlk bakımından bu fark goumlzetme doğru olursa zihin uumlstuumlnluumlğuuml youmlnuumlnden boumlyle bir ayrım haydi haydi geccedilerli olur Fakat zihin niteliğini goumlrmek bedenin niteliğini goumlrmekten ccedilok daha zordur Oumlyleyse apaccedilık doğadan bazıları oumlzguumlr bazılarıysa koumlledir ve bunlar iccedilin koumllelik etmek hem doğru hem de uygundurhellip
Aristo daha ileriki boumlluumlmlerde farklı devlet biccedilimleriniformlarını ve bun-ların doğasını irdelemektedir Yaşadığı doumlnem Yunan şehir-devletlerinin ye-rini oumlğrencisi olan İskenderrsquoin buumlyuumlk imparatorluğunun almakta olduğu douml-nemdir ama o imparatorluk gibi bir siyasal yapının uumlstuumlnde duumlşuumlnmez bile
Şimdi Anayasarsquoyı ccedileşitli tuumlr ve biccedilimleriyle incelerken devlete bakmak-la işe başlamamız ve onun bir tanımını yapmamız gerekiyor Bu konuda genel bir anlaşma yoktur oumlrneğin işleyişi bakımından bazıları (kamusal) eylemi yapan devlettir derler bazılarıysa eylemi yapan devlet değil oligarşi ya da diktatoumlr ya da her neyse o yapar derler Besbelli ki devlet adamının ve yasamacının etkenlikleri devleti yakından ilgilendirmektedir Anayasa bir devlet iccedilinde yaşayanları oumlrguumltlemenin bir yoludur Parccedilalardan oluşan herhangi bir buumltuumln gibi devlet de parccedilalara ayrılarak ccediloumlzuumlmlenmelidir biz oumlnce yurttaşı incelemeliyiz ccediluumlnkuuml devlet yurttaşlarının toplamıdır Oumlyley-se yurttaş kimdir Ve bir kimseye yurttaş demeyi doğru kılan nedir Diye sormamız gerekiyor Burada da genel bir anlaşma yoktur bir yurttaşı neyin
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
149
meydana getirdiği uumlstuumlnde anlaşılamamaktadır ccediloğu kere bir demokraside yurttaş olan (bir kimse) bir oligarşide yurttaş değildir Oumlnerilen bir tanım şoumlyle ldquoMahkemeye gidebilen dava accedilabilen ya da dava edilebilenlerrdquo Fakat bu ccedilok geniştir bir ticaret soumlzleşmesine (taraf olarak) giren herkes iccedilin mah-kemeye gitme yolu accedilıktır ya da yarı yarıya accedilıktır ccediluumlnkuuml bir uumllkede oturan bir yabancı kendisi adına hareket edecek birini atamak zorunda tutulabilir boumlylelikle devlete katılması eksik olur57
Bence yurttaşı buumltuumln oumltekilerden etkinlikle ayıran Yargırsquoya ve Yetkersquoye katılması yani yasal siyasal ve youmlnetsel goumlrevler almasıdır Bazı goumlrevler suumlreleri bakımından ayrılır bazılarını aynı kimse her ne olursa olsun iki kere yapamaz başkalarına aradan belirli bir suumlre geccedilmedikccedile uumlst uumlste iki kere gelinmez Bir yargıccedillar kurulu ya da bir şehir meclisi uumlyeliği gibi daha başkalarında ise hiccedil boumlyle bir sınırlama yoktur Bu gibi kimselerin gerccedilekten ldquoyoumlnetilmediklerirdquo ve dolayısıyla yetkeye katılmadıkları ileri suumlruumllebilir Fa-kat erkleri vardır ve yetkeye katıldıklarını yadsımak guumlluumlnccedil olur Zaten bu bir şey fark etmez buumltuumln sorun juumlri yargıcı (dikastes58) ile yasama kurulu uumlyesi (ekklesiastes) iccedilin her ikisini de kapsayan ortak bir ad bulunmama-sıdır Tanımlamak amacıyla ldquobelirlenmemiş yetkerdquo dememizi oumlneriyorum Yurttaşları işte buna katılanlar diye tanımlıyoruz Boumlyle bir tanım gerccedilekte yurttaş adı verilenlerin hemen tuumlmuumlne uyar gibi goumlruumlnuumlyor
Oumlte yandan devletin altboumlluumlmleri başka başka tuumlrlerden meydana gelebi-len ve birisinin birincil oumltekinin ikincil vb olabildiği buumltuumln bunlarda onları ne iseler o kılan ortaklaşa hiccedilbir şey ya da hemen hiccedilbir şey bulunmayan şeylerden biri olduğunu unutmamalıyız Bundan oumltuumlruuml ccedileşitli anayasa bi-ccedilimlerinin birbirlerinden tuumlrce ayrıldıklarını mazılarının mantıkccedila oumlteki-lerden oumlnce geldiklerini goumlruumlyoruz ccediluumlnkuuml bozulmuş ya da yoldan ccedilıkmış olanlar yanlışsız olanlardan sonra olmak gerekir59 Onun iccedilindir ki yurt-taşın anlamı da her oumlrnekte soumlz konusu olan anayasaya goumlre değişecektir Bu nedenle bizim yurttaş tanımımız en iyi bir demokrasiye uyar oumlteki anayasalara da uyabilir ama zorunlu olarak uyması gerekmez Oumlrneğin bazı anayasalarda demosrsquoa karşılık bir Kurul uumlyeliği belli bir Meclis yoktur yal-nız zaman zaman bir toplantı olur Sonra adaleti (buumltuumln) yurttaşlar sırasıyla
57 Yeterli yaşta olmayan oğlan ccedilocukları ile emekliye ayrılmış yaşlı kimselere bir anlamda yurttaş denebilir ama ancak bu sıfatın başına ya ldquokuumlccediluumlkrdquo (daha erginleşmemiş) ya da ldquokocamışrdquo (yaşı geccedilmiş) yahut kolayca anlaşılan bu gibi bir başka soumlz ekleyerek Oysa biz boumlyle bir nitelenmesi olmayan mutlak yurttaşı arıyoruz Suumlrguumlne goumlnderilen ya da haklarından yoksun edilen kişilerle ilgili sorular gerccedilekte herhangi bir guumlccedilluumlk ccedilıkarmaz
58 Atina mahkemelerinde modern anlamda yargıccedil ile juumlrinin işlevini yerine getirirler ve yurttaşlar meclisi uumlyeleridir
59 Yoldan ccedilıkmış olmakla ne demek istediğimi daha sonra accedilıklayacağım
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
150
dağıtmayabilir bu goumlrev bir kesime verilmiştir Oumlrneğin Spartarsquoda soumlzleşme-lerden ccedilıkan davalara ephor60rsquolar bakar aralarından biri ya da oumlteki adam oumllduumlrme davalarına yaşlılar oumlteki davalara da hiccedil kuşkusuz başka kurullar Bunun gibi Kartacarsquoda da buumltuumln davaları resmi kurullar yargılar Fakat bizim yurttaş tanımımızı bırakmamız gerekmez onu demokrasi olmayan anayasa-lara da uyacak biccedilimde duumlzeltebiliriz Yargıcın ya da uumlyenin ldquobelirlenmemiş yetkerdquosi yerine yalnızca ldquoresmen belirlenmişrdquo deyiveririz Ccediluumlnkuuml yasal ya da siyasal kararlar alma oumldevi bunların hepsine ya da bazılarına tuumlmuumlyle ya da kısmen verilmiştir Buumltuumln bu soumlzlerden yurttaşın kim olduğu anlaşıl-mıştır Bir kimse goumlruumlşme (yasama) ya da yargılama yetkesine katılmaya hak kazanır kazanmaz onu bu devletin yurttaşı sayarız merkezi-kendinde bir varlık suumlrduumlrebilecek (kendi kendine yetebilecek) kadar ccedilok sayıda bu gibi kimseler olunca da bunlara aşağı yukarı bir devlet diyebilirizhellip
Bu sorunları ccediloumlzuumlme bağladıktan sonra bir sonrakine geccedilmeli ve tek bir anayasa mı yoksa birden ccedilok anayasa mı kabul edeceğimizi sormalıyız eğer birden ccediloksa o zaman da bunların neler olduğunu sayılarını ve aralarında-ki ayrılıkları sormamız gerekir
ldquoAnayasardquodan biz ccedileşitli yetkelerin ve oumlzellikle buumltuumln oumltekilerin uumlstuumlnde olan egemen yetkenin oumlrguumltlenişini anlıyoruz Yurttaş topluluğu her yerde egemendir anayasa da politeumarsquonın toplamıdır Oumlrneğin demokratik ana-yasalarda en uumlstuumln olan halk ya da demosrsquotur oligarşilerde ise azınlıktır İşte bir anayasayı oumltekinden bu ayırmaktadır ndash yurttaş topluluğunun bileşimi aynı ayraccedil oumltekilere de uygulanabilir
Başlangıccedilta devletin hangi amaccedilla var olduğunu şehrin insanlarını ve ortak bir toplumun uumlyeleri olarak yaşamlarını denetim altında tutan ege-menlik ya da yetke tuumlrlerinin doğasını ve sayısını belirtmeliyiz Bu yapıtın başında bir evin youmlnetilmesiyle despotccedila egemenlik arasında bir ayrım yap-tığımız zaman insanın doğadan siyasal bir hayvan olduğunu da soumlylemiştik İnsanların birbirlerinin yardımını aramaya gerek duymadıkları zaman bile toplumda yaşamak iccedilin doğal bir istekleri vardır Yine de ortak yarar onları bir araya getiren bir etkendir ccediluumlnkuuml hepsinin yararı her birinin iyi yaşamına katkıda bulunur İyi yaşama ise gerccedilekten devletin gerek topluca gerekse bireysel olarak baş amacıdır fakat insanlar bu ccedileşit birlikleri yaşamın ken-disi iccedilin kurmakta ve suumlrduumlrmektedir Belki sıkıntılarla aşırı derecede dolu olmadıkccedila salt yaşamda bile bir değer oumlğesi bulunduğunu soumlyleyebiliriz Hiccedil kuşkusuz ccediloğu insan sağ kalma tutkuları nedeniyle birccedilok acı ccedilekmeye razıdır yaşamın kendisinde belli bir mutluluk ve canlı olmanın iyi bir şey olduğu duygusunu bulurlar
60 Spartarsquoda kamu işlerinin buumlyuumlk bir kısmına bakan beş kişilik kurulun uumlyesi
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
151
Fakat yetkeye doumlnecek olursak bunun belirli ccedileşitlerini ayrımlamak guumlccedil değildir ndash ben genel konuşmalarımda bu tanımları sık sık yaparım Oumlnce efendinin koumlle uumlstuumlndeki yetkesi bu yetke birinci olarak efendinin yararına ve ancak ikincil olarak koumllenin yararına işler aslını ararsanız doğası koumlle-lik olanın doğadan efendisi olan kimseninkinin dışında (kendine oumlzguuml) bir yararı yoktur Fakat bu ilişkiyi suumlrduumlrmek efendinin yararınadır onun iccedilin koumllenin sağ ve ccedilalışabilir durumda olması gerekir Sonra bir adamın karısı ccedilocukları ve ev halkı uumlstuumlndeki yetkesi vardır bu youmlnetim biccedilimine ldquoev youml-netimirdquo diyoruz Bu ya o yetkeye uyruk olanların faydası iccedilin kullanılır ya da her iki yanın ortak faydası iccedilin Bir hekimin ya da bir atletin yetiştirici-sinin (antrenoumlruumlnuumln) ccedilalışmaları gibi başka ustalık gerektiren etkenliklere benzeme yoluyla goumlrduumlğuumlmuumlz gibi boumlyle bir youmlnetim (yetke kullanışı) doğru olarak ve kendi iccedilinde uyrukların faydasınadır ancak dolaylı (ya da rastlan-tıya bağlı) olarak kendi yararlarınadır61
Uumlccediluumlncuuml olarak siyasal yetke gelir Devlet yurttaşlar arasında eşitlik ve benzerlik temeline dayandırılmış olunca bu yurttaşlar kendilerinin sırayla yetkeyi kullanmak devleti youmlnetmek (huumlkuumlmet etmek) hakları olduğunu id-dia ederler62 Oumlyleyse ortak iyiliği amaccedillayan bu anayasaların mutlak adale-te uygun olmakla doğru oldukları accedilıktır yalnız youmlneticilerin iyiliğini amaccedil-layanlarsa yanlışrsquotır Onların hepsi doğru oumllccediluumltten (oumlrnekten) sapmalarrsquodır Bunlar efendinin yararının en uumlstuumln oumlnemi taşıdığı efendinin koumlle uumlstuumlnde-ki youmlnetimine benzerler Fakat devlet oumlzguumlr adamların bir birliğidir
Bu ayrımı yaptıktan sonra şimdi de kaccedil tuumlrluuml anayasa bulunduğunu ve bunların neler olduğunu inceleyelim ldquoDoğrurdquo dediğimiz herkesin iyiliği-ni sağlamayı amaccedillayanlarla başlıyoruz ccediluumlnkuuml bir kere bunlar tanınınca bunlardan sapan tuumlrleri goumlrmek kolay olacaktır Yukarıda goumlrduumlğuumlmuumlz gibi gerccedilekte anayasa ile politeuma aynı şeydir devletlerde yurttaşlar topluluğu egemen erk olur Egemenlik ya bir adamın ya bir azlığın ya da ccedilokluğun elinde bulunacaktır Bir Kişi Azlık ya da Ccedilokluk ortak yararı sağlama ama-cını guumlderek devleti youmlnettikleri zaman bu anayasalar doğru olmak gerekir
61 Elbette bir yetiştiricinin kendisinin de ara sıra yetiştirdiği takıma katılmasına engel geminin duuml-menini tutan adam da gemi muumlrettebatından biridir Yetiştirici olsun duumlmenci olsun youmln ver-diklerinin iyiliğini sağar fakat kendileri de onlardan biri olunca rastlantısal olarak aynı iyiliği kendileri iccedilin de elde ederler
62 Bu ilke ccedilok eskidir ama eskiden doğal ve uygun bir biccedilimde uygulanıyordu herkes kamu hiz-metinde sırası gelince yer almayı kendine oumldev biliyor ve goumlrev suumlresi boyunca aynı şeyi ileride kendisi iccedilin yapacak olan ya da geccedilmişte yapmış bulunan başkalarının yararlarını goumlzetiyordu Fakat buguumlnlerde kamu hizmet ve goumlrevlerinden sağlanabilecek kazanccedil ccedilok daha buumlyuumlktuumlr bu yuumlzden adamlar sıralaşmayla yetinmek yerine hep işbaşında kalmak istiyorlar Hasta olsalardı da sağılmaları kendilerine bir devlet goumlrevi bulmalarına bağlı olsaydı makam avcılıklarında bun-dan pek daha gayretli olmazlardı
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
152
fakat yalnız bir kesimin -bu kesim ister Bir Kişi ister Azlık ya da Kitle olsun- ccedilıkarını goumlzetirlerse soumlz konusu anayasa bir sapmadır Ccediluumlnkuuml ya katılanla-rın yurttaş olmadıklarını soumlylememiz ya da bunların ortak iyiliği paylaşma-ları gerekmektedir Doğru anayasalara genellikle verilen adlar şunlardır
(1) Ortak iyiliği amaccedillayan bir kişinin youmlnetimi ndash Krallık(2) Bir kişiden ccediloğunun ama bir azınlığın youmlnetimi ndash Aristokrasi63
(3) Buumltuumln topluluğun iyiliği iccedilin yurttaşların hepsinin uyguladığı youmlne-tim ndash Siyasal Youmlnetim64
Bunlara karşılık olan sapmalar da şunlardır Krallıktan tiranlık aristok-rasiden oligarşi siyasal youmlnetim ya da ccedilokluğun anayasal egemenliğinden demokrasi Ccediluumlnkuuml tiranlık tek youmlneticinin ccedilıkarı iccedilin tekrsquoin youmlnetimidir oli-garşi varlıklı adamların ccedilıkarı iccedilin demokrasi yoksulların ccedilıkarı iccedilin Uumlccediluumln-den hiccedilbiri buumltuumln topluluğun yararını amaccedillamaz
Aristo Politika Tuumlrkccedile ccedileviri Mete Tunccedilay Remzi Kitapevi 2009
6 Roma Devletirsquonin Hangi Oumlzellikleri Ona Direnccedil ve Kalıcılık Sağladı
Romarsquonın İOuml Uumlccediluumlncuuml yuumlzyılın sonlarında duumlnya ccedilapında guumlccedil haline gelmesi Yu-nanlıları Romarsquonın gidişatı ve oumlzelikle de siyasi yapısının olağandışı guumlcuumlyle ciddi bir biccedilimde ilgilenmeye youmlneltir Oumlncelikle iki unsur dikkatlerini ccedileker Birincisi Romarsquonın hızlı ve olağanuumlstuuml askeri zaferleri ikincisi Yunan siteleri arasında sıkccedila goumlruumllen siyasi aşırılıklara yani istibdat ve guumlruh youmlnetimine kaymıyor olmaları Romarsquonın başarısını en iyi anlatanın Polibius olduğu soumlylenir
Polibius (İOuml 203-120) Uumlccediluumlncuuml Makedonya Savaşı sırasında (İOuml 171-168) Roma ile mevcut ittifaka sadık kalmadıkları şuumlphesiyle Romalılar tarafından diğer bin yurt-taşıyla birlikte esir alınan bir Yunanlıdır Romarsquoda birkaccedil uumlst duumlzey Romalı subayla arkadaşlık kurar ve onlarla birlikte askeri seferlere ccedilıkma izni alır Kendisine tanınan bu oumlzguumlrluumlk Polibiusrsquoa Roma resmi kayıtlarını inceleme fırsatı ve Roma tarihini ka-leme alabileceği eşsiz bir ortam sunar İzleyen metin İkinci Kartaca Savaşırsquonda - İOuml 216 Cannae Muharebesi ndash Kartacalı general Anibal karşısında buumlyuumlk bir yenilgiye uğradığı halde kendini hızla toplayarak şaşırtıcı bir zafer kazanan Romarsquonın anaya-sasını inceler
63 En iyi adamlar youmlnettiği ya da devlet ve buumltuumln uumlyeleri en iyi olanı amaccedilladığı iccedilin bu adla anılır 64 Bu soumlz anayasayla aynıdır (politeia) Fakat bu deyimi kullanmak akla yakın olur ccediluumlnkuuml bir kişi-
nin ya da bir azlığın olağanuumlstuuml yetenekli olabilmesine karşılık geniş bir sayının buumltuumln uumlstuumlnluumlk biccedilimlerinde yuumlksek bir oumllccediluumlte (duumlzeye) erişmesi guumlccediltuumlr Boumlyle bir ldquoanayasal anayasardquo da yurttaş ordusunun egemen topluluk olmasının ve yalnız silah taşıyanların uumlye sayılmasının nedeni de budur
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
153
Tarihler
Polibius
Roma anayasasına gelince her biri egemenlik sahibi uumlccedil unsurdan oluşu-yordu Bu uumlccedil guumlcuumln devlet buumltuumlnuuml iccedilindeki payı eşitlik ve tarafsızlık itiba-riyle titizlikle duumlzenlenmişti oumlyle ki kimse Romarsquonın yerlisi bile bu ana-yasanın aristokratik veya demokratik veya despotik olduğunu soumlyleyemez soumlylese bile bundan emin olamazdı Bu unsurların guumlcuuml tam olarak neydi ve kuumlccediluumlk değişikliklerle hacirclacirc ne durumdadır anlatacağım
Konsuumlller65 lejyonların dışarıya sevki oumlncesi Romarsquoda kalırlar ve youmlneti-min en yuumlksek efendileridir Tuumlm diğer uumlst duumlzey youmlneticiler halk tarafın-dan seccedililen tribunlar66 hariccedil onların buyruğu altındadır ve onlardan emir alır Yabancı elccedilileri senatoya onlar takdim eder muumlzakere konularını onlar belirler ve kararların uygulamaya konmasına onlar muumlzahir olur Yine şayet halkın onayını gerektiren başka hususlar varsa bunlarla ilgilenmek halk meclislerini toplamak oumlnergeleri bu meclislerin değerlendirmesine sunmak ve ccediloğunluk kararının uygulanmasını sağlamak da onların goumlrevidir Savaşa hazırlık sırasında da mutlak guumlccedil onlardadır Muumlttefiklere kendi uygun goumlr-duumlkleri tekacirclifi (vergi salma goumlrev) dayatmak askeri yargıccedilları tayin etmek askeri sicil defterlerini tutmak ve aralarından uygun67 olanları seccedilmek on-ların sorumluluğudur Ayrıca komutaları altındaki muvazzaf askerlere ceza verme ve kendi buyrukları altındaki hazine youmlneticileriyle birlikte kamu buumltccedilesini uygun goumlrduumlkleri biccedilimde kullanma yetkisini de haizdirler Buumltuumln bunlara bakınca anayasayı despotik olarak nitelemek bunun bir kraliyet huumlkuumlmeti olduğunu soumlylemek yanlış olmazhellip
Senato68 her şeyden oumlnce hazineyi ve tuumlm gelirleri oumldemeleri ve harca-maları denetler Ccediluumlnkuuml hazine goumlrevlileri69 konsuumlllerin harcamaları dışında senato kararı olmaksızın devletin hiccedilbir organına para ccedilıkamazlar Olabile-cek en buumlyuumlk ve en oumlnemli masraf da -kamu binalarının onarımı veya inşası iccedilin her lustrumrsquoda beş yılda bir kensorrsquolar70 tarafından yapılan masraf- sena-
65 Konsuumlller uumlst duumlzey youmlnetici olarak bir yıl suumlre iccedilin seccedililirler savaş doumlnemlerinde orduya ve lejyonlara (orduyu oluşturan buumlyuumlk birlikler) komuta ederler
66 Halkın huumlkuumlmetteki temsilcileridir67 Romarsquonın askeri guumlcuuml lejyonlara ek olarak muumlttefiklerin azımsanmayacak sayıdaki birliklerin-
den oluşurdu Herhangi bir askeri sefer iccedilin gereken yardım konsuumlllerin muumlttefiklerle yaptığı anlaşmalarla belliydi Askeri yargıccedillar konsuumlllere bağlı subaylardı
68 Senato bu doumlnemde devlete bağlı en oumlnemli uumlccedil yuumlz aşiretin oumlnderinden oluşmakta ve aristokra-siyi temsil etmekteydi
69 Hazine youmlneticileri devlet memuruydu ve konsuumlllere hizmet ederlerdi70 Kensorlar (censors) eski Romarsquoda nuumlfus ahlak ve emlak işlerine bakan uumlst duumlzey goumlrevlilerdir
Kensorlar her beş yılda bir nuumlfus sayımı ve lustrumrsquou (nuumlfus sayımını takiben devlet iccedilin yapılan
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
154
to onayına tabidir Benzer biccedilimde İtalyarsquoda işlenen ve vatana ihanet komp-loculuk zehirleme veya taammuumlden adam oumllduumlrme gibi kamu soruşturması gerektiren tuumlm succedillar da senatonun yetki alanına girer Ayrıca İtalyarsquonın muumlttefiklerinden herhangi bir devletin veya bireyin herhangi bir ihtilafının ccediloumlzuumlmuuml gerektiğinde verilecek cezanın yardımın veya korumanın takdiri de senatonun uhdesindedir Yine İtalya dışında savaşan toplulukların ara-sını bulmak uumlzere elccedili goumlndermek veya onları uyarmak veya gerektiğinde haciz işlemi uygulamak veya teslimiyeti kabul etmek veya savaş accedilmak da senatonun işidir Aynı ccedilerccedilevede yabancı elccedililerin Romarsquoya kabuluuml ve on-lara verilecek cevaplar da senatonun inisiyatifindedir Hal boumlyle olunca halka yani sokaktaki insanlara yapacak bir şey kalmıyor Dolayısıyla bir insan konsuumlllerin şehirde olmadıkları bir doumlnemde Romarsquodaysa anayasanın tuumlmuumlyle aristokratik bir anayasa olduğuna huumlkmedebilir Romarsquoda işi olan pek ccedilok Yunanlı ve birccedilok kral da her konuda senatoyla muhatap oldukları gerccedileğinden hareketle boumlyle duumlşuumlnmuumlşlerdir
Buumltuumln bunlardan sonra halk anayasanın neresinde diye duumlşuumlnuumllebilir Senato tuumlm bu işlerin yanı sıra oumlzellikle de kamu gelir-gider ve harcama-larını denetliyor konsuumlller askeri alanda mutlak yetkeyle hareket ediyorsa halka ne kalıyor denebilir ama kalan bir şey var ve bu her şeyden oumlnemli Erdemin ve cezanın tek kaynağı halk Bu iki şey ve sadece bu iki şeydir ki hanedanlar ile anayasaları yani toplumu bir arada tutar Bu ayırımın teo-rik veya pratik olarak keskin biccedilimde yapılmadığı yerde -tıpkı iyi ile koumltuuml-ye aynı saygı goumlsterilmesi halinde bekleyebileceğimiz gibi- hiccedilbir teşebbuumls hakkıyla youmlnetilemez Dolayısıyla halk oumlluumlm kalım meseleleri hatta şayet ciddi bir miktar olarak goumlruumlluumlyorsa yaptırımının para cezası ve oumlzellikle de sanığın yuumlksek duumlzey devlet goumlrevlisi olduğu durumda huumlkmuuml verecek olan tek mahkemedir Bu duumlzenlemenin bir youmlnuuml vardır ki her tuumlrluuml takdire ve kayda değer Seccedilim suumlrecinde Romarsquoda işlenen bir succedil nedeniyle oumlluumlm ce-zasıyla yargılanan biri karar iccedilin oylarına başvurulan aşiretlerden biri bile oylamaya katılmayacak olsa mahkemeyi alenen terk edip kendini goumlnuumllluuml olarak suumlrguumlne71 mahkucircm etme hakkına sahiptir Bu gibi mahkucircmlar Napo-li Palestrina Tibur veya bu duumlzenlemeyi yemin ederek kabul eden başka bir şehir veya kasabanın guumlvencesi altında yaşar
Aynı şekilde hak edenlere makam bahşeden de -ki erdemin en saygın oumlduumlluumlduumlr- halktır Halk yasa koyma ve yasaları yuumlruumlrluumlkten kaldırma guuml-
arınma toumlreni) youmlnetmek uumlzere on sekiz aylığına seccedililirler Bu suumlreccedil iccedilinde nuumlfus sayımı yapar yeni vatandaşların nuumlfusa kaydının yapılmasını sağlar senatoya girmek isteyenlerin uygunluğu-nu değerlendirir ve metinde soumlzuuml edilen kamu ihalelerini youmlnetirler
71 Ağır succedil isnatlarının soumlz konusu olduğu durumlarda bazen temyiz mahkemesi olarak goumlrev yap-mak uumlzere bir araya gelen halk meclislerinde oyu veren aşirettir
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
155
cuumlnuumln de kayıtsız şartsız sahibidir En oumlnemlisi savaş ve barış meselelerini tartışan da halktır Halk ittifaklar duumlşmanlıkların askıya alınması veya ya-pılacak anlaşmaların oumln şartlarını kabul veya reddetme yetkisini de haizdir
Bunlar goumlz oumlnuumlne alınınca insan esas guumlcuumln halkta ve anayasanın de-mokratik olmasında bulunduğunu duumlşuumlnuumlyor
İşte devletin birbirinden farklı bu uumlccedil organı arasındaki guumlccedil dağılımı boumly-ledir Şimdi de bu organların arzu ederlerse nasıl birbirlerini desteklediği veya karşı ccedilıktığını accedilıklamalıyım
Dediğim gibi konsuumll youmlnetimin elindeki tuumlm işler itibariyle mutlak guumlce sahipmiş gibi goumlruumlnmekle birlikte hem halkın hem de senatonun desteğine muhtaccedil Onlar olmadan elindeki işi başarıyla sonuccedillandıramıyor Zaman za-man lejyonlarının ihtiyaccedillarını ikmal etmek zorunda olduğu accedilık ama sena-to kararı olmaksızın ne mısır ne giysi ne de maaş goumlnderebiliyor Dolayısıy-la senatonun savaştan uzak durma veya komutanı engelleme niyetine bağlı olarak komutanın tuumlm planları altuumlst olabiliyor Aynı şekilde konsuumlluumln herhangi bir başka girişimi sonuccedillandırıp sonuccedillandıramaması da senatoya bağlı Ccediluumlnkuuml senato yılın sonunda onun yerine geccedilecek yeni bir konsuumll ata-ma veya onun emri altındaki bir başka konsuumllle devam etme yetkisini haiz Senato generallerin başarılı oldukları durumlarda bile bu başarıyı şan ve şerefle taltif edebileceği gibi başarının uumlstuumlnuuml oumlrtuumlp soumlz konusu generalin kredisini duumlşuumlrebiliyor Şu anlayışla ki yuumlksek başarı halkın oumlnuumlne somut biccedilimde yani ldquozaferlerlerdquo konur Ne var ki generaller senato oybirliğiyle karar verip gerekli parayı bahşetmezse bu zaferleri hak ettiği gibi şatafatlı bir biccedilimde kutlayamadığı gibi bazı durumlarda hiccedil kutlayamıyorlar Halka gelince konsuumlller merkezden ne kadar uzak olursa olsun her şeyden oumlnce onların goumlzuumlne girmek zorundalar Ccediluumlnkuuml barışın da anlaşmaların da şart-larını kabul veya reddedecek olan halktır ve daha da oumlnemlisi konsuumlller goumlrev suumlreleri (bir yıl) dolup bulundukları makamdan ayrılırken halka hesap vermek zorundalar Buumltuumln bunlardan oumltuumlruuml konsuumlllerin senato ya da halkın hissiyatını goumlz ardı etmesi son derece riskli
Dediğim gibi buumlyuumlk guumlce sahip senatoya gelince kamusal faaliyette oumln-celikle kalabalıkları dikkate almak ve onların isteklerine saygı goumlstermek zorunda Devlete karşı işlenen succedila verilen cezayı -ki oumlluumlm cezasıdır- karar-namesi halkın onayından geccedilmeden infaz edemez Benzer biccedilimde senatoumlr-leri doğrudan ilgilendiren -mesela senatonun geleneksel otoritesini azaltan veya senatoumlrleri işgal ettikleri makam itibariyle saygınlık hatta mal muumllk-ten mahrum eden- olası yasaların kabuluuml veya reddi de halkın inhisarında En oumlnemlisi şayet halkın vetosunu tribunlar da destekliyorsa senato karar-name ccedilıkaramayacağı gibi resmi veya gayriresmi olarak toplanamaz bile
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
156
Tribunlar her şeyden oumlnce ve her zaman halkın isteklerini ve buyruklarını yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml Bu bakımdan kalabalıklar karşısında saygıyla karışık bir korku iccedilinde olan senato halkın hissiyatını goumlzetmek zorunda
Benzer biccedilimde halk da senatodan tuumlmuumlyle bağımsız değil ve senato-nun isteklerini hem bireysel hem toplumsal olarak dikkate almak zorunda Kamu binalarının onarımı veya inşası iccedilin İtalyarsquonın her yerinde accedilılan iha-lelerin -ki sayılamayacak kadar ccediloktur- kensorlar tarafından verilmesine ek olarak nehirler limanlar bağlar bahccedileler madenler arazi oumlzetle Roma huuml-kuumlmetinin denetimindeki her şeyden toplanan gelirler de var Buumltuumln bunlar geniş halk kitlelerini ilgilendiren şeyler zaten ihale almak veya bu işlerde ccedilalışmak istemeyen tek bir insan bile yoktur Bazıları ihaleleri kendileri iccedilin doğrudan kensorlardan satın alır bazıları kensorlarla ortak olur bazıları da bu insanlar iccedilin malını muumllkuumlnuuml hazineye teminat olarak goumlsterir Buumltuumln bu işlerin denetimini senato yapar Mesela bir taahhuumlt iccedilin ek suumlre tanıyabi-lir bir kazanın vuku bulması halinde muumlteahhitin sorumluluğunu hafifle-tebilir veya başarısızlığı halinde onu azledebilir Senatonun muumlteahhitlere buumlyuumlk zorluk ccedilıkarabileceği veya buumlyuumlk muumlsamaha goumlsterebileceği pek ccedilok alan vardır ve bunların her biri iccedilin başvuru mercii senatodur En oumlnemlisi kamu veya oumlzel ağır succedillamanın soumlz konusu olduğu davaların ccediloğuna sena-to uumlyeleri arasından seccedililen yargıccedillar bakar Netice itibariyle tuumlm yurttaşlar senatonun insafındadır ve her an ihtiyaccedilları olabileceği korkusuyla senato iradesine hararetli bir biccedilimde karşı gelmekten ccedilekinirler Benzer bir neden-le konsuumlllerin taleplerine de olur olmaz karşı ccedilıkmazlar zira iccedillerinden biri veya hepsi seferde konsuumlllerin mutlak otoritesi altına girecektir
Devletin birkaccedil organı arasındaki bu guumlccedil dağılımı her tuumlrluuml acil durumla yeterince baş edebilecek bir birliği ve daha iyisi bulunmayacak bir anayasal duumlzeni ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ne zaman bir dış tehlike bu guumlccedillerin bir ara-ya gelerek tek vuumlcut halinde hareket etmesini gerektirse senatoda toplanan guumlccedil oumlylesine olağanuumlstuuml bir guumlccediltuumlr ki yapılması gereken her şey tuumlm sınıf-lar tarafından hevesli bir rekabet ve durumun dayattığı adanma kararlılık ccedilerccedilevesinde başarıyla yuumlruumltuumlluumlrken kamuda veya oumlzel olarak ccedilalışan her birey de elindeki işi başarıyla tamamlamaya odaklanır Dolayısıyla devletin bu kendine has duumlzeni elde edilmek uumlzere kararlılıkla girişilen her şeyin elde edilmesini kesinleştirir ve ccedilok ccedilekici kılar Dahası bu gibi dış tehlike-ler atlatıldıktan sonra bile -insanlar zaferin ve zaferin meyvelerinin keyfini ccedilıkarır ve her zaman olduğu gibi kendini beğenmişlik ve tembellikle yavaş yavaş yozlaşmaya başlayıp saldırganlık eğilimi goumlsterirse- mevcut duumlzenin bu durum istismarını ıslah edecek guumlce her zamankinden ccedilok sahip olduğu goumlruumlluumlr Soumlz konusu uumlccedil sınıftan herhangi birinin kibirlenip haksız yere sal-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
157
dırgan bir eğilim sergileme ihtimali uumlccedil sınıfın birbirine karşılıklı bağımlılığı nedeniyle ortadan kalkmakta boumlylelikle tarafların birbirinden ccedilekinip bir-birini denetlemesi suretiyle tam bir denge oluşmaktadır
Polibius Tarihler VI11-18
7 Yasanın Adalet Doğa ve Tanrırsquoyla İlişkisi Nedir
Marcus Tullius Cicero (İOuml 106-43) Romalı olmayan ve siyasi duruşu meccedilhul kısmen varlıklı bir aileden gelir Zamanının olabilecek en iyi eğitimini alır hatta bir suumlre Atinarsquoda da okur Kariyerini hukuk mahkemelerinde yapmayı seccediler ve Roma Cumhuriyetirsquonin son yıllarında belacircgatı sayesinde devlette oumlnemli mevkilere yuumlkselip İOuml 63rsquode konsuumll olur Cicero Cumhuriyetrsquoi tek adam youmlnetimine doumlnuumlştuumlren devri-min kurbanlarındandır Octavianrsquoın imparator olmadan oumlnce halkccedilı partinin başkan-lığı iccedilin ccedilekiştiği Marcus Antoniusrsquoun ajanları tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr
Cicero sadece velut bir konuşmacı değil uumlretken bir yazar olarak bilinir Yazıla-rı Yunan felsefesi ve siyaset duumlşuumlncesinin Roma Devletirsquonin Latince konuşan Batı boumllgelerinde yayılarak popuumller hale gelmesine hizmet etmiştir Cicerorsquonun hukuk formasyonu siyasi konulardaki yazılarına Yunanistanrsquoın buumlyuumlk siyaset teorisyenlerin kinden daha farklı bir boyut kazandırır Aşağıdaki metin Cicerorsquonun konsuumll olmasın-dan on yıl sonra İOuml 52rsquode yazmaya başladığı Yasalara Dair adlı ccedilalışmasındandır
Yasalara Dair
Cicero
hellip Adalet iccedilin yaratıldığımız ve adaletin insanoğlunun goumlruumlşuumlnde değil Doğarsquoda temellendiği filozofların tartışmalarından ccedilıkan en oumlnemlideğerli gerccedilek olmalı Bu gerccedilek insan insanoğlunun kardeşliği ve birliği hakkında net bir kavrayış edinince apaccedilık ortaya ccedilıkar Ccediluumlnkuuml hiccedilbir şey biz insan-ların birbirine benzediği kadar birbirine benzeyemez Koumltuuml huylar ve batıl inanccedillar bazı daha zayıf zihinleri eğip buumlkmek suretiyle meyilli oldukları bir başka youmlne ccedilevirmese kimse kendisi kadar kendisi ve ldquodiğer herkesle birlikte kendisirdquo olamazdı Dolayısıyla insanoğlunu nasıl tanımlarsak ta-nımlayalım tek bir tanım herkes iccedilin geccedilerli olacaktır Bu insanoğlu ile insanoğlu arasında tuumlr olarak hiccedilbir fark olmadığının yeterli bir kanıtıdır eğer olsaydı tek bir tanım tuumlm insanlar iccedilin geccedilerli olamazdı ve tabii akıl tek başına akıl bizi hayvanların olduğu duumlzeyin uumlstuumlne ccedilıkararak bundan
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
158
sonuccedillar ccedilıkarmamızı ispatlamamızı veya ispatlayamamamızı tartışmamızı ve sorunları ccediloumlzmemizi ve sonuca varmamızı muumlmkuumln kılan akıl hepimizde var Farklı şeyler oumlğrense de en azından onu oumlğrenme kapasitesi itibariyle değişmez Aynı şeyler istisnasız duyular tarafından da fark ediliyor ve du-yuları uyaran şeyler hepimizin duyularını aynı şekilde uyarıyor ve oumlnceden değindiğim gibi zekacircnın gelişme suumlrecinin başlangıcında birimizin zihnine kazınanlar hepimizin zihnine aynı şekilde kazınıyor ve konuşma zihne ter-cuumlman olan konuşma farklı soumlzcuumlkler seccedilse de duygular itibariyle aynı şeyi anlatıyor Aslında hangi ırktan olursa olsun hiccedilbir insan yok ki bir rehber bulabilse erdemfazilet sahibi olmasın
İnsanlar koumltuumlye veya iyiye olan eğilimleri itibariyle de birbirlerine ben-ziyor Oumlrneğin haz da herkesi cezbeder ve baştan ccedilıkarıp koumltuumlluumlğe davetiye ccedilıkarırsa da iyi olanla doğal bir benzerliği var Ccediluumlnkuuml hafifliği ve hoşluğuyla bize mutluluk verir bu nedenle de -bir duumlşuumlnce hatası olarak- sağlıklı bir şey olarak kabul edilir kucaklanır Benzer bir yanlış algılamayla oumlluumlmden doğanın tasfiyesiymişccedilesine kaccedilıyor yaşama sarılıyoruz ccediluumlnkuuml yaşam bizi doğduğumuz kuumlredealanda tutuyor acıyı da en buumlyuumlk koumltuumlluumlklerden biri olarak goumlruumlyoruz ndash acımasızlığından oumltuumlruuml değil bize doğanın mahvına yol accedilıyormuş gibi geldiği iccedilin Aynı şekilde manevi değer ile şanşoumlhret arasın-daki benzerlikten oumltuumlruuml halkın tanıdığı ve saygı goumlsterdiği insanların mutlu şanşoumlhret sahibi olamayanların mutsuz olduğu duumlşuumlnuumlluumlr Dertler mut-luluklar arzular korkular ve kaygılar istisnasız hepimizin zihnini meşgul eder İnsanların farklı inanccedillara sahip olması oumlrneğin tanrı olarak koumlpek ve kedilere ibadet edenleri kuşatan batıl inanccedilların nitelik itibariyle diğerleri-ni kuşatan batıl inanccedillardan farklı olduğuna işaret etmez Hangi ulushalk kendisine ihsan edilen nezaketin şefkatin minnettarlığın ve yapılan iyiliğin hatırlanmasını istemez Kibri koumltuumlluumlğuuml zulmuuml ve nankoumlrluumlğuuml hangi ulushalk hor goumlrmez Tuumlm bunlar insanlığın bir ve buumltuumln olduğunu kanıtlar ve sonuccedil itibariyle doğru yaşamanın ilkelerine vakıf olmanın insanı daha iyi insan yapacağını goumlsterir
O halde bir sonraki nokta şu Doğa bizi Adalet duygumuzu birbirimizle paylaşacak ve herkese aktaracak şekilde yarattı Bu tartışma boyunca ldquoDoğardquo olarak adlandırdığım şeyin ldquoDoğarsquonın bize aşıladığı telkin ettiği şey olduğu-nun bilinmesini isterim Ne var ki koumltuuml alışkanlıkların yol accediltığı yozlaşmabozulma o kadar buumlyuumlk ki Doğarsquonın iccedilimizde (soumlzgelişi) yaktığı ateşin kıvıl-cımları bu yozlaşmabozulmayla soumlnduuml ve aksine bir koumltuumlluumlk ortaya ccedilıkıp yerleşti Ama insanoğlunun huumlkuumlmleri Doğa ile oumlrtuumlşseydi o zaman Adaletrsquoi herkes goumlzetirdi Nitekim şairin dediği gibi ldquoinsanlığa dair hiccedilbir şey ona ya-
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
159
bancı değilrdquo Ccediluumlnkuuml Doğa akıl bahşettiği yaratıklara sağduyu yani Hukukrsquou da bahşetti Hukukrsquou yani huumlkmetme ve yasaklama suumlrecinde uygulanan doğru akıl yuumlruumltmeyi de bahşetti İnsanoğluna Hukuk bahşedildiyse Adalet de bahşedildi Nitekim Sokrat yarar ile Adaletrsquoi birbirinden ilk kim ayırdıy-sa ona lanet okurken -ki bunu sık yapardı- haklıydı Sokrat bu ayrışmanın tuumlm koumltuumlluumlğuumlnfesadın72 kaynağı olduğundan yakınırdı () Buradan accedilıkccedila anlaşılıyor ki akıllı bir insan kendisi kadar erdemlifaziletli bir diğer insana sıradan bir iyilik yaparsa -bazıları iccedilin inanması zor ama- bu kaccedilınılmaz ola-rak diğer insanı kendisi kadar ccedilok sevdiğine işaret eder Ccediluumlnkuuml eşitler ara-sında ne fark olabilir ki Dostlukta en ufak bir ayrımcılık yapılırsa dostluk diye bir şey kalmaz ccediluumlnkuuml oumlzuuml oumlyledir ki dostlardan biri kendini kayıracak olsa dostluk biter
Ve boumlylece insanlar ceza ccedileker ama illa mahkeme kararıyla (zaten bir zamanlar hiccedilbir yerde mahkeme diye bir şey yoktu buguumln bile pek az yerde var var oldukları yerde de ccediloğu kez adaletsiz davranıyorlar) veya tragedya-lardaki73 gibi alev alev yanan meşalelerle değil peşlerine duumlşen Furies74rsquoin gazabına uğrayıp vicdan azabı ccedilekmek suretiyle ceza ccedilekerler
İnsanoğlunu haksızlık yapmaktan mezalimden alıkoyan doğası değil de cezalandırılma korkusu olacak olsa cezalandırılma tehlikesi ortadan kalkın-ca koumltuuml olanın endişeleneceği ne kalır Gerccedilek şu ki işlediği succedilu yuumlzsuumlzce inkacircr etmeyen succedillu yoktur ya da bir haklı oumlfke hikacircyesi uydurup işlediği succedilun affı iccedilin doğal bir doğruluk ilkesine sarılmayan Şimdi boumlylesi bir ilkeye koumltuumller bile sarılabiliyorsa onlar iyi olan tarafından gerccedilekten kıs-kanccedillıkla kollanmalıdır Ama insanoğlunu yanlış yapmaktan succedil işlemek-ten alıkoyan koumltuumlluumlğuumln [fikrinin] kendisi değil de yaşam boyu koumltuumlluumlkten ve succedil işlemekten alıkoyacak bir cezalandırılma korkusu ise o zaman kimse basiretsiz olarak goumlruumllemez Dahası iyi insan olmak iccedilin değil bir tuumlr ccedilıkar amacı guumlderek hareket etmişse ona iyi insan değil kurnaz insan denir Bir tanıkla yargıccediltan başka hiccedilbir şeyden korkmayan insan karanlıkta ne kadar uzun yol alabilir ki Eğer ıssız bir yerde tek başına kalmış biccedilare bir adamla karşılaşıp onun her şeyini soyabilecek durumda olsa ne yapacaktır Faziletli olan yani doğası icabı iyi olan insan onunla konuşacak ona yardım edecek ona yol goumlsterecektir başkaları iccedilin hiccedilbir şey yapmayan her şeyi kendi ccedilı-karı itibariyle değerlendiren diğerinin ise ne yapacağı accedilık Bu diğeri adamı
72 Bu ifadenin Stoacı okulun ikinci başkanı olan Cleanthes (İOuml 250) tarafından Sokratrsquoa atfedilmiş olduğu soumlylenir
73 Mesela Aeschylusrsquoun Eumenidesrsquoinde olduğu gibi Furies annesi Clytaemnestrarsquoyı oumllduumlren Orestesrsquoin peşine duumlşer
74 Furies Yunan efsanelerinde succedilluları cezalandırmakla goumlrevli yılan saccedillı uumlccedil tanrıccediladan biri
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
160
oumllduumlruumlp parasını ccedilaldığını inkacircr ederse bunu yaptığı şeyi doğal olarak koumltuuml addettiği iccedilin değil succedilu ortaya ccedilıkacağı yani başı belaya gireceği iccedilin ya-pacaktır Aman ne gerekccedile Sadece filozofun değil kaba bir koumlyluumlnuumln bile yuumlzuumlnuuml kızartabilir
Milletlerin geleneklerinde veya yasalarında olan her şeyin adil olduğuna inanmak aptallıktır Bu yasalar muumlstebit huumlkuumlmdarlar tarafından yuumlruumlrluumlğe konmuş olsa adil olurlar mıydı Adalet tektir tuumlm insanlığı bağlar ve tek bir Hukukrsquoa temellenir yani huumlkmetme ve yasak koyma suumlrecinde doğru aklınmantığın uygulanmasına Bu Yasarsquoyı bilmeyenler bir yerlerde yazılı olsa da olmasa da Adaletrsquoten yoksundur
Adalet yazılı yasalara ve toplumsal geleneklere uyumuygunluk olsaydı ve aynı insanların iddia ettiği uumlzere eğer her şey yarar terazisine vurulsaydı o zaman herkes kendince yararlıfaydalı goumlrduumlğuuml şeyi elde etmek iccedilin -eğer becerebiliyorsa- yasaları ccediliğnerdi Dolayısıyla Doğarsquoda olmasa Adalet olmaz yararda temellenen bu Adalet tuumlruuml bizatihi yarar tarafından yok edilirdi Ve eğer Doğa Adaletrsquoin temeli olarak goumlruumllmeyecekse bu (toplumun temellen-diği erdeminfaziletin) mahvoluş anlamına gelir Nerde kaldı acirclicenaplık ya da vatan sevgisi ya da sadakat ya da yardımlaşma eğilimi ya da minnet duy-gusu Tuumlm bu erdemler tuumlrdeşlerimizi (diğer insanları) doğal olarak sevme temayuumlluumlmuumlzden kaynaklanır ve Adaletrsquoin temelinde bu yatar Aksi halde sadece tuumlrdeşlerimizi değil tanrılar iccedilin yapılan ayinleri toumlrenleri de unutur gideriz Ben bunların korku saikiyle değil insan ile Tanrı arasında mevcut yakın ilişki nedeniyle suumlrduumlruumllmesi gerektiğini duumlşuumlnuumlyorum Adalet ilke-leri insanların kararına ya da prenslerin fermanına ya da yargıccedilların huumlkmuuml-ne dayandırılsaydı o zaman Adalet -halkın da onayıyla- hırsızlığı zinayı sahteciliği onaylardı Şayet ahmaklar vardıkları huumlkuumlmlerle Doğa yasalarını değiştirilebilecek kadar buumlyuumlk guumlceiktidara sahipse o zaman neden koumltuuml ve muzır olanın iyi ve hayırlı olduğunu buyurmuyorlar Ya da şayet bir ya-sayla Adaletsizliği Adaletli yapabiliyorlarsa koumltuumlyuuml de iyi yapamazlar mı Gelin goumlruumln ki iyi yasalarla koumltuuml yasaları tefrik ediyor ve bunu sadece doğa standartlarına başvurmak suretiyle yapıyoruz Doğarsquonın tefrik edebildiği tek şey Adalet ve Adaletsizlik değildir elbet Doğa istisnasız olarak haysiyetli ve haysiyetsiz olanı da tefrik eder Nasıl ki şeyleri ayırt edip zihnimizde formuuml-le etmemiz her birimizde var olan akılmantık sayesinde muumlmkuumln olmak-taysa haysiyetli davranışı meziyet haysiyetsiz davranışı ahlak bozukluğu olarak tanımlayan da zihnimizdir Bunların Doğa tarafından belirlenen sabit huumlkuumlmler değil birer goumlruumlş meselesi olduğunu ancak bir deli iddia edebi-lir Dili yanlış kullanarak bir ağacın veya bir atın meziyetinden bahsedecek olsak bile bu bir goumlruumlş meselesi değil Doğa huumlkmuumlduumlr Şayet meziyet bir
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
161
goumlruumlş meselesi olarak değerlendirilecekse o zaman ona dair birkaccedil şey daha dikkate alınıp oumlyle değerlendirilmelidir oumlrneğin kim bir insanı sağduyulu olarak değerlendirip bunun kendi yapısında olmadığını soumlyleyebilir Ccediluumlnkuuml erdem tam anlamıyla gelişmiş bir akılidrak demektir ve bu kesinlikle doğal-dır dolayısıyla haysiyetli olan her şey aynı zamanda doğaldır75
Ve akıl Devlet yaşamında yer almak iccedilin doğduğunu (var olduğunu) id-rak edince sadece alışılmış tartışma youmlntemini değil bunu daha uumlretken kılan suumlreklilik youmlntemini de uygulamak suretiyle oumlrneğin uumllkelerin nasıl youmlnetilmesi yasaların nasıl yapılması koumltuumllerin nasıl cezalandırılması iyi-lerin nasıl korunması başarının nasıl oumlduumlllendirilmesi gerektiğini duumlşuumlne-cek yurttaşlarının onayını alacak şekilde onların iyiliği ve yararına doumlnuumlk youmlnergeler yayınlayacak onları haysiyetli davranmaya youmlnlendirerek yanlış yapmalarını oumlnleyecek zor durumda olanlara destek olacak ve cesaret sahi-bi akıllı insanların davranışları ve oumlğuumltleri kadar koumltuumllerin alccedilaklıklarını da sonsuza dek hafızalarda kalacak şekilde bir kuşaktan diğerine aktaracaktır
Cicero Concerning the Laws Harvard University Press 1918
8 Buumlyuumlk Oumllccediluumlde Medenileşmiş Bir Devletin Yurttaşı İlkel İnsanlar Hakkındaki Ccedilalışmalardan Ne Oumlğrenebilir
Roma devletinin Kartaca Savaşırsquonı takiben buumlyuumlmeye başlaması Cumhuriyetrsquoin duumlnyayı youmlnetmekten ziyade İtalyan şehirlerinden oluşan bir konfederasyonu youml-netmeye uygun kurumlarının bozulup gerilemesine yol accediltı Bu kurumlar yuumlz yıllık bir buhran doumlneminden sonra yeniden yapılanmış Romarsquonın ilk imparatoru olarak Augustus unvanını alan Octavian (İOuml 63ndashİS 14) tarafından bu buumlyuumlk imparatorlu-ğun ihtiyaccedillarına cevap verecek şekilde takviye edilerek yuumlzyıllarca suumlren ccedilekişmeler sonucu hırpalanmış olan Akdeniz havzasında Romarsquonın barışı tesis etmesi ve suumlrduumlr-mesini sağlamıştır
Yazıları ve etkin fikirlerine karşın Cornelius Tacitus (55-120) hakkında pek az şey bilinir İngilterersquodeki askeri başarıları ile uumlnlenen İmparator Domitianrsquoın isteği uumlze-rine Romarsquoya geri doumlnen General Agricolarsquonın damadıdır ve kayınpederine hayran-dır Tacitus 112-113rsquode Asya valisi olarak goumlrev yapmış başarılı bir hatip olarak uumln salmıştır Yazılarında Roma aristokrasisinin Cumhuriyetrsquoe duumlşkuumlnluumlğuumlnuuml ve İmpara-torların otokratikdespot youmlnetimine karşı giderek artan hoşnutsuzluğu dile getirir Bir tarihccedili olarak ccedilalışmalarının buumlyuumlk bir kısmını Pax Romana (Roma Barışı) doumlne-minin sakin ortamında yapmış istikrarlı ve aydınlanmacı Trajan doumlnemini (98-117)
75 Bu yasayı I Boumlluumlmrsquode yer alan Kitab-ı Mukaddes seccedilkileriyle kıyaslayın
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
162
Trajanrsquoın seleflerinin kararsızlıklarını ve değişkenliklerini sergilemek iccedilin kullanmıştır Tacitusrsquoun De origine et situ Germanorum (Germenlerin Koumlkeni Uumllkesi ve Halkı) adlı ccedilalışmasından alınan aşağıdaki boumlluumlm bu ldquoilkelrdquo toplumdaki yaşamı genellikle olumlu bir ifadeyle tarif eder
Germania76
Cornelius Tacitus
Germenlerin evlilik bağları nedeniyle başka kabilelerle karışmadıklarını ayrı bozulmamış bir halk olarak kaldıklarını soumlyleyenlerin duumlşuumlncelerine katılıyorum Bu nedenle sayılarının ccedilokluğuna karşın Germenler her yerde birbirlerine benzemektedir Keskin mavi goumlzler kızıl saccedillar ve sadece olma-dık işlere yeteneği olan iri vuumlcutlar Germenler ccedilalışmaya bizim kadar katla-namaz Susuzluk ve sıcaktan da hiccedil hoşlanmazlar Aksine toprakları ve ik-limleri onları soğuğa ve accedillığa alıştırmıştır
Germanya birbirinden ccedilok farklı boumllgeleri iccedilermesine karşın genellikle sık ormanlıklarla ve pis bataklıklarla kaplıdır Galliarsquoya komşu olan boumllge-leri daha nemlidir Noricum ve Pannonia tarafı ise daha ruumlzgacircrlıdır Toprak ekime elverişlidir ama meyve ağaccedillarından yoksundur Ccedilok sayıda suumlruumlle-ri vardır ama hayvanlar hep kuumlccediluumlktuumlr Sığırlar bile buumlyuumlduumlkleri zaman iri boynuzlara sahip olamazlar Germenlerin en hoşlandığı şey suumlruumllerindeki hayvan sayısının fazlalığıdır Hayatta servet adına en ccedilok oumlvuumlnduumlkleri şey budur Tanrıların onları hem altın hem de guumlmuumlş varlığından mahrum bı-rakmış olmasının bir ceza mı yoksa ihsan mı olduğuna karar veremedim Gerccedili Germanyarsquoda altın ya da guumlmuumlş madenleri bulunmadığını kesin olarak soumlyleyemem ccediluumlnkuuml kimse araştırmamıştır Madenleri araştırma konusunda bizim gibi davranmazlar Germanyarsquoda tanrılara ya da oumlnderlere hediye ola-rak verilen guumlmuumlş vazolar goumlrebilirsiniz Fakat guumlmuumlşuuml topraktan yapılmış ccedilanak kadar sıradan bir şey sayarlar Ancak bize yakın yerlerde yaşayanlar ticarete alışkın oldukları iccedilin altın ve guumlmuumlşuumln değerini oumlğrenmiştir Parala-rımızdan bazılarını tanıyıp seccedilebilirler İccedil kısımlarda yaşayan halk ise daha ilkeldir ve eski takas youmlntemlerini kullanır Alışık oldukları kenarları ccedilizgili ve uumlzerinde iki atlı savaş arabası figuumlruuml bulunan eski paraları77 ccedilok severler Ayrıca guumlmuumlşuuml altından daha ccedilok severler Aslında bu bir zevk meselesi de-ğil ccediluumlnkuuml sıradan ve kuumlccediluumlk şeyler satın alan insanların işine kuumlccediluumlk guumlmuumlş
76 Almanya77 Denarius Roma para sisteminin temel sikkelerinden biri
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
163
paralar daha ccedilok yararDemir bol değildir Zaten bu sahip oldukları silahlardan da anlaşılır Kı-
lıccedil ve uzun mızrakları pek kullanmazlar Kargı ya da kendi dillerinde framea adını verdikleri bir silahları vardır Framea kısa dar başlı olmasına rağmen ccedilok keskin ve kullanışlı bir silahtır Hem uzak hem yakın doumlvuumlşte kullanıla-bilir Atlıların kalkanları ve mızrakları piyadelerin ise kargıları vardır Her asker ccedilok sayıda silah taşıyabilir ve bunları uzağa fırlatabilir Nadiren hafif bir ayakkabı kullanırlar ama genelde ccedilıplak ayakla savaşırlar Goumlsterişli suumls-leri de yoktur Sadece birbirlerinden ayırt edilebilmek iccedilin kalkanlarını par-lak renklere boyarlar Ccedilok azı zırh giyer Başlık takanlar ise hemen hemen yok gibidir Atları biccedilimsizdir ve ccedilok hızlı hareket edemezler Atlıları bizim-kiler gibi daireler ccedilizmeyi bilmez Sadece ileriye doğru gitmeyi ve sağa doğ-ru doumlnmeyi bilirler Doumlnuumlş sırasında safları o kadar kalabalık olur ki nere-deyse hiccedilbir asker geride kalmaz Genelde piyadelerinin daha guumlccedilluuml olduk-ları bilinir Bu nedenle atlılar ve piyadeler karışık olarak savaşır Savaş sıra-sında seccedilme bir piyade birliği asıl ordunun oumlnuumlnde yer alır Piyadeler ccedilok hızlı hareket edebildiğinden gerektiğinde atlılarla da savaşabilirler Piyade-lerin sayıları bellidir Her koumlyden yuumlzer kişi alınır Seccedililenler kendi koumlyle-rinde ldquoyuumlzlerrdquo adıyla anılır İlk zamanlar sıradan bir durumu ifade eden bu kavram şimdilerde ccedilok şerefli bir anlam taşımaktadır Germenlerin safları kama şeklindeki birliklerden oluşur Mevzilerinden geri ccedilekilmek ya da tek-rar saldırmak iccedilin biraz gerilemek korku değil tedbir olarak adlandırılır So-nucu belli olmayan savaşlardan sonra bile oumlluumllerini alıp geri goumltuumlruumlrler Kal-kanını kaybetmek en buumlyuumlk şerefsizliktir Kalkanını kaybeden kimse bir top-lantıya ya da kurban kesme toumlrenine giremez Bir savaşta uğranılan yenilgi-den sonra geri kalanların uumlzerindeki lekeyi temizlemek iccedilin kendilerini oumll-duumlrduumlkleri goumlruumllmuumlştuumlr
Krallar ailelerine goumlre komutanlar ise yeteneklerine goumlre seccedililir Kralla-rının sınırsız yetkileri yoktur Komutanlar yetkilerine dayanarak değil yal-nızca cengacircverliklerini ispatlamak suretiyle mevkilerini koruyabilir İdam hapis ve kırbaccedillama iccedilin sadece rahiplere izin verilmektedir Bu cezalar asla komutanlar tarafından verilmez Boumlyle bir cezayı ancak savaşta aralarında bulunduklarına inandıkları kabile tanrıları verebilir Barış zamanı ağaccedilların uumlzerinde bulunan kutsal idol ve alametifarikalarını indirip savaşa giderler Atlı birlikler ve kama şeklinde duumlzenlenmiş olan piyade birlikleri kabilelere goumlre savaş duumlzeni alır Savaşta bu denli cesur olmalarını sağlayan da budur Ccediluumlnkuuml en sevdiği insanlar yakında bulunur kadınların bağrışmalarını be-beklerin ağlamalarını kendi kulaklarıyla duyarlar Tuumlm Germenler kendi ka-bilesindekiler tarafından oumlvuumllmeye bayılır Annelerine ve karılarına yarala-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
164
rını goumlsterirler Kadınlar ise erkeklerin yaralarını tedavi etmekten korkmaz Savaş sırasında onlara yiyecek verip cesaretlendirirler
Bazı savaşlarda dağılan ve bozguna uğrayan orduların kadınlar tarafından yeniden bir araya getirildikleri anlatılır Boumlyle durumlarda Germen kadınla-rı hiccedil ara vermeden dua eder goumlğuumlslerini accedilarak esaretin uzak olmadığını anlatmaya ccedilalışırlar Germenler esir duumlşmekten kendileri iccedilin değil kadınla-rı iccedilin korkmaktadır Onların sadık kalmalarını sağlamak iccedilin asil ailelerin kızlarını rehin almak yeterlidir Germenler kadınların geleceği bilme gibi bir yetenekleri olduğuna inanır Onların tavsiyelerine asla boş vermezler ve so-rularını her zaman yanıtlarlar İmparator Vespasianusrsquoun zamanında Veleda adında bir kadın goumlrduumlk Ccediloğu insana goumlre o bir tanrıccedilaydı Daha oumlnce de Aurinia ve başka oumlluumlmluumllere buumlyuumlk ve ilahi bir saygı goumlsterdikleri vakidir Ancak davranışlarının nedeni yaltaklanmak değil onları gerccedilekten tanrıccedila yapmak isteğidir
Oumlnemsiz konularda kabile oumlnderleri kendi başlarına karar verir Daha oumlnemli konularda ise oumlnderler bir araya gelir Halkın karar vermesi gereken durumlarda da oumlnderlerin konuyu oumlnceden aralarında goumlruumlşmeleri gerekir Beklenmedik ve ani bir şey olmadıkccedila ay başlangıccedillarında ya da dolunay zamanında toplanırlar Boumlyle zamanların yeni işlere başlamak iccedilin en uğurlu guumlnler olduğuna inanırlar Zamanı hesaplarken bizim gibi guumlnduumlzleri değil geceleri sayarlar Toplantıların ve anlaşmaların guumlnleri buna goumlre hesapla-nır Germenlere goumlre guumln geceden sonra gelir Oumlzguumlrluumlk aşkı adeta bir kusur sayılabilecek kadar fazladır Gerektiğinde hemen toplanırlar fakat geciken-ler yuumlzuumlnden birkaccedil guumln kaybedilir Toplantı başlayınca herkes silahlı ola-rak oturur Toplantıda sessizliği bu işle goumlrevlendirilmiş olan rahipler sağlar Daha sonra yaşı soyluluğu daha oumlnceki savaşlarda yaptıkları ya da guumlzel konuşması bakımından oumlne ccedilıkan krallar ve oumlnderler konuşur Fakat konuşa-cak kimse konuşma hakkını ancak ikna guumlcuumlyle elde edebilir Soumlylenenler hoşlarına gitmezse homurdanarak reddederler Beğenirlerse kargılarını şa-kırdatırlar Boumlyle bir alkış en buumlyuumlk başarı sayılır
Savaş başladığında bir oumlnderin yanındakilerden geri kalması ve yanında-kilerin de oumlnderden aşağı kalmaları aynı derecede ayıp sayılır Oumlnder oumllduumlk-ten sonra savaş meydanından sağ doumlnmek insanın yaşamının sonuna dek silemeyeceği kara bir lekedir Oumlnderi korumak ve kendi kahramanlıklarını
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
165
ona mal etmek askerlerin yemin ettikleri bir şeydir Oumlnder zafer iccedilin adam-ları oumlnder iccedilin savaşır Bir yerde uzun yıllar devam eden barış soumlz konusuy-sa o kabiledeki asil ailelerin ccedilocukları savaşmakta olan bir başka kabilenin yanına gider Barış ve sessizlikten hiccedil hoşlanmazlar Tehlikeli zamanlarda uumln daha kolay kazanılır Ayrıca sahip oldukları bu kadar buumlyuumlk ordu savaş olmazsa youmlnetilemez Ccediluumlnkuuml oumlnderleri onlara savaş atlarını ve uumlnluuml yenil-mez kanlı mızraklarını verir Ccedilok lezzetli olmasa da bol olan yemeklerin ve eğlencelerinin masrafını oumlnderler karşılar Bu coumlmertliğin giderleri harp ve yağmadan sağlanır Bu adamlar iccedilin tarlaları suumlrmek bir yılın uumlruumlnuumlnuuml bek-lemek duumlşmanla savaşılarak ele geccedilirilen paralar karşılığında bir şey kazan-maktan ccedilok daha zordur Bir hedefe adam oumllduumlrerek ulaşma şansları varsa aynı şeyi ccedilalışarak elde etmeyi tembellik ve uyuşukluk sayarlar
Savaşmadıkları zaman ccedilok fazla avcılık da yapmazlar Genelde boş boş oturup yemek yer ve uyurlar En cesurları hatta savaşccedilıları bile hiccedilbir şey yapmaz Ccediluumlnkuuml evlerin ve tarlaların bakımları kadınlar yaşlılar ve aile iccedilindeki zayıf kimseler tarafından yapılır Kendileri ise boş boş dolanır Karakterlerinde şaşırılacak bir terslik vardır Tembelliği sever ama barış-tan hoşlanmazlar Kabiledeki her adamın kendi isteğiyle oumlnderlere sığır ve yiyecek vermesi geleneği vardır Onlara goumlre bu bir şereftir Hem de ihti-yaccedillarını karşılar Komşu kabilelerden gelen hediyelerden ccedilok hoşlanırlar Hediyeler sadece kişiler tarafından değil aynı zamanda devlet tarafından goumlnderilir Hediyeler genelde seccedilkin atlar muhteşem zırhlar madeni gouml-ğuumlsluumlkler ve yakalıklardır Daha sonraki yıllarda para almayı da bizden oumlğrenmişlerdir
Germanyarsquoda evlilik bağları ccedilok kuvvetlidir Diğer gelenekleri bunun ka-dar oumlvguumlyuuml hak etmez Barbarlar iccedilinde sadece Germenler tek bir kadınla yaşar Ccedilok az kimse bu kuralın dışına ccedilıkar Onlar da asalet nedeniyle birden fazla kadın almak zorunda bırakılanlardır Drahomayı kadın kocaya değil koca kadına verir Anne baba ve akrabalar duumlğuumlne gelip hediyeleri inceler Hediyeler kadının hoşuna gidebilecek ve saccedilına takabileceği tuumlrden şeyler değildir Genelde bir ccedilift oumlkuumlz gemli bir at ya da kalkan mızrak kılıccedil gibi şeylerdir Kadın da kocasına silah hediye eder Bu toumlren bizim nikacirch toumlre-nimizin goumlreneklerimizin ve evlilik tanrılarımızın yerini tutar Bir kadının kendisini cesaret ve savaştan uzak saymaması gerekir Evlilik hayatının baş-langıcında yapılan toumlrende kadına ccedilalışmada ve tehlikede kocasının ortağı olması barışta ve savaşta da aynı şekilde cesaretle davranması gerekeceği
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
166
soumlylenir Boyunduruklu oumlkuumlzler gemli atlar ve hediye silahlar bunu accedilık-ccedila goumlsterir Germenlere goumlre bir kadın boumlyle yaşayıp boumlyle oumllmelidir Aldı-ğı emaneti namusuyla koruyup ccedilocuklarına miras bırakmalıdır Bu oumlyle bir emanettir ki zamanı gelince kendi gelinleri de bunu alıp torunlarına miras bırakacaklardır
Bu nedenle ccedilok sakin bir yaşam suumlrerler Tiyatronun rahatsız edici et-kileri veya ziyafetlerin insanı tahrik eden havası onların ahlakını henuumlz bozmamıştır Ne erkekleri ne de kadınları mektuplaşır Sayılarına oranla kocasını aldatan kadın ccedilok azdır Boumlyle bir durum ortaya ccedilıktığında kocası-nın karşılık vermesine izin verilir Karısının saccedillarını keser ailesinin goumlzleri oumlnuumlnde onu soyar ve koumlyuumln ortasında kamccedilılar Namusunu satmış bir kadın affedilmez Boumlyle bir kadın guumlzel genccedil ve zengin bile olsa koca bulamaz Ccediluumlnkuuml Germanyarsquoda kimse namussuzluğa guumllmez ahlak bozukluğunu ldquodev-rin bozulduğunardquo bağlamaz Ren Boumllgesirsquonde yaşayan kabilelerde sadece ba-kirelerin evlenmesine izin verilir Buralarda yaşam daha da iyidir Boumlylece kadın kocasını tek bir vuumlcut tek bir hayat olarak kabul eder Daha sonrasını duumlşuumlnmez daha fazlasını istemez Sanki evlilik hayatını kocasından daha ccedilok seviyor gibidir Ccedilocuklarının sayısını kısıtlamayı veya sonradan olan ccedilocuklarından birini oumllduumlrmeyi cinayet sayarlar Onların iyi ahlakları başka yerlerdeki iyi kanunlardan ccedilok daha etkilidir
Cornelius Tacitus Germania amp Britannia ccedileviren Furkan Akderin Alfa Basım Yayın Dağıtım Ltd 2006
9 Roma Youmlnetiminin İyi Youmlnleri Nelerdi
Aelius Aristides İkinci yuumlzyılda İmparatorluğun doğu sınırlarında gezerek pek ccedilok konuda sanatsal uumlslupla konuşmalar yapan dersler veren gezginci hatiplerden-dir Nutukları arasında en iyi bilinenler Atina İzmir (Smyrna) ve Romarsquoya duumlzduumlğuuml methiyeler ile İmparatora yağdırdığı iltifatlardır Aşağıdaki metin Antonius Piusrsquoun (138-161) coumlmert ve nispeten huzurlu saltanat doumlneminde Romarsquoda yaptığı (156) konuşmadan alınmıştır Aristidesrsquoin bu konuşması fazlasıyla oumlvguuml dolu olsa da Roma İmparatorluğursquonun bu en iyi doumlneminde Romalılar hakkında bilgi veriyor olması ba-kımından dikkate değer bulunur Aristides konuşmasında Romarsquonın oumlnde gelenlerini memnun edeceğini duumlşuumlnduumlğuuml hususların uumlstuumlnde durur Benzeri oumlvguumllere İmpa-ratorluğun diğer birccedilok vilayetinde de ortaya ccedilıkarılan ve aynı doumlneme tarihlenen kitabelerde de rastlanmaktadır
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
167
Romarsquoya
Aelius Aristides
İmparatorluğunuz uccedilsuz bucaksız ve şamil olmakla birlikte sınırlarının ccedilevrelediği alandan ziyade kusursuzluğuyla buumlyuumlktuumlr İmparatorlukta baş-kalarının elinde olan birilerinin zorla işgal ettiği veya diğerlerinin isyan ccedilı-karmak suretiyle koparıp aldığı zapt edilebilir hiccedilbir boşlukgedik yoktur Ancak kendisine (Roma İmparatorluğu) sahip ccedilıkabilecek olanların diyarı olduğu halde78 Kralrsquoın diyarı olarak anılmasına şaşmamalı Satrapların kral-ları yokmuş gibi birbirleriyle ya da değişik şehirlerin şuna veya buna karşı savaşmasında askeri birliklerin bir şehre goumlnderilip diğerinden kovulma-sında79 da şaşılacak bir şey yoktur Medeni duumlnya sonsuza kadar kaim olacak bu imparatorluğa hep birlikte ve bir korodan ziyade iyice temizlenmiş bir fluumltten ccedilıkarcasına yayılan net bir sesle dua etmektedir komutadaki oumlndere ne kadar da uygun Medeni duumlnya korosu Orsquonun bir soumlzuuml veya işaretiyle tuumlm direktiflerini yerine getirilmekte Yapılacak bir şey varsa Orsquonun tuumlm yapması gereken karar vermek
Şehirlere ve etnik gruplara goumlnderilen valilerin hepsi birer huumlkuumlmdar ama youmlnetilenler kendilerini ilgilendiren konularda ve birbirleriyle ilişki-lerinde eşittir Youmlneticilerin youmlnettikleri insanlardan tek farkı onlara her şeyden oumlnce nasıl iyi birer yurttaş (tebaa) olacaklarını oumlğretmeleridir80 Buuml-yuumlk vali onlara oumlylesine saygı aşılamış ve onların taleplerini oumlylesine yerine getirmiş durumda ki youmlnetilenler onun kendileri iccedilin en iyiyi yaptığından eminler Nitekim onu guumlcendirmekten korkuyor ve -sanki karşılarında dedi-ğim dedik bir despot varmış gibi- ona korkuyla karışık saygı duyuyorlar Hiccedil kimse İmparatorrsquoun adını duyunca etkilenmemezlik edemediği gibi ayağa kalkıp bir nefeste iki dua okuyor birini Orsquonun adına Tanrılar iccedilin diğerini ise kendi adına Orsquonun iccedilin Valiler kamu veya oumlzel davalarda oumlne suumlruumllen iddiaların youmlnetilen itibariyle geccedilerliliğinehaklılığına dair en ufak bir kuşku duyacak olsa Orsquona hemen ne yapmaları gerektiğini soran bir yazı goumlnderi-yor ve Orsquondan cevap gelinceye kadar şefi bekleyen bir koro gibi bekliyorlar Dolayısıyla İmparatorrsquoun vakit buldukccedila imparatorluğun doumlrt bir yanını kendisini şu veya bu insanlara goumlsterdiğinden emin olmak uumlzere şahsen dolaşması gerekmiyor Tuumlm medeni duumlnyayı oturduğu yerden mektuplarla
78 Bir diğer ifadeyle uumllke ismen de olsa sadece huumlkuumlmdara ait değildir 79 Pers İmparatorluğursquonun şehirlerini youmlneten Satraplar eski doumlnemde birbirleriyle suumlrekli muumlcade-
le etmeleriyle uumlnluumlduumlr 80 Bazı valiler şehir-devletlere bazıları ise şehir-devlet olacak kadar gelişmemiş boumllgelere goumlnderilir
Aristides bu boumllgelerdeki insanları ldquoetnik gruplarrdquo olarak niteler
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
168
youmlnetmesi ccedilok daha kolay ccediluumlnkuuml bu mektuplar kanatlı ulaklarla iletiliyor-muşccedilasına neredeyse yazıldıkları an Orsquonun eline geccediliyor81
Şimdi en ccedilok şaşkınlık hayranlık uyandıran ve minnettarlığın hem soumlz hem davranışla suumlrekli ifade edilmesini gerektiren bir şeyden soumlz edeceğim Bu uccedilsuz bucaksız İmparatorluğun sınırsız guumlccedil sahibi ve guumlccedilluuml youmlneticile-ri olan sizler buumlyuumlk bir başarı kazandınız Bu başarının tuumlmuumlyle size ait olduğu kesin İmparatorluk sahibi olanlar arasında sadece siz huumlr insan-lara huumlkmediyorsunuzhellip (İmparatorluğun şu veya bu boumlluumlmuuml şu veya bu huumlkuumlmdarın youmlnetimine verilmemiştir) Ne halkı şunun veya bunun esareti veya himayesi altına girmiş ne de kendisi kadar huumlr olmayan birine teslim edilmiştir82 Ama nasıl ki tek bir şehir-devletten ibaret olan youmlnetimler youmlne-tilenleri goumlzetmek ve korumak uumlzere bir sulh yargıcı atarlarsa tuumlm medeni duumlnyayı tek bir şehir-devletiymişccedilesine youmlneten sizler de her zaman olduğu gibi seccedilimleri takiben valiler atıyorsunuz ndash koumllelere efendilik yapmak uumlzere değil youmlnetilenleri goumlzetmek ve korumak uumlzere Dolayısıyla bir vali goumlrev suumlresi bitince daha uzun suumlre goumlrevde kalma muumlcadelesi vermeksizin veya toprak kavgası yapmaksızın alccedilakgoumlnuumllluumlluumlkle yeni gelene yol veriyor hatta (makamında) halefini karşılayacak kadar bile beklemiyor
Yuumlksek mahkemeye başvuru kolayca yapılıyorhellip (ve bunu yapanlar) Kendilerini yerel mahkemenin verdiği kararı kabul edenlerden daha faz-la tehdit altında hissetmiyor Dolayısıyla denilebilir ki buguumlnuumln insanları youmlnetiminden mutlu oldukları suumlrece goumlnderilen valiler tarafından youmlneti-liyor Bunlar eski ldquoHuumlr Cumhuriyetrdquoinizin sunduğu avantajların oumltesinde avantajlar değil midir Ccediluumlnkuuml Halk Huumlkuumlmetirsquonin olduğu yerde şehir mah-kemesinde verilen bir kararın hatta başka juumlrilerin verdiği kararın dışına ccedilıkılamaz ama (hellip) ne olursa olsun insan yerel yargıya saygı goumlstermelidir Ama artık bir başka yargıccedil var kavrayışının hiccedilbir adil kararı ıskalamadığı guumlccedilluuml bir yargıccedil
Aelius Aristides To Rome ldquoThe Ruling Powerrdquo Transactions of the American Philosophical Soci-ety 1953
81 Aristides burada imparatorluğun İkinci yuumlzyılda gayet gelişmiş olan buumlrokratik sistemini ima etmektedir Şehir ve boumllgeler oumlnemine goumlre tasnif edilmiş ve yeterli kolluk guumlcuumlyle donatılmıştır İletişim hızlı ve guumlvenlidir Yazılı talimatlar buumlrokrasinin dikkatle izlenmesinden buumlyuumlk kazanccedil elde eden resmi bir teşkilat tarafından harfiyen uygulanırdı
82 Orta Doğursquodaki huumlkuumlmdarlıklar ccediloğu kez huumlkuumlmdarın malıdır ve kişisel muumllkuuml gibi youmlnetilir Aristides burada yerel youmlnetimler benzer bir yetkiyle youmlnetiliyor olsa bile youmlneticinin kendisinin huumlr olmadığını ima eder
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
169
10 Roma Hukukunun Dayanakları Ve Kaynakları Nelerdir
Bir hukukccedilu olarak İmparatorluk katında herhangi bir makamı işgal etmediği halde ortaya koyduğu muazzam eserler Gaiusrsquou (İkinci yuumlzyıl) Romarsquonın en oumlnde gelen hukuk yazarlarından saydırır Taşra hukuku hakkındaki uzun muumltalaası bazı bilim adamlarının onun taşralı bir hukukccedilu olduğuna huumlkmetmesine yol accedilıtığın-dan ccedilağdaşları tarafından yok sayılmış yaşadığı doumlnemde popuumller olamamıştır Oumlte yandan bu talihsiz durum Gaiusrsquoun Roma hukukunun kodifikasyonu uumlzerindeki etkisi nedeniyle fazlasıyla telafi edilmiş sayılır Institutiones adlı ccedilalışmasından alınan aşağıdaki pasaj Roma hukukunun kaynaklarını diğer bir deyişle belirleyici unsurları itibariyle hukukccedilular tarafından tuumlmuumlyle paylaşılan goumlruumlşlerini oumlzetler (JS)
Institutiones83
Gauis
Belirli bir mevzuat ve gelenekler ccedilerccedilevesinde youmlnetilen her halkmillet kısmen kendine has bir hukuka kısmen de tuumlm insanlığın ortak hukukuna tabidir Halkınmilletin kendisi iccedilin oluşturduğu kendine oumlzguuml hukuka ius civile (medeni hukuk) denir yani civitasrsquoın (Devlet) oumlzel hukukudur İnsan-lığın doğal olarak akıl suumlzgecinden geccedilirmek suretiyle geliştirdiği hukuka ise ius gentium (milletler hukuku veya duumlnya hukuku) denir bu tuumlm insanlığın tabi olduğu hukuktur Nitekim Romalılar da kısmen kendilerine has oumlzel hukuku kısmen de insanlığa has ortak hukuku goumlzetirhellip
Romalıların yasaları legesrsquoler (imparator emirnameleri) plebisitler senatuconsultrsquolar imparatorluk nizamnameleri buna hak kazananların ya-yınladıkları bildiriler ve buumltuumln bunların tuumlmuuml hakkında acirckil adamların muuml-talaalarından oluşur
Plebisit plebsrsquoin huumlkmuuml ve emridir Plebs populusrsquotan farklı bir şeydir Populus soylular dahil tuumlm yurttaşları ima eder oysa plebs soyluları84 dışla-yarak sadece sıradan yurttaşları tanımlar Daha oumlnceleri soylular icazet ver-medikleri plebisitlerin kendilerini bağlamadığını iddia ederdi Ne ki plebi-sitlerin tuumlm populusrsquou bağlamasını sağlayan bir L Hortensia85 geccedilirildikten sonra legesrsquolerle eşitlendi
83 Hukuk kurumları anlamına gelmektedir84 Cumhuriyet doumlneminde uumlst-sınıf soylular (patricians) ile alt-sınıf avam (plebeians) farkı ccedilok be-
lirgindi Gaius alt-sınıfın uumlst-sınıfa karşı verdiği hukuk muumlcadelesi sonunda kazandığı eşitlik sta-tuumlsuumlnden soumlz etmekte
85 Bir yasa teklifi olan Lex Hortensius Hortensius adlı bir resmi goumlrevli tarafından sunulduğu iccedilin bu adı almış İOuml 278rsquode yasalaşmıştır Bu yasanın alt-sınıfın (plebeians) zaferinde oumlnemli bir yeri vardır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
170
Senatuconsultrsquolar senatonun talimat ve buyruklarıdır tartışmalı da olsa lex guumlcuumlndedir İmparatorluk nizamnameleri imparatorun emir kararname veya yasa yoluyla verdiği buyruklardır ve imparatorun imperiumrsquouna (em-retme yetkisine) bir lex vasıtasıyla sahip olduğuna bakılırsa bunların da lex guumlcuumlnde olduğuna şuumlphe yoktur
Bildiri yayınlama hakkına sahip olanlar Romalılarca seccedililen sulh yargıccedil-larıdır Yargı yetkisi şehir valileri tarafından benimsenen -biri kentli diğeri peregrine86- iki preator87 tarafından yayınlanan bir bildiri aslında kapsamlı bir kanun mahiyetindedir Aynı şekilde yargı yetkisi Romalıların şehirlerin-deki quaestors88 tarafından benimsenen curule aediles89 bildirileri de kanun mahiyetindedir Curule aediles bildirileri Caesarrsquoın şehirlerinde90 yayınlan-maz ccediluumlnkuuml bu şehirlere quaestor tayin edilmez
Acirckil adamların muumltalaaları yasaların oluşturulması suumlrecinde ileri suumlr-duumlkleri goumlruumlşler ve kararlardır Oluşan fikir birliği lex guumlcuumlndedir Fikir bir-liği oluşmadığı durumda kararı yargıccedil verir Bu İmparator Publius Aelius Hadrianrsquoın (117-138) kanun guumlcuumlndeki tebliğidir
Dr Haluk Emiroğlursquonun ldquoRoma Hukukursquonun Bilgi Kaynaklarından Corpus Iuris Civilis ve Tuumlrkiyersquode Hukuk Resepsiyonurdquo konulu makalesinden alıntı
Hukuk kurumları anlamına gelen Institutiones uygulanan hukukun ana
hatlarını belli bir duumlzen iccedilinde saptamak bir başka deyişle uygulanan hukuk
hakkında genel bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır Bu nedenle Institutio-
nes hukuk bilimine başlangıccedil konusunda bir ders kitabı niteliğindeydi Ger-
ccedili hukuk oumlğretiminin temel konusu Digesta ve Codexrsquode bir araya getirilen
metinlerdi Digesta Cumhuriyet Doumlnemi ve Klasik Doumlnem hukukccedilularının
eserlerinden alınan parccedilaları iccedileriyordu Codex ise imparator emirnamele-
rinin sistematik bir derlemesiydi Ancak her ikisi de ccedilok ağır ve ayrıntılarla
dolu olduğundan uygulanan hukukun temel kavramlarını ve kurallarını an-
lamak oumlğrenmek bakımından elverişli değildi Bu nedenle uygulanan huku-
kun tuumlmuuml hakkında genel bilgi verecek nitelikte bir boumlluumlmuumln hazırlanması
zorunluluğu duyuldu Iustinianus 533 yılında bu boumlluumlmuumln hazırlanması iccedilin
86 Preatorların biri kentteki Romalılara diğeri kentteki yabancılara hizmet ederdi Yabancılara hiz-met edene peregrine denirdi
87 Preator eski Romarsquoda yurttaşlar arasındaki uyuşmazlıkları ccediloumlzen yargıccedil ve youmlnetici konumundaki kişi
88 Eski Romarsquoda hazine youmlneticisi89 Eski Romarsquoda imarbayındırlık memurları90 Buumlyuumlk orduları barındıran dolayısıyla huzursuzluğun hacirckim olduğu şehirler (istismara accedilık ol-
maları itibariyle) imparatorun kişisel denetimi altındaydı yani kamu youmlnetimi itibariyle senatoya bağlı şehirlerden ayrı tutulurdu
BATI GELENEKLERİNİN KAYNAKLARI
171
Tribonianusrsquoun denetimi altında Constantinopolis Hukuk Okulursquonun hoca-
larından Theophilus ile Beyrut Hukuk Okulu hocalarından Dorotheusrsquouuml gouml-
revlendirdi Bu iki hukukccedilu eserin ikişer kitabını yazarak kendilerine verilen
goumlrevi paylaşmıştı İlk iki kitabın anlatım tarzı ile son iki kitabın anlatım tarzı
arasında fark vardır ve hangi kitapların hangi yazara ait olduğuna ilişkin ke-
sin bir bilgi bulunmamaktadır
Imperatoriam Emirnamesi ile yuumlruumlrluumlğe giren ve lsquohukuk oumlğrenme iste-
ği olan genccedilliğersquo ithaf edilen Institutiones doumlrt kitaptan oluşmakta huku-
kun genel kavram ve ilkeleri imparatorun ağzından ders verir gibi konuş-
ma uumlslubu ile anlatılmaktadır Institutionesrsquoi yuumlruumlrluumlğe sokan Imperatoriam
Emirnamesirsquonde soumlz konusu eser duumlzenlenirken hangi kaynaklardan yarar-
lanıldığı konusunda kısa bir accedilıklama vardır Bu accedilıklamadan daha oumlnce ya-
zılan Klasik Doumlnem hukukccedilularının Institutionesrsquolerinden oumlzellikle Gaiusrsquoun
Institutiones ve Res Cottidianae adlı eserlerinden ve diğer şerhlerden yararla-
nılmış olduğunu oumlğreniyoruz
Şekli bakımdan incelendiğinde Institutiones klasik eserlerden parccedilalar
alınarak duumlzenlenmiş bir lsquomozaikrsquoten ccedilok oumlzguumln bir eser gibi hazırlandığı
izlenimini uyandırmaktadır Aslında bu kitap da Digesta gibi klasik hukuk-
ccediluların eserlerinden alınan parccedilaların birbirine eklenmesiyle oluşmuştu
Ancak ekleme yapılırken parccedilalar bir inscriptio ile birbirinden ayrılmamış
oldukları iccedilin bunların hangi yazara ait olduklarını belirlemek muumlmkuumln
olmadığı gibi suumlrekli bir konuşma haline getirilmiş olan ifade sanki bizzat
imparatorun ağzından ccedilıkıyor ve genccedilliğe sesleniyormuş gibi bir izlenim taşı-
maktadır Hukukta yapılan yenilikler accedilıkccedila beyan edilmiş bazı metinler ar-
tık kullanılmadıklarının anlaşılması iccedilin geccedilmiş zaman kipiyle ifade edilmiş
kurumların tarihccedilesi anlatıldıktan sonra yuumlruumlrluumlkte olan hukuk kurallarının
belirtilmesi iccedilin ise şimdiki zaman kipi kullanılarak hukukun genel kavram
ve ilkeleri bir imparatorun uumlslubuna yakışan suumlsluuml ifadelerle aktarılmıştır
Eserin planı İmparatorun da soumlylediği gibi Gaiusrsquoun Institutionesrsquoi esas alı-
narak hazırlanmıştır Bu model iccedilinde kalınmakla birlikte Digesta aracılığı ile
varlıklarını oumlğrendiğimiz diğer Institutionesrsquolerden de yararlanılmış olduğu-
nu goumlruumlyoruz Digesta ile yapılan karşılaştırmalar sonucunda Gaius dışında
Ulpinianus Fiorentinus ve Marcianusrsquoun da institutiorsquolarından faydalanıldığı
anlaşılmaktadır
Iustinianusrsquoun Institutionesrsquoi de Gaiusrsquoun Institutionesrsquoi gibi doumlrt kitaptan
oluşmuştur Her kitap fasıllara fasıllar da paragraflara ayrılır Her faslın ba-
şında principium denen bir boumlluumlm vardır Bunu birinci paragraf izler Institu-
tionesrsquoteki herhangi bir parccedilaya atıf yapmak ya da herhangi bir parccediladan soumlz
edilmek istendiğinde Institutiones buumlyuumlk harfle ya da Ins harfleriyle belirti-
lir Sonra da sırasıyla kitap fasıl ve paragraf numaraları goumlsterilir Gaiusrsquoun
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
172
aynı adlı eserini Corpus Iuris Civilisrsquoin birinci boumlluumlmuuml olan Institutionesrsquoden
ayırmak iccedilin genellikle Gai Ins kısaltması kullanılır Corpus Iuris Civilisrsquode
yer alan Institutionesrsquoin sistematiği Gaiusrsquoun Institutionesrsquoinde olduğu gibi
kişilere (personae) eşyaya (res) ve davalara (actiones) ilişkin olmak uumlzere uumlccedil
boumlluumlmduumlr Birinci kitap şahıslara ikinci kitap muumllkiyete ve vasiyet yoluyla
mirasa uumlccediluumlncuuml kitap vasiyetsiz miras ile soumlzleşmeden doğan borccedillara doumlr-
duumlncuuml kitap ise haksız fiilden doğan borccedil ve davalara ayrılmıştır Medeni
Hukuka ilişkin ccedilağdaş hukuk eserlerine de kişilerin tarifi ve incelenmesiyle
başlanmaktadır Bu plan Gaiusrsquoun felsefe kitaplarından esinlenerek Institu-
tiones adlı eserinde lsquoHukuk eğitiminin iki youmlnuuml vardır kamu hukuku oumlzel
hukuk Kamu hukuku Roma Devletirsquonin teşkilatına ait kuralları duumlzenler
oumlzel hukuk ise kişilerin menfaatlerine ilişkin kurallardan oluşur Oumlnce oumlzel
hukuktan bahsedelim bu tabii hukuk (ius naturale) kavimler hukuku (ius
gentium) ve vatandaşlar hukuku (ius civile) kuralları olmak uumlzere uumlccedil boumlluumlmuuml
iccedilermektedirrsquo
173
IV
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE
YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
Hıristiyanlığın Hz İsarsquonın oumlluumlmuumlnuuml izleyen uumlccedil yuumlzyıl iccedilinde zulme uğrayan bir din olmaktan ccedilıkıp Roma İmparatorluğursquonun resmi dini haline gelmiş olması Kilisersquonin sorunlarının ccediloumlzuumllduumlğuuml anlamına gelmeyecektir zira hem Hıristiyanlara zulmedenler klasik kuumlltuumlrde yetişmiş insanlardır hem de Hıristiyanlığı kabul edenlerin belirleyici ccediloğunluğu aynı geleneklerle yoğrulmuş Yunanca ve Latince konuşan halklardır Da-hası Hıristiyanlığın manevi sorumluluğunu uumlstlenmek durumunda olan İmparatorluk da klasik kuumlltuumlruumln uumlruumlnuumlduumlr Hal boumlyle olunca zalimler mazlumlar İmparatorluk ve İmparatorluğun resmi dinini dayattığı topluluklar karşı karşıya gelir İzleyen uumlccedil yuumlzyıl boyunca insanlar bu ccedilok farklı geleneklerin birbirleriyle nasıl uzlaştırılabileceği tam uzlaşmanın muumlmkuumln olamaması halinde birlikte yaşama koşullarının nasıl sağlana-bileceği hususlarında duumlşuumlnce geliştirir Aşağıda Hıristiyanların kendi kurumsal ve oumlrguumltsel sorunlarını duumlzene sokmaya ccedilalışırken dış duumlşmanlarıyla (yani gelenekle) nasıl baş ettiklerine dair ipuccedilları iccedileren metinler goumlreceksiniz Bu metinler 1 Cildin başından itibaren sunduğumuz metinlerden farklı olarak birbirleriyle ilgilibağlantılı olmayan bağımsız belgelerdir
1 Roma Devleti İmparatorun Resmen Sahip Olduğu DinselToumlrenleri İcra Etme Hakkına Karşı Gelenlerle Nasıl Anlaşacak
Oumlnce ldquoimparatora tapınmardquo kuumlltuumlnuumln doğuşu ile Hıristiyanlığın doğuşunun eş-zamanlı olduğunu tapınma acircdetinin Roma vatandaşları iccedilin zaman iccedilinde yasal bir gereklilik haline geldiğini hatırlatalım Her ne kadar Hıristiyanlar boumlylesi bir geleneği reddetmişlerse de yaygın inanccedil İmparatorluğun guumlvenliğinin ve dolayısıyla halkın refah ve huzurunun dini ayinlerin imparator tarafından youmlnetilmesine bağlı olduğu şeklindedir Romalı youmlneticilerden Pliny (62-113) bu oumlnemli sorunu İmparator Trajan (98-117) nezdinde şoumlyle guumlndeme getirir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
174
Mektuplar
Genccedil Pliny
PLINYrsquoDEN TRAJANrsquoA MEKTUP
Efendim emin olmadığım her konuda size başvurma alışkanlığında-yım ccediluumlnkuuml sizden başka kim kuşkularımı giderip bana salık verebilir ya da bilmediklerim konusunda beni bilgilendirebilir Yasal olarak sorguya ccedilekilen Hıristiyanların sorgusunda hiccedil bulunmadım dolayısıyla genellikle ne ceza verildiğini bu cezaların sınırını veya ne denli sıkı bir soruşturma yapılması gerektiğini bilmiyorum Zanlıların arasında yaşa goumlre bir ayırım yapılıp yapılmaması zayıf olanın da sağlıklı olan kadar şiddetli bir cezaya ccedilarptırılıp ccedilarptırılmaması eğer dininden doumlnerse affedilip affedilmemesi veya bir zamanlar Hıristiyan olanın boumlyle bir vazgeccedilişten yararlandırılıp yararlandırılmaması masum olduğu halde sırf bu adı taşıdığı iccedilin cezalan-dırılıp cezalandırılmaması ya da sadece bu ad ccedilerccedilevesinde işlediği succediltan dolayı mı cezalandırılması gerektiği konularında duumlşuumlnuumlrken kararsız ka-lıyorum
Bu arada zanlıların benim huzuruma ccedilıkarılmaları halinde nasıl dav-ranmam gerektiği hususunda şoumlyle bir plan geliştirdim Hıristiyan olup ol-madıklarını soruyorum evet derlerse iki defa daha soruyor ısrar ederlerse uyarıp bunun nasıl bir succedil oluşturduğunu anlatıyor yine ısrar ederlerse hap-se atılmalarını emrediyorum Ccediluumlnkuuml itiraf ettikleri succedilun niteliği bir yana cezalandırılması gerekenin (sergiledikleri) muumlzmin inatccedilılık ve azim olduğu hususunda kuşkum yok Boumlyle aptalca davranan ve Romalı oldukları iccedilin Romarsquoya goumlndermek uumlzere bir yana ayırdıklarım da oldu Konuyu boumlyle ele almam her zaman olduğu gibi dava sayısında buumlyuumlk artışa yol accediltı ve benim oumlnuumlme de ccedileşitli vakalar getirildi İccedilinde bir dizi insanın adı olan anonim bir risale yayınlanmış Hıristiyan olduklarını veya bir zamanlar Hıristiyan ol-duklarını inkacircr eden ve tanrılara alışılagelmiş usulde benim soumlylediklerimi tekrar ederek seslenenlerin ve sizin tasvirinize şarap ve buhur sunanların -ki bu amaccedilla tanrıların heykellerinin yanı sıra buhur da bulundurulmasını istemiştim- oumlzellikle Hz İsarsquoyı lanetledikleri iccedilin salıverilmeleri gerektiğini duumlşuumlnduumlm ccediluumlnkuuml gerccedilek Hıristiyanların buna zorlanamayacağı soumlyleniyor İsimleri bana bir muhbir tarafından bildirilen diğerleri oumlnce Hıristiyan ol-duklarını soumlyleyip sonra inkacircr ederek eskiden hatta bazıları yirmi yıl oumln-cesine kadar Hıristiyan olduklarını beyan etti Hepsi tasvirinize ve tanrıla-rın heykellerine tapınarak Hz İsarsquoyı lanetledi ve succedillarının ya da yaptıkları
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
175
hatanın sadece şundan ibaret olduğunu soumlylediler Belirli guumlnlerde guumlneş doğmadan oumlnce bir araya gelerek bir tanrıymış gibi Hz İsarsquoya ilahi soumlyle-diklerini succedil işlememek iccedilin yemin ettiklerini bu yeminin hırsızlık ve zina yapmama inanccedillarına bağlı kalma ve kendilerine emanet edilen parayı iste-nince iade etme olduğunu beyan ettiler Bu seremoni bittikten sonra dağılıp yiyecek goumltuumlrmek uumlzere sonra tekrar bir araya geliyorlarmış ama bunun oumlzel bir anlamı yokmuş zararsızmış ve zaten emrettiğiniz uumlzere ben gizli cema-atleri yasaklayınca bu alışkanlıklarından vazgeccedilmişler Soumlylediklerinin ne oumllccediluumlde doğru olduğunu araştırmam gerektiğini duumlşuumlnuumlp diyakoz1 dedikle-ri iki kadını işkenceye goumlnderdim ama aşağılık bir batıl inancı gereğinden fazla oumlnemsediğimiz ccedilok uzattığımız kanısına vararak sorguyu erteledim ve hemen size başvurdum Konu oumlzellikle ccedilok sayıda insanı tehdit ediyor olması nedeniyle bence tarafınızca dikkate alınmalı Her yaştan pek ccedilok kadın ve erkek succedillanıp yaşam korkusu ccedilekiyor ve bu devam edecek Ccediluumlnkuuml bu batıl inanccedil yayılmakta ve sadece oumlzguumlr şehirlere değil koumlylere ve kırsal alanlara da bulaşmakta oysa kontrol altına alınıp duumlzene sokulabilir bence Şu bir gerccedilek ki neredeyse terk edilmiş durumdaki ibadethaneler hızla dol-maya başladı uzun suumlredir ihmaline goumlz yumulmuş olan ayinler yapılıyor ve kurbanlıklar iccedilin yiyecek satışları yeniden arttı oysa duumlne kadar alıcısı yoktu Buumltuumln bunlardan kolayca anlaşılıyor ki toumlvbe imkacircnı verilirse ccedilok sayıda insan geri kazanılabilir
TRAJANrsquoDAN PLINYrsquoE MEKTUP
Sana ihbar edilen Hıristiyanları sorgularken benimsediğin yol doğru sevgili Pliny ccediluumlnkuuml boumlylesi ccedilok youmlnluuml bir sorunun uumlstesinden katı ve anlık kurallar uygulayarak gelinemez Hıristiyan avcılığı yapılmamalı huzuru-na ccedilıkarılanlar ancak succedilları sabit bulunursa cezalandırılmalı İccedillerinden herhangi biri Hıristiyan olduğunu inkacircr eder ve bunu tanrılarımıza yakar-mak suretiyle kanıtlarsa geccedilmişi ne kadar şaibeli olursa olsun affedilmeli Yayınlanan anonim risaleler insanları neyle succedilluyor olursa olsun dikkate alınmamalı Ccediluumlnkuuml bunlar koumltuuml birer oumlrnek oldukları gibi zamanın ruhuna da ters duumlşmekteler
Documents Illustrative of the History of the Church Letters
1 Kilisenin hayır işlerinde goumlrevlendirdiği kadın
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
176
2 Roma ile Kilisenin Hıristiyanlık ile Klasik Kuumlltuumlruumln Uyum Sağlaması Muumlmkuumln Muuml
Roma İmparatorluğunun youmlneticilerinin ve halkının -yani klasik Yunan-Roma geleneğinin benzeş vacircrislerinin- goumlzlerinde Hıristiyanlığın belirleyici unsurlarından birisi de İsevileri tanrıtanımazlıktan oumlluumlmsuumlzluumlğe kadar bir suumlruuml nedenle succedillanıyor olmalarıdır 155 doğumlu uumlnluuml bir hukukccedilu olan Tertullianusrsquoun 180rsquode Hıristiyan-lığı kabul etmesiyle birlikte Kilis bir buumlyuumlk apolojist2 kazanacak yeni inancı iccedilin azimle ccedilalışan Tertullianus Kartacarsquodaki kilisenin ldquoacirckil ihtiyarırdquo mevkiine yuumlksele-cektir
Soumlz konusu succedillamaları cevaplayan metinler kaleme almaya girişen Tertullianus insanlık iccedilin daha da buumlyuumlk bir tehlike oluşturduğuna inandığı muumlnafıklar yani Hıristiyan olduklarını ikrar ettikleri halde gereklerini yerine getirmeyenler sorunu ile de yuumlzleşir hukuk eğitimine ve tecruumlbelerine dayanarak ccediloumlzuumlmler uumlretmeye ccedilalı-şır Akranları klasik duumlnya felsefesinin kazanımlarına tecavuumlz etmemek kaygısıyla senkretizme3 youmlnelir Hıristiyanlığın ve Antik Ccedilağ felsefesinin irdelediği meseleleri senkretik youmlntemle cevaplamaya ccedilalışırken Tertullianus daha uzlaşmaz bir tutum sergiler
Apoloji
Tertullianus
O zaman sadece biz (Hıristiyanlar) succedilsuzuz Eğer bu bizler iccedilin bir ge-reklilik idiyse bunun ne kadar guumlzel olduğu umurumda değil Tanrı duumlşuumln-cesi iyiliğin ta kendisidir ve bizler bunu ccedilok iyi biliriz ccediluumlnkuuml hem kusursuz Efendimiz (Hz İsa Mesih) tarafından vahiy edilmiştir hem de bize bir Ege-men tarafından buyrulduğu uumlzere Orsquonun iradesine tabiyiz Ama sizin erdem
2 Apoloji Kelime anlamı ldquosavunmardquo ldquosavunma amacıyla yapılan konuşmardquo olan apoloji terim ola-rak belli bir saldırı veya succedillama karşısında Hıristiyanlığı savunmayı ifade etmektedir Bu keli-meden tuumlretilen Apolojetik ise sistematik bir şekilde Hıristiyanlığı savunma yollarını ve araccedillarını araştıran bilim kısaca soumlylenecek olursa apoloji bilimi olarak tanımlanmaktadır Belirli bir saldırı karşısında Hıristiyanlığı savunmak iccedilin yazılan eserler apoloji kapsamına girerken Hıristiyanlığın oumlzuumlnden kaynaklanan Apolojetik Hıristiyanlığa karşı ne tuumlr saldırıların yapılabileceğini Hıristi-yanlığın saldırıya accedilık youmlnlerini mevcut veya olası saldırıların eksik ve yanlış youmlnlerini ele alan bilim dalıdır Bu durumda her Apolojetik bir apolojidir ancak her apoloji Apolojetik değildir Hıristiyanlığın ilk doumlnemlerinde apolojiler genellikle Yahudilere ve kacircfirlere (Gentiles) karşı Hı-ristiyan inancını korumaya youmlnelikti Bu anlamda ilk Hıristiyan apolojistlerin Havariler olduğu soumlylenebilir (Havarilerrsquoi takip eden doumlnemde apoloji yazarları arasında Tertullianus belirgin bir yer işgal etmektedir) Alıntı Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 14 Sayı 2 2005
3 Senkretizm Birbirinden ayrı duumlşuumlnce inanış veya oumlğretileri kaynaştırmaya ccedilalışan felsefe sistemi
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
177
anlayışınız insanidir sorumluluğunu da insani bir otorite uumlstlenmiştir Do-layısıyla tatbik ettiğiniz moralite4 hem buumltuumlnluumlğuuml itibariyle hem de erdemli bir yaşama ulaşmanın gereği olarak eksiktiryetersizdir İnsanoğlunun neyin iyi olduğuna işaret edebilecek akli kapasitesi onu sahiplenme yetisinden daha fazla değildir biri ne kadar kolay aldanabilirse diğeri bir o kadar kolay kuumlccediluumlmseyebilir Dolayısıyla hangisi daha yeterli bir kuraldır ldquoOumllduumlrmeye-ceksinrdquo demek mi yoksa ldquoOumlfkelenmeyeceksin bilerdquoyi oumlğretmek mi Muumlkem-mel olan hangisidir Zinayı yasaklamak mı yoksa tek bir şehvetli bakışa bile gem vurmak mı Koumltuuml davranışı mı yoksa koumltuuml soumlzuuml muuml yasaklamak daha yuumlksek bir zekacircya işaret eder Hangisi daha doğrudur Eziyete izin ver-memek mi yoksa size yapılan eziyetin eziyet ccedilekmeden karşılığını vermek mi İnsanoğlunun koyduğu yasaların gerccedilek yetkisi nedir Hele de bu yasa-lardan -genellikle succedilu goumlzden uzak işleyip saklayarak- kaccedilabilmek insanın kendi elindeyse ve eğer succedila eğilimli olduğu bazen de zorunlu olarak succedil işlediği iccedilin yasayı kuumlccediluumlmsuumlyors Tuumlm bunlara verebileceğiniz herhangi bir cezanın ne denli kısa oumlmuumlrluuml olduğunu oumlluumlmden oumlte olamayacağı ger-ccedileğinin ışığında duumlşuumlnuumln Epikuumlr ccedilekilen acıları ve eziyeti şoumlyle kuumlccediluumlmser Verilen kuumlccediluumlk bir ceza ise alccedilakccediladır buumlyuumlk bir ceza ise zaten uzun suumlrmez Şuumlphesiz oumlduumlluumlnuuml Her Şeyi Goumlren Tanrırsquonın yargısıyla alan ve işlediğimiz guumlnahlar iccedilin Orsquonun tarafından sonsuza dek cezalandırılmayı doumlrt goumlzle bekleyen bizler ve sadece bizler bol bilgi guumlnahı gizlemenin imkacircnsızlığı ve salt uzun suumlreli değil sonsuza dek ccedilekilecek eziyetin buumlyuumlkluumlğuuml karşısında kusursuz bir yaşam suumlrmek iccedilin gayret ediyoruzhellip
Bence ccedileşitli succedil isnatlarıyla Hıristiyan kanına olan bu şiddetli talebi yeterince goumlğuumlsledik Davamızı olduğu gibi sunduk ve size -guumlvenilirliği ba-kımından kutsal yazılarımızın ne kadar eski olduğunu goumlstererek ve bizzat ruhani koumltuumlluumlklerin guumlcuumlnuuml itiraf ederek- soumlylediklerimizin doğru olduğunu nasıl kanıtladığımız ortada Bizi kelime oyunlarıyla değil tıpkı bizim yaptı-ğımız gibi gerccedileğe dayanarak yalanlamaya kim cuumlret edecektir Sahip oldu-ğumuz hakikat herkese accedilıklandı yararları ve yaşamla bağlantısı itibariyle iyice anlaşıldı herkes Hıristiyanlığın değerine ikna oldu ama inanccedilsızlar bunun ilahi bir şey değil bir tuumlr felsefe olduğunu soumlyledi Dediler ki bun-lar filozofların masumiyet adalet sabır itidal iffet oumlğuumltleyen oumlğretilerinden başka bir şey değildir O halde neden bizler de (onlar gibi) savunduğumuz doktrinler itibariyle kıyaslandığımız halde eşit muamele goumlrmuumlyor cezadan muaf tutulmuyoruz Ya da neden onlar bizlerin yaşamını tehlikeye attıkları iccedilin (bizler gibi) baskı goumlrmuumlyor Bir filozofu adanmaya veya yemin etmeye
4 Ahlaklılık
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
178
veya guumlnuumln ortasında boş yere yanan lambaları soumlnduumlrmeye kim zorlayabi-lir Hayır onlar tanrılarınızı accedilıkccedila alaşağı ediyor batıl inanccedillarınıza yazıla-rıyla karşı ccedilıkıyorlar ve (karşılığında) sizler onları alkışlıyorsunuz Ccediloğu youml-neticiniz yuumlzuumlnuumlze karşı yuumlksek sesle soumlylendikleri halde yırtıcı hayvanlara yem edileceklerine heykellerle maaşlarla oumlduumlllendiriliyorlar (hellip)
Tertullianus uumlnluuml filozofların davranışlarına dair eleştirilerini sıradan Hı-ristiyanlarla kıyaslayarak suumlrduumlruumlr aşağıdaki gibi toparlar
Duumlşmanca amaccedillara hizmet ederek felsefeyle alay eden felsefeyi yozlaş-tıran ve bunu yaparken hakikati tahrif eden filozofların tutundukları şey hakikat değil şan ve şoumlhrettir (onlar) şan ve şoumlhretten başka hiccedilbir şeyi oumlnemsemez (Oysa) Hıristiyanlar tıpkı guumlnahlarından kurtulma endişesi taşıyan diğerleri gibi iccediltenlikle hakikatin peşindedir Netice olarak ne bil-diklerimiz ne de youmlntemlerimiz itibariyle birbirimize benziyoruzhellip Ne var ki bazılarımız yoldan ccedilıkabiliyor Bu durumda olanları Hıristiyan addet-miyoruz ama aynı şeyi yapan filozoflar hacirclacirc bilge olarak anılıp bilgeliğin onurunu taşıyor O halde bir Hıristiyan ile bir filozof arasındaki benzerlik nerde Ya Yunanistanrsquoın muumlridi ile goumlklerin muumlridi arasındaki benzerlik Ya hedefi şan ve şoumlhret olanla şan ve şoumlhreti hor goumlrenin arasındaki benzerlik Ya konuşanla iş yapan arasında ya inşa edenle inşa edileni yıkan arasında ya yanlışı sevenle sevmeyen arasındaki benzerlik Ya hakikati yozlaştıranla hakikati yuumlcelten arasındaki benzerlik nerde
A Roberts amp J Donaldson The Antenicene Fathers The Christion Literature Publishing Co 1885
Dalalet İccedilinde Olanlar İccedilin Duumlstur Hakkında
Tertullianus
Tertullianus aşağıdaki yazısında hakiki Hıristiyanlık ile soumlzde felsefe arasında var saydığı gerccedilek ilişkiyi daha da guumlccedilluuml bir biccedilimde vurgular
İnsanoğlunun ve ldquoşeytanlarınrdquo duumlnyevi bilgeliğin ruhunun kaşınan ku-lakları iccedilin (duymasını istediği şey iccedilin) uumlrettikleri ldquooumlğretilerrdquo şunlardır Tanrı bunu ldquobudalalıkrdquo olarak niteledi ve -felsefenin bile aklını karıştırmak (şaşırtmak utandırmak) uumlzere- ldquoduumlnyadaki budala şeyleri seccediltirdquo Ccediluumlnkuuml duumlnyevi bilgeliğinin araccedilları olarak doğanın ve Tanrırsquonın duumlzeninin5 sabırsız
5 İngilizcesi dispensation İlahi iradenin yeryuumlzuumlnde tecelli edebilmesi iccedilin gereken Berat Bkz Aytunccedil Altındal Kilise Babalarına (İgnatius Irenaeus Tertullianus) Goumlre Ekuumlmenik Kavramı
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
179
yorumcusu olan tam da bu (felsefe) Nitekim dalaleti kışkırtan da felsefehellip Aynı konu dalalet iccedilinde olanlarla filozoflar tarafından aynı arguumlmanlarla tekrar tekrar tartışılmakta Koumltuuml nereden gelir neden izin verilir İnsanoğlu-nun orijini (doğuşu başlangıcı) nedir ve (duumlnyaya) nasıl gelmiştir Bu soru-nun yanı sıra ve son zamanlarda Tanrı nereden gelir Bu insanlar iccedilin diya-lektiği ve inşa edip yıkma sanatını icat eden talihsiz Aristo Oumlyle bir sanat ki oumlnermeleri itibariyle kaypak varsayımları itibariyle zorlama arguumlmanları itibariyle haşin tartışmalı goumlruumlşleri itibariyle uumlretken ndash kendisini bile utan-dıracak kadar doumlnek (soumlzuumlnden cayan) ve aslında hiccedilbir derde deva olmayan bir sanat O ldquomasallar ve bitmez tuumlkenmez soy araştırmalarırdquo ve ldquoyararsız sorularrdquo ve ldquokanser gibi yayılan soumlzcuumlklerrdquo nerden ccedilıkıyor Buumltuumln bunlara bakarak Havari6 bizi oumlzellikle felsefeye karşı uyarır ve Koloselilere7 yazarak der ki ldquoKimsenin insanoğlunun geleneği icabı ve Kutsal Ruhrsquoun bilgeliği hilafına felsefeyle ve boş yalanlarla aklınızı ccedilelmesine sizi aldatmasına izin vermeyinrdquo O Atinarsquoda bulunmuş oradakilerle (filozoflarla) goumlruumlşmelerin-den hakikate vakıf olduğunu sananların insani bilgeliğiyle tanışıp aslında hakikati tahrif ettiklerini ve birbirinden ccedilirkin hizipler aracılığıyla ccedileşitli sapkın mezheplere boumlluumlnduumlklerini goumlrmuumlştuuml Atinarsquonın Kuduumls ile gerccedilekten ne ilgisi olabilir Akademi ile Kilise arasında ya da dalalet iccedilinde olanlar ile Hıristiyanlar arasında nasıl bir mutabakat olabilir Bize verilen talimat biz-lere ldquoTanrı kalbin sadeliğinde aranmalıdırrdquo diye oumlğretmiş olan ldquoSolomonrsquoun sundurmasırdquondan gelir Stoacı Eflacirctuncu ve diyalektik alaşımı alacalı Hı-rıstiyanlık bizden uzak olsun Hz İsa Mesihrsquoe sahip olduktan sonra tuhaf tartışmalara girmek Muumljde8rsquoyi tattıktan sonra sorguya ccedilekilmek istemiyoruz Ccediluumlnkuuml bu bizim temel inancımız Onun yanı sıra inanmak zorunda olduğu-muz başka bir şey yok
A Roberts amp J Donaldson The Antenicene Fathers The Christian Literature Publishing Co 1885
3 Tanrı Hıristiyanlıkta Birlik ve Buumltuumlnluumlğuuml Nasıl Sağladı
Başlangıccediltan itibaren ccedileşitli pagan toplumlarının ve Roma youmlnetiminin zulmuumlne uğrayan Hıristiyanlık kilisenin kendi iccedil ccedilekişmeleri ve anlaşmazlıklarıyla da ccedilalkalana-cak birlik-beraberlik duygusunu kaybetmenin eşiğine gelecektir Kilise iccedilin muumlcadele veren cemaatin dağılma ihtimali oumlluumlm kalım meselesi halini alır Hıristiyanların birlik olup duumlnyaya karşı bir cephe oluşturmaları şart olurken baskı altında din değiştiren-
6 Aziz Pavlus7 Kolosel Frigyarsquoda bir şehir 8 Gospel Hazreti Hz İsarsquonın oumlğretisi Hıristiyanlığın esasları İncil
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
180
lerin Kilisersquoye kabul edilmelerinin doğru olup olmayacağı şeklindeki itikadi sorun da oumlnem kazanır
Tertullianus gibi Cyprian9 da Afrikarsquoda ihtimaldir ki Kartacarsquoda doğmuş (200) hukuk eğitimi almış bir hitabet hocasıdır Hıristiyan olduktan hemen sonra Karta-ca Başpiskoposluğursquona atanacak ancak hızlı yuumlkselişi bu mevki iccedilin yeterince ehil olmadığını duumlşuumlnen piskoposları rahatsız edecektir Piskoposlar Cyprianrsquoı yerinden etmek uumlzere başlattıkları muumlcadeleyi oumlzellikle de vaftiz toumlrenlerinin youmlnetimi uumlzerin-den suumlrduumlruumlr Doumlnem tarihe ldquoVahşi Tiranrdquo olarak geccedilen İmparator Decius (249-251) doumlnemi olup Hıristiyanlara youmlnelik zuluumlm ve baskılar Kuzey Afrika Kilisesirsquoni de teh-dit etmektedir Roma huumlkuumlmeti Hıristiyan olduğundan şuumlphe edilenleri Kartacarsquoda oumlzel bir komisyona ccedilıkarıp Kilisersquoye mensup olmadıklarını beyana zorlamaktadır So-nunda Cyprian Kartacarsquodan kaccedilar Kilisersquonin birlik ve buumltuumlnluumlğuumlne ilişkin duumlşuumlnce-lerini kacircğıda doumlker
Katolik Kilisesirsquonin Birlik Ve Beraberliği
Cyprian
Accedilık tehditler kadar fesat ve el altından yapılan duumlzenbazlığa karşı da tetikte olmalıyız Bundan daha kurnazca hareket edilebilir miydi Hz İsarsquonın gelişiyle duumlşman belli olmuş bir kenara itilmiş halklar ışığa boğul-muş ebedi kurtuluşun guumlneşi insanlığı korumak iccedilin parlamıştı ki sağır olanlar şuumlkran duasını duyabilsin koumlrler Tanrırsquoyı (Rab) goumlrebilsin guumlccedilsuumlz-ler ebediyen sağlığa kavuşabilsin topallar kiliseye koşabilsin ve budalalar yuumlksek sesle dua edebilsin Lakin duumlşmanımız putlarının ve tapınaklarının inananları ağırlamak uumlzere terk edildiğini goumlruumlnce Hıristiyalığa sığınan ga-filleri kandırmak iccedilin yeni bir kurnazlık duumlşuumlnduuml İnancın altını oymak hakikati saptırmak birlik ve buumltuumlnluumlğuuml bozmak iccedilin aykırı duumlşuumlnceler ve hizipler icat etti Bizleri oumlnceki hatanın karanlığında tutamayınca yeni bir aldatmacanın labirentine ccedilekmeye ccedilalışıyor İnsanları Kilisersquoden koparıp tam da duumlnyanın karanlığından kurtularak ışığa yaklaştıkları bir anda on-ları kandırarak yeni bir karanlığın iccediline atıyor Onlar Muumljdersquoyi bilmeseler Hz İsarsquonın oumlğreti ve yasalarına sadık olmasalar da kendilerini Hıristiyan addediyor (Bunlar) Karanlıkta yuumlruumlmekte oldukları halde hasmın oumlvguumlsuuml-ne kanarak -ki o (hasım) Havarirsquonin dediği gibi bir ışık meleğine doumlnuumlşuumlp kendine elccedili suumlsuuml vererek doğruluk adı altında geceye guumlnduumlz oumlluumlme kur-tuluş umutsuzluğa umut vefasızlığa iman deccale Hz İsa diyerek yalancı
9 Kıbrıslı
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
181
goumlsterilerle hakikati kurnazca tahrif eder- ışıkta yol aldıklarını duumlşuumlnuumlrler Hakikatin pınarına doumlnmez başı goumlzetmez ve goumlklerin oumlğretisine sadık kal-mazsak olacak olan budur dostlarım
Bu hususların dikkate alınması uzun tartışmaları gereksiz kılar Haki-katin oumlzluuml ifadesidir inancıimanı peşinen kanıtlayan Tanrı Petrusrsquoa der ki ldquoBen sana şunu soumlyleyeyim sen Petrus10rsquosun ve ben kilisemi bu kayanın uumlze-rine kuracağım Oumlluumller diyarının kapıları ona karşı direnemeyecek Goumlklerin Egemenliğirsquonin anahtarlarını sana vereceğim Yeryuumlzuumlnde bağlayacağın her şey goumlklerde de bağlanmış olacak yeryuumlzuumlnde ccediloumlzeceğin her şey goumlklerde de ccediloumlzuumllmuumlş olacakrdquo11 O Kilisersquoyi tek bir adamın uumlstuumlne inşa ediyor Diri-lişinden sonra tuumlm havarilerini benzer bir yetkiyle goumlrevlendirirken şoumlyle dedi ldquoSize esenlik olsun Baba beni goumlnderdiği gibi ben de sizi goumlnderiyo-rum Kutsal Ruhrsquou alın Kimin guumlnahlarını bağışlarsanız bağışlanmış olur kimin guumlnahlarını bağışlamazsanız bağışlanmamış kalırrdquo12 Buna rağmen birlik ve buumltuumlnluumlğuumln tecellisi iccedilin (kendi) yetkisini kullanarak bu birlik ve buumltuumlnluumlğuumln baştan itibaren tek bir insanla başlatılması gerektiğini buyurdu Tabii diğer havariler de Petrus neyse oydu onlara da aynı goumlrev ve yetki bahşedilmişti Hz İsarsquonın Kilisesirsquonin bir ve tek olduğunu goumlsteren birlik ve buumltuumlnluumlk daha hiccedilbir gelişme yokken (bile) huumlkuumlm suumlruumlyordu Bir ve tek bir Kilisersquonin amaccedillandığı Ezgilerin Ezgisirsquoden13 de anlaşıldığı gibi Kutsal Ruh şoumlyle der ldquoSadece bir tanedir benim eşsiz guumlvercinim biricik kızıdır anne-sinin goumlzbebeği kendisini doğuranınrdquo Kilisersquonin birlik ve beraberlik ilkesi-ne sadık olmayanın inanca bağlı kaldığı soumlylenebilir mi Kilisersquoye direnen onunla muumlcadele edenin Kilise mensubu olduğundan emin olunabilir mi Nitekim kutlu havari Pavlus da birlik ve beraberliğin gizemine dair şoumlyle buyurur ldquoBeden bir Ruh bir Rab bir iman bir vaftiz bir her şeyden uumlstuumln her şeyle ve her şeyde olan herkesin Tanrısı ve Babası birdirrdquo14
Bizler gibi Kilisersquoye nezaret eden piskoposların oumlzellikle bu birlik ve buuml-tuumlnluumlğuuml sıkıca muhafaza etmeleri ve bu anlayışın başını ccedilekmeleri pisko-posluğun bir ve buumltuumlnluumlğuuml anlamına gelmez mi Kimsenin yalanlarla veya ihanetle inancı yozlaştırarak kardeşliğimizi yanıltmasına izin vermeyin Pis-koposluk bir buumltuumlnduumlr Buumlnyesindeki her piskoposun bu buumltuumlne karşı so-rumluluğu ve (bunu koruma) hakkı vardır Dolayısıyla verimliliği arttıkccedila ccedilok geniş bir alanda ccedilok sayıda kiliseye yayılıyor olsa da Kilise tek bir buuml-
10 Petrus aynı zamanda ldquokayardquo anlamına gelir 11 Aziz Matta 1618-1912 Aziz Yuhanna 2021-2313 Suumlleymanrsquoın Ezgilerin Ezgisi 6914 Pavlusrsquotan Efeslilere Mektup 44-6
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
182
tuumlnduumlr (onu) ccedilok sayıda ışık huzmesi ama tek bir ışığı olan guumlneş veya ccedilok sayıda dal ama tek bir koumlkuuml olan ağaca benzetebiliriz (kıyaslayabiliriz) Tek bir kaynaktan ccedilok sayıda ırmağın ccedilıkması suyun bolluğuna suyun ccedilokluğu-na işaret etse de kaynak tektir Guumlneşten tek bir huzme koparıp alsanız ver-diği ışık boumlluumlnuumlr muuml Ağacın tek bir dalını kırıp alsanız kırıp alınan dal to-murcuklanır mı Akarsuyu kaynağından kesin kuruyup gider Aynı şekilde Kilise de Tanrırsquonın ışığıyla yıkanarak bu ışığı tuumlm duumlnyaya yayar ama ya-yılan ışık tektir ve kaynağın buumltuumlnluumlğuuml bozulmaz (Kilise) Bolluğunun bere-ketinde kollarını tuumlm duumlnyaya accedilar ve coumlmertccedile akan ırmaklarını uzak ya-kın her yere akıtır Tek bir baş tek bir kaynak sınırsız bereketiyle tek bir ana vardır Onun rahminden doğduk onun suumltuumlyle beslendik onun nefesiyle se-vindik (canlandık)
Early Latin Theology lsquoThe Unity of the Catholic Churchrsquo Student Christian Movement Press 1956
4 Hıristiyan Huumlkuumlmdarlığında Hıristiyanlık Duumlşmanlarıyla Nasıl Baş Edilecek
Kilise İmparator Konstantinrsquoin 312rsquolerde Hıristiyanlığı kabuluumlnuuml takiben ccediloğun-luğu Hıristiyan olmayan halkını yeni dini benimsemeye teşvik etmekle birlikte yuumlruumlt-me erkinin sınırlanmasına hemen hiccedilbir alanda razı olmayan devlet youmlneticileriyle uğraşmak zorunda kalır Aşağıdaki belge kendisi de bir Hıristiyan olan İmparator Theodosiusrsquoun (379-395) pagan tebaasıyla baş etmek uumlzere yayınladığı kararna-medir
Theodosıus Kodeksi15
Hangi ırkın mensubu veya hangi mevkiin sahibi olursa olsun ister ha-len goumlrevde ister o goumlrevden şerefiyle azledilmiş ister doğuştan guumlccedil sahibi ister bulunduğu durum ve serveti itibariyle daha muumltevazı bundan boumlyle herhangi bir yer veya şehirdeki hiccedil kimse masum bir kurbanı anlamsız bir hayale (tasvire) feda etmeyecek hanenin dahileriymişccedilesine kişisel sunular sunmak suretiyle ateşle lambalarla buhurlarla veya ccedilelenkler asarak evde-ki tanrılara veya Penates16rsquoe tapınmayacaktır
15 Codex Bizans imparatorluk emirnamesi veya bir ccedileşit yasa16 Eski Romarsquoda evin kilerini koruduğuna inanılan ruhlar Bu ruhlara tapınma kişisel ya da ailevi bir
alışkanlık acircdetti
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
183
Her kim kurban kesmek suretiyle bir hayvanı katleder ve (hacirclacirc) tuumlten iccedil organlarına17 danışırsa ihanet etmiş sayılacak prenslerin guumlvenliği veya on-ların iyi haline kastetmemiş olsa da yasal bir iddianameyle yargılanarak uy-gun biccedilimde cezalandırılacaktır Kanunlara karşı gelmek casusluk yapmak sırları accedilık etmek veya yasakları delmeye teşebbuumls etmek bir başkasının refah ve huzuruna kastetmek veya bir başkasının mahvı iccedilin ant iccedilmek de benzer succedillardandır
Her kim oumlluumlmluuml eller tarafından yapılan tasvirlere veya var olanlara buhur sunmak veya bunların temsil ettiği şeylere ağaccedillara veya ccedilimden sunaklara ccedilelenk sarmak suretiyle -ki hizmetin yararı kuumlccediluumlk olsa da dine verdiği zarar buumlyuumlktuumlr- ccedilekinmeden tapınırsa bu guumlluumlnccedil putperest hurafeye uyarak dine saygısızlık ettiği iccedilin bırakın ibadet ettiği evi veya muumllkuuml yakılarak cezalan-dırılsın Zira buhur tuumlten her yere şayet buhur yakana aitse el konacaktır
Her kim bunları bir başkasına ait tapınaklarda veya halka accedilık mabetler-de ve alanlarda sahibinin bilgisi dışında yapmaya kalkışırsa bırakın yirmi beş pound altın oumldemeye mahkucircm edilsin ve bu ceza succedila ortaklık edenle-re de uygulansın
Bu emre yargıccedilların savunma makamındakilerin ve her şehrin yargıdan ve yasamadan sorumlu goumlrevlilerinin de mahkemelere bildirmek ve succedillu-ları cezalandırmak suretiyle riayeti beklenir Herhangi bir olayı iltimas ne-deniyle goumlz ardı eder veya ihmal nedeniyle goumlzden kaccedilırırlarsa adli makam-lar tarafından uyarılacaklardır Uyarıldıkları halde ceza vermemeleri halin-de otuz pound altın oumldemeye mahkucircm edilecek bu ceza (soumlz konusu) adli makam uumlyeleri iccedilin de geccedilerli olacaktır
Codex Theodosius lsquoThe Suppression of Pagan Worshiprsquo A Source-Book for Ancient Church His-tory
5 Kilise Teşkilatında Nihai Yetkili Kimdir
Doumlrduumlncuuml yuumlzyılın ortalarında Kilise teşkilatı oumlnemli bir değişim suumlrecine girer İmparatorluk merkezinin Romarsquodan İstanbulrsquoa (Konstantinapol) taşınmasıyla Batı Roma youmlnetimi zayıflar piskoposlar arasında Aryanizm18 denilen ldquosapkın bir inanccedilrdquo taraftar bulmaya başlar 344rsquote Sardica19 Konseyi ile Roma Başpiskoposu Julius (337-
17 Pagan duumlnyada kurban kesmenin en oumlnemli parccedilası kesilen hayvanın iccedil organlarını incelemek suretiyle geleceğe dair kehanette bulunmaktı
18 Doumlrduumlncuuml yuumlzyılda İskenderiyersquode yaşamış olan Ariusrsquoun geliştirdiği teolojik doktrin Hz İsarsquonın tanrısallığının inkacircrı
19 Guumlnuumlmuumlzde Sofya
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
184
352) tarafından ele alınan bu durum Kilisersquode nihai yetkiyi kimin haiz olduğu soru-nunu guumlndeme taşır
Sardica Konseyi
(hellip) Ama herhangi bir şehirdeki bir piskoposun diğer bir piskopos kar-deşiyle arasında anlaşmazlık varsa anlaşmazlığı gidermek iccedilin ne biri ne de diğeri bir başka şehirdeki piskoposun hakemliğine başvurabilir Ama şa-yet (verilen) huumlkuumlm bir piskoposun amacına ters duumlşmuumlşse ve o piskopos (aslında) bunun iyi bir amaccedil olduğunu duumlşuumlnuumlyorsa konunun havari Aziz Petrusrsquoun anısına huumlrmeten goumlruumlşuumllmesi iccedilin -şayet sizi mutlu edecekse- bı-rakın davayı ele alanlar Roma Başpiskoposu Juliusrsquoa yazsınlar ve yargıccedilları o seccedilsin Ve eğer o boumlyle bir davada verilmiş olan ilk karara dokunulmaması gerektiğini buyuruyorsa dediği gibi olsun Bu herkesi mutlu ediyor mu
Kilise meclisi yanıtladı Evet ediyor
The Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church Seven Ecumenical Councils p 417
Papa Julius
(hellip) Mektupta yazdığın gibi Athanasius ile Marcellusrsquou20 ldquogoumlrevden al-dıkrdquo diyelim diğer piskoposlarla başpiskoposları ne yapacağız Oumlnceden soumlylediğim gibi bunların hepsi bulundukları yerlerden ayrılmaya zorlan-dıklarından şikacircyetle benzer bir mağduriyete uğramış Ah aziz dost Kili-se kararları artık Hıristiyanlığın esaslarıyla uyuşmaz oldu afaroza ve oumlluumlme eğilimli Eğer bu şahıslara ileri suumlrduumlğuumln gibi bir succedil isnat ediliyorsa bu bir dava konusu olmalı ve yargılama Kilise yasalarına goumlre yapılmalıydı Bu şe-kilde değil Adil bir huumlkme varmak iccedilin hepimize yazıyla haber verilmeliy-di ccediluumlnkuuml mağdurlar birer piskopos (uumlstelik) sıradan kiliselerin değil bir za-manlar bizzat havariler tarafından youmlnetilen kiliselerin piskoposları
Pekiyi neden oumlzellikle de İskenderiye Kilisesi hakkında bize bir şey soumly-lenmemişti Geleneğin oumlnce bize haber vermek olduğunu ve adil bir huumlk-muumln burada verileceğini bilmez misin Oradaki piskoposlarla ilgili olarak
20 Aryan sorunu tartışılırken goumlrevden alınan iki piskopos Soumlz konusu mektuptan anlaşıldığı gibi sorun Antakya Konseyi (ki mektup oraya yazılmıştı) veya herhangi bir diğer kilise meclisinin im-paratora boyun eğip eğmeyeceği ve imparatorun anlaşmazlığa duumlşen taraflardan herhangi birini sekuumller kınamaya maruz bırakıp bırakmayacağıydı
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
185
boumlyle bir şuumlphe var idiyse o zaman buradaki kilise haberdar edilmeliydi Bunu yapmayıp kendi yetkileri ccedilerccedilevesinde istedikleri gibi hareket ettikten sonra ve succedillayan biz olmadığımız halde bizden muvafakat bekleniyor Ne Pavlusrsquoun yasaları ne de bize yol goumlsteren Babalarrsquoın geleneği buydu Kutlu Havari Petrusrsquotan teslim aldığımızın (emanetinin) ne anlama geldiğini sana bırakıyorum
Documents Illustrative of the History of the Church
6 İnsanoğlunun Oumlzguumlrluumlğuuml İle Tanrırsquonın Her Şeyi Oumlnceden Bilmesi İnsanoğlunun Guumlnahları Nedeniyle Cezalandırılması İle
Tanrısal Sevgi ve Merhamet Birbirleriyle Nasıl Bağdaşır
İmparator Konstantinrsquoin Hıristiyan olduktan sonra Kilisersquoye goumlsterdiği teveccuumlh uzun suumlren bir zuluumlm doumlnemini sonlandırarak Hıristiyanlar iccedilin daha guumlvenli olma-sa da nispeten daha sakin bir doumlnemin başlangıcı olur Ne ki İmparatorlukla barış iccedilinde olmaları Hıristiyanların duumlnyayla da barışık oldukları anlamına gelmeyecektir Theodosiusrsquoun emirnamesine21 rağmen halkın buumlyuumlk ccediloğunluğu pagandır dahası Hıristiyanlığı benimsememiş olan bu insanlar devlet ve toplumu ccediloumlkerttiğini goumlzle-dikleri sorunların hesabını İmparatorrsquodan sormaktadır Succedillamalardan birisi orduyu Romarsquonın Alaric22 ve Vizigot ordusu tarafından yağmalanmasına (410) seyirci bırak-mak zorunda kalan dağınıklığıydı Kilise karşıtı paganlar felaketin nedenini Romarsquoyı buumlyuumlk Roma yapan kadim Roma tanrılarının inkacircr edilmiş olmasına verip soumlz konusu yağmayı iki inanccedil sisteminin goumlreli meşruiyet sınavına doumlnuumlştuumlruumlp Hıristiyanları it-hamlar karşısında kapsamlı savunmaya zorlarlar Aşağıdaki savunma Kilise babala-rından Kuzey Afrika Hippo23 Başpiskoposu Augustinrsquoin en buumlyuumlk ccedilalışmalarından biri sayılan Tanrırsquonın Şehri (De Civitate Dei) adlı metindir
Aurelius Augustin375rsquote Kuzey Afrikarsquoda Numidyarsquoda doğar Babası pagan an-nesi Hıristiyandır Kuzey Afrikarsquoda Hıristiyanlığın oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapanların ccediloğu gibi o da hitabet eğitimi almış daha otuz yaşına gelmeden Roma ve Milanorsquoda hitabet dersi vererek oldukccedila zengin olmuştur Genccedilliğinde hayli hoppa bir yaşam suumlren Augustin ldquoannesinin duaları sayesinderdquo ve Milano Başpiskoposu Ambrosersquoun et-kisiyle duumlzensiz hayatından vazgeccedilip Hıristiyan olur 387rsquode Ambrose tarafından vaftiz edildiğinde tuumlm mal varlığını satıp elde ettiği geliri fakir fukaraya dağıtacak-tır Bir suumlre daha kaldığı İtalyarsquoda kendisini Kilise işlerine adayan Augustin Kuzey
21 Bkz Theodosius Kodeksi (sf182)22 Alaric Vizigotların Kralı23 Buguumlnkuuml Annabarsquonın (Cezayir) kuzey doğusundaki antik kent
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
186
Afrikarsquoya doumlnmek uumlzere ccedilıktığı seyahatte annesini kaybeder İzleyen travma artan bir iştiyakla dine bağlanmasını getirir Nitekim Afrikarsquoya vardıktan kısa bir suumlre sonra Hipporsquodaki kilisenin ldquoacirckil yaşlırdquosı seccedililecektir 390rsquoda başpiskopos olur Oumlmruumlnuumln geri kalanını kilise işleriyle uğraşarak riyazet ilahiyat apolojetik ibadet ve enduumlljans ko-nularında ccedilok sayıda yazı yazarak geccedilirecektir Augustin antik duumlnyanın Eflacirctunrsquodan sonra gelen en parlak beyni olarak anılır yapıtlarının devrin tuumlm felsefi akımlarına ve edebiyatına tam anlamıyla vakıf olduğunu goumlsterdiği soumlylenir Tecruumlbesi kavrayışı ve sezgisi insan doğasına derinlemesine nuumlfuz edebilmesini sağlamış ilk bakışta bir genccedillik hatasının oumltesine geccedilmeyen oumlnemsiz bir anısı bile İtiraflarrsquoda ccedilarpıcı biccedilimde yer almıştır (JS)
İtiraflar
Aziz Augustin
Kusursuz yasaların hırsızlık yapmayı yasaklıyor Bunu insan yuumlreğine işledin guumlnahlar onu oradan silip atamazlar Hangi hırsız soyulmaya katla-nır Zengin bile yoksulluktan ccedilalmak zorunda kalanı bağışlamaz Ben hır-sızlık yapmak istedim ve yaptım yoksul değildim ihtiyacım da yoktu sırf can sıkıntısından ve koumltuumlluumlk olsun diye ccedilaldım Hem de bende en iyisi bol-ca bulunan bir şeyi ccedilaldım Ccedilaldığım şeyden değil de ccedilalmaktan ve guumlnah-tan zevk almak istiyordum Bağımızın yakınlarında bir armut ağacı vardı Armutlar oumlyle iştah accedilıcı da değillerdi Gecenin karanlığından yararlanarak armut ağacının yanına gittik ve ağacı silkeledik ve duumlşen armutları topladık Armutlarla oradan uzaklaştık Kendimize ziyafet bile ccedilekmedik Birkaccedil tane yedikten sonra kalanını domuzlara attık Armutlar oumlnemli değildi oumlnem-li olan yasak bir şeyi yapmaktı İşte goumlruumlyorsun Tanrım sonradan acıdığın batağın dibindeki yuumlreğimin halini Yuumlreğim şimdi sana orada ne aradığını soumlylesin Sana bunu sırf koumltuumlluumlk olsun diye hiccedilbir neden olmadan yaptığını soumlylesin Bu koumltuumlluumlk iğrenccedilti ve ben onu seviyordum Kendimi mahvetme-yi seviyordum Senin bulunmadığın yuumlkseklikten aşağılara yuvarlanan bir şeyi utanma pahasına arzu etmeyi değil de utancı arzulayan ruhun rezilliği
Aziz Augustin İtiraflar Serisi 3 Kaktuumls Yayınları 2007 Tuumlrkccedile ccedileviri Dominik Pamir
Augustin Tanrırsquonın Şehrirsquonde sadece paganların Hıristiyanlığa youmlnelttikleri eleş-tirileri cevaplamakla kalmaz Tanrı gerccedileğini ve Orsquonun tuumlm insanları goumlzettiğini Aziz Pavlusrsquoun Atina ihtiyar meclisinde yaptığı konuşmaya24 goumlnderme yaparak anlatır
24 Kutsal Kitap Yeni Antlaşma Elccedililerin Kitabı 17
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
187
Augustinrsquoe goumlre inanmayanların hiccedil bilmeden tapındıkları Meccedilhul Tanrı onların me-seleleriyle de ilgilidir ldquoBir yanda inananlar bir yanda inanmayanlarrdquo ikiliğin duumlnyada-ki tuumlm toplumlarda var olduğunu hep olmuş olduğunu soumlyler
Augustin ikinci ve onuncu kitabında ldquoTanrırsquonın Şehrirsquonin Kurucu Hz İsa ye-rine kendi tanrılarını tercih eden ve Orsquonun muumlritlerinden oumllduumlresiye nefret eden duumlşmanlarırdquonın arguumlmanlarını ccediluumlruumltuumlr Tartışma sırasında konu Tanrırsquonın buumltuumln bu suumlreccedilteki roluumlne ve ilahi iradenin Orsquonu bilmeyenlerintanımayanların uumlzerindeki de-netiminin tezahuumlruumlne gelince şoumlyle soumlyler
Tanrırsquonın Şehri
Aziz Augustin
Kaderi ana rahmine duumlşuumlş doğum veya herhangi bir başka başlamabaş-langıccedil esnasında goumlkyuumlzuumlndeki yıldızların duumlzenine değil olayların oluş nedenlerine bağlayanlar var Bunlarla soumlzcuumlkleri nasıl kullandıklarına ba-karak uzun uzun tartışmanın anlamı yok zira soumlz konusu nedenlerin sıra-sını ve birbirleriyle ilişkisini Tanrırsquonın iradesine ve guumlcuumlne atfetmekteler Tanrırsquonın hiccedilbir şeyin duumlzenden yoksun olmasına izin vermediğine ve ola-cakları oumlnceden bildiğine inanmakta haklıdırlar Ccediluumlnkuuml Tanrı yapılan se-ccedilimlerin değilse bile her nedenin nedenidir
Kader soumlzcuumlğuumlyle ifade etmek istedikleri oumlncelikle guumlcuuml her şeye yeten Yuumlce Tanrırsquonın iradesidir Şu dizeler sanırım Annaeus Senacarsquonın
Evrenin sahibi Baba Tanrı nerede veya nereye olursa olsunGecikmeden yuumlreğimi korkusuzca iradene itaate youmlnlendirEğer doğruya ve iyiye (yine de) direnirse iradem(Başıma gelebilecek) Her tuumlrluuml bela yaşlı goumlzlerle kabuluumlm Kader insanoğlunu -ister istemez- youmlnetir veya suumlruumlkler
Goumlruumllduumlğuuml uumlzere son satırdaki kader soumlzcuumlğuumlyle adını ilk satırda andığı lsquoBaba Tanrırsquonın iradesini kastetmektedir Bu iradeye tabi olmaya hazırdır youmlnlendirilmeye gerekiyorsa istemeyerek suumlruumlklenmeye razıdır Gerccedilek şu-dur ki ldquoKader insanoğlunu -ister istemez- youmlnetir veya suumlruumlklerrdquo
Aynı fikir Cicero tarafından Latinceye ccedilevrilen Homerrsquoin satırlarında da yansır
İnsanoğlunun aklı duumlnyevi yoluna (hallerine) yansıyanYuumlce Juumlpiter tarafından yansıtılan her parıltıyla youmlnlenir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
188
Cicero şairin bu konularda yetkin olduğunu duumlşuumlnmemiştir elbet ama Stoacı filozofların -kaderin guumlcuumlnuuml savunurlarken- Homerrsquoin soumlz konusu di-zelerinden alıntı yaptıklarına işaret etmek ister Dolayısıyla burada bir so-run var şairin ne duumlşuumlnduumlğuuml sorunu değil filozofların ne duumlşuumlnduumlğuuml soru-nu Bu satırlardan accedilıkccedila anlaşılıyor ki kader derken adına Juumlpiter dedikleri ve her tuumlrluuml kadere huumlkmeden en yuumlce ilahi vasfı kastetmekteler
Cicero Stoacıların yanlışını kanıtlamaya yeltenir ama bunu kehaneti ber-taraf etmeden yapmanın yolunu bulamaz yerine geleceğe dair tuumlm oumlngoumlruuml-yuumlkehaneti inkacircra youmlnelir Geleceği ne insanoğlunun ne de Tanrırsquonın oumlngouml-rebileceğini yani kehanet diye bir şey olmadığını ispat etmek iccedilin elinden geleni yaparken kendini fikir ccediluumlruumltmek gibi kolaycı keramete hapsedip en accedilık kehanet vakalarını bile temelsiz arguumlmanlarla yadsır Cicero aslında bunu da yapamamış ama astrologların oumlngoumlruumllerini -zaten ccedilelişkili olduğu iccedilin- ustaca ccediluumlruumltmuumlştuumlr
Oysa yıldızlara bakarak kehanette bulunan astrologlar geleceğe dair oumln-goumlruumlyuumlkehaneti inkacircr eden Cicerorsquoya kıyasla hakikate ccedilok daha yakındır zira Tanrırsquonın varlığını kabul eden bir insanın Orsquonun geleceği bildiğini ka-bul etmemesi abestir Cicero bunun farkına varmıştır ama Kutsal Yazırsquonın ldquoAkılsız iccedilinden lsquoTanrı yokrsquo derrdquo25 soumlzlerini kanıtlarcasına aceleci (duumlşuumln-cesiz) davranmıştır Bunu bizzat yapmadığı doğru ccediluumlnkuuml ccedilok riskli olaca-ğının farkındaydı Yerine İlahların Doğasına Dair adlı ccedilalışmasında bu gouml-revi -Stoacılarla tartışarak ilahi varlığı inkacircr etme roluumlnuuml- Cottarsquoya26 verdi Kendisi iccedilin de Stoacı duruşu savunan Lucilius Balbus roluumlnuuml seccedilti ne ki Kehanete Dair adlı ccedilalışmasında kehanete bizzat ve accedilıkccedila saldırdı
Cicerorsquonun kader kavramını reddederek sanki oumlzguumlr iradeyi savunuyor-muş gibi yaptığı da doğru İşaret ettiği husus geleceğe dair bilgiye sahip olunabileceğinin kabuluuml halinde kaderin -mantıken- inkacircr edilemeyeceği gerccedileğiydi
Ne var ki filozofların soumlz konusu ccediletrefil anlaşmazlıkları ve tartışma-lar bir yana Yuumlce Tanrırsquoya inandığını itiraf eden bizler Orsquonun iradesine Orsquonun yuumlce guumlcuumlne inandığımız gibi Orsquonun her şeyi oumlnceden bildiğine de inanıyoruz Ve seccedilimlerimizi oumlzguumlrce yapmaktan korkmuyoruz ccediluumlnkuuml buna mecburuz ama O -ki her şeyi bilen olarak kandırılamaz- seccedilimimizin ne ola-cağını oumlnceden biliyor Cicerorsquonun karşı ccedilıkışının ardında işte bu korku var Her şeyi kadere bağlamalarına rağmen Stoacıların her şeyin olması gerektiği iccedilin olduğunu kabul etmelerinin ardında da bu korku vardı
25 Kutsal Kitap Mezmurlar 14126 Daius Aurelius Cotta İOuml 75rsquode konsuumllluumlk yapmış accedilık ve keskin konuşma uumlslubuyla uumlnluuml hatip
Cicerorsquonun İlahların Doğasına Dair adlı ccedilalışmasında Atina Akademisirsquonin felsefesini savunur
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
189
O halde şimdi geleceği bilmeye dair bu muumlnasebetsiz tartışmada Cicerorsquoyu inkacircra youmlnelten korkuyu inceleyelim Şoumlyle karşı ccedilıkıyor Şayet geleceği bilecek olsaydık her olay oumlnceden tahmin edildiği sıralamada (duuml-zen iccedilinde) vuku bulurdu Oumlyle olsaydı bu olayların tam da bu sırayla (bu duumlzenleme ccedilerccedilevesinde) vuku bulacağı bilgisinin Tanrı katında kesin ol-duğu anlamı ccedilıkardı Olayların hangi sırayla (duumlzen iccedilinde) vuku bulacağı-nın kesin olarak bilinmesi nedenlerinin de kesin olarak bilinmesi demektir zira hiccedilbir olay oumlncesinde vuku bulan etkin bir neden yok ise vuku bulmaz Olaylara yol accedilan nedenler silsilesi kesin olarak bilinseydi diyor Cicero o zaman vuku bulan her şey kaderde var demektir Bu doğruysa bu her şeyin bize rağmen vuku bulduğu yani iradi olarak seccedilim yapamayacağımız anla-mına gelir Ama bu durumu kabullenmemiz halinde diye devam ediyor Ci-cero insan yaşamı altuumlst olur Yasalar boşuna yapılmış yermenin veya oumlv-menin azarlamanın veya oumlğuumlt vermenin anlamı kalmamış iyi olanı oumlduumll-lendiren koumltuuml olanı cezalandıran adalet temelsiz kalmış demektir
Cicerorsquonun geleceğin oumlnceden bilinebileceği iddialarına karşı ccedilıkmaktaki amacı toplumu aksi durumun ima ettiği liyakatsızlık akılsızlık ve tehlike-den korumaktı Cicero inanccedillı bir zihnin yaptığı (olası) seccedilimleri şu iki al-ternatifle sınırlar ya iradi seccedilim ya oumlnbilgikehanet Her ikisinin de var ola-bilmesi imkacircnsızdır sanki Biri geccedilerliyse diğeri değildir Birini seccedilersek di-ğerini kaybederiz
Cicero tuumlm yuumlce goumlnuumllluumlluumlğuuml ve bilgeliğiyle ve aklında insan doğasını elinden geldiğince korumaktan başka bir şey olmaksızın kendi seccedilimini oumlz-guumlr (iradi) seccedilimden yana yaptı Oumlnceden bilmeyi bu tercihini kesinleştir-mek iccedilin reddedip insanları oumlzguumlrleştirmek adına onların Tanrırsquodan vazgeccedil-melerine yol accediltı
İnanccedillı bir insan ikisine de muhtaccediltır ikisini de arzular İkisine de inan-dığını itirafla ikisine de sıkı sıkıya sarılır Ama nasıl diye soruyor insan Geleceği oumlnceden bilebiliyorsak mantıklı adımlar ata ata oumlzguumlr iradeye yer olmayan bir noktaya ulaşırız Oumlte yandan irade guumlcuumlnden hareket eder-sek adımlarımız bizi tersi youmlne yani oumlnceden bilmenin var olmadığı yere goumltuumlruumlr Tersten bakalım Eğer oumlzguumlr seccedilim varsa her şey kader tarafından belirlenmiyor demektir Her şey kader tarafından belirlenmiyorsa o zaman olayların nedenleri belirli bir duumlzenden (sıralanmadan) yoksun demektir Eğer olayların nedenleri belirli bir duumlzenden (sıralanmadan) yoksunsa ve hiccedilbir olay oumlnceden vuku bulan etkin bir neden olmaksızın vuku bulama-yacağına goumlre olaylar Tanrı katında da belirli bir duumlzenden (sıralanmadan) yoksun demektir Olaylar Tanrı katında belirli bir duumlzenden (sıralanmadan) yoksunsa o zaman her şey Orsquonun bilgisi dahilinde olmuyor demektir Her
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
190
şey Orsquonun bilgisi dahilinde olmuyorsa o zaman diyor Cicero vuku bulan olaylar Tanrı katında oumlnbilgiden yoksundur
Tanrırsquoya boumlylesi accedilık (cuumlretkacircr) ve saygısız bir saldırı karşısında tavrı-mız Tanrırsquonın her olayı vuku bulmadan oumlnce bildiğini başka tuumlrluuml hareket edemeyeceğimizi hissettiğimiz ve bildiğimiz her yerde kendi irademizle seccedilim yaptığımızı soumlylemektir Biz her şeyin kadere bağlı olduğunu soumly-lemediğimiz gibi ldquokaderrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln hiccedilbir anlam taşımadığını dolayı-sıyla hiccedilbir şeyin kadere bağlı olamayacağını soumlyluumlyoruz ldquoKaderrdquo soumlzcuumlğuuml anlamsızdır ccediluumlnkuuml bu soumlzcuumlğuuml kullananların zihnindeki (soumlzde) gerccedileklik -yani ana rahmine duumlşuumlş ya da doğum anında yıldızların duumlzeni- tam bir yanılsamadır
Nedenlerin duumlzenindeki (sıralanmasındaki) Tanrısal irade guumlcuumlnuuml elbet inkacircr etmiyor ama bu duumlzene ldquokaderrdquo adını -ldquofaterdquo27 soumlzcuumlğuumlnuumln ldquofarirdquo28den tuumlrediğini de unutmayarak- vermiyoruz ccediluumlnkuuml Kutsal Yazılarrsquoı inkacircr edeme-yiz ldquoTanrı bir şey soumlyledi ben iki şey duydum Guumlccedil Tanrırsquonındır sevgi de senin ya Rab Ccediluumlnkuuml sen herkese yaptığının karşılığını verirsinrdquo29 Buradaki lsquobir şeyrsquo ifadesi lsquoilk ve son olarakrsquo anlamına gelir Tanrı ilk ve son olarak ko-nuşmuştur ccediluumlnkuuml yapacaklarını değişmez bir biccedilimde bilir
Ne var ki burada işaret etmek istediğimiz husus şu ki nedenlerin duumlze-ninin (sıralamasının) Tanrı tarafından kesin olarak bilinmesi iradi seccedilim-lerimizin guumlccedilsuumlz olduğunu goumlstermez Aslında yaptığımız seccedilimler Tanrı katında kesin olarak bilinen nedenlerin duumlzenine (sıralanmasına) uygundur ccediluumlnkuuml insanoğlunun yaptığı seccedilimin belirleyicisi onun kendi davranışıdır Dolayısıyla her şeyin nedenini oumlnceden bilen Tanrı yaptığımız seccedilimlerin nedenlerinin de bu nedenlerin arasında ve davranışlarımızın nedeni olarak bulunduğunu bilmemezlik edemez
Bu manada hiccedilbir olayın oumlnceden vuku bulan etkin bir neden olmaksı-zın vuku bulamayacağını soumlyleyen Cicerorsquonun yanlışını tam da bu soumlzlerle kendi soumlzleriyle kanıtlamak kolay Hiccedilbir olayın nedensiz vuku bulamayaca-ğını soumlyleyip sonra da her nedenin kaderde olmadığını iddia etmek onu kur-tarmaz ccediluumlnkuuml bazı nedenler rastlantısal veya doğal veya iradi olabilir Ci-cero hiccedilbir olayın nedensiz olmadığını kabul etmiş durumda tek başına bu bile onun yanlışını kanıtlamaya yeter
Rastlantısal denilen nedenlere gelince bunlar gerccedilekdışıdır diyeme-yiz Ama şunu diyebiliriz ki bunlar kuluccedilkadadır yani bir anlamda sahici Tanrırsquonın veya Orsquonun meleklerinin iradesinde saklıdır Ve tabii Cicerorsquonun
27 Fate Kader28 Fari En uzak her yerde ileride29 Kutsal Kitap Mezmurlar 6211
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
191
ldquodoğalrdquo dediği nedenlerle doğanın (kacircinatın) Muumlellifi ve Muumlteahhitrsquoi olan Tanrırsquonın iradesinden buumlsbuumltuumln kopamayız Geriye iradi nedenler kalıyor Bunlar Tanrırsquonın veya meleklerin veya insanların veya bazı hayvanların se-ccedilimleridir tabii eğer ldquoseccedilimrdquoden kastımız mantıksız hayvanların kendileri iccedilin neyin iyi neyin koumltuuml olduğunu bulmak veya bunlardan sakınmak iccedilin başvurdukları iccedilguumlduumlsel hareketleri kastetmiyorsak Meleklerin seccedilimleri derken Tanrırsquonın melekleri olarak nitelediğimiz iyi olanlardan veya şeytani ya da Şeytanrsquoın melekleri olarak nitelediğimiz koumltuuml olanlardan bahsediyo-rum İnsanlara gelincehellip İyi insanların yaptığı seccedilimler de var koumltuuml insanla-rın yaptığı seccedilimler de
Buumltuumln bunlardan anlaşılıyor ki olayların etkin nedenleri iradi olanlardır bir diğer ifadeyle ruh veya nefesle aynı tuumlrdendir Havanın veya ruumlzgacircrın ne-fes aldığı soumlylenebilir elbet ama bu bedene can veya ruh veren nefesle aynı şey değildir Her şeye can veren her şeyi ve yaratılmış olan her ruhu Yara-dan Tanrırsquodır Tanrı elbette bir Ruh ama yaradanı olmayan Ruhrsquotur Orsquonun irade guumlcuuml yaratılmış olan ruhların iyi seccedilim yapmalarına yardımcı olurken koumltuuml seccedilim yapanları yargılar bazılarına guumlccedil verir bazılarına vermez ve hep-sine buyurur
Tuumlm yaradılışın Yaradanrsquoı olarak -her seccedilimi O yapmadığı halde- her tuumlr-luuml guumlcuuml bahşeden Orsquodur Koumltuuml seccedilim Orsquondan değildir ccediluumlnkuuml Orsquonun yarattı-ğına ters duumlşer Bedenler de irade guumlcuumlne tabidir Bazı bedenler bizim irade-mize tuumlm oumlluumlmluuml hayvanların iradesine ama daha ziyade insan iradesine tabidir Bazı bedenler ise meleklerin iradesine tabidir ama şurası muhakkak ki tıpkı tuumlm iradeler gibi her beden de Tanrırsquonın iradesine tabidir ve Orsquonun bahşettiği guumlccedil kadar guumlccedilluumlduumlr
Boumlylece her şeyin nedeni Tanrırsquodır O yapılış nedenidir ama (kendisi) yapılmamıştır Başka nedenler de yapar ama yaratılan tuumlm ruhlar ve oumlzel-likle de akıl sahibi olan ruhlar gibi kendileri yapılmıştır Etkenden ziyade edilgen olan maddi nedenler etkin nedenlerden sayılmaz ccediluumlnkuuml (onlara youmln veren) iccedilsel ruhun irade guumlcuumlyle sınırlıdır
Nedenlerin duumlzeninin (sıralanmasının) Tanrı katında oumlnceden biliniyor olması irade guumlcuumlne sahip olmadığımız anlamına gelmez ccediluumlnkuuml yaptığı-mız seccedilimlerin soumlz konusu nedenlerin duumlzeninde (sıralamasında) oumlnemli bir yeri vardır
Dolayısıyla bırakın Cicero bu duumlzenin (değişmez) kader ya da kader ola-rak adlandırdıkları gerccedileklik olduğunu iddia edenlerle tartışadursun Bizim itirazımız genellikle yanlış anlam yuumlkledikleri ldquokaderrdquo soumlzcuumlğuumlne Cicerorsquoya gelince nedenlerin duumlzeninin (sıralamasının) değişmez olduğunu ve Tanrı katında accedilıkccedila bilindiğini kabul etmediği iccedilin ona Stoacılardan da ccedilok itira-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
192
zımız var Cicero ya Tanrırsquonın varlığını inkacircr etmeli -ki Tanrıların Doğasına Dair adlı ccedilalışmasında buna Cottarsquoya yaptırmak suretiyle cuumlret etti- veya Tanrırsquonın varlığını kabul ettiği halde Orsquonun her şeyi oumlnceden bildiğini kabul etmiyorsa soumlzleri ldquoAkılsız iccedilinden Tanrırsquoyı yok derrdquoe ccedilıkar Gerccedilek şu ki geleceği bilmeyen varsa o kesinlikle Tanrı değildir
Vardığımız sonuccedil Tanrırsquonın bizden istediği ve yapabileceğimizi oumlnceden bildiği her şeyi yapacak irade guumlcuumlne sahip olduğumuzdur Bu guumlccedil gerccedilek bir guumlccediltuumlr (İnsanlar) Yapabileceklerini mutlaka yapacaklardır ccediluumlnkuuml Tanrı onların ne yapacaklarını oumlnceden bildiği gibi tam da oumlyle yapacaklarını bi-lir ve yanılmaz Dolayısıyla şayet ldquokaderrdquo soumlzcuumlğuumlnuuml herhangi bir şey iccedilin kullanacak olsaydım Stoacıların keyfi olarak ldquokaderrdquo dedikleri nedenler duuml-zeninin (sıralamasının) iradi seccedilimi elimizden aldığını kabul etmektense ldquokaderrdquoi zayıf insanlar ldquoseccedilimrdquoi -zayıf insanları elinde tutan- daha guumlccedilluuml olanlar iccedilin kullanırdım
Demek oluyor ki Stoacıları olayların nedenlerini ayırıma tabi tutacak kadar uumlrkuumlten bir ihtiyaccediltan korkmamıza gerek yok Onlar birtakım neden-leri zorunlu nedenler olmaktan ccedilıkarırken bazılarını bunun dışında tuttu-lar bunların arasında irademiz de var Oysa ihtiyaca (zorunluluğa) tabi olan irade oumlzguumlr olamaz
Şimdi şayet ihtiyaccediltan (zorunluluktan) kastımız hiccedilbir şekilde guumlcuumlmuumlz dahilinde olmayan bir şey ise yani oumlluumlm gibi iradi olarak karşı ccedilıksak da olan bir şey ise iyi veya koumltuuml bir yaşam suumlrme seccediliminin boumlylesi bir ihtiyaca (zorunluluğa) tabi olmadığı accedilıktır Yapmayı seccedilmediğimiz iccedilin yapmayaca-ğımız pek ccedilok şey olduğu bir gerccedilek Tek başına istiyor olmak bile buna bir oumlrnek Ccediluumlnkuuml eğer istek var ise isteklilik de vardır yoksa yoktur Seccedilmek istemiyorsak seccedilim olmayacaktır Oumlte yandan şayet ihtiyacı (zorunluluğu) ldquobir şey şoumlyle olmalı veya şu veya bu şekilde gerccedilekleşmelirdquo olarak algılıyor-sak boumlyle bir ihtiyacın (zorunluluğun) oumlzguumlr irademize ipotek koyduğun-dan korkmamız iccedilin bir neden goumlrmuumlyorum Tanrı ebedi ve ezeli olmalı ve her şeyi oumlnceden bilmeli derken Orsquonun yaşamını ve her şeyi oumlnceden biliyor olmasını ihtiyaca (zorunluluğa) bağlamıyoruz Oumlluumlmsuumlzduumlr veya yanılmaz derken de Orsquonun (teslim ettiğimiz) guumlcuumlnuuml azaltmıyoruz Bunlar bertaraf edilmesi halinde Tanrırsquoyı olduğundan daha guumlccedilsuumlz goumlsterir ve imkacircnsızdır Oumlluumlmsuumlzse de yanıltılamaz (kandırılamaz) olsa da Tanrırsquonın guumlcuuml her şeye yeter bu doğru Tanrı her şeye kadirdir diyoruz ccediluumlnkuuml istediği her şeyi ya-par ve katlanmak istemediği hiccedilbir şeye katlanmaz Kendine rağmen katla-nıyor olsaydı Orsquonun her şeye kadir olduğunu soumlyleyemezdik elbet Zaten her şeye kadir olduğu iccedilindir ki Orsquonun soumlz konusu olduğu yerde bazı şeyler imkacircnsızdır
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
193
Bize gelince herhangi bir seccedilim yapacaksak oumlzguumlrce yapmamız lazım derken doğruyu soumlyluumlyoruz ama bu oumlzguumlr seccedilimi oumlzguumlrluumlğuumlmuumlzuuml ortadan kaldıracak bir ihtiyaca (zorunluluğa) tabi kılmıyoruz Dolayısıyla seccedilimle-rimiz kendimizin ve yaptığımız her seccedilim eğer yapmasaydık seccedilmediğimiz bir şeyin vuku bulmasına yol accedilacaktı Bir insanın (bazı şeylere) başkaları istediği iccedilin katlanması kendi isteğine rağmen katlanması bile -katlananın iradesiyle olmasa da- goumlnuumllluuml bir tutumdur İnsanoğlunun iradesi bu guumlccedil Tanrırsquonın izniyle verilmiş olsa da daima uumlstuumln gelecektir (Ccediluumlnkuuml nerede yaptığı seccedilimin icabını yerine getiremeyecek kadar guumlccedilsuumlz bir irade varsa bu onun daha buumlyuumlk bir iradenin guumlcuumlyle engellendiğinegeciktirildiğine işaret eder Bir başka irade olmasa boumlyle bir durum iccedilin iradeden yoksun-dur diyebilirdik ama sadece bir başkasının iradesinden değil seccedilim yaptığı halde icabını yerine getiremeyenin iradesinden) Dolayısıyla insanoğlunun kendi iradesi dışında acı ccedilekmesi onun veya meleklerin veya yaratılmış olan herhangi bir başka ruhun seccedilimine değil iradeye istediği guumlcuuml veren Tanrırsquonın seccedilimine atfedilmelidir
Bu demek değildir ki Tanrı iradi seccedilimimizin ne olacağını oumlnceden bil-diği iccedilin guumlccedil vermedi ccediluumlnkuuml O oumlnbilgiye sahipti Dahası neye iradi olarak niyet edeceğimizi oumlngoumlrmuumlş olan Tanrı hiccedilbir şeyi değil bir şeyi oumlngoumlrduuml dolayısıyla O oumlngoumlruumlyor olsa da irade guumlcuumlnden yoksun değiliz
Sonuccedil olarak oumlzguumlr seccedilimden vazgeccedilip ilahi oumlnbilgiye sığınmak zorunda olmadığımız gibi Tanrırsquonın oumlnbilgisinin oumlzguumlr iradenin şartı olduğunu -Tan-rı korusun- inkacircra kalkışmamalıyız Bizler her ikisini de kabul ediyoruz Gerek Hıristiyan gerekse filozof olarak bizler Tanrırsquonın oumlnbilgisini inancımı-zın bir parccedilası oumlzguumlr seccedilimi sorumlu yaşamın şartı olarak -yani her ikisini de- itiraf ediyoruz Tanrırsquoya duyulan inanccedilta yanlış yapılırsa doğru yaşamak kolay olmaz
Tanrırsquonın guumlcuuml sayesinde oumlzguumlrce var olan ve var olacak bizler Orsquonun oumlnceden bildiğini oumlzguumlrluumlğuumlmuumlz yuumlzuumlnden inkacircr edemeyiz Nitekim yasalar boşuna değil paylamalar ve cesaretlendirmeler oumlvguuml ve succedillama da oumlyle O bunları oumlngoumlrduuml ccediluumlnkuuml oumlyle gerekiyordu Orsquonun luumltfuna nail olmak iccedilin ettiğimiz dualar da yararlı ccediluumlnkuuml duaları da dua edenlere istediklerini bah-şetmek uumlzere oumlngoumlrmuumlştuuml Yapılan iyi şeyleri oumlduumlllendirmek koumltuuml şeyleri cezalandırmak iccedilin ihdas ettiği duumlzen adildi Ccediluumlnkuuml kimse Tanrı oumlnceden biliyordu zaten diye guumlnah işlemez Aslında insanoğlunun kendi guumlnahın-dan kendisinin sorumlu olmasının nedeni de Orsquonun oumlnbilgisi olduğundan ve yanıltılamayacağındandır İşlenen guumlnahın sorumlusu kader şans ve ben-zeri değil bizzat insanoğludur Guumlnah işlemek insanoğlunun kendi seccedilimi-dir Tanrı boumlyle bir seccedilim yapmayanı da oumlngoumlruumlrbilir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
194
Augustin Antik Ccedilağ filozoflarının ortaya attığı Hıristiyanlığa dair sorularla yuumlzleşip bunların yol accediltığı sorunların uumlstesinden gelme ihtiyacındadır ldquoDini ibadetinde felsefe goumlzetmeyen veya iman edercesine felsefe yapmayanlarrdquo30ın kabuluuml olmayacağını soumlyleyen Tertullianusrsquoun accedilıkccedila dile getirdiği ldquoya Atina ya Yaruşalem (Kuduumls)rdquo ikilemi onu tatmin etmemiştir Augustin Tanrırsquonın Şehrirsquonin sekizinci kitabında bu inkacircrın kendinden oumlnceki paganların felsefi yazılarına aşina olan bir Hıristiyan iccedilin ne anlama geldiğini tartışır
Sokratrsquoın oumlğrencileri arasında Eflacirctun diğerlerini haklı olarak goumllgele-yen en parlak oumlğrenciydi Atinarsquoda doğmuştu iyi bir ailedendi Rahatlıkla denebilir ki olağanuumlstuuml yeteneğiyle kendi muumlritlerinden uumlstuumlnduuml Nitekim ne kendi dehasının ne de Sokrat eğitiminin muumlkemmel bir felsefe sistemi ge-liştirmeye yetmeyeceğini goumlruumlp bilgisini arttırmak umuduyla yakın uzak her yeri gezdi Mısırrsquoa gidip burada itibar goumlren kadim kuumlltuumlr ve inanccedilları oumlğren-di Oradan Pisagor Akademisirsquoyle uumlnluuml guumlney İtalyarsquoya geccedilti ve buradaki seccedil-kin hocalardan İtalyan felsefesine dair muteber her şeyi başarıyla soğurdu
Eflacirctun hocası Sokratrsquoa bambaşka bir sevgi beslerdi Oumlyle ki Diyaloglarrsquoın neredeyse tuumlmuumlnde Sokratrsquoı -tuumlm ccedilekiciliğiyle- kendine soumlzcuuml yaptı sadece ahlaki konulara dair duumlşuumlncelerini değil tuumlm oumlğrendiklerini veya bizzat keş-fedebildiklerini ona soumlyletti
Bilgeliğe iki yoldan varılır Eylem ve tefekkuumlr Dolayısıyla felsefenin bir yarısı eylemsel diğer yarısı duumlşuumlnseldir diyebiliriz Eylemsel olan kısım yaşamın nasıl yaşandığıyla yani ahlaki değerlerin nasıl işlenip geliştirile-ceğiyle ilgilidir Duumlşuumlnsel felsefe doğal nedenselliği ve bu itibarla hakikati goumlz oumlnuumlnde bulundurur Tatbiki bilgelikte Sokratrsquoın uumlstuumlne yoktu Pisagor tefekkuumlrden yanaydı ve tuumlm dehasını buna adadı
Eflacirctunrsquoun uumlstuumlnluumlğuuml bu ikisini daha da muumlkemmel bir felsefede birleş-tirip ortaya ccedilıkan buumltuumlnuuml uumlccedile ayırmaktır Bunlardan birincisi eyleme dair olan ahlak felsefesi ikincisi amacı doğal felsefe olan tefekkuumlr uumlccediluumlncuumlsuuml ise hakikat ile yanılgının ayrımını yapan rasyonel (akılcı) felsefedir Bunlardan sonuncusu hem eylemsel hem duumlşuumlnsel olmak zorundaysa da bir hakikat tasavvuruna ulaşma iddiasında olan tefekkuumlrduumlr Dolayısıyla bu uumlccedile boumlluumln-muumlşluumlk eylemsellik ve duumlşuumlnsellik ayırımını felsefe buumltuumlnuumlnuumln bileşenleri olmaları itibariyle huumlkuumlmsuumlz kılmaz Soumlz konusu her uumlccedil boumlluumlmuumln her biri itibariyle Eflacirctunrsquoun duruşunun ne olduğunu soumlylemek -yani eylemlerin sonucuna doğadaki nedenselliğe mantığın (zihnin) ışığına dair ne biliyor veya neye inanıyordu- acelecilik olur burada yeterince tartışmak ise uzun suumlrer
30 De Vera Religion Sahici Dine Dair
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
195
Eflacirctun hocası Sokratrsquoın herkesce bilinen bir huyuna bilgisini ve duumlşuumln-cesini kendine saklama huyuna hayrandı ve buna oumlykuumlnuumlrduuml Sokratrsquoın soumlz-cuuml olarak yer aldığı ccedilalışmalarında oumlnemli konularda bile kendi goumlruumlşlerinin ne olduğunu tam olarak tespit etmek zordur Bununla beraber yazılarında ileri suumlrduumlğuuml -kendisine veya başkalarına ait olmakla birlikte hoşuna giden- goumlruumlşlerinin birkaccedilı burada hatırlanıp anılmalıdır inancındayım Eflacirctun yazılarında yer yer bizlerin inandığı ve savunduğu sahici dinden yanadır ama bazen de -mesela monoteizm ile politeizmin oumlluumlmden sonra gelen saf sonsuz mutluluk itibariyle goumlreli değeri- karşıymış gibi goumlruumlnuumlr Eflacirctunrsquoun en iyi muumlritleri hakkında yani saygınlığıyla diğer tuumlm pagan filozofların oumltesindeuumlstuumlnde olan bir hocanın oumlğretilerini en yakından izleyip en iyi anlayanlar iccedilin diyebiliriz ki hiccedil değilse Tanrırsquoya dair gerccedilekleri Orsquonun tuumlm varlığın tuumlm duumlşuumlncenin nedeni ve yaşayan her şeye huumlkmedeni olduğunu kavramışlardır Bu doğruların birincisi doğaya ikincisi akla uumlccediluumlncuumlsuuml ah-lak felsefesine dairdirhellip
Augustin On Bir ila On Doumlrduumlncuuml kitaplarında ldquoiki şehrinrdquo orijinini (oumlzuuml-nuuml) ele almıştır Tanrırsquodan kopuk insanların Duumlnyevi Şehir ile insanlık tari-hinin herhangi bir ccedilağında doğrusahici Tanrırsquoya inanan insanların Semavi Şehri Bu tartışmayı şoumlyle sonlandırır
(hellip) Her şeye kadir Yuumlce Tanrı tuumlm mahlucirckatın Yaratıcısı ve Huumlkuumlmdarı tuumlm iyi niyetleri kutsayan ve merhamet bahşeden ve tuumlm koumltuuml niyetleri hak ettikleri mahvoluşa terk eden Tanrı Tanrırsquonın Şehrirsquoni belirli sayıda azizle meskucircn kılacak muumlspet bir plandan yoksun değildi Şehrin insan soyunun duumlşkuumlnleri arasından seccedililenlerle doldurulması gerekiyordu Orsquonun ilahi aklı boumlyle buyurmaktaydı Tabii bir zamanlar insanlığın buumlyuumlk bir kısmı ta-bir yerindeyse koumlkten bozulmuştu dolayısıyla Orsquonun oumlngoumlrduumlğuuml şehre layık olanlar şuumlphesiz vardı Bu insanlar diğerlerinden ancak Orsquonun mağfiretiyle belirlenip ayrılabilirdi (Bu insanlar) Orsquonun mağfiretinin ne kadar buumlyuumlk ol-duğuna sadece kendi kurtuluşlarıyla değil lanetten kurtarılmayanlara veri-len oumlluumlm cezasıyla tanık oldular Ccediluumlnkuuml kimse kendi ayrıcalıklı masuniyeti ile cezalandırılan halkın haklı olarak paylaşmış olduğu kaderi arasındaki farkı accedilıkccedila goumlruumlp Orsquonun kendisini kurtaran mağfiretinin ne denli buumlyuumlk olduğunu inkacircr edemez
Şimdi Tanrırsquonın guumlnah işleyeceğini oumlnceden bildiği insanları neden ya-rattığı sorusuna cevap verelim Yarattı ccediluumlnkuuml işlenen succedil karşılığında nasıl bir cezayı hak ettiklerini ve Orsquonun mağfiretiyle nasıl bağışlanacaklarını on-lar nedeniyle ve onlar vasıtasıyla goumlstermek istedi Zira Orsquonun yarattığı ve
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
196
huumlkmettiği buumltuumln bir gerccedilekliğin ahengi guumlnahkacircrların sapkınlığı yuumlzuumlnden bozulamazdı
Soumlylediklerim guumlnah işleyen insanlar kadar guumlnah işleyen melekler iccedilin de geccedilerli Onlar ldquoTanrırsquonın kendi iradesiyle gerccedilekleştirdiği buumlyuumlk mucize-lere karışamazlarrdquo31 Yarattığı şeylere uygun yetenekler dağıtırken o her şeyi oumlnceden bilen ve goumlren Tanrı iyiyi ve koumltuumlyuuml hayra doumlnuumlştuumlrmeyi de bilir Bu yuumlzden inatccedilılığa mahkucircm ettiği koumltuuml meleği -ki onun ilk koumltuumlden kay-naklanan guumlnahını bir daha (iyiye) doumlnemeyecek biccedilimde cezalandırmıştı- iyi bir amaccedilla kullanmaması iccedilin bir neden yoktu Tanrı bunu koumltuuml meleğin ilk insanı (Acircdem) baştan ccedilıkarmasına izin vererek yaptı Oysa ilk insan ya-radılışı itibariyle iyiydi yani doğuştan iyi niyetliydi
Burada işaret etmek istediğim şudur ki ilk insan (Acircdem) iyi bir insan ola-rak Tanrırsquoya sığınabilseydi veya Yaradanrsquoın bilgeliğinin yanı sıra kendi ira-desine guumlvenebilseydi koumltuuml meleğe mutlaka direnebilir bu iradeyi Tanrırsquonın yardımıyla sağlam tutabilseydi Orsquonun tarafından oumlduumlllendirilmeye hak ka-zanır veya Tanrırsquodan ayrı duumlştuumlğuuml iccedilin iradesi sarsılır ve bir o kadar hak et-tiği sona mahkucircm olurdu Dikkat ederseniz insanın Tanrırsquoya guumlven duyma-sı sadece Orsquonun yardımıyla muumlmkuumlnduumlr ve bu olumlu bir tutumdur İnsa-nın sadece kendi iradesine guumlvenmesi ise olumsuzdur ccediluumlnkuuml ilahi iradenin sunduğu luumltuftan uzak duumlşmuumlş olur ve oumlz iradesiyle yaptığı seccedilimin olası so-nuccedillarından birine katlanmak zorunda kalır
Bu yaşam iccedilin de geccedilerlidir Bir bedende yaşıyor olmak seccedilime tabi olmayan olumlu bir durum olmakla birlikte ancak gıda almak suretiyle muumlmkuumlnduumlr Oysa bir bedende yaşamayı seccedilmemek intihar vakalarında olduğu gibi kendi irademiz dahilindedir ve olumsuzdur Dolayısıyla gerek-tiği biccedilimde yaşaya kalmak Cennetrsquoin Bahccedilesirsquonde bile bir seccedilim meselesi değildir Tanrırsquonın yardımına muhtaccediltır Oysa koumltuuml yaşamak ki boumlyle ya-şanmamalıdır insanın elindedir Bu yuumlzden mutluluğu uzatmak veya kısa kesmek bizim sorumluluğumuz olduğu gibi kısa kesmenin cezası da bizim sorumluluğumuzdur
Bu durumda insanın gelecekteki duumlşuumlşuumlnuumlccediloumlkuumlşuumlnuuml oumlnceden bilen Tanrı insanı kıskanan ondan nefret eden meleğin onu baştan ccedilıkarmasına izin vermiş olabilir Tanrı insanoğlunun ona acı ccedilektirecek zaaflarını gayet iyi biliyordu ama daha da oumlnemlisi bir acircdemoğlunun Şeytanrsquoı -Orsquonun yardı-mıyla- nasıl alt edebileceğini ki azizler daha da buumlyuumlk bir zafer kazansın bi-liyordu Buumltuumln bunlar oumlylesine başarılı bir biccedilimde kotarılmıştı ki gelecekte hiccedilbir şey Tanrırsquodan habersiz vuku bulmayacak ve fakat bu oumlnbilgi hiccedilbir
31 Kutsal Kitap Mezmurlar 3 Kitap
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
197
şekilde insanı guumlnah işlemek zorunda bırakmayacaktı Tanrırsquonın amacı me-lek veya insan tuumlm rasyonel mahlucirckata nedenlerin doğurabileceği sonuccedillar ile Tanrırsquonın himayesi altında olmanın farkını kendi yaşam tecruumlbelerinin ışığında goumlstermekti Tabii hiccedil kimse meleklerin veya insanların duumlşuumlşuumlnuumlccediloumlkuumlşuumlnuuml oumlnlemeye Tanrırsquonın guumlcuumlnuumln yetmeyeceğini soumlylemeye veya buna inanmaya cesaret edemezdi Ama Tanrı kendi guumlcuumlnuuml kullanmamayı seccedilti ve başarıyı da başarısızlığı da yarattığı mahlucirckatın seccedilimine bıraktı Boumlyle-likle kibrin ne buumlyuumlk koumltuumlluumlklere gebe olduğunu oysa Tanrırsquonın inayetin-den iyilik doğacağını goumlstermiş olacaktı
Anlaşıldığı gibi iki ayrı sevgiden iki ayrı toplum neşet etti Duumlnyevi top-lum Tanrırsquodan bile nefret etmeye cuumlret eden bencil bir sevgiyle gelişirken azizlerin benliği ayaklar altına almaya hazır cemaatinde Tanrı sevgisi koumlkleş-ti Kısacası ilk toplum kendi kendine yetmekle oumlvuumlnuumlrken ikincisi Tanrırsquoya inanıyor ve guumlveniyor Duumlnyevi Şehirrsquoin insanları insanlara sena ederken diğeri iccedilin en buumlyuumlk mutluluk (zafer) Tanrırsquonın sesini vicdanın tanıklığında duymak Biri başını kendisiyle oumlvuumlnerek kaldırıyor diğeri Tanrırsquoya ldquoya Rab ccedilevremde kalkansın onurum başımı yukarı kaldıran sensinrdquo32 diyor
Duumlnyevi Şehirrsquode hem huumlkuumlmdarlara hem de huumlkmettikleri insanlara huumlkmetmeye duyulan ihtiras huumlkmeder oysa Tanrırsquonın Şehrirsquonde insanlar goumlrev sorumluluğu veya emre itaat saikiyle hizmet ediyor olsalar da bunu hayırseverlik duygusuyla yapar Şehirlerden biri liderini kendi guumlcuumlnuumln semboluuml olarak sever diğeri Tanrırsquosına ldquoSeni seviyorum guumlcuumlm sensin ya Rab benim kayam sığınağım kurtarıcımsınrdquo33 der Bunun sonucu olarak Duumlnyevi Şehirrsquodeki en akıllı insan bile insana goumlre yaşar ve buumltuumln amacı bedenin iyiliği veya aklın iyiliği veya ikisinin de iyiliğidir Burada yaşayan-ların bazıları Tanrı bilgisine sahip olsalar da ldquoonu Tanrı olarak ululamamış ya da Orsquona şuumlkran sunmamış akılcı olmakla boşuna oumlvuumlnuumlp şuursuz akılla-rını karartmışlardır Ccediluumlnkuuml akıllı olduklarını iddia ederlerken -yani kibrin tahakkuumlmuumlnde kendi ferasetleriyle oumlvuumlnuumlrken- ldquoduumlşuumlncelerinde budalalığa duumlştuumller anlayışsız yuumlreklerini karanlık buumlruumlduuml Akıllı olduklarını ileri suuml-rerken akılsız olup ccedilıktılar Oumlluumlmsuumlz Tanrırsquonın yuumlceliği yerine oumlluumlmluuml insa-na kuşlara doumlrt ayaklılara suumlruumlngenlere benzeyen putları yeğlediler yani kendi halklarını ya boumlylesi putlara tapınarak youmlnettiler ya da onları taklit ettiler Tanrırsquoyla ilgili gerccedileğin yerine yalanı koydular Yaradanrsquoın yerine ya-ratığa tapıp ona kulluk ettiler Oysa Tanrı sonsuza dek oumlvuumllmeye layıktırrdquo34 Buna karşın Tanrırsquonın Şehrirsquonde sadece insani akıl değil sahici Tanrırsquoya
32 Kutsal Kitap Mezmurlar 3333 Kutsal Kitap Mezmurlar 18134 Kitab-ı Mukaddes Yeni Ahit Pavlusrsquotan Romalılarrsquoa Mektup I21-25
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
198
ibadet edilmesi gerektiği şekilde ibadet eden iman ve muradı yeryuumlzuumlnde-ki azizler veya goumlkyuumlzuumlndeki melekler topluluğunda oumlduumlllendirilmek olan kutsiyet vardır ki ldquoTanrı her şeyde her şey olsunrdquo35
Augustin on beşinci kitabından on dokuzuncu kitabının ilk boumlluumlmuumlne ka-dar iki şehrin eşzamanlı tarihlerinin gelişimini tartışır ve bunu yaparken Eski Ahitrsquoten hareketle ağırlıklı olarak ilk Yahudilerin yaşamlarında vuku bu-lan olayları anlatır Bu tartışmayı inananlara dair oumlzel bir accedilıklamayla son-landırmış sonra da şoumlyle devam etmiştir
Aziz babalarımızın koumlleleri vardı muhakkak ama aileye hizmet eden bu koumlleleri geccedilici haller dışında kendi ccedilocuklarından ayrı tutmadılar Tanrırsquoya ibadete gelince -ki herkesin emeli Orsquonun tarafından kutsanmak olmalıdır- onlara da istisnasız sevgi ve ilgi goumlsterdiler Doğanın talebi buydu ldquoAile ba-basırdquo teriminin yayılarak kabuluumlne bu tutum yol accedilmış ve en koumltuuml en otori-terbaskıcı erkek bile boumlyle anılmak istemiştir
Sahici babalar yuvadaki herkesin tıpkı ccedilocukları gibi Tanrırsquoya ibadet et-melerini ve Orsquona layık olmalarını ister Buumltuumln arzu ve umutları başka insan-lara emir vermek veya başka insanların emrini yerine getirmek zorunda kal-mayacakları o semavi haneyeyuvaya ulaşmaktır ccediluumlnkuuml orada herkes oumlluumlm-suumlz ve mutludur Bu arada babalar emir vermenin bir koumllenin bu emre ria-yet etmesi kadar zor olduğunu bilmelidir
Yine bu arada eğer ev halkından biri evin huzurunu bozacak olursa onu soumlzle veya kırbaccedillamak suretiyle veya toplumca kabul edilir kanunen meşru herhangi bir başka yolla cezalandırmalı onu kendi iyiliği iccedilin huzura kavuş-turmalıdır Ccediluumlnkuuml merhamet succedillunun koumltuumlyken daha da koumltuuml olmasına yol accedilarak iyiliğe vesile olmadığı gibi (umut edilenden) daha da buumlyuumlk bir iyili-ğin kaybına yol accedilar Succedilsuz bir insanın goumlrevi sadece hata yapmamak değil başkalarını da hata yapmaktan alıkoymak hata yaparsa cezalandırmaktır ki succedillu bu tecruumlbeyle ıslah olsun ve bu herkese ders olsun
Şimdi her hane medeni toplumun kuumlccediluumlk bir parccedilası veya medeni top-luma giden yolun başlangıccedil noktası olduğuna ve her başlangıcın belirli bir sonu olduğuna ve her şey parccedilası olduğu buumltuumlnuumln her parccedilasının bir par-ccedilası olduğuna goumlre hanedeki barış ve huzur siyasi barış ve huzurla alaka-lı demektir Bir diğer ifadeyle birlikte yaşayanlar itibariyle otorite ile itaatin ahengi şehirde yaşayanlar itibariyle oumlngoumlruumllen otorite ve itaatin ahengiyle doğrudan ilgilidir Bu nedenle bir baba evini youmlnetirken medeni kanunun bazı kurallarını uygulamak zorundadır ki toplum buumltuumlnuumlyle uyum iccedilinde
35 Kitab-ı Mukaddes Yeni Ahit Pavlusrsquotan Korintlilere 1 Mektup 1528
YAHUDİ-HIRİSTİYAN GELENEĞİ İLE YUNAN-ROMA GELENEĞİNİN CcedilATIŞMASI
199
olabilsin İnanccedillı olmayan erkekler evlerinde duumlnyevi yaşama dair mal-muumllk ve konforla geccedilici huzur tesis etmeyi umarken inanccedil sahibi olan ve buna goumlre yaşayan aileler yuumlzlerini cennetin vaat ettiği oumlluumlmsuumlz guumlzel şeylere ccedile-virirler Onlar tıpkı seyyahlar (hacılar) gibi geccedilici şeyleri Tanrırsquoya giden yo-lun uumlstuumlndeki tuzaklar olarak değil ruha ağırlık veren oumlluumlmluuml bedenin yuuml-kuumlnuuml hafifletmek (kolaylaştırmak) uumlzere kullanır Bu iki ayrı ev tuumlruuml ve hane reisinin ortak youmlnuuml bu oumlluumlmluuml yaşamın idamesi iccedilin vazgeccedililemez nitelik-li şeyleri kullanma (bunlardan yararlanma) zorunluluğudur ama ne amaccedil-la kullandıkları hususunda farklılaşırlar ve her biri kendine has oumlzellikle-re sahiptir
İnanccedil sahibi olmayan Duumlnyevi Şehir de duumlnyevi huzur peşinde ama bu huzuru otorite ile itaatin ahengini ve oumlluumlmluuml yaşamın dayattığı ortak hedef-leri gerccedilekleştirmekle sınırlıyor Oysa Semavi Şehir -ya da oumlluumlmluuml yaşamı bir seyyah gibi (hac yolcusuymuşccedilasına) yaşayan inanccedil sahibi bizler- bu ba-rış ve huzur halinden buna ihtiyaccedil duymayıncaya kadar (oumlluumlnceye kadar) yararlanır dolayısıyla Duumlnyevi Şehirrsquodeki yaşamı bir tutsak bir yabancı gibi suumlrduumlrerek -sonunda kurtuluş vaadi ve Ruh tarafından bağışlanma ta-ahhuumlduuml olsa da- burada aşağıda olan biz insanların yaşamına huumlkmeden ka-nunlara ayak uydurmakta teredduumlt etmeyiz Zira oumlluumlmluuml yaşam herkes iccedilin bir olduğuna goumlre iki şehrin arasında en azından yaşamaya (bu duumlnyada var olmaya) doumlnuumlk mutabakat olmalıdır
Zorluk şimdi başlıyor Oumlncelikle Duumlnyevi Şehir kendi yoğurduğu birta-kım ldquoacirckil insanlarardquo sahip olageldi Sahici din bu insanları reddetmelidir ccediluumlnkuuml bu insanlar -ya hayal goumlrduumlkleri ya da Şeytan tarafından kandırıl-dıkları iccedilin- insan yaşamının farklı oumldev ve goumlrevleri olan ccedilok sayıda ilahi guumlccedil tarafından tuhaf bir duumlzen iccedilinde youmlnetildiğine inanıyorlardı Bedenin ve zihnin bedende ayrıca baş boyun vb vuumlcut kesimlerinin organların zihinde zekacircnın oumlğrenmenin huyun tutkuların duumlnyevi yaşamda suumlruumlle-rin buğdayın şarabın yağın ormanların paranın denizcililiğin savaşın ve zaferin evliliğin doğurganlığın ve doğumun vb her şeyin bir tanrısı vardı
Buna karşın Semavi Şehir tek bir Tanrırsquoya inanır ve bunun gereği olarak sadece Orsquonu yuumlceltir ve Orsquona Greklerin latreia dedikleri tam bir adanmışlıkla hizmet eder ccediluumlnkuuml bu Orsquona hastır Semavi Şehir bu yuumlzden Duumlnyevi Şehir ile ortak bir dinsel dilde (yasada) buluşamamış muhalefet etmek zorunda kalınca da farklı duumlşuumlnenlerin başına bela olup Duumlnyevi Şehrrsquoin oumlfkesi nef-reti ve şiddetine maruz kalmıştır Karşıtlarını korkutup kaccedilırdıysa Esirgeyen Tanrırsquonın yardımı ve kalabalık olmalarındandır
Hal boumlyle iken Semavi Şehir bu duumlnyadaki yolculuğu sırasında her soy ve dilden insanı tek bir hac birliğine davet eder İnsanların arasında barış ve
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
200
barışın devamlılığının soumlz konusu olduğu yerde oumlrf yasa ve gelenek farklı-lıklarını mesele olarak goumlrmez Ccedileşitli soyların başkalıklarını yerle bir etmek veya huumlkuumlmsuumlz kılmak değil -tek ve yuumlce Tanrırsquoya inanccedil ve ibadeti engel-lenmediği suumlrece- insanın barış ve huzurunu amaccedillayan ne varsa korur ve benimser
Boumlylelikle Semavi Şehir bu duumlnyadaki yolculuğu (hac) boyunca soumlz ko-nusu duumlnyevi barış ve huzurdan yararlanmakla kalmayıp diğer insanlarla birlikte sadece yaşamı ilgilendiren inanccedil ve ibadete muumldahale etmeyen or-tak bir platformun oluşumunu teşvik ve takip eder Tanrırsquonın Şehri elbet Duumlnyevi barış ve huzura oumlncelik tanır36 Ccediluumlnkuuml semavi barış ve huzur sahici olmakla kalmayıp mantıklı bir yaratık iccedilin -kesinlikle- tek gerccedilektir ccediluumln-kuuml dediğim gibi ldquomutluluğu Tanrırsquoda ve Tanrırsquonın huzurunda birbirlerinde bulanların muumlkemmel duumlzeninin ve ahenginin birlikteliğidir (buumltuumlnuumlduumlr)rdquo
İnsan boumlylesi barış ve huzura ulaşınca oumlluumlm korkusundan kurtulduğu gibi hep yaşam dolu olacaktır Gittikccedile yıpranarak ruha ağırlık veren beden hayvani olmaktan ccedilıkıp ruhani olacak ve hiccedilbir şeye ihtiyaccedil duymaksızın tuuml-muumlyle kendi oumlz iradesine tabi olacaktır
Bu Hac Şehri iman yoluyla zaten barış ve huzur iccedilinde kutsal bir yaşam suumlrmektedir İnanccedilları uyarınca ilahi tamamlanmaya ermek iccedilin Tanrırsquoya veya diğer insanlara iyilik yapmayı duumlstur edinecektir
City of God Fathers of the Church The Writings of Saint Augustin
36 Augustinrsquoun burada kullandığı Latince cuumlmle -eamque terrenam pacem refert ad caelestem pa-cem- anlam itibariyle gayet karmaşık bir cuumlmledir Cuumlmlenin iccedilindeki refert soumlzcuumlğuumlnden hare-ketle şoumlyle tefsir edilir Gerccedilek barış ve huzur insanların birbirleri ve Tanrırsquoyla iyimutlu ilişki iccedilinde olmalarıdır ve dolayısıyla duumlnya barışı iccedilin oumlnce semavi barışın tesisi gerekir
201
ORTA CcedilAĞLAR
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
202
203
OumlZDEYİŞLER
İnancın oumlduumlluuml anlamaktır Bu yuumlzden inanabileceğiniz şeyleri anlamaya
ccedilalışmayın anlayabileceğiniz şeylere inanın
Aziz Augustine Yuhanna İncili Uumlzerine
İnsanoğlunun nihai mutluluğu hakikatin tefekkuumlruumlnde yatar () Bunu
kendi iyiliği iccedilin yapmalıdır ve bunun kendinden oumlte bir sonucu yoktur
Aziz Thomas Aquinas Summa Contra Gentiles
Ruhum meleklere ait oumlluumlmle oumllsuumln boumlylece mevcut şeyleri hatırlamaktan
uzak olsun ve hem maddi ve bayağı olan şeylere dair akıldan ccedilıkmayan fikir-
lerden ve goumlruumlntuumllerden uzaklaşsın hem de bunlara dair arzulardan kurtul-
sun - belki boumlylelikle saflığın imgesi ve temsili olanların bizzat kendisiyle saf
ilişkiye geccedilebilir
Clairvauxlu Bernard Duumlşuumlnce Denen Heyecana Dair Vaaz
Bu duumlnyayı youmlneten iki guumlccedil vardır Rahiplerin kutsal otoritesi ve asillerin
guumlcuuml Bunların iccedilinde rahiplerin guumlcuuml daha ağır basar ccediluumlnkuuml krallar bile ilahi
huumlkuumlm karşısında hesap vermek zorundadır
Papa I Gelasius İmparator Anastasiusrsquoa Mektup
İnsan soyu olarak iki gruba ayrıldık İnsanoğluna goumlre yaşayanlar ve
Tanrırsquoya goumlre yaşayanlar Biz bunları mistik accedilıdan iki şehir olarak adlandı-
rıyoruz veya onlara iki insan cemaati diyoruz birinin kaderi Tanrı ile birlik-
te sonsuza kadar huumlkmetmek ve diğerininki Şeytanrsquola birlikte sonsuz cezayı
ccedilekmek
Aziz Augustine Tanrırsquonın Şehri
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
204
205
I
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ
DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
Orta Ccedilağ denilen suumlreccedile dair değerlendirmeler doumlnemi yargılayanların bakış accedilılarına bağlıdır Bir kavram olarak Orta Ccedilağ On Doumlrduumlncuuml yuumlzyıl İtalyan insancıla-rından1 On Sekizinci yuumlzyıl Fransız rasyonalistlerine kadar uzanan bir dizi putkırıcının duumlşuumlncelerinden kaynaklanır Romarsquonın duumlşuumlşuumlnden sonraki bin yıllık tarih doumlnemini ldquokaranlıkrdquo olarak tanımlayan ilk kişi Petrarch olsa da tarihi ldquoAntik Ccedilağ Orta Ccedilağ Modern Ccedilağrdquo olmak uumlzere uumlccedil kısma ayırmasına alışık olduğumuz tarih anlayışı mo-dern bilimin ilk buumlyuumlk yuumlzyılına yani On Yedinci yuumlzyıla kadar netleşmez Fikir buumlyuumlk oranda Aydınlanma doumlneminde kabul goumlruumlr
Voltaire iccedilin ldquotarihin doumlrt mutlu ccedilağınırdquo meydana getirenlerden biri olmaktan ccedilok uzak olan Orta Ccedilağ barbarlık akıldışılık (irrasyonalite) ve batıl inanccedillardan oluşan bir doumlnemi ifade eder Genel inanış Orta Ccedilağı incelemenin insanlara aptallıklarını hatırlatmaktan başka bir faydası olmayacağı youmlnuumlndedir Geleneklere İlişkin Dene-me adlı eserinde Voltaire ldquoO ccedilağın tarihini bilmek sadece aşağılamak iccedilin gerekli-dirrdquo demektedir 1735 yılında yazan Bolingbroke şoumlyle soumlyler ldquoGuumlnuumlmuumlzde faydalı olabilir diye [Orta Ccedilağı] oumlğrenmek saccedilma bir oumlzentidir Bu doumlnemden sonraki tarihi okumalı ve ccedilağımıza kadar olan doumlnemi incelemeliyizrdquo2
Bu asılsız gelenek Orta Ccedilağ duumlşuumlncesi ve kuumlltuumlruuml hakkında ccediloğu haksız ve aşıl-ması guumlccedil bir dizi yargı oluşturur Oumlrneğin Roumlnesans oumlncesinde aklın ldquohapisterdquo ol-duğu iddia edilmektedir Orta Ccedilağ entelektuumlellerinin antik klasiklerdeki ilimle veya bilgilerle ilgilenmedikleri Orta Ccedilağ medeniyetinin aslında devasa bir sahtekacircrlık ol-duğu anlatılır
Bu yargıları Aydınlanmanın aşırı akılcılığına (rasyonalizm) tepki olarak tersine ccedile-virenler On Dokuzuncu yuumlzyılın Romantikleridir Romantikler Orta Ccedilağı kahraman
1 ldquoHuumlmanistrdquo kelimesinin guumlnuumlmuumlz Tuumlrkccedilesindeki ldquoiyiliksever merhametlirdquo şeklindeki algısından uzaklaşarak ldquodeistrdquo yani ldquotanrıcırdquo kelimesinin karşıtı olarak kullanıyoruz
2 Tarih Bilimi Uumlzerine Mektuplar Ccedilalışmalar II cilt Dublin 1793 s 343
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
206
şoumlvalyeler dindar keşişler şarkı soumlyleyip gezen halk ozanları yetenekli zanaatkacircrlar ve bahar bayramında neşeyle dans eden koumlyluumllerle doldurur Oumlrneğin Geccedilmiş ve Şimdi adlı eserinde Thomas Carlylersquoın modern İngilterersquonin ldquoİhtirasa Oumlvguumlrdquosuumlnuuml (Mammon-Gospel) On İkinci yuumlzyılın toplumsal goumlruumlntuumlsuumlnden ayırırken sergilediği tavır olumsuzdur John Ruskin gotik mimari hakkında sanatsal zevklerde bir devrim yaşandığını kaydeder Yunan ve Roma mimarisinin aksine gotik mimariyi ldquoen guumlccedilluuml olanları bile huşuya sevk eden bir guumlce sahipti en mağrur ruhlarda bile buumlyuumlk bir heyecana neden oluyordu İşccedililerin tuumlm yeteneğinin parıldamasını sağlayan ve sahi-binin tuumlm coşkun hislerine hitap eden bir mimariydirdquo3 soumlzleriyle ulular
Orta Ccedilağın Romantik doumlnemdeki idealleştirilmesinin tarihsel gerccedilekleri abartılı aşağılamalar kadar saptırmış olduğu da kuşkusuzdur Ancak aşağılayanlar ve Ro-mantikler arasında bir seccedilim yapmamız gerekirse Romantikleri seccedilmemiz uygun olur ccediluumlnkuuml onlar abartmalarına rağmen en azından Orta Ccedilağ teriminin ne kadar uygunsuz olduğunu takdir etmiş kullanılmaya devam ediliyor olmasının yegacircne ma-zeretinin ldquogelenekrdquo olduğunun ayırdına varmışlardır Kısmen onların iştiyakları kıs-men de Orta Ccedilağ acirclimlerinin ccedilalışmaları sayesinde şimdi artık On İki ve On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyıllardaki ldquoyuumlksekliğirdquo olduğu gibi goumlrebiliyoruz ldquoYuumlkseklikrdquo yani uumlniversiteleri skolastisizmi şoumlvalyelik idealini gotik sanatı ile insan ruhunun en yuumlce eserlerinden bazılarını ortaya ccedilıkaran buumlyuumlk bir medeniyet
Buna karşın Henry Osborn Taylorrsquoun ldquolekeli gerccedileklikrdquo (spotted actuality) olarak adlandırdığı bir durumun varolduğunu da inkacircr edecek değiliz Son tahlilde hangi ccedilağ en yuumlksek ideallere uymayı başarabilmiştir ki Ama buguumln (umarım) artık kimse Orta Ccedilağın ldquoantikrdquo ile ldquomodernrdquo arasında kısır bir geccediliş doumlnemi değil entelektuumlel ve kuumlltuumlrel accedilıdan bir başlangıccedil olduğunu inkacircr edemeyecektir Orta Ccedilağ tarihccedilileri modern sekuumller medeniyetin tohumlarının tarihin bu doumlneminde atıldığını keşfetmiş bulunmaktadır Ancak bizim amacımız accedilısından daha da oumlnemlisi Orta Ccedilağın Aydınlanma doumlnemine kadar guumlcuumlnuuml kaybetmeyen Hıristiyan duumlnya goumlruumlşuumlnuuml ya-ratmış olmasıdır Bu olgu -bakış accedilısına bağlı iyi veya koumltuuml biccedilimde- Batı duumlşuumlncesini ve davranış biccedilimini etkilemiştir
Yuumlksek Orta Ccedilağ doumlnemini anlayabilmek iccedilin onun toplumsal muhtevasını bil-memiz gerekir On iki ve On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyıllar bir sosyal devrimin başlangıcına şahit oldu Yuumlzyıllar suumlren durgunluktan sonra şehir hayatı diriliyor nuumlfus suumlrekli artıyor siyasi ittifaklar oluşuyor (oumlzellikle Fransa İngiltere ve İspanyarsquoda) tarımda ve uumlretim biccedilimlerinde teknolojik gelişmeler goumlruumlluumlyordu Yine de J H Randallrsquoın bu doumlnem toplumunu ldquoacı ve uzun bir zahmet doumlneminden sonra basit bir geccedilim sağlamayı beceren oumlncuuml bir toplumrdquo4 olarak karakterize edişi halen geccedilerlidir Ekonomi hacirclacirc temelde tarıma dayanıyordu Yarı kırsal şehirler engin bir tarım denizinin ortasındaki
3 Venedikrsquoin Taşları (New York 1860) III cilt s 215 4 Modern Aklın Oluşumu (Cambridge Mass 1940) s 13
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
207
adalar gibiydiler ve malikacircnelere bağlı mevcudiyetin guumlnluumlk rutini dikkate değer bir değişime uğramamıştı Ccedilok az şehirde kapitalist anlamdaki uumlretim ve muumlbadele lonca sisteminin yerini alabilmişti Ortalama yaşam suumlresi kısaydı ve bilim accedillıkla ve salgın hastalıklarla nasıl baş edeceğini bilmiyordu Bu koşulların Hıristiyan Kilisesinin o guumlnlerdeki guumlcuumlne sebebiyet verdiğini goumlrmek iccedilin hayal guumlcuumlnuuml fazla zorlamaya gerek yoktur Bir zamanlar Francis Bacon ldquosorunlar ve sıkıntılar insanların zihnini dine karşı daha itaatkacircr hale getirdiği iccedilin ateizmin insanların daha bilgili olduğu zamanlarda oumlzellikle barış ve refahın var olduğu doumlnemlerde geliştiğinirdquo5 goumlzlem-lemişti Bunlara Kilisenin kuumlltuumlrel accedilıdan hacirckim konuma yuumlkselişinin kısmen On İki ve On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyıllardaki olumsuz yaşam şartlarına siyasi ademimerkeziyet eko-nomik ccediloumlkuumlş ve nuumlfus azalmasına sahne olan ldquoKaranlık Ccedilağlarrdquoa rastladığını da ekleyebilirdi
Yuumlksek Orta Ccedilağ duumlşuumlncesi hem henuumlz olgunlaşmamış sosyal devrim fikirlerini hem de tarımsal-dini medeniyeti yansıtıyordu Aristo felsefesinin Yunan-Arap bilimi-nin ve Roma hukukunun canlanışını skolastik tartışmalar sonucunda oluşmuş yeni merakları ve entelektuumlel inceliği temsil eden ldquoOn İkinci yuumlzyıl Roumlnesansırdquo kırsal alan-da canlanma gerccedilekleşmeden duumlşuumlnuumllemezdi Diğer yandan Hildebrand Kilisesirsquonin ve Papa III Innocentrsquoin entelektuumlel ve ruhani itibarı sayesinde duumlşuumlncenin ccediloğun-lukla dini bir ccedilerccedilevede kalması ve tuumlm bilgileri dini bir sentezle accedilıklamak iccedilin ciddi bir ccedilaba goumlsterilmesi (bkz Aziz Thomas Aquinas ve Dante) sağlanıyordu Şehirler ve saraylar ruhban sınıfının eğitimdeki tekelini yeni yeni tehdit etmeye başlamıştı ve manastırlar entelektuumlel guumlccedillerinin bir kısmından vazgeccedilmeye başlasalar bile bun-ların yerini oumlncelikle katedral okulları ve uumlniversiteler (en azından Paris oumlrneğinde uumlniversite ruhban sınıfı tarafından kontrol edilen bir kurumdu) dolduruyordu Ccedilok az kişinin okuma yazma bildiği bir doumlnemde hiccedil de kalabalık olmayan entelektuumlel sı-nıf ccediloğunlukla rahiplerden oluşuyordu ancak rahiplerin hepsi de aynı duumlzeyde zihin yapısına sahip değildi Bu nedenle Ernst Troeltsch sanat ve bilimin uzun bir zaman boyunca ldquoKilise ile bağlantılırdquo olduğunu soumlylerken ccedilok da fazla abartmıyordu ldquoAslın-da Kilisersquoden ve ideallerinden bağımsız olarak tanrısal bir hakka sahip olunduğunu hissedecek ve iddia edecek bağımsız sekuumller medeniyetin değerleri mevcut değildi Varolan tek bağımsızlık Kilisersquonin bağımsızlığıydı ne devlet ne iktisadi uumlretim ne bilim ne de sanat bağımsızdırdquo6
Bundan yola ccedilıkarak Orta Ccedilağ duumlşuumlncesinin goumlvdesinin oumlncesinde ve sonrasın-da neredeyse benzeri olmayan şekilde otoriter ilahiyat merkezli ve teokratik olduğu soumlylenebilir Kullanılabilecek diğer tanımlayıcı terimler ise mutlaka ldquodinirdquo ldquoduumlalistrdquo (Kartezyen anlamda değil Eflacirctunrsquoun kullandığı anlamda) ldquoorganikrdquo ve ldquohiyerarşikrdquo olurdu Bu kelimelerin anlamlarını ayrıntılı olarak inceleyelim
5 Denemeler ldquoAteizm Hakkındardquo6 Hıristiyan Kiliselerinin Sosyal Oumlğretileri (Londra 1931) I cilt s 252
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
208
Orta Ccedilağ duumlşuumlncesi otoritesini evren ve insan hakkındaki temel oumlnermelerini Kilisersquonin tekelinde olan ilahiyat ile iccedilinde Eflacirctunrsquoun ve Aristorsquonun (sapkınlıkları ayık-landıktan sonra) metinlerinin de yer aldığı seccedililmiş kitap listesinin uumlstuumlne bina etti Orta Ccedilağ rasyonalizminin tarihi hiccedil kuşkusuz kalın bir cildi doldurabilir ve akıl bazen otoriteyle ters duumlşer Nitekimldquoaşikacircr olanlar veya aşikacircr oumlnermelerden ccedilıkarsana-bilenler dışında hiccedilbir şeye inanılmamalıdırrdquo ldquoilahiyat masallara dayanırrdquo şeklinde oumlnermeler vardı ve bunlar 1277 tarihinde Paris Uumlniversitesirsquonde İbn-i Ruumlştccediluuml fikirlerin yayıldığından haberdar olan Paris Piskoposu tarafından yasaklanan iki yuumlz on do-kuz oumlnermeden ikisiydi Bununla birlikte akıl genellikle otoriteyle ccedilatışmıyor tarafsız konular uumlzerine fikir yuumlruumltmek veya merkezi inancı izah etmekle ve desteklemekle yetiniyordu Aslında Aziz Thomas Aquinas Okulursquonun duumlşuumlncesinin ana noktası da aklın ve vahyin neticede aynı noktaya varmak zorunda olduğu varsayımına dayanı-yordu Orta Ccedilağ filozoflarının en buumlyuumlğuuml Aristoculuğu Hıristiyan teolojisi ile uyumlu hale getirmeyi ve boumlylece ldquoYahudi olmayanlarardquo7 ve şuumlphe edenlere aklın otoriter geleneği desteklediğini goumlstermeyi iş edinmişti Aziz Thomas Aquinasrsquoa goumlre duumlz-guumln işleyen bir akıl kutsal şeylere ilişkin bilgi duumlzeyine ulaşacak ve gizlenmiş olan (guumlya ldquomantık uumlstuumlrdquo) gerccedileğin ne mantık ne de ihtimal dışı olduğunu goumlsterecek-ti Bilgiyi modern anlamda yani genişleyen ve kuramsal bir şey olarak hayal eden entelektuumleller pek azdı Tuumlm gerccedileklerin zaten muumllkiyetlerinde olduğuna inanıyor bu inanccedillarını da geccedilmiş ve geleceğin nihai otoritesine dayandırıyorlardı Onlara bu kadar haz veren ldquooumlzrdquolerin ldquoaynardquoların gerccedilek oumlnemi buradaydı Oumlrneğin Aquinas Summa Theologica (Teolojinin Oumlzuuml) ve Beauvaisli Vincent Speculum Majus (Sihirli Ayna) adlı eserlerinde evrensel bilgiyi tek bir kitaba sığdırıyordu Nitekim felsefenin goumlrduumlğuuml itibarın nedeni de muumlnferit bilimlerden farklı olarak insanoğlunun bildiği her şeyi incelemeye ve koordine etmeye ccedilalışmasındandır
Orta Ccedilağ duumlşuumlncesinin ilahiyat odaklı olduğu şeklindeki tespitin gerekccedileleri te-olojinin itibarı ccediloğu acirclimin ldquogerccedilekccedilirdquo (Eflacirctunrsquoun kullandığı anlamda) itikadı te-fekkuumlr hayatının herkesce kabul goumlren uumlstuumlnluumlğuumlduumlr İlahiyat veya kutsal doktrin oumlğrenim hiyerarşisinde ilk sıradadır ldquoİlahiyatrdquo der Aziz Thomas Aquinas ldquobuumltuumln diğer bilimlerden uumlstuumlnduumlrrdquo Bir nazari bilimin diğerine kıyasla daha kesin olmasına dayanarak veya konusunun itibarına bakarak diğerinden daha değerli olduğu soumlyle-nir Oysa ilahiyat her iki accedilıdan da diğer nazari bilimlerden uumlstuumlnduumlr ccediluumlnkuuml diğer-leri insan mantığının doğal ışığından kaynaklanan bir kesinliğe sahip oldukları iccedilin
7 Aziz Thomas Aquinas Summa Contra Gentiles adlı eserinde Hıristiyanlık dışındakilere arguuml-manlarını kabul ettirmeye ccedilalışırken ateistleri paganları ve Muumlsluumlmanları lsquoYahudi olmayanrsquo an-lamındaki lsquogentilersquo tabiri ile anar Yahudilerle tartışılacak teolojik meselede lsquoEski Ahitrsquo temel alı-nabileceği iccedilin Hıristiyanlık ve Yahudilik ortak bir tartışma zemini bulabilecektir Ancak ateistler paganlar ve Muumlsluumlmanlar iccedilin bu muumlmkuumln olmadığından onları lsquogentilersquo olarak tanımlar ve onlara aklın din ile oumlrtuumlştuumlğuuml arguumlmanlardan oluşan bir savunmayla karşılık verir (yn)
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
209
yanılabilirler ama ilahiyat kesinliğini yanılmaz ilahi bilginin ışığından ve konusunun saygınlığından alırrdquo
Orta Ccedilağın sanatını ve tarihini neredeyse tamamen ilahiyat dayatmıştır Felse-fe teolojinin koumllesi olmamakla birlikte ccediloğunlukla onunla kaynaşmış olup ldquoikinci kemanrdquo olmakla yetinmek zorundadır Oumlte yandan ilahiyatın ilk sırada olmasının nedeni ldquoilk ve son olanrdquola yani Tanrı yaratılışın amacı insanın kaderi gibi normal aklın haklarında asla yeterli bilgiye sahip olamayacağı konularla ilgilenmesiydi İlahi-yat odaklılık insan ve doğaya olan diğer konuları da asla ihmal etmiyordu Orta Ccedilağ duumlşuumlncesi insanı evrenin merkezine yerleştirmişti tuumlm yaratılış suumlrecini insanın kur-tuluş muumlcadelesiyle ilişkilendirmeye ccedilalışıyordu Doğa bilimlerinin gelişmesini engel-lemek şoumlyle dursun Hıristiyan Aristocular akla uygun olan şeylere ilişkin bilgiyi fel-sefi sentezin oumln şartı olarak goumlrduuml On İki ve On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyıldan itibaren suumlsleme sanatı da dahil olmak uumlzere doğadaki nesnelere bariz bir ilgi goumlsterilir oldu Bununla beraber Orta Ccedilağ huumlmanizminde insan ancak Tanrırsquoyla olan ilişkisi sayesinde say-gınlık kazanıyordu Ccedilok az sayıda oumlrneğin haricinde asıl bilimsel ilginin ldquoikincilrdquo değil ldquonihairdquo olana odaklandığı muhakkaktır Doğanın ldquonasılrdquo değil ldquonedenrdquo boumlyle olduğu inceleniyordu Hal boumlyle olunca bilimin modern kavramlarına giden yol uzadı
Orta Ccedilağ duumlşuumlncesindeki guumlccedilluuml ldquogerccedilekccedililikrdquo izi ilahiyat odaklılığı daha da belir-gin biccedilimde goumlsterir Burada ldquogerccedilekccedililikrdquo ile kastedilen modern değil Eflacirctuncu (ve aynı zamanda Aristocu) doktrindir Duyu algılarının nesneleri daha yuumlce gerccedileklik-lerde bulunurlar Skolastikler bilinen duumlnyamızın ardında (nominalistler hariccedil) ide-alardan ve biccedilimlerden oluşan bir duyu-oumltesi duumlnya algılıyordu ndash bu duumlnya sadece nesnelerde potansiyel olarak mevcut olanlara anlam veriyor ve onlara mevcudiyet kazandırıyordu Bu goumlruumlşe goumlre duyularla algılanabilen nesneler sadece goumlruumlnduumlk-leri şeyler değildi bu nesneler ilk oumlrneğini Tanrırsquodan alan idealar ve biccedilimlerden oluşan ccedilok daha gerccedilek bir duumlnyanın sembolleriydi Bu nedenle ldquoKutsal Kitaprsquotaki soumlzler Aziz Jeromersquoa goumlre lacircfzicirc anlamlarından fazlasını ifade ediyordurdquo diyor Willi-am Durandus ldquoKutsal Kitaprsquoı uumlccedil biccedilimde incelemeliyiz oumlncelikle accedilık anlamına goumlre ikinci olarak mecazi yani ruhani anlamına goumlre uumlccediluumlncuuml olarak geleceğin kutluluğu-na goumlrerdquo Benzer biccedilimde 1215 tarihli ldquogerccedilekliğin aktarılmasırdquo (transubstantiation) yani şarap ve ekmeği oluşturan maddelerin Hz İsarsquonın kanına ve etine doumlnuumlşmesi doktrini ile ekmeği Hz İsarsquonın kutsal bedeni şarabı ise kanı olarak tuumlketmek suretiy-le Tanrı ile irtibat kurulduğu Aşai Rabbani ayinindeki besinlerin ldquoilinekrdquolerden ibaret olmadıkları Hz İsarsquonın gerccedilek bedenini ve kanını insan duyularının algılayamayaca-ğı biccedilimde iccedilerdiği soumlylenmiştir
Orta Ccedilağ insanları baktıkları her yerde goumlruumlnmez bir duumlzenin aşikacircr işaretlerini goumlrmuumlştuumlr Papalık ve imparatorluk duumlnyadaki kutsal birliği temsil eder Şoumlvalye-lik geleneğinde şoumlvalyenin kılıcı haccedilı mızrağı gerccedileği simgeler ve buna benzer sembolik ilişkilendirmeler suumlrer gider William Durandusrsquoun Rationale Divinorum
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
210
Officiorumrsquou gibi bir kitap karmaşık semboller ve figuumlrlerle doludur katedrallerin bezemeleri de oumlyle Durandus ldquoKiliserdquo demişti ldquodoumlrt duvardan oluşur bu duvarlar doumlrt İncili yazanların doktrini uumlzerine bina edilmiştir temeli gayba aşina olan iman-dır kapısı Hz İsarsquodır şamdanı ve mihrabı da oumlylerdquo Modern bir sanat tarihccedilisi Orta Ccedilağ sanatı iccedilin ldquoevren şemasına dair tamamen idealist bir bakışı ve tarih ile doğanın engin semboller olarak goumlruumllmesi gerektiği kanaatini dile getiriyorrdquo8 demektedir
Aynı metafizik zuumlhduuml ve mucize hissini destekliyordu bu durum Orta Ccedilağ en-telektuumlellerinin tefekkuumlr hayatını neden yuumlcelttiğini accedilıklar Luka İncili 1038-42rsquodeki Meryem ve Martarsquonın hikacircyesi Orta Ccedilağ yazarlarının en sevdiği hikacircyelerden biriydi ve hep bu iki kız kardeşten muumltefekkir olan Meryemrsquoi cevval olan Martarsquoya tercih ediyorlardı Nitekim Hz İsa da Meryemrsquoin en iyi olanı seccediltiğini soumlyler Bakışlarını Hz İsarsquonın yuumlzuumlne kilitleyen Meryem goumlruumlnuumlşuumln ardındaki ebedi gerccedileği tefekkuumlr ediyordu Hem Aristo da Etikrsquoin (On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyılda ccedilok alıntılanan bir ccedilalışma) onuncu boumlluumlmuumlnde mutluluğun ldquotam bir suumlkucircnetrdquote olduğunu ldquokendi kendisinden başka bir amacı olmadığırdquo iccedilin tefekkuumlre dalmanın iffetli hareketlerden bile daha değerli olduğunu soumlylemiyor muydu Statik ve oumlluumlmden ileri bir gerccedileğe ilişkin tefek-kuumlr ndash bu hem mistiklerin hem de filozofların idealiydi ve bu durum onların bilginin bir kontrol ve guumlccedil aracı olarak algılandığı modern anlayışı ne kadar az kavradıklarını goumlsteriyordu
On İki ve On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyıllarda Aristocu metafiziğin okulları ele geccedilirmesiyle aşırı ldquogerccedilekccedililikrdquoin goumlzden duumlşmeye başladığı doğrudur Bilindiği gibi Aristo ide-aları (veya biccedilimleri) gerccedilek duumlnyaya dahil etmiş ve onları maddi fenomenlerle bir-likte ve maddi fenomenlerin iccedilinde kullanmaya başlamıştır Bundan oumltuumlruuml Aristocu skolastikler biccedilimle maddeyi ilişkilendirmiş ve bilgiyi duyusal algıya hapsetmişlerdir Ancak asla tuumlm entelektuumleller Aristocu olmamıştır ve daha oumlnemlisi Aristorsquonun sis-temi teleolojik ve teolojiktir Hıristiyan Aristocuların tasavvur ettiği biccedilimiyle evren maddi olmayan bir sebebe dayanıyordu Tanrı ilk maddeyi ve formları ldquoex nihilordquo yani hiccedillikten yaratmıştı (burada Kutsal Kitaprsquoın Tekvin boumlluumlmuumlnde yer alan accedilıklama Aristorsquonunkine tercih edilmiştir) ldquoHer şeyin etken asıl ve nihai sebebirdquo olan Tanrı yarattıklarını kendilerine uygun farklı amaccedil ve goumlrevlere youmlnlendirmişti Tanrı evreni demokratik olmaktan ccedilok hiyerarşik bir modele goumlre inşa etmişti Evrenin tuumlmuuml iccedilin aynı kanunlar geccedilerli değildi Evrenin iki boumlluumlmuuml arasında niteliksel farklar mevcuttu Doumlrt elementin duumlnyası yani bu duumlnya duumlmduumlz bir ccedilizgi uumlzerinde hareket ediyordu bu nedenle değişime ve ccediluumlruumlmeye accedilıktı yıldızların goumlksel duumlnyası ise dairesel bir hareket iccedilindeydi ve bu nedenle değişmezdi Kozmik hiyerarşi psikolojik bir hiyerar-şiyi de oumlngoumlruumlyordu Tanrırsquodan meleklere ve insana oradan hayvanlara ve sonra da cansız doğaya uzanan buumlyuumlk bir ldquovarlık zincirirdquo mevcuttu İnsan bu zincirin duumlğuuml-
8 Eacutemile Macircle Fransarsquoda Dinsel Sanat XIII Yuumlzyıl (Londra 1913) s 15
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
211
muumlnuuml oluşturan halkaydı hem meleklerin hem de hayvanların doğasından parccedilalar iccedileren bir ldquokuumlccediluumlk evrenrdquo (acirclem-i suğra) idi ve yaratılışın geri kalanı onun iccedilin halk edilmişti Ancak şuumlphesiz mevcudiyet sadece yaratılanlarla sınırlı değildi Yaratılan-ların oumltesinde gerccedilek duumlnya vardı Tanrırsquonın duyular-oumltesi duumlnyası tuumlm yaratılanlar oumlzellikle insan bu duumlnyaya doğru ccedilekiliyordu ve tuumlmuumlnuumln mevcudiyeti ve anlamı bu duumlnyadaydı
Tanrı merkezli duumlşuumlnme biccedilimi teokrasi ile ccedilatışmak zorunda değildir ama Yuumlk-sek Orta Ccedilağda9 genelde ccedilatışıyordu Teokrasi lacircfzicirc olarak topluma Tanrırsquonın ve vekillerinin huumlkmetmesi demektir Daha genel biccedilimde ifade edersek teolojik oumln-cuumlller uumlzerine inşa edilen bir sosyal felsefeyi ifade eder bu felsefede din insan faali-yetlerinin tuumlm youmlnlerini kapsar ve bağımsız sekuumller değerlerin varlığına izin vermez Teokratik ideal geniş oranda kabul goumlrmesini fiilicirc sosyal durumu yani feodal sınıf yapısını oumlrguumltluuml bir milliyetccedililiğin yokluğunu ccediloğu şehirdeki oumln-kapitalist ekonomiyi ve oumlzellikle ayine dayalı Kilise anlayışının giderek guumlccedil sahibi olmasını belirli oranda rasyonalize etmesi gerccedileğine borccedilludur Ancak Kilise her zaman bu ideale sahip değildi Orta Ccedilağın başlarında ccediloğunlukla Hz İsarsquonın krallığının bu duumlnyada olma-dığı ve kurtuluşun mutlak biccedilimde koumltuuml olan bu duumlnyadan kurtulmaya bağlı olduğu youmlnuumlndeki zahit bakış accedilısını tercih ediyordu Ancak Kilise misyonerlik ccedilabalarını genişlettiğinde feodal muumllklerini arttırdığında ve Hildebrand doumlneminde devletten oumlzguumlrluumlğuumlnuuml başarıyla ilan ettiğinde ldquobir tarikat değil bir medeniyetrdquo olmaya talip oldu10 Artık Tanrı tarafından yaratıldığına goumlre duumlnyanın tamamen koumltuuml bir yer olamayacağını iddia ediyordu ve Kilise toplumun Hıristiyan prensiplerine goumlre yaşa-masını sağlamak iccedilin ne gerekiyorsa yapmalıydı Kilisenin teokratik guumlccedil iddiası ilahi inayete bu amaccedilla duumlzenlenen ayinlerle ulaşılabileceğini soumlyleyen yeni ayin teorisine dayanıyordu ldquoaslında ex opere operantis (ayini yuumlruumlten sayesinde) değilrdquo demişti Aziz Thomas Aquinas ldquoex opere operato (yuumlruumltuumllen ayinden dolayı) inayete kavu-şuluyordurdquo ve ayin usuluumlne uygun biccedilimde bu ruumltbeyi kazanmış bir rahip tarafından yuumlruumltuumllmeliydi ldquoİnanccedillılar iccedilin sadece bir evrensel Kilise vardır ve onun dışında ka-lanlardan hiccedilbiri kurtuluşa eremezrdquo Kilise kurtuluş iccedilin aracılık ediyordu Bu durum-da kurtuluşu neyin sağladığını belirlemek ve tuumlm toplumu buna youmlnlendirmek ona duumlşmez miydi
Orta Ccedilağın toplum teorisyenleri yaygın biccedilimde toplumu insan vuumlcuduna benze-tir Toplumun da insan vuumlcudu gibi ccedileşitli organ veya parccedilalardan (ruhbanlar asiller ccedilalışanlar) oluştuğunu ve buumltuumln vuumlcudun hayatta kalması iccedilin bunlardan herbirinin kendi goumlrevini yapması gerektiğini soumlylerler Bu teoriye goumlre toplum parccedilaların top-lamından fazlasıdır Birey ancak sosyal bir sınıfın parccedilası olarak mevcuttur sosyal sınıf ise daha buumlyuumlk bir organizmanın Corpus Christianum (Hıristiyan Birlik)rsquoun bir
9 Avrupa tarihinde 11ndash13 yuumlzyıllara karşılık gelen doumlnem (yn)10 R H Tawney Kapitalizmin Yuumlkselişi ve Din Londra 1933 s 19
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
212
parccedilasıdır Bu sistemde tek eşitlik dini eşitliktir Hiyerarşi veya toplumdaki ldquoseviyerdquo evrendeki hiyerarşiye karşılık gelir Organik benzetmeye uygun biccedilimde elbette bazı organların fonksiyonları niteliksel olarak diğerlerinden uumlstuumlnduumlr Ayrıca bu hiyerarşi guumlnahı duumlnyaya getiren ve insanların buumlyuumlk kısmını sabırla ve tevazuyla dayanma-ları gereken aşağılık bir varoluşla lanetleyen Acircdemrsquoin Cennetten Kovulması ile de accedilıklanır Yeni burjuvalar bu sıkı yapıya uymakta zorlansa da teokratlar onlar iccedilin de kurallar oluşturmuştur İktisadi ahlak kişisel ahlakın bir veccedilhesi olarak ilan edilmiş ve Hıristiyan ahlakına tabi olduğu bildirilmiştir Tamahkacircrlık oumlluumlmcuumll bir guumlnahtır Bu nedenle tacir uumlruumlnuuml iccedilin kendisinin aynı sosyal durumda insanca yaşamasına yetecek ldquoadil bir fiyatrdquo belirlemelidir Bir ccedilift ayakkabının değeri oumlznel değil (muumlnferit olarak satıcı tarafından belirlenemez) nesneldir (devlet şehir veya lonca tarafından Hıristiyan prensiplerine goumlre belirlenir)
Orta Ccedilağ teorisi ccedilatışmadan ccedilok sosyal uyum uumlzerinde durur Ccedilağdaş sosyal reformcular bu teorinin var olan durumu Tanrırsquonın değişmez iradesiymiş gibi goumlster-mek yoluyla status quorsquoyu (statuumlko) korumaya ccedilalıştığını soumlyleyebilir Her ne kadar boumlyle olabilirse de beyan edilen amaccedil Tanrırsquoyı aramada muumlşterek olma durumuna vurgu yapmak suretiyle bireyler sınıflar ve devletler arasındaki rekabeti ortadan kal-dırmaktı Buradaki ideal Hıristiyan bir Pax Romana (Roma Barışı) sağlamaktı Bu ide-al sacerdotium (papanın ruhani otoritesi) ve regnum (geccediliciduumlnyevi huumlkuumlmdarlar oumlzellikle Kutsal Roma İmparatoru) arasında ruhun bedenden uumlstuumln olması gibi ilki ikincisinden uumlstuumln olmak kaydıyla Tanrırsquonınkine benzer bir birlik goumlruumlntuumlsuumlne duumlnya uumlzerinde ulaşabilmek iccedilin işbirliği yapmaktı
Orta Ccedilağ Hıristiyanlığı felsefesini Aziz Augustinersquoden almıştır Tanrırsquonın Şehri [De Civitate Dei] eserinde -ve ayrıca Caesarealı Eusebiusrsquoun Dini Tarih [Ekklesiastike Historia] ve Orosiusrsquoun Paganlara Karşı Doumlnemin Tarihi [Historiarum Adversum Pa-ganos] eserlerinde- tarihin ilahi bir plana goumlre yuumlruumlduumlğuumlnuuml goumlruumlruumlz Aziz Augustine zamanın başı sonu olmayan doumlnguumlsel bir tekerruumlrden ibaret olduğu youmlnuumlndeki klasik tanımı reddeder ldquoDuumlnyaya ilişkin klasik goumlruumlş goumlzle goumlruumlluumlr olanlara dairdir Hıristiyanların duumlnya lsquogoumlruumlşuumlrsquo ise bir goumlruumlş değil goumlruumlnuumlr olmayan şeylere dair bir uumlmit ve iman meselesidirrdquo11 Aziz Augustinersquoe goumlre Tanrı zamanı duumlnya ile eşzaman-lı olarak yaratmıştır (Eusebiusrsquoun hesabına goumlre Romarsquonın Gotlar tarafından ele geccedili-rilmesinden 5611 yıl oumlnce) ve kıyamet guumlnuumlnde yok edecektir Bu doumlnemleştirmenin farklı şemaları mevcuttu Eusebius tarihi uumlccedil ccedilağa ayırıyordu Augustine ise yaratılışın altı guumlnuumlne dayanarak altı doumlnem oumlne suumlrmuumlştuuml yedinci ise ebedi Sebtrsquoti12 Ama
11 Karl Loumlwith Tarihte Anlam (Chicago 1949) s 165-166 12 Augustinersquoin yedi kısımdan oluşan tarih boumlluumlmlemesinde Acircdemrsquoin doğumundan başlayarak
Vahiylerrsquode geccedilen olayları da kapsayan altı doumlnem oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Yedinci kısım ise haftanın altı guumlnuuml ccedilalışıp yedinci guumlnuuml dinlenilmesine istinaden Son Yargırsquodan sonraki ebedi istirahata karşılık gelir (yn)
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
213
hepsi zamanın bir anlamı olduğu konusunda hemfikirdi Yaratılan diğer her şey gibi insan tarihinin de belirli bir amacı veya hedefi vardı
Oumlte yandan hiccedil kimse cennetin ve Golgotharsquonın (İsarsquonın ccedilarmıha gerildiği yer) mutlak kesinliğini sorgulamadı Acircdem cennette tuumlm insan soyunu azap ccedilekmeye mahkucircm eden ilk guumlnahı13işledi Hz İsarsquonın ccedilarmıhta insanoğlunun guumlnahlarının kefaretini oumldemesi ve sonrasında Kilisersquonin kurulması Tanrırsquonın merhametinin kaza-nılmasını ve insanoğluna ikinci bir şans verilmesini sağladı
İnsanın doğasına ilişkin Orta Ccedilağ doktrini accedilıktır ancak ne Acircdem ne de Hz İsa insanın kaderini tam anlamıyla belirlememiştir Aksine protestolara rağmen 529 yılında toplanan yetkili Orange Konsili Agustinci bir tutum değil yarı Pelagiusccedilu bir tutum benimsemiştir Acircdemrsquoin guumlnahıyla insanoğlunun oumlzguumlr iradesinin ldquoazaldığırdquo ama tamamen yok olmadığı ilan edilmiştir ldquoKatolik inancına goumlre vaftizin yardımı ve işbirliği sayesinde bize sunulan luumltuf ile Hz İsarsquonın yolunda vaftiz olanların inanccedillı biccedilimde gayret goumlsterdikleri takdirde ruhlarını kurtarmak iccedilin gerekeni yapmış ola-cağına inanıyoruzrdquo Diğer bir deyişle tarihsel kurtuluş dramında insanların seccedilimleri de dikkate alınıyordu Oumlzetlemek gerekirse Orta Ccedilağ tarih felsefesi Takdir-i İlahirsquoye ve insanoğlunun nihai amaca (telos) doğru yaptığı hacca odaklanıyordu ve ldquoikin-cil nedenlererdquo veya benzeri sekuumller olaylara ccedilok az ilgi goumlsteriyordu Tarih duumlnyevi mutluluğun gelişiminin değil insanoğlunun şeytanı yenmek ve Tanrırsquoya ulaşmak iccedilin verdiği kaccedilınılmaz olarak acı iccedileren muumlcadelesinin kaydını tutuyordu
Ancak Orta Ccedilağ dinicirc duumlşuumlncesinin sadece korku ve kasvetle uğraştığı da duumlşuuml-nuumllmemelidir Korkunun varlığını sorgulamak bile gereksiz Bunu goumlrmek iccedilin sadece katedrallerdeki uumlrkuumltuumlcuuml Mahşer ve Kıyamet Guumlnuuml tasvirlerine bakmak bile yeter Ama oumlzellikle Hıristiyan dualarında ve teolojisinde bolca ldquoHıristiyan iyimserliğirdquo de mevcuttur Erken Orta Ccedilağ dualarında pişmanlıktan doğan korkunun oumlnemi o kadar belirgindir ki bu durum Clairvauxlu Bernardrsquoın ve Assisili Aziz Francisrsquoin dualarında neşeli bir şuumlkran ve mistik bir Tanrı sevgisini goumlsteren bir ruh haline yol accedilar Ayrıca ilahiyat Manişeizmin duumlnyayı Karanlıklar Kralırsquonın bir eseri ve tarihi de karanlığın ve ışığın guumlccedilleri arasındaki ccedilatışma olarak goumlsteren karamsar oumlğretisini reddetmek-tedir Hıristiyan teolojisindeki Tanrı duumlnyayı iyi bir yer olarak yaratmakla kalmamış Aristorsquonun bu duumlnyaya ve oumlzellikle insanoğluna ne olacağını umursamayan tanrısı-nın aksine umursadığı bu duumlnyayı youmlnetmiştir de
Franklin Le Van Baumer ldquoMain Currents of Western Thoughtrdquo Alfred A Knopf publishers 1964 New York
13 Hıristiyan inancına goumlre Acircdemrsquoin cennette yasak meyveyi yiyerek işlediği Havvarsquoyla birlikte cen-netten kovularak duumlnyaya atılmalarına neden olan ve buumltuumln insanlığa intikal eden ilk guumlnah (yn)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
214
A TEMEL VARSAYIMLAR
1 Tefekkuumlr Hayatına Dair
Aziz Thomas Aquinas
(hellip) Şimdi şu doumlrt sorgulama noktasına goumlre ameli hayatı tefekkuumlr hayatı ile karşılaştırmalıyız (1) Hangisi daha oumlnemli veya daha uumlstuumlnduumlr (2) Han-gisi daha erdemlidir (3) Ameli hayat tefekkuumlr hayatına engel olur mu (4) Aralarındaki sıralama nasıldır
() Efendimiz der ki (Luka İncili 1042) Meryem iyi olanı seccedilti ve bu kendisinden alınmayacak Burada Meryem tefekkuumlr hayatını temsil eder Bu nedenle tefekkuumlr hayatı ameli hayattan daha uumlstuumlnduumlr
Cevabım şudur Belli şeylerin kendi iccedillerinde daha uumlstuumln olmalarına hiccedil-bir şey mani olamaz ancak onlar da bazı hususlarda bir başkası tarafından aşılabilirler Dolayısıyla buna tefekkuumlr hayatının ameli hayattan accedilıkccedila daha uumlstuumln olduğunu soumlyleyerek cevap vermeliyiz Filozof (Aristo)14 bunun boumly-le olduğunu sekiz sebep goumlstererek ispat etmiştir (Etik X7-8) İlkine goumlre tefekkuumlr hayatında insan iccedilindeki en iyi şeye yani zekacircya ve uygun amaca yani idrak edilebilen şeylere youmlnelir oysa ameli hayatta harici şeylerle meş-gul olur Bu nedenle tefekkuumlr hayatını temsil eden Raşel bu prensibin gouml-ren goumlzuuml olarak yorumlanmıştır Gregoriusrsquoun15 dediği gibi (Magna Moralia VI37) ameli hayat da mahmur Lia tarafından temsil edilmiştir İkinci sebep yukarıda accedilıklandığı uumlzere (Q 180 A 8 ad 2 Q 181 A 4 ad 3) en uumlst dere-cede tefekkuumlr soumlz konusu olmasa bile tefekkuumlr hayatının daha suumlrekli olma-sıdır bu nedenle tefekkuumlr hayatını temsil eden Meryem suumlrekli Efendimizin ayaklarının dibinde oturur biccedilimde tasvir edilmektedir Uumlccediluumlncuumlsuuml tefekkuumlr hayatı ameli hayattan daha latiftir Augustine bu sebeple (De Verb Dom Serm CIII) Martarsquonın dertli olduğunu ama Meryemrsquoin bayram ettiğini soumlyle-miştir Doumlrduumlncuumlsuuml tefekkuumlr hayatında kişi kendi kendine yetme accedilısından daha uumlstuumln durumdadır ccediluumlnkuuml bu amaccedil iccedilin daha az şeye ihtiyaccedil duyar bu nedenle şoumlyle soumlylenmiştir (Luka İncili 1041) Marta Marta sen ccedilok şey iccedilin kaygılanıp telaşlanıyorsun Beşincisi tefekkuumlr hayatı daha ccedilok kendisi iccedilin sevilir ama ameli hayat başka bir şeye youmlnelmiştir Bu nedenle şoumlyle denmiştir Rabrsquoden tek dileğim tek isteğim şu Rabrsquobin guumlzelliğini seyretmek tapınağında Orsquona hayran olmak iccedilin oumlmruumlmuumln buumltuumln guumlnlerini onun evinde geccedilirmek (Mezmurlar 274) Altıncısı tefekkuumlr hayatı zevkten ve dinlenme-
14 Aziz Augustinersquoin eserlerinde ldquoFilozofrdquo olarak goumlnderme yaptığı kişi Aristorsquodur (yn)15 590-604 yılları arasında papalık makamında bulunmuştur Servus servorum Dei ve Pontifex Maxi-
mus unvanlarını yaşıyan ilk papadır (yn)
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
215
den oluşur denir ki Sakin olun ve bilin ki Tanrı benim (Mezmurlar 4610) Yedincisi tefekkuumlr hayatı ilahi şeylere uygundur diğer yandan ameli hayat insani şeylere youmlneliktir bu nedenle Augustine (De Verb Dom Serm XIV) ldquoBaşlangıccedilta Soumlz vardı (Yuhanna İncili 11) demiştir Meryem ona kulak ve-riyordu Soumlz beden olup aramızda yaşadırdquo (Yuhanna İncili 114) Marta ona hizmet ediyordu Sekizincisi tefekkuumlr hayatı insana en uygun olan şeye yani zekacircya youmlneliktir oysa ameli hayatın işlerinde hem bizde hem de hay-vanlarda mevcut olan daha aşağı kabiliyetler rol oynar bu nedenle ldquoİnsanı da hayvanı da koruyan sensin ya Rab (Mezmurlar 366) soumlzleri uyarınca insanoğluna oumlzguuml olan eklenmiştir Senin ışığınla aydınlanırız (Mezmurlar 369)
Efendimiz Meryem iyi olanı seccedilti ve bu kendisinden alınmayacak (Luka İncili 1042) diyerek dokuzuncu bir sebep daha eklemiştir bu soumlzleri Au-gustine (De Verb Dom Serm CIII) şoumlyle izah eder Sen koumltuuml bir seccedilim yap-madın ama o daha iyi bir seccedilim yaptı Neden daha iyi Ccediluumlnkuuml bu kendi-sinden alınmayacak Ancak ihtiyaccedilların yarattığı zahmet ortadan kalkacak Ama gerccedileğin letafeti sonsuzdur ()
2 İtiraza Cevap Tefekkuumlr hayatı belirli bir zihin oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerir Grego-rius (Hezekiel Uumlzerine Vaazlar III) geccedilici şeylerin değil ebedi şeylerin duumlşuuml-nuumllmesi sebebiyle tefekkuumlr hayatının belirli bir zihin oumlzguumlrluumlğuuml sağladığını soumlyler Ve Boeumlthius der ki (De Consolatione Philosophiae VII) İnsanoğlunun ruhu ilahi aklı izlerken daha fazla oumlzguumlrluumlğe ihtiyaccedil duyar bedensel şeylere tenezzuumll ettiğinde ise daha azına Bu nedenle ameli hayatın tefekkuumlr hayatı-na doğrudan huumlkmetmediği accedilıktır ama ameli hayatın bazı işlerini tefekkuumlr hayatına hazırlık olarak oumlngoumlruumlr dolayısıyla da hizmet edendir huumlkmeden değil Gregorius ameli hayatın tutsaklık tefekkuumlr hayatının ise oumlzguumlrluumlk ol-duğunu soumlylerken buna işaret eder
3 İtiraza Cevap Bazen insanoğlu guumlncel hayatın ihtiyaccedilları nedeniyle tefekkuumlr hayatından ameli hayatın işlerine ccedilağrılır ancak tefekkuumlruuml tama-men terk etmeye mecbur olacak kadar değil Bu durumda Augustine şoumlyle der (Tanrırsquonın Şehri XIX19) Hakikate duyulan aşk kutsal bir boş zaman gerektirir hayır işlerine youmlnelik talepler ise sıkı bir ccedilalışma altına girmeyi gerektirir bunlar ameli hayatın işleridir Kimse bu yuumlkleri omzumuza yuumlk-lemezse kendimizi hakikat konusunda araştırmaya ve tefekkuumlre vermemiz gerekir ama bu yuumlkler bize verilirse onlara dayanmamız gerekir ccediluumlnkuuml hayır işleri bizden bunu talep eder Yine de bu durumda bile hakikatın zevklerini tamamen terk etmemeliyiz bu lezzetten kendimizi uzak tutarsak bu yuumlk bizi boğar Bu yuumlzden accedilıktır ki bir kişi tefekkuumlr hayatından ameli hayata ccedilağrı-lırsa bu bir eksilme biccediliminde değil artış biccediliminde olmalıdır ()
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
216
Boumlylece ikinci bahse geccediliyoruz1 İtiraz Ameli hayat tefekkuumlr hayatından daha erdemli gibi goumlruumllebilir
Erdem hak edilmiş oumlduumlluuml ifade eder ve oumlduumll emeğin karşılığıdır 1 Korintli-ler 38 der ki Herkes kendi emeğinin karşılığını alacaktır Emek ameli haya-ta aittir ve gerisi tefekkuumlr hayatına aittir Gregorius der ki (Hezekiel Uumlzerine Vaazlar XIV) Tanrı yoluna doumlnen kimse ilk oumlnce verdiği emekten dolayı ter-lemelidir yani Liarsquoyı alsın ki boumlylece sonradan Raşelrsquoin kollarında dinlene-bilsin ve prensibi anlayabilsin Bu nedenle ameli hayat tefekkuumlr hayatından daha erdemlidir ()
1 İtiraza Cevap Zahiri emek tesaduumlfi oumlduumlllerin artışına yol accedilar ama esas oumlduumll goumlz oumlnuumlne alındığında erdemin artışı asıl hayır işindedir Hz İsa aşkına harcanan zahiri emek bunun bir işaretidir Ama bir kişinin bu haya-ta ilişkin her şeyden vazgeccedilmesi kendini ilahi tefekkuumlrle meşgul etmekten zevk duyması buna ilişkin ccedilok daha anlamlı bir işarettir ()
() Gregorius der ki (Magna Moralia VI37) Tefekkuumlr kalesini korumak isteyenler oumlnce ccedilalışma kampında eğitim goumlrmelidir
Buna benim cevabım ameli hayatın iki ayrı bakış accedilısından değerlendi-rilebileceğidir İlki zahiri ccedilalışmanın pratiği ve bu konudaki ilgi accedilısından Accedilıktır ki ameli hayat tefekkuumlruuml engellemektedir oumlyle ki zahiri işlerle meş-gul iken kişinin kendini ilahi tefekkuumlre vermesi muumlmkuumln değildir İkinci olarak ameli hayatın ruhun iccedilindeki tutkuları susturduğu ve youmlnlendirdiği duumlşuumlnuumllebilir ki bu bakış accedilısından ameli hayat tefekkuumlr hayatına yardım-cı olmaktadır ccediluumlnkuuml insanın iccedilindeki tutkuların aşırılığı tefekkuumlr hayatı-nı engelleyebilir Bu nedenle Gregorius der ki (Magne Moralia) Tefekkuumlr kalesini korumak isteyenler oumlnce ccedilalışma kampında eğitim goumlrmelidir Bu nedenle dikkatlice inceleyenler komşularına haksızlık yapıp yapmadıklarını komşularının onlara yaptığı haksızlıklara temkinli biccedilimde goumlğuumls gerip gere-mediklerini ruhlarının geccedilici nesnelerin varlığıyla mutlu olup olmadığını ve bu nesneler yok olduğunda buumlyuumlk acı ccedilekip ccedilekmediklerini oumlğreneceklerdir Boumlylece ruhani şeyleri keşfetmek iccedilin kendi kendileriyle baş başa kaldıkların-da maddi şeylerin goumllgelerini hacirclacirc yanlarında taşıyıp taşımadıklarını veya bu goumllgeler tarafından takip ediliyorlarsa goumllgeleri ihtiyatlı biccedilimde kendile-rinden uzak tutup tutamadıklarını bilirler Boumlylece ameli hayatın işleri te-fekkuumlruuml engelleyen ve hayalleri artıran iccedilsel tutkuları susturarak tefekkuumlre vesile olur
(hellip) Dolayısıyla eğer insanoğlunun nihai mutluluğu tesaduumlfuumln eserleri denen zahiri şeylerde bedenin niteliklerinde his melekesi olarak ruhun niteliklerinde akli meleke olarak ahlak erdemlerinin icrasında zihinsel er-dem olarak huumlner ve basiret gibi eylemlerle ilgili olanlarda bunların hiccedilbi-
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
217
rinde değilse elimizde kalan sonuccedil şudur İnsanoğlunun nihai mutluluğu gerccedileğin tefekkuumlruumlndedir
Bu faaliyet sadece insana oumlzguuml olduğu iccedilin diğer hayvanların hiccedilbiri onunla o noktada iletişim kuramaz
Tekrarlayalım Bu durumun kendisinden başka hiccedilbir amacı yoktur Ccediluumlnkuuml hakikat uumlzerine tefekkuumlr bu faaliyetin bizatihi kendisi iccedilin gerccedilek-leştirilir
Tekrarlayalım Bu faaliyetle insanoğlu kendinden yuumlce olanlarla bir olur onlar gibi olarak Ccediluumlnkuuml buumltuumln insan edimleri iccedilinde yalnızca bu edim hem Tanrırsquoda hem farklı toumlzlerde gerccedilekleşir Ayrıca bu faaliyet sırasında insan kendisinden yuumlksek varlıklarla temas kurar muumlmkuumln olan her biccedilimde
Bunların yanı sıra insanoğlu bu faaliyet iccedilin kendi kendine daha fazla yeterlidir bu faaliyeti yuumlruumltmek iccedilin zahiri nesnelerin yardımına ne kadar az ihtiyaccedil duyduğunu goumlruumlr
İlave edelim Diğer tuumlm insan faaliyetleri neticede bu faaliyete youmlnlen-dirilmiş goumlzuumlkmektedir Muumlkemmel tefekkuumlr iccedilin vuumlcudun tuumlm yuumlklerden kurtulması gereklidir ve hayat iccedilin gerekli olan tuumlm ustalık uumlruumlnleri bu ama-ca youmlneliktir Ayrıca tefekkuumlr iccedilin tutkulardan kaynaklanan tuumlm kargaşadan kurtulmak gerekir bu ise ahlaki meziyetler ve basiret ile başarılabilir ve uumls-telik medeni hayatın tuumlm duumlzenlemelerinin sebebi olan zahiri karışıklıklar-dan da kurtulmak gerekir Yani meseleyi doğru biccedilimde ele alırsak insana dair meşgalelerin tamamının gerccedilek konusunda tefekkuumlr edenlerin hizmeti-ne sunulduğunu goumlruumlruumlz
Şimdi insanoğlunun nihai mutluluğunun ilk prensipleri anlamayı temel alan bir tefekkuumlrde olması muumlmkuumln değildir Ccediluumlnkuuml evrensel olması ve nes-nelerin eyleme geccedilmemiş hallerindeki yani henuumlz kuvvedeki bilgisini iccediler-mesi nedeniyle eksiktir Ayrıca insanoğluna ilişkin araştırmaların başlangı-cıdır ama sonu değildir ve hakikatin araştırılması yoluyla elde edilmez bize doğadan gelir Nesnesi en alt seviyedeki mevcudiyetler olan bilimlere daya-lı tefekkuumlrde de bulunmaz Mutluluk aklın en yuumlksek nesneleriyle ilişkili bir zihin faaliyetinden oluşmalıdır Sonuccedilta insanoğlunun nihai mutluluğu ilahi şeylerin duumlşuumlnuumllmesini temel alan bilgeliktedir Bu nedenle accedilıktır ki insanoğlunun nihai mutluluğu yukarıdaki arguumlmanlarla da kanıtlandığı uumlzere sadece Tanrırsquoya ilişkin tefekkuumlrdedir
Dominiken mezhebine mensup olan Aziz Thomas Aquinas (1225ndash1274) Orta Ccedilağ Kilisesirsquonin en buumlyuumlk filozof ve teoloğuydu 1323 yılında Aziz ilan edildi ve Papa V Pius tarafından 1567 yılında ldquoMelek Acirclimirdquo (Angelic Doctor)16 ilan edildi Summa Theologica ve Summa Contra Gentiles en
16 Roma Katolik Kilisesi tarafından aynı zamanda teolog olan bazı azizlere ve skolastik oumlğretinin bazı teologlarına ldquoacirclim-muallimrdquo anlamına gelen ldquodoktorrdquo uumlnvanı verilmiştir (yn)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
218
oumlnemli iki eseri sayılır Aziz Thomas Aquinasrsquoın Summa Theologica eserinin İngilizce ccedileviri-sinden yapılan alıntılar yayımcı ve telif hakkı sahibi Benziger Brothers Inc şirketinin izniyle yapılmıştır II cilt s 1942-5
Aziz Thomas Aquinasrsquotan Summa Contra Gentiles ccedileviren İngiliz Dominiken Rahipler III cilt I boumlluumlm s 78-9 Telif hakkı 1928 Burns Oates amp Washbourne Ltd Burns Oates amp Washbourne Ltd izniyle yeniden basılmıştır
2 Oxford New College Nizamı
Kutsal ve Boumlluumlnmez Teslis (Baba Oğul ve Kutsal Ruh) ve ayrıca goumlrkem-li bakire Kutsal Meryem ve Tanrırsquonın tuumlm azizleri adına Ben Wykehamlı William Winchester piskoposunun ilahi hoşgoumlruumlsuuml sayesinde () Orsquonun [Tanrırsquonın ccediln] tamlığının inayetinin bu hayatta bize dolu dolu bahşettiği hazinelerin luumltfuyla papanın ve krallık otoritesinin takdiriyle iki oumlluumlmsuumlz kolej kurduk oluşturduk ve tesis ettik Biri fakir ve ihtiyaccedil iccedilinde olan ra-hiplerin ccedilalışabileceği ve farklı ilimlerde ve melekelerde uzmanlaşabileceği Lincoln piskoposluk boumllgesi iccedilindeki Oxford Uumlniversitesirsquonde bulunan ve ldquoOxenfordrsquodaki Wynchestre Azize Meryem Kolejirdquo olarak bilinen okuldur ve diğer oumlluumlmsuumlz kolej ise Winchester şehri yakınında fakir ve ihtiyaccedil iccedilinde olan rahiplerin gramer ccedilalışabileceği ve diğeri gibi ldquoWynchestre Azize Mer-yem Kolejirdquo olarak adlandırılan okuldur ndash Ccedilarmıha Gerilen ve Orsquonun annesi goumlrkemli Meryemrsquoin adının methedilmesi şereflendirilmesi ve onurlandı-rılması iccedilin Hıristiyan inancının muhafazası ve yuumlceltilmesi iccedilin Kutsal Kilisersquonin menfaati iccedilin ilahi ibadetin yuumlce bilimlerin ve yetkinliklerin ge-lişmesi iccedilin işlerimizde ve yazılarımızda istediğimiz uumlzere benzer kolejlerin duumlzenlenmesi ve kurulması iccedilin imtiyaz bahşedildi
Ve bu muumlnasebetle bahsi geccedilen Oxfordrsquotaki kolejimizde bulunan acirclim rahiplerin ve diğer kişilerin eğitimi ccediloğalması ve menfaati iccedilin kolejin di-ğer muumllklerinin ve mallarının sağlıklı biccedilimde duumlzenlenmesi iccedilin gerekli ve faydalı olabileceğini duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz bazı şeyleri gelecekte ve sonsuza dek hatırlansınlar diye Hz İsarsquonın adıyla tesis etmek ve mukadder kılmak istiyoruz
1 Boumlluumlm Oxfordrsquotaki bahsi geccedilen kolejin acirclim rahiplerinin papazlarının ve şapel rahiplerinin toplam sayısı ve muhtelif ilimlerde ve ihtisaslarda ben-zeri tahsil goumlrenlerin muayyen sayısı hakkında
Oxfordrsquotaki bahsi geccedilen kolejimizin bir kolej muumlduumlruumlnden ve oumlncelikle tuumlm bilimlerin anası ve sahibesi olan otağı diğerlerinden buumlyuumlk olası Kutsal Kitap ardından barış iccedilinde onun (Kutsal Kitaprsquoın) yanında muumlcadele edesi o iki nizam yani kilise hukuku ve medeni hukuk ve boyasını diğerlerine
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
219
geccedilirmeyesi felsefe uumlzerine ccedilalışacak yetmiş adet ihtiyaccedil iccedilinde olan yok-sul rahipten oluşmasını ve bunların bahsi geccedilen ilimlerde ve ihtisaslarda eğitim goumlrmesini uygun goumlrduumlk ve kolej farklı kişileri tek bir kişiye doumlnuumlş-tuumlreceği iccedilin aynı kolejde Tanrırsquonın inayetiyle farklı ilimlerin ve ihtisasların gelişmesini istedik bu ihtisaslar felsefe kilise hukuku ve medeni hukuk ve hepsinden oumlnemlisi Hz İsarsquonın soumlzlerinin daha coşkulu ve daha sık vaaz edilebilmesi iccedilin imanın ve Tanrırsquonın adıyla ibadetin artması ve daha guumlccedil-luuml biccedilimde desteklenmesi iccedilin tuumlmuumlnden oumlncelikli olan kutsal teolojidir Tanrırsquoya şuumlkredenlerin sayısı artsın diye Kilise idare edilebilsin diye Hı-ristiyan dininin guumlcuuml ve coşkusu ccediloğalsın diye bilginin ve erdemin guumlcuuml fazlalaşsın diye ayrıca sıkıntısını kısmen giderebileceğimiz ama duumlruumlstccedile soumlylemek gerekirse tamamen iyileştiremeyeceğimiz vebanın savaşların ve duumlnyanın diğer ıstıraplarının ruhban sınıfında yol accediltığı eksiklik ve ihtiyaccedil-ların neden olduğu yaraların uumlzuumlntuumlsuumlnuuml hafifletmek iccedilin bu uumlzuumlcuuml peri-şanlığa duyduğumuz merhamet nedeniyle biz de kendimizce ve goumlnuumllden emek vermek istiyoruz ()
Bu nedenle bahsi geccedilen acirclim rahiplerin on tanesini medeni hukuk ders-lerini vermekle goumlrevlendirdik başka on rahibin de kilise hukuku dersleri-ni vermesine ve aşağıdaki nedenlerden dolayı muumlmkuumln olmadığı durumlar haricinde uumlccedil ayrı hukuk fakuumlltesinde etkin biccedilimde ders verilmesine karar verdik ()
Aynı koşullarla kilise hukuku oumlğretmenlerinin sayısı yeterli olmazsa me-deni hukukccedilularla tamamlanabilir ama her iki hukuktaki toplam oumlğretmen sayısı yirmiyi aşamaz
Kalan elli kişi farklı derslere gayretli biccedilimde katılmalı ve zanaat veya fel-sefe ve ilahiyat oumlğrenmelidir Ancak bunlardan ikisinin fakuumlltede bilfiil ve-kil doktor olarak kalmak kaydıyla tıp bilimi derslerine katılmasına ve iki ki-şinin de astronomi bilimi derslerine girmesine izin verdik
Ancak kimsenin kolej muumlduumlruumlnuumln ve ilahiyat fakuumlltesi dekanının iradesi ve izni olmadan tıp fakuumlltesine gitmesini istemiyoruz ve ayrıca bu kişi mut-laka Oxford Uumlniversitesirsquonde oumlngoumlruumllen kursu bitirip ilk oumlnce fen bilimle-ri dalında doccedilentliğini vermek zorundadır Ayrıca tıp fakuumlltesindeki bu oumlğ-rencilerin aynı fakuumlltede bilfiil vekil doktor değillerse ilahiyat derslerinden geccedilmesini ve bu konuda yetkin olmasını da istiyoruz
Ayrıca oumlnceden bahsi geccedilen kolej muumlduumlruuml ve yetmiş acirclimin haricinde di-ğer nizamnamelerde tamamen accedilıklandığı biccedilimde her zaman ve suumlrekli on papaz ve uumlccedil rahibin bulunmasını bahsi geccedilen şapelde uumlcretli hizmetliler bu-lunmasını her guumln ibadet etmelerini iyi eğitimli iyi duruşlu ve duumlzguumln bir hayata sahip olmalarını iyi bir sese sahip olup okuma ve şarkı soumlylemede
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
220
iyi eğitimli olmalarını ayrıca okumak ve şarkı soumlylemek uumlzere yetiştirilmiş on altı oğlan ccedilocuğunun bulunmasını uygun goumlrduumlk
Ccediloğunlukla ldquoNew Collegerdquo olarak bilinen Oxford Winchesterrsquoda bulunan Kutsal Meryem Kolejirsquonin Nizam Kitabı
1400 tarihli Oxford New College Nizamı Orta Ccedilağrsquoda kabul goumlren normal bilgi hiyerarşisini goumls-terir Yetmiş akademi uumlyesinden on ikisi medeni hukuk astronomi ve tıp konularında ccedilalışma-sına rağmen kutsal ccedilalışmaların bariz uumlstuumlnluumlğuuml ortadadır Uumlstelik tuumlm akademi uumlyeleri on beş yaşında rahip olmak uumlzere kafasını kazıtan ldquoacirclim rahiplerrdquodir Bu ldquoyenirdquo kolejin nizamı Reform doumlnemine kadar İngiliz kolejlerine model oluşturdu
3 Enchiridion
Aziz Augustine
IV Boumlluumlm Laurentius tarafından ortaya atılan sorularİnsanoğlu iccedilin hayatın gerccedilek sonu nedir ccedileşitli sapkınlıkların hangile-
rinden uzak durmak gerekir din ne dereceye kadar akıl tarafından destek-lenir sadece inanccedil mevcutsa aklın hangi youmlnleri inancı desteklemez dinin amacı nedir doktrinin tuumlmuumlnden ne sonuccedil ccedilıkartılır Katolik inancının emin ve doğru temeli nedir gibisinden soruların cevabını iccedileren ve her zaman ya-nında bulundurabileceğin bir el kitabı yazmam konusunda sabırsız olduğu-nu soumlyluumlyorsun
Aslında inancın uumlmidin ve sevginin doğru nesnelerini ayrıntılı biccedilim-de bilsen bu soruların tuumlmuumlnuumln cevabını da şuumlphesiz bilirdin Ccediluumlnkuuml bun-lar dini kaygıların temel hatta yegacircne nesneleridir Bunların aleyhine konu-şan ya Hz İsarsquonın adına tamamen yabancıdır veya kacircfirdir Bunlar başlan-gıccedil noktası bedensel duyular veya aklın sezişleri olan bir akıl tarafından sa-vunulmalıdır Tecruumlbe etmediğimiz veya bedensel duyularla hissetmediği-miz akıl yoluyla da erişemediğimiz şeyler konusunda da şuumlphesiz maddi duyular veya zihinsel sezgi sayesinde ve ilahi yardımın inayetiyle sorgula-nan konuları bilen veya oumlngoumlren Kutsal Kitap yazarlarının şahadetine ina-nılmalıdır
V Boumlluumlm Bu sorulara kısa cevaplarAyrıca akıl sevgiden kaynaklanan inancın ilk oumlğeleri ile doldurulunca
hayatın saflığı ile o fikre ulaşmaya ccedilabalar ndash kalbi saf ve muumlkemmel olanlar tamamı goumlruumllse uumlstuumln bir mutluluk verecek olan o soumlylenemeyen guumlzelliği bilir Burada elbette başlangıccedil noktası ve amaccedil ne olmalıdır hakkındaki so-runa bir cevap vardır İnanccedilla başlarız ve fikir ile muumlkemmelleşiriz Bu aynı zamanda doktrinin tuumlmuumlduumlr Ancak Katolik inancın emin ve doğru temeli
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
221
Hz İsarsquodır Havarilerden biri şoumlyle der ldquoCcediluumlnkuuml hiccedil kimse atılan temelden yani Hz İsa Mesihrsquoten başka temel atamazrdquo (1 Korintliler 311)
VII Boumlluumlm İnanccedil umut ve sevgiyle hareket etmeyi talep eden Efendimi-zin Duası ve İtikat
İtikadınız var ve Efendimizin duasını biliyorsunuz Duyduklarınız veya okuduklarınız iccedilinde daha oumlzet olan ne var Daha kolay akılda tutulacak ne var Eğer bir guumlnah neticesinde insan ırkı buumlyuumlk bir ıstırap altında inli-yorsa ve acilen kutsal merhamete ihtiyaccedil duyuluyorsa Tanrırsquonın inayetini oumlnceden goumlren peygamberlerden biri şunu bildirir ldquoO zaman Rabbrsquoe yaka-ran herkes kurtulacakrdquo (Yoel 232) Efendimizin duası bu yuumlzden oumlnemli-dir Ama bu inayeti oumlvmek iccedilin Kutsal Kitaprsquotan alıntı yapan havari hemen eklemiştir ldquoAma iman etmedikleri kişiye nasıl yakaracaklarrdquo (Romalılar 1014) İtikat bu yuumlzden oumlnemlidir Burada şu uumlccedil luumltuf oumlrneklendirilmiştir İman itikat eder uumlmit ve sevgi dua eder Ama iman olmadan son ikisi mev-cut olamaz bu yuumlzden imanın da dua ettiğini soumlyleyebiliriz Bu yuumlzden şu yazılmıştır ldquoAma iman etmedikleri kişiye nasıl yakaracaklarrdquo (Romalılar 1014)
IX Boumlluumlm Neye inanmalıyız Doğa soumlz konusu olduğunda Hıristiyan-ların her şeyin sebebinin Yaratıcırsquonın iyiliği olduğunu bilmekten fazlasını bilmeye ihtiyacı yoktur
Din soumlz konusu olduğunda neye inanmamız gerektiği sorulduğunda Greklerin ldquophysicirdquo dediği eşyanın tabiatını incelemek gerekli değildir Hı-ristiyanların elementlerin guumlcuuml ve sayısı hakkında ilgisiz olması ihtimaline karşı tetikte durmanız gerekmez ndash goumlk cisimlerinin hareketi duumlzeni ve youml-ruumlngeleri goumlğuumln biccedilimi hayvanların bitkilerin taşların kaynakların nehir-lerin ve dağların tuumlrleri ve doğaları kronoloji ve mesafeler yaklaşan fırtına-ların işaretleri ve o filozofların buldukları veya bulduklarını duumlşuumlnduumlkleri binlerce diğer şey Bu adamlar bile bunca zekacircyla donatıldıkları hevesle dolu oldukları bolca boş zamana sahip oldukları insani akıl yuumlruumltmelerin yardımıyla bazı şeylerin izini suumlruumlp bazılarını da tarih ve tecruumlbe yardımıyla buldukları halde her şeyi bulamadılar ve abartılan keşiflerinin ccediloğu kesin bilgiler olmaktan ccedilok tahmindir Bir Hıristiyan iccedilin ilahi veya duumlnyevi gouml-ruumlnuumlr veya goumlruumlnmez yaratılan her şeyin tek yaradılış sebebinin Yaratıcının yani tek gerccedilek Tanrırsquonın iyiliği olduğuna inanmak yeterlidir varlığı Orsquondan tuumlrememiş kendisinden başka hiccedilbir şey yoktur yani o Uumlccedillemersquodir Babarsquodır Babarsquodan olan Oğulrsquodur ve aynı Babarsquodan gelen ama Babarsquonın ve Oğlrsquoun or-tak ruhu olan Kutsal Ruhrsquotur
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
222
XXVL Boumlluumlm Acircdemrsquoin guumlnahı yuumlzuumlnden tuumlm gelecek nesiller yozlaştı ve onun maruz kaldığı oumlluumlm cezasıyla doğdular
Bu yuumlzden guumlnahından sonra Acircdem suumlrguumlne goumlnderildi ve bu guumlnah nedeniyle koumlkuuml ondan gelen buumltuumln bir soy yozlaştı ve oumlluumlm cezasına ccedilarptı-rıldı Boumlylece onun ve onu guumlnaha iten kadının soyundan gelenler onunla birlikte mahkucircm olanlar -hayvani şehvetin ccedilocukları olarak itaatsizliğin ce-zasını ccedilekenler- da o ilk guumlnahla lekelendi ve tuumlrluuml hata ve elemler vasıta-sıyla duumlşmuumlş meleklerle onları yozlaştıranlarla ve onların efendileriyle ve bu feci akibetin iştirakccedilileriyle birlikte ccedilekecekleri nihai ve sonsuz cezaya suumlruumlklendiler Boumlylece ldquoGuumlnah bir insan aracılığıyla oumlluumlm de guumlnah aracı-lığıyla duumlnyaya girdi Boumlylece oumlluumlm buumltuumln insanlara yayıldı Ccediluumlnkuuml hepsi guuml-nah işledirdquo (Romalılar 512) Şuumlphe yok ki Havari burada ldquoduumlnyardquo derken tuumlm insan soyunu kastediyor
XXVII Boumlluumlm Acircdemrsquoin guumlnahının insanoğlunu duumlşuumlrduumlğuuml sefil durum ve Tanrırsquonın merhameti sayesinde durumun duumlzelmesi
Bu sebeple sorun devam ediyordu İnsan soyunun tuumlmuuml mahkucircm edil-mişti sefalet iccedilinde ccedilırpınıyorlardı bir koumltuumlluumlkten diğerine suumlruumlkleniyor-lardı ve duumlşmuumlş meleklerin tarafında olduklarından o guumlnahkacircr isyan yuuml-zuumlnden hak ettikleri cezayı ccedilekiyorlardı Koumltuumllerin hangi sebeple olursa olsun serbestccedile koumlr ve azgın heveslerini takip etmesi ve aksi youmlndeki ira-delerine rağmen bu accedilık ceza yuumlzuumlnden acı ccedilekmeleri accedilıkccedila Tanrırsquonın adil gazabının sonucuydu Ancak Yaratıcırsquonın iyiliği koumltuuml meleklere yaşam ve yaşama guumlcuuml vermekten (bu guumlccedil olmadan varlıkları kısa suumlrede sona erer-di) veya huumlkuumlm giymiş ve yozlaşmış bir soydan gelen insanlık soumlz konusu olduğunda onların tohumlarına biccedilim ve hayat vermekten o soydan gelen-leri biccedilimlendirmekten duumlnyanın farklı yerlerinde ve hayatlarının farklı doumlnemlerinde onları mutlu etmekten ve ihtiyaccedil duydukları gıdaları ihsan etmekten asla vazgeccedilmedi Ccediluumlnkuuml koumltuumlluumlğuumln iccedilinden iyiliği ccedilıkarmanın ve sonra hiccedilbir koumltuumlluumlğuumln var olmasına izin vermemenin daha iyi olacağına huumlkmetti
XXXIII Boumlluumlm Doğaları gereği gazabın ccedilocukları olan insanlar bir arabu-lucuya ihtiyaccedil duydular Tanrı ne anlamda oumlfkelidir
() Şimdi insanlar ilk guumlnah yuumlzuumlnden bu gazabın etkisi altındayken ve bu ilk guumlnah uumlzerine eklenen fiili guumlnahların sayısından ve buumlyuumlkluumlğuumlnden oran olarak ccedilok daha ağır ve oumlluumlmcuumll olduğundan bir arabulucuya ihtiyaccedil vardı yani tuumlm kanunların ve peygamberlerin kurbanlarına benzer bu ga-zabı kaldıracak bir kurban oumlnererek barışma sağlayacak birine Bu yuumlzden havari şoumlyle demiştir ldquoCcediluumlnkuuml biz Tanrırsquonın duumlşmanlarıyken Oğlunun oumlluuml-
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
223
muuml sayesinde Orsquonunla barıştıysak barışmış olduğumuz iccedilin Oğlunun yaşamı sayesinde kurtulacağımız ccedilok daha kesindirrdquo (Romalılar 510) Eğer Tanrı kızgınsa ona kızgın bir adamın zihnindekine benzer hastalıklı bir duygu at-fedemeyiz ama Orsquonun guumlnah karşısındaki memnuniyetsizliğini insan duy-gularına benzetmek suretiyle aktararak ldquokızgınlıkrdquo olarak adlandırırız Ama bir arabulucu sayesinde Tanrı ile barışmış ve Kutsal Ruhrsquou almış olmamız ve duumlşmanken oğullar olarak kabul edilmemiz (ldquoTanrırsquonın Ruhursquoyla youmlne-tilenlerin hepsi Tanrırsquonın oğullarıdırrdquo) (Romalılar 814) İşte bu Tanrırsquonın Efendimiz Hazreti Hz İsa vasıtasıyla inayetidir
LVI Boumlluumlm Kutsal Ruh ve Kilise Kilise Tanrırsquonın mabedidirŞimdi Hz İsarsquodan Efendimizden Tanrırsquonın tek oğlundan bahsetmişken
inancımıza dair itiraflara uygun bir kısalıkta şunu soumlyleyerek devam etme-liyiz Kutsal Ruhrsquoa da inanıyoruz ndash boumlylece Tanrırsquoyı meydana getiren Kutsal Uumlccedillemersquoyi tamamlıyoruz Sonrasında Kutsal Kilisersquoden bahsetmeliyiz Ba-ğımsız Kuduumlsrsquouuml teşkil eden maharetli hilkatin konuşma sırasında Yaratıcırsquodan ve Kutsal Uumlccedillemersquoden sonra gelmesi gerektiğini anlıyoruz Ccediluumlnkuuml Hz İsa hakkında tuumlm soumlylenenler elbette tek başına yaratılmış olan kişinin birliğine goumlndermede bulunur Bu yuumlzden Orsquonun evi olan ve Orsquonun iccedilinde oturduğu sahibi olan Tanrırsquonın mabedi ve inşa edenin evi olan Kilise itikadın doğ-ru sıralamasında Uumlccedillemersquoden sonra gelmelidir Burada Kilisersquonin tuumlmuumlnuuml yani sadece duumlnyada bir yabancı olan yolcuların guumlneşin doğuşundan ba-tışına kadar Tanrırsquonın adını oumlvduumlkleri ve o eski esaretten kurtuluşu anlatan şarkılar soumlyledikleri kısmını değil yaratılıştan itibaren cennetteki Tanrırsquonın yanında duran ve bir duumlşuumlş neticesinde sefaleti yaşamamış olan kısmını da anlamalıyız Bu ikinci kısım kesintisiz mutluluğun keyfini ccedilıkaran kutsal meleklerden oluşur ve (goumlrevlendirildiği uumlzere) yabancılar arasında gezinen kısma yardım eder ccediluumlnkuuml bu iki kısım ebediyet yoldaşlığında bir olacaktır ve şimdi de sevgi bağı sayesinde birdir ikisi de Tanrırsquoya ibadet uumlzere mukad-der kılınmıştır
LXIV Boumlluumlm Guumlnahların affı succediltan azade olmalarına rağmen guumlnahtan azade olmayan azizlerin oumlluumlmluuml hayatlarının tamamını kapsar
Ama melekler guumlnahlarımız bağışlandığı iccedilin şimdi bile bizimle barış iccedilindedir Bu yuumlzden itikat sırasına goumlre Kutsal Kilisersquonin zikredilmesinin ardından guumlnahların affı gelir Kilise bunun iccedilin duumlnyadadır Bu sayede oumlnce kaybettiğimiz ve sonra bulduğumuzun bir kez daha kaybolması en-gellenmiştir Ccediluumlnkuuml doğumumuzla bize gelen ve yeniden doğum sayesinde kurtulduğumuz ilk guumlnahın panzehiri olan vaftizin inayeti (ama bu inayet duumlşuumlncelerle soumlzlerle ve amellerle işlenen tuumlm fiili guumlnahları da temizler)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
224
yani asli veya fiili tuumlm succedillarımızın temizlendiği ve insanoğlunun yenilen-mesinin sağlandığı bu buumlyuumlk luumltuf bir kenara bırakılırsa akıl baliğ olduktan sonra hayatımızın geri kalanında guumlnahların affedilmesi iccedilin suumlrekli farklı durumlar ortaya ccedilıkar ancak duumlruumlst olursak ilerleyebiliriz Ccediluumlnkuuml bu oumlluumlm-luuml bedende yaşadıkları suumlrece Tanrırsquonın oğulları oumlluumlmle ccedilatışma halindedir Onlar hakkında soumlylenen ldquoTanrırsquonın Ruhursquoyla youmlnetilenlerin hepsi Tanrırsquonın oğullarıdırrdquo (Romalılar 814) soumlzuuml doğru olsa da Tanrırsquonın Ruhu tarafın-dan youmlnetilseler de Tanrırsquonın oğulları kısmen kendi ruhları ve ayartılabilir bedenleri tarafından youmlnetilme kusuruna da sahiptir Bu nedenle Tanrırsquonın oğulları olarak insani duygularının etkisinde eski duumlzeylerine duumlşer ve guuml-nah işlerler Ama bir fark vardır Her succedil guumlnah olsa da her guumlnah succedil değil-dir Bu nedenle kutsal adamların bu oumlluumlmluuml bedenin iccedilindeki hayatlarında succedil olmayabilir ama havari Yuhannarsquonın dediği gibi ldquoGuumlnahımız yok der-sek kendimizi aldatırız iccedilimizde gerccedilek olmazrdquo (1 Yuhanna 118)
LXV Boumlluumlm Tanrı pişmanlık duyma koşuluyla Kilise kanunu tarafın-dan belirlenen bazı zamanlarda guumlnahları affeder
Ama ne kadar buumlyuumlk olurlarsa olsunlar succedillar da Kutsal Kilise tarafından affedilebilir ve guumlnahının buumlyuumlkluumlğuumlne uygun biccedilimde iccediltenlikle toumlvbe eden hiccedil kimse Tanrırsquonın merhametinden şuumlphe duymamalıdır Guumlnahkacircrı Hz İsarsquonın vuumlcudundan (Kilise ccediln) koparacak bir succedil işlenmiş olsa da eğer piş-man olunmuşsa duyulan kederin miktarı geccedilen zamandan daha oumlnemlidir Tanrı kırgın ve pişman bir kalbi hakir goumlrmez Ancak bir kalbin ccedilektiği acı sıklıkla diğer kalplerden saklandığından ve soumlzlerle veya diğer işaretlerle diğer insanlara bildirilmediğinden guumlnahların affedildiği Kilise iccedilin ldquoİnilti-lerim senden gizli değilrdquo (Mezmurlar 389) diyenlerin sesinin Orsquona ulaşma-sı Kilisersquoyi youmlnetenlerin pişmanlık anlarını tespit etmesi durumunda ye-terlidir Kilisenin dışında guumlnahlar affedilmez Ccediluumlnkuuml sadece Kilise Kutsal Ruhrsquoun taahhuumlduumlne sahiptir bu taahhuumlt olmadan guumlnahlar affedilmez en azından affedilenlere ebedi hayat sağlamaz
LXXXIV Boumlluumlm Bedenin dirilişi birccedilok soruya neden olurBedenin dirilişine gelirsek burada soumlz konusu olan diriliş bazılarının
tecruumlbe ettiği gibi bir suumlreliğine hayata doumlnmek ve yeniden oumllmek değildir Hz İsarsquonın bedeninin dirilişi gibi ebedi hayata dirilmekten bahsedilmekte-dir bu konuyu hem kısaca accedilıklayıp hem de bu konudaki tuumlm sorulara nasıl tatmin edici yanıtlar verebilirim bilmiyorum Yine de doğmuş ve doğacak oumllmuumlş ve oumllecek tuumlm insanların bedenleri dirilecektir hiccedilbir Hıristiyanın zihninde bu konuda şuumlphe olmamalıdır
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
225
XCIX Boumlluumlm Tanrırsquonın merhameti karşılıksız olduğundan huumlkuumlmleri de adildir ve reddedilemez
Havari Tanrırsquonın merhametini oumlvduumlkten sonra lsquoDemek ki bu insanın isteğine ya da ccedilabasına değil Tanrırsquonın merhametine bağlıdırrdquo (Romalılar 916) diyerek adaletini de oumlver (merhamete mazhar olmayan kişi dahi koumltuuml-luumlk değil adalet goumlruumlr ccediluumlnkuuml Tanrı koumltuumlluumlk yapmaz) ve şunu ekler ldquoTanrı Kutsal Kitaprsquota firavuna şoumlyle der Guumlcuumlmuuml senin aracılığınla goumlstermek ve adımı buumltuumln duumlnyaya duyurmak iccedilin seni yuumlkselttimrdquo (Romalılar 917) Ar-dından hem merhameti hem de adaleti iccedilin geccedilerli bir sonuca varır ldquoDemek ki Tanrı dilediğine merhamet eder dilediğinin yuumlreğini nasırlaştırırrdquo (Roma-lılar 919) Merhametinin sebebi yuumlce iyiliğidir yuumlrekleri nasırlaştırmayı ise adaletsiz biccedilimde yapmaz bu yuumlzden ne affedilen kendi erdemleriyle onurlanır ne de succedillu bulunan kendi hatalarından başka bir sebep bulabilir Bu nedenle aynı soydan gelen ve aynı azaba mahkucircm olanlardan borcunu oumldeyenleri kayıp ruhlardan ayıran sadece Orsquonun merhametidir
CXI Boumlluumlm Dirilişten sonra birbirinden bariz biccedilimde ayrılan iki krallık olacaktır Biri ebedi mutluluğun diğeri de ebedi ıstırabın krallığı
Ancak dirilişten sonra nihai ve evrensel huumlkuumlm verildiğinde sınırları ba-riz biccedilimde ccedilizilmiş iki ayrı krallık olacaktır biri iyilerden oluşan Hz İsarsquonın krallığı diğeri de koumltuumllerden oluşan Şeytanrsquoın krallığı her ikisinde de hem insanlar hem de melekler olacaktır İlkinin guumlnah işleme isteği ikincisinin ise guumlnah işleme guumlcuuml olmayacaktır ve her ikisi de oumlluumlmuuml seccedilemeyecektir ancak ilki duumlruumlstccedile ve mutlu biccedilimde bir ebedi hayat suumlrerken ikincisi oumllme guumlcuumlne sahip olmaksızın sonsuz oumlluumlm iccedilinde ıstıraplı bir varoluş iccedilinde ola-caktır ndash ne oumlluumlmuumln ne de yaşamın sonu olmayacaktır Ancak ilk gruptaki-lerin mutluluğu arasında derece farkı olacaktır bazıları diğerlerinden daha mutlu olacaktır ikinci gruptakilerde ise ıstırap dereceleri farklı olacaktır bazıları diğerlerinden daha fazla ıstırap ccedilekecektir
CXVIII Boumlluumlm Hıristiyan hayatının doumlrt aşaması ve Kilise tarihinde buna karşılık gelen doumlrt aşama
Cehaletin en karanlık derinliklerine batmışken insanlar bedensel istekle-rine goumlre akıllarıyla veya vicdanlarıyla muumlcadele etmeksizin rahat yaşıyor-lardı bu ilk aşamaydı Ardından yasalar sayesinde guumlnahı oumlğrendiler ancak Tanrırsquonın Ruhu yardım etmediğinden insanoğlu yasaya uygun yaşamak iccedilin gayret etmeye başladı ccedilabalarında engellerle karşılaştı ve bilinccedilli biccedilimde guumlnah işlemeye başladı ve guumlnahlarına yenilip onların koumllesi oldu (Ccediluumlnkuuml insan neye yenilirse onun koumllesi olur (Petrus 219)) Ve emirleri bilmenin et-kisi şu oldu guumlnahları insanoğlunu bedensel arzulara suumlruumlkledi ve insanoğ-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
226
lu kasıtlı olarak guumlnah işlediği iccedilin buna ilaveten bir de succedilluluk duygusuna maruz kaldı ve Kutsal Yasa succedil ccediloğalsın diye araya girdi (Romalılar 520) ayetinin kehaneti doğrulandı Bu insanoğlunun ikinci aşamasıydı Ama eğer Tanrı insanoğlunu dikkate alıyorsa ve ona Tanrırsquonın yardımına iman etmesini telkin ediyorsa ve Tanrırsquonın Ruhu insanın iccedilinde etkili oluyorsa sevginin daha kudretli olan guumlcuuml bedensel arzuların guumlcuumlyle ccedilatışmalıydı ve insanoğlunun doğasındaki bir guumlccedil ona karşı koysa da (ccediluumlnkuuml bu hastalık tamamen iyileştirilmemişti) imanı sayesinde hayatı doğru ve -şeytani arzu-lara boyun eğmeyip kutsal olana duyduğu sevgiyle bunlara galip gelebildiği suumlrece- duumlruumlst biccedilimde yaşıyordu Bu uumlmitli insanın uumlccediluumlncuuml aşamasıydı ve dindarlıklarını kaybetmeden yollarında ilerleyenler sonunda selamete ka-vuşacaklardı bu hayat sona erdiğinde ruhun dinlenmesi ve bedenin dirilişi ile bu selamet muumlkemmelleşecekti Bu doumlrt aşamadan ilki yasadan oumlnceki doumlnemdi ikincisi yasanın huumlkmuuml altındaki doumlnemdi uumlccediluumlncuumlsuuml inayet douml-nemiydi ve doumlrduumlncuumlsuuml tam ve muumlkemmel selamet doumlnemiydi Bu nedenle Orsquonun insanlarının tarihi de her şeyi sayılara oumllccediluumllere ve ağırlıklara goumlre duumlzenleyen Tanrırsquonın isteğine goumlre duumlzenlenmişti
Aziz Augustine Eserleri Peder Marcus Dods (ed) (Edinburgh T amp T Clark 1871-7) IX cilt s 177-81 194-5 200 214-15 220-1 235 244 253 257-8
Aziz Augustine (354-430) Ambrose Hieronymus ve Papa ldquoBuumlyuumlkrdquo Gregorius ile birlikte Katolik Hıristiyanlığın doumlrt buumlyuumlk hocasından veya kilise babasından biri olarak tanınır Yazdığı ciltler dolusu eserle Orta Ccedilağ duumlşuumlncesi uumlzerinde ccedilok buumlyuumlk etkisi olmuştur Latince retorik oumlğretmen-liği kariyerinden Hıristiyanlığa doumlnuumlşuumlnuuml uumlnluuml eseri İtiraflarrsquoda anlatmıştır Tanrırsquonın Şehri adlı eserinin de aralarında bulunduğu ccedilok sayıda eser vermiştir 421 yılında yazılan ve Orta Ccedilağ doumlne-minde geniş bir okuyucu kitlesi bulan Enchiridion adlı eseri Hıristiyan doktrininin ldquoel kitabırdquodır ve Hıristiyan epiğinin oumlzuuml sayılır
4 Ayinler ve Rahiplik Hakkında
Aziz Thomas Aquinas
() Augustine der ki (Contra Faust XIX) Doğru veya yanlış goumlruumlnuumlr işa-retlerle ve ayinlerle birleştirmek haricinde insanları tek bir dini mezhep al-tında birleştirmeye imkacircn yoktur Ancak kurtuluş iccedilin tuumlm insanların tek gerccedilek dinde birleşmesi gerekir Bu nedenle ayinler insanoğlunun kurtulu-şu iccedilin gereklidir
Benim buna cevabım insanoğlunun kurtuluşu iccedilin ayinlerin uumlccedil neden-den dolayı gerekli olduğudur İlk neden maddi unsurlar tarafından youmlnlen-dirilen ve ruhsal ve sezgisel unsurlara duyarlı insan doğasının durumudur Herkese durumuna uygun olanı vermek Tanrırsquonın takdirine bağlıdır Bu ne-
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
227
denle ilahi bilgelik insanoğluna ldquoayinrdquo olarak adlandırılan maddi ve sezgisel işaretler biccediliminde uygun kurtuluş yolları sunar
İkinci neden maddi unsurlara bağlılığı nedeniyle kendisini guumlnah nes-nesi haline getiren insanın durumudur İyileşme iccedilin gerekli olan ilaccedil hasta-lıktan etkilenen boumlluumlme ulaşacak biccedilimde verilmelidir Bu nedenle Tanrırsquonın insanoğluna belirli maddi işaretler yoluyla ruhsal bir ilaccedil vermesi uygundur ccediluumlnkuuml insanlara ruhsal unsurlar uumlzeri oumlrtuumllmeden verilirse maddi duumlnyada-ki unsurlarla dolu aklı bu ruhani unsurları kendisine uygulayamaz
Uumlccediluumlncuuml neden insanoğlunun faaliyetlerini genelde maddi hususlara youml-neltmeye eğilimli olmasıdır Bu nedenle insanları bedensel faaliyetlerden ta-mamen uzaklaştırmak ccedilok zor olduğundan ayinlerde insanlara bedensel ha-reket fırsatı da sunulmaktadır boumlylece iblislere ibadet etmeye youmlnelik batıl inanış pratiklerinden ve guumlnahkacircr fiiller iccedileren zararlı faaliyetlerden uzak durma youmlnuumlnde eğitilebilirler
() Şoumlyle yazılmıştır (Matta 1619) Goumlklerin Krallığının anahtarlarını sana vereceğim
Ayrıca her dağıtıcı dağıttığı şeylerin anahtarına sahip olmalıdır Kilise-nin papazları 1 Korintliler 41rsquode soumlylendiği uumlzere ilahi sırların dağıtıcısı-dır Bu nedenle anahtarlar onlarda olmalıdır
Benim buna cevabım şudur Maddi duumlnyada anahtar bir kapıyı accedilmak iccedilin kullanılan bir alettir Krallığın kapıları hem lekeleyen hem de ceza bor-cuna neden olan guumlnahlar nedeniyle bize kapalıdır Burada bu engeli kal-dırma guumlcuumlne anahtar adı verilmektedir Bu guumlccedil Kutsal Uumlccedillemersquonin huumlkmuuml altındadır bu nedenle bazıları anahtarın Tanrırsquonın huumlkmuuml altında olduğunu soumlyler Ancak Hz İsa Ccedililersquosindeki erdem sayesinde bu engeli kaldırma ve kapıyı accedilma guumlcuumlne sahipti bu yuumlzden bazıları muumlkemmeliyetin anahta-rının Orsquonda olduğunu soumlylerler Kiliseyi oluşturan ayinler Hz İsa ccedilarmıhta uyurken17 Orsquondan gelmiş olduğu iccedilin Pasyonrsquoun [Hz İsarsquonın ccedililesi] faydası Kilise ayinlerine dayanır Bu yuumlzden yukarıda bahsedilen engellerin kal-dırılması konusunda ayinleri yuumlruumlten Kilise papazlarına da belirli bir guumlccedil bahşedilmiştir bu guumlccedil kendi guumlccedilleri olmayıp ilahi bir guumlccediltuumlr ve Hz İsarsquonın Ccedililersquosine dayanır Bu guumlce mecazen ldquoKilisenin anahtarırdquo denir ve bu guumlccedil pa-pazların elindeki anahtardır
() Ambrose der ki (De Poenit I) Bu hak yani bağlama ve ccediloumlzme hakkı sadece rahiplere verilmiştir
Ayrıca anahtarın guumlcuumlnuuml alan kişi insan ile Tanrı arasına yerleşir Ama bu hak sadece rahiplere verilmiştir onlar Tanrırsquoya ait olan şeyler uumlzerinde
17 Hıristiyan inancında inananlar oumllmez ebedi istirahata ccedilekilir (yn)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
228
takdir yetkisine sahiptir guumlnahlar iccedilin hediyeler ve kurbanlar sunabilirler (İbraniler 51) Bu nedenle sadece rahipler anahtara sahip olabilir
Benim buna cevabım şudur İki ccedileşit anahtar vardır Biri guumlnahları affe-derek ve cennetin girişindeki engelleri kaldırarak doğrudan cennete ulaşır buna ldquoilahi buyruğun anahtarırdquo denir Bu anahtar sadece rahiplerde mev-cuttur ccediluumlnkuuml sadece onlar doğrudan Tanrırsquoya ait şeyler uumlzerinde takdir yet-kisine sahiptir Diğer anahtar doğrudan değil Kilisersquonin Askerleri [yaşayan tuumlm Hıristiyanlar] aracılığıyla cennete ulaşır Bu anahtarla kişi Kilisersquonin Askerleri kardeşliğine kabul edilirse beraat eder ve cennete ulaşır yahut kar-deşlikten uzaklaştırılır ve afaroz edilir Bu zahiri mahkemedeki yargı anah-tarıdır bu nedenle bu anahtar başdiyakozlar seccedililmiş piskoposlar ve afaroz etme yetkisine sahip olan ancak rahip olmayan diğer kişilere de verilir Bu doğrudan cennetin anahtarı değildir yine de aynı guumlce sahiptir
Summa Theologica adlı eserinin İngilizce ccedilevirisinden II cilt s 2352 III cilt s2626 2635
5 Kiliselerin ve Kilise Bezemelerinin Sembolizmi
William Durandus
Dini goumlrevlere ve konulara mahsus olan tuumlm şeyler ilahi anlamlarla ve hikmetlerle doludur ve kutsal guumlzellikle dolup taşarlar () Kutsal Kitaprsquota farklı anlamlar vardır tarihsel anlam alegorik anlam tropolojik (mecazi) anlam ve anagojik (goumlksel) anlam ()
Tarih kelimelerle temsil edilen şeylerdir Belirli olayların nasıl gerccedilek-leştiğine dair basit bir ilişki kurulduğunda olduğu gibi İsrailrsquoin ccedilocukları Mısırrsquodan kurtarıldıklarında Tanrı iccedilin bir Tapınak yaptı ()
Bir şey soumlylemek ama başka bir şey kastetmek alegoridir Bir iş yapılırken başka bir işe niyet eder gibi Bu diğer şey goumlruumlnuumlr ise tuumlmuuml bir alegoridir goumlruumlnmez ve kutsal ise anagojidir Ayrıca bir şeyin durumu başka bir şeyle anlatılırsa bu da alegoridir Hz İsarsquonın sabrının ve Kilise ayinlerinin mistik soumlzler veya fiillerle sergilenmesi gibi Oumlrneğin YEŞAYArsquoNIN KUumlTUumlĞUumlN-DEN YENİ BİR FİLİZ CcedilIKACAK KOumlKUumlNDEN BİR FİDAN MEYVE VERECEK (Yeşeya 111) basit bir dille soumlylersek Yeşayarsquonın oğlu Davutrsquoun ailesinden Bakire Meryem doğacak ()
Tropoloji ahlak konusunda bir emirdir Yahut davranışlarımızı belirle-mek veya bize yol goumlstermek amacıyla verilen ya sembolik ya da bariz bir ilişkiye sahip bir ahlak vaazıdır Semboliktir oumlrneğin ldquoGİYSİLERİN HEP AK OLSUN BAŞINDAN ZEYTİNYAĞI EKSİLMESİNrdquo (Vaiz 98)
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
229
Yani yaptığın her iş saf olsun ve aklında hep hayır işleri bulunsun Ayrı-ca iccedilimizdeki Davut iccedilimizdeki Golyatrsquoı oumllduumlrmelidir Yani alccedilakgoumlnuumllluumlluumlk gururumuza galip gelmelidir ldquoYİYECEĞİNİZİ ACcedilLARLA PAYLAŞINrdquo (Yeşe-ya 587) soumlzuumlnde olduğu gibi yeterince accedilık ()
Anagoji kelimesinin koumlkleri ldquoyukarırdquo anlamına gelen ldquoanardquo ve ldquoyol goumls-termekrdquo anlamına gelen ldquogogerdquodir Yani yukarı doğru yol goumlsterme Yani anagojik anlam goumlruumlnuumlr olandan yola ccedilıkarak goumlruumlnmez olanı goumlstermektir Aynen ilk guumln yaratılan ışığın başlangıccedilta yaratılmış olan meleksi doğayı gouml-ruumlnuumlr kılması gibi Bu nedenle anagoji aklı semavi şeylere yani UumlCcedilLEMErsquoye ve Meleklerin Duumlzenine youmlnlendiren ve gelecekteki oumlduumlllerden ve cennette-ki gelecek yaşamdan bahseden anlamdır Anagojik anlam hem accedilık hem de mistik ifadeler kullanır oumlrneğin ldquoNE MUTLU YUumlREĞİ TEMİZ OLANLARA CcedilUumlNKUuml ONLAR TANRIrsquoYI GOumlRECEKLERrdquo (Matta 58) ayetinde olduğu gibi accedilık veya ldquoKAFTANLARINI YIKAYAN BOumlYLELİKLE YAŞAM AĞACINDAN YEMEYE HAK KAZANARAK KAPILARDAN GECcedilİP KENTE GİRENLERE NE MUTLUrdquo (Vahiy 2214) ayetinde olduğu gibi mistik ifadeler mevcuttur Bu-rada ifade edilen duumlşuumlncelerini saflaştıranların kutsanacağı ldquoYOL GERCcedilEK VE YAŞAMrdquo (Yuhanna 146) olan TANRIrsquoyı goumlrme hakkına sahip olabile-cekleri ve Babanın oumlrneğini izleyerek Cennetin Krallığırsquona girebilecekleridir
() Maddi kilisenin duumlzenlenmesi insan vuumlcudunu andırır Altarın bu-lunduğu yer (bema) başı simgeler haccedilı simgeleyen transept eller ve kollar-dır ve batıya uzanan kısım (naos) da vuumlcudun gerisidir Sunaktaki kurban kalbin adağını temsil eder Dahası Richard de Sancto Victorersquoye goumlre kili-senin duumlzeni Kilisersquonin uumlccedil aşamasını goumlsterir bakireleri iffetli olanı ve evli olanı Bema apsisten kuumlccediluumlktuumlr apsis de naostan kuumlccediluumlktuumlr ccediluumlnkuuml bakireler iffetli olanlardan iffetli olanlar da evlilerden daha azdır Bema apsisten ap-sis ise naostan daha kutsaldır ccediluumlnkuuml bakirelerin duumlzeni iffetlilerinkinden iffetlilerin duumlzeni de evlilerinkinden daha değerlidir
Ayrıca kilise İncili yazan doumlrt azizin doktrinlerini temsil eden doumlrt du-vardan oluşur ve bu duvarların uzunluğu genişliği ve yuumlksekliği de anlam-lıdır yuumlkseklik cesareti uzunluk cennetteki yuvaya ulaşana kadar sabırlı biccedilimde dayanmayı yani dayanıklılığı genişlik ise dostlarını TANRIrsquoda se-ven duumlşmanlarını ise TANRI iccedilin sevenlerin uzun suumlre ccedilekecekleri acıla-rın neden olduğu fedakacircrlığı temsil eder Yine yuumlksekliği bu duumlnyadaki re-fahı ve guumlccedilluumlkleri kuumlccediluumlmseyerek gelecekteki oumlduumlle dair umudu yani ldquoYA-ŞAM DİYARINDA RABBİN İYİLİĞİNİ GOumlRMErdquo (Mezmurlar 2713) umudu-nu goumlsterir
Yineleyelim TANRIrsquonın tapınağında goumlruumlnmeyen şeylere aşina olan iman binanın temelidir ldquoGUumlNAHLARI OumlRTENrdquo (Pavlus 48) ccedilatı fedakacircrlıktır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
230
kapı ise itaattir ccediluumlnkuuml TANRI şoumlyle demiştir ldquoYAŞAMA KAVUŞMAK İSTİ-YORSAN ONUN BUYRUKLARINI YERİNE GETİRrdquo (Matta 1917) Mezmur-larda ldquoTOZA TOPRAĞA SERİLDİMrdquo (Mezmurlar 11925) ifadesiyle işaret edilen zemin ise alccedilakgoumlnuumllluumlluumlktuumlr
() Kiliselerdeki resimler ve suumlslemeler ise rahip olmayanlar iccedilin dersle-rin ve kutsal yazıların yerini tutar Gregorius şoumlyle demiştir ldquoBir resme hay-ran olmak başka şeydir o tarihi resim sayesinde neye hayran olunacağını oumlğrenmek başka şey Bir resim cahil ve sadece bakmayı bilen birine yazılı metinlerin okuma bilen birine sunduklarını sunabilir Eğitimi olmayan biri uyması gereken kuralları ancak goumlrerek oumlğrenir harfleri değilse de goumlrduumlğuuml şeyleri okurrdquo ()
Hz İsarsquoyı beşiğinde tasvir eden sanatccedilı Onun ldquoDoğuşurdquonu anmaktadır Annesinin kucağında ldquoCcedilocukluğurdquonu goumlsterir ldquoCcedilarmıhırdquonı goumlsteren tasvir Onun ldquoCcedililesirdquoni temsil eder (Ve bazen ccedilarmıhın uumlzerinde tutulmaya maruz kalan guumlneş ve ay goumlsterilir) Merdivenleri ccedilıkarken goumlsterildiğinde ldquoGoumlğe Yuumlkselişirdquo temsil edilmektedir ldquoGOumlRDUumlM Kİ RABB TAHTINDA OTURU-YORrdquo (2 Tarihler 1818) ifadesine uygun olarak goumlrkemli veya mağrur bir tahttaysa bize Orsquonun guumlcuuml oumlğretilir ldquoGOumlKTE VE YERDE BUumlTUumlN YETKİ BANA VERİLDİrdquo (Matta 2818) Metinde dendiği uumlzere ldquoKERUBİMLER18 ARASINDA TAHT KURDUrdquo (Mezmurlar 801)
Bazen Kurtarıcımızın etrafında Yuhannarsquonın goumlruumlşuumlne goumlre BEYAZ GİY-SİLERE BUumlRUumlNMUumlŞ BAŞLARINDA ALTIN TACcedilLAR OLAN yirmi doumlrt ihti-yar tasvir edilirdi Bu yirmi doumlrt ihtiyar Eski ve Yeni Ahitrsquoteki kilise babala-rını temsil ediyordu Kutsal Uumlccedillemersquoye iman adına duumlnyanın doumlrt bir yanın-da vaaz veren on iki kişi (havariler) veya iyi ameller ve İncilleri muhafaza etmek iccedilin yirmi doumlrt
Duyulduğunda insanların kilisede toplandığı ve rahiplerin SABAHLARI TANRIrsquoNIN MERHAMETİ VE AKŞAMLARI OrsquoNUN GUumlCUuml hakkında vaaz verdiği ccedilanların sesinin Eski Ahitrsquote kurban iccedilin insanları sesiyle bir araya toplayan guumlmuumlş trompetleri sembolize ettiğini bilmelisiniz ()
Ayrıca ccedilanlar aşağıda accedilıklanacağı gibi kafile halinde yuumlruumlnuumlrken şeyta-ni ruhlar bu sesi duysun ve kaccedilsın diye de ccedilalınırdı Ccediluumlnkuuml bir tiran duumlşma-nı olan guumlccedilluuml bir kralın trompetlerinin kendi topraklarında ccedilalındığını duy-duğunda nasıl korkarsa şeytani ruhlar da Kilise Askerlerinin trompeti olan ccedilanlardan oumlyle korkar
Azizlerin kutsal emanetleri olmadan yahut bunlar yoksa Hz İsarsquonın Vuuml-cudu olmadan sabit bir sunağın takdis edilmesi olanaksızdır ancak taşına-
18 Kanatlı doğauumlstuuml varlıklar (ccediln)
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
231
bilir bir sunak takdis edilebilir Her iki Ahitrsquote de oumlrnekleri olduğu uumlzere kut-sal emanetler gerccedilekte şehitlerin ccedilektikleri acıların ve guumlnah ccedilıkartanların hayatlarının delilleridir ve bize ibret olması iccedilin bırakılmış şeylerdir Bunla-rı bir kutuda saklarız ccediluumlnkuuml kalbimizde onları taklit etmek isteriz ()
Ancak kutsal emanetlerin dinsel biccedilimde taşınması Mısırrsquodan Ccedilıkış ki-tabının 25 boumlluumlmuumlnde okuduklarımızın bir taklididir Akasya ağacından yapılmış olan Ahit Sandığırsquonın iki yanında iki altın halka mevcuttu bunla-rın iccedilinden altınla kaplanmış akasya ccedilubukları geccediliyordu Piskopos kiliseye girmeden oumlnce kutsal emanetlerin kiliseyi koruması iccedilin onlarla birlikte ki-lisenin etrafında doumlnuumlyordu
William Durandus (~1220ndash1296) kendi doumlneminin şoumlhretli ruhbanlarından biridir kilise kanunu konusunda yazılar yazmış ve dersler vermiş iki papanın emri altında makam sahibi olmuş 1286 yılında Mende Piskoposu olmuştur Hayatının son doumlnemlerinde yazdığı Rationale Divinorum Officiorum adlı eseri Orta Ccedilağ sembolik duumlşuumlncesini oumlzetler
William Durandus Kiliselerin ve Kilise Bezemelerinin Sembolizmi ccedilev J M Neale ve B Webb (Leeds T W Green 1843 s 3 8-10 24-5 53 58-60 87-8 96 149)
B ORTA CcedilAĞ FELSEFESİNİN VE KOZMONOJİSİNİN UNSURLARI
1 Agustincilik
Orta Ccedilağ duumlşuumlncesine Eflacirctuncu duumlşuumlnce hacirckimdir İtiraflarrsquodan alınan aşağıdaki boumlluumlmler Aziz Augustinersquoin Hıristiyanlığa Yeni-Eflacirctuncu yaklaşımını goumlstermektedir Metinlerin ayrıca onun aydınlanma doktrinine yani ruhun geccedilici şeylere ait bilgiden Eflacirctuncu formların tefekkuumlruumlne doğru psikolojik yuumlkselişine oumlrnek teşkil ettiği kabul edilir
İtiraflar
Aziz Augustine
ldquoİnanccedil insan hayatının temelidir insan Kutsal Kitap tarafından accedilıkla-nan gerccedileği kendi başına keşfedemezldquo Katolik doktrinini tercih etmeye bu nedenle youmlnlendirilmiş de olsam bu soumlylemin ispat edilmeyen şeylere (bu şeyler ispat edilebilir olduğu halde ispat edilmiyor veyahut ispat edilemiyor olabilirler) hacirckimiyetinin -saflığımızla dalga geccedilen bilgi vaadiyle bizi birccedilok masalsı ve saccedilma şeylere inanmaya zorlayan Manişeistlerin cuumlretkacircr youmlnte-mine goumlre- daha ılımlı ve daha duumlruumlst olduğunu hissettim Bunun ardından
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
232
Sen Tanrım yuumlreğimi nazik ve şefkatli elinle yavaş yavaş suumlruumlkleyerek ve sakinleştirerek beni ikna ettin -duumlnya tarihindeki şeylerin pek ccediloğu gibi hiccedil goumlrmediğim zuhur ettiklerinde orada olmadığım onca şeye rağmen hiccedil bu-lunmadığım şehirlere ve yerlere dair anlatılanlara rağmen onca eşin dostun hekimin onca insanın şimdiki zamanlarına inanmıyor olsak bu hayatta hiccedil-bir şey yapmıyor olmamız gerekmesine rağmen ve nihayet bana oumlyle soumlylen-memiş olsa kim olduklarını asla bilemeyeceğim ebeveynlerimin kimliklerine duyduğum sarsılmaz guumlvene rağmen- buumltuumln bunlara rağmen Sen beni kaba-hatin Senin kitaplarına (ki Sen onları hemen tuumlm milletler nezdinde buumlyuumlk bir yetkinlikle tesis ettin) inananlarda değil inanmayanlarda olduğuna ve bana ldquoO kitabın tek gerccedilek ve en gerccedilek Tanrırsquonın ruhu tarafından insanoğlu-na verildiğini nasıl biliyorsunrdquo diyenleri dinlememem gerektiğine ikna ettin -ccediluumlnkuuml her şeyden oumlnce inanılması gereken şey buydu kendi kendisiyle ccedile-lişen filozofların oumlne suumlrduumlğuuml hiccedilbir ccedilelişki ve kacircfirce soru Senin ne olduğu-na veya benim bilmediğim başka oumlzelliklerine- ve insan ilişkileri uumlzerindeki huumlkmuumln sana ait olduğuna dair inancımı ccedilarpıtamazdı
Bu nedenle hem O oumlz hakkında ne duumlşuumlnuumllmesi gerektiği hem de hangi yolun Orsquona ulaştırdığı veya Orsquona geri doumlnduumlrduumlğuuml konularında cahil olsam da her defasında Senin bize huumlkmetmiş ve huumlkmetmekte olduğuna daha guumlccedilluuml biccedilimde inanmaya başladım Sonra yardım almadığı suumlrece aklımı-zın gerccedileği bulmak iccedilin ccedilok zayıf kaldığını ve bu sebeple kutsal metinlerin huumlkmuumlne ihtiyaccedil duyduğunu goumlruumlnce Senin peşine duumlşuumllmeyecek ve ina-nılmayacak olsa tuumlm uumllkelere dağılmış bu kitaplara asla boumlylesi muumlkemmel huumlkuumlmler koymayacağına inanmaya başladım ()
İlahi şeyler kalbinin en derinlerini accedilan kişiye daha accedilık biccedilimde goumlsteri-lir Bu yuumlzden kendime doumlnmek iccedilin uyarıldığımdan Senin yol goumlstermen-le kendi iccedilime youmlneldim Sen yardımcı olduğun iccedilin bunu başardım İccedile-ri girdiğimde ruh goumlzuumlmle (olduğu gibi) ruhumun goumlzuumlnuumln uumlzerinde zih-nimin uumlzerinde o Değişmez Işığı goumlrduumlm Herkesin bakabileceği alelacircde bir ışık veya onun daha guumlccedilluuml bir tuumlruuml değildi elbette diğerlerinden ccedilok daha parlaktı ve goumlrkemiyle her şeyi aydınlatıyordu Bu ışık diğerleri gibi değil-di evet diğerlerinden ccedilok farklıydı Yağın suyun uumlzerinde cennetin duumlnya-nın uumlzerinde durduğu gibi zihnimin uumlzerinde durmuyordu O yukarıdaydı ccediluumlnkuuml beni yaratmıştı ve ben aşağıdaydım ccediluumlnkuuml Orsquonun tarafından yaratıl-mıştım Gerccedileği bilen Işığı da bilir ve bunu bilen sonsuzluğu da bilir Sev-gi bunu bilir ()
Artık bir hayali değil Orsquonu sevmeme hayret ediyordum Tanrımı sevmeyi henuumlz hak etmiyordum ama Orsquonun tarafından Orsquonun guumlzelliğine goumltuumlruumll-muumlştuumlm o anda kendi ağırlığımdan kurtulmuştum ve kederli biccedilimde bu
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
233
bayağı şeylerin iccediline batıyordum Bu ağırlık bedensel alışkanlıklardı Ama Orsquonun bir hatırası benimleydi ne birine sadık olmam gerektiği konusunda şuumlphem vardı ne de henuumlz Orsquona sadık olabiliyordum ccediluumlnkuuml yozlaşmış be-den ruhu aşağı itiyordu ve duumlnyevi mesken (beden) birccedilok şeyi duumlşuumlnen zih-ne ağır basıyordu Neredeyse kesinlikle biliyordum ki Tanrırsquonın goumlruumlnmeyen nitelikleri -sonsuz guumlcuuml ve Tanrılığı- Duumlnya yaratılalı beri Orsquonun yaptıklarıy-la anlaşılmakta accedilıkccedila goumlruumllmektedir (Romalılar 120) Ccediluumlnkuuml guumlzelliğine hayran olduğum goumlvdelerin semavi mi duumlnyevi mi olduğunu sorguladığı ldquobu boumlyle olmalı şu olmamalırdquo diyerek değişebilir şeyler hakkında doğru huumlkuumlm vermekte bana yardımcı olduğu iccedilin huumlkuumlm verdim ve huumlkuumlm ver-diğimde değişken zihnimin uumlzerinde Gerccedileğin değişmez ve gerccedilek sonsuz-luğunu buldum Ve boumlylece derece derece bedenlerden bedenin hislerini algılamamızı sağlayan ruhlara geccediltim ardından maddi hislerin zahiri şeyleri goumlsterdiği iccedilsel melekelere geccediltim ve hayvanların yetenek duumlzeyine eriştim daha sonra bedensel hislerle edinilenler konusunda huumlkuumlm veren ama aynı zamanda benim iccedilimde değişken olan kendi zekacirc seviyesine kadar yuumlkse-lebilen ve alışkanlıkla duumlşuumlncelerimi dağıtarak kendi kalabalık ccedilelişkili ha-yallerine ccedileken akıl yuumlruumltme melekesine geccediltim bu meleke ışığın kaynağını goumlrduumlğuumlnde ldquodeğişmez olan değişken olana tercih edilmelidirrdquo diye şuumlpheye yer bırakmayacak biccedilimde haykırdı bu nedenle değişken olanı değişmez olana tercih etmek iccedilin bildiği hiccedilbir sebep olmadığını bildi Boumlylece titrek bir parıltının ışığında olduğu yere ulaştı O zaman yaratılmış olan şeyler sayesinde o goumlruumlnmez şeyleri goumlrduumlm Ancak bakışlarımı uumlzerinde sabitle-yemedim zafiyetim nedeniyle iccedili boş ama sevgi dolu bir hatırayla ve orada olan kokusunu aldığım ama yiyemediğim şeye olan iştahımla yeniden alış-tığım huylarıma geri doumlnduumlm ()
Eflacirctuncuların kitaplarını okuduğum ve bu kitaplar tarafından manevi gerccedilekleri aramam oumlğuumltlendiği iccedilin yaratılan şeyler sayesinde anlaşılan o goumlruumlnmez şeyleri goumlrduumlm bana itici gelse de zihnimin karanlığı yuumlzuumlnden tefekkuumlre dalamasam da Senin sonsuz olduğunu ama sonluluk veya son-suzluk alanına nuumlfuz etmediğini Senin ne kısmen ne de tamamen hareket ederek değişmediğini ve hep olduğun gibi kaldığını ve diğer tuumlm şeylerin Orsquondan sadece bu en sağlam zeminden geldiğini anladım Bunlardan emin-dim ama Orsquondan zevk alamayacak kadar zayıftım Ccedilok yetenekli biriymiş gibi gevezelik ediyordum ama Kurtarıcımız Hz İsarsquonın O yolunu aramasay-dım yeteneksiz olduğumu ve mahvolacağımı kanıtlamış olurdum Şimdi ce-zamı ccedilekerken bilge goumlruumlnme arzusu duymaya başladım ama şimdi keder-lenmiyorum bilgiyle doluyum Tevazuun ldquotemelirdquo Hz İsa Mesihrsquoin uumlzerine kurulmuş olan merhamet neredeydi Veya bu kitaplar bunu bana ne zaman
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
234
oumlğretecekti Bu nedenle inanıyorum ki Kutsal Kitapları incelemeden oumlnce aldığım zevk ve onların hafızamda yer eden etkisi ve daha sonra O kitapla-rın bana verdiği hafiflik ve O iyileştirici parmakların yaralarıma dokunma-sı sayesinde kuumlstahlık ve guumlnah ccedilıkartma arasında ve nereye gitmeleri ge-rektiğini goumlren ama yolu goumlrmeyenlerle kutsal toprakları goumlstermekle kalma-yıp orada oturmayı sağlayan yol arasında nasıl bir fark olduğunu sezebildim Eğer oumlnce Kutsal Kitaplarla haşır neşir olsaydım ve onlarda olduğu gibi Seni sevmeye başlasaydım ve daha sonra o ciltleri okusaydım beni belki dindar-lığın bu sağlam zemininden ccedilekebilirdi o ciltler veya onları okumamla olu-şabilecek bir istekle sağlam dursaydım yine bu hissin sadece o kitaplar uumlze-rinde ccedilalışmaktan kaynaklandığını duumlşuumlnebilirdim
O zaman buumlyuumlk bir hevesle O Kutsal Ruhun saygıdeğer yazılarını ama daha da oumlnemlisi Havari Pavlusrsquoun yazılarını ele geccedilirdiğimde o zorluklar yok olup gitti Eflacirctunrsquoun kendisiyle ccedileliştiğini duumlşuumlnduumlğuumlm durumlarda konuşma metninin Kanunların ve Peygamberlerin tanıklıklarıyla da uyuş-madığını goumlrduumlm O zaman o saf konuşmanın yuumlzuuml bana tek ve aynı gouml-ruumlnduuml ve ben ldquosevinccedilten yerinde duramamayırdquo oumlğrendim Boumlylece kapılar accedilıldı ve orada okuduğum her gerccedileğin O luumltfun oumlnerisi ile burada da beyan edildiğini goumlrduumlm goumlren kişinin goumlrduumlklerini almakla kalmayıp goumlrebile-ceklerini de alan kişi (almadığı şeye nasıl sahip olabilir ki) kadar muzaffer olmadığını kişiye sadece hep aynı kalan Orsquonu goumlrmek iccedilin değil Orsquona sahip olarak iyileşmek iccedilin de nasihat edildiğini Orsquonu goumlrmekten ccedilok uzak olan-ların bile Orsquona ulaşabilecek kavuşabilecek ve sahip olabilecek yolda yuumlruuml-yebileceklerini anladım ldquoBatıni kişiye goumlre Tanrırsquonın kanunundan alınacak zevkrdquoi alan kişi zihnindeki kanuna karşı gelen ve diğer organlarında bulu-nan onu diğer organlarındaki guumlnahın kanununa esir eden diğer kanunu ne yapacaktır Ey adil olan Tanrım guumlnah işledik ve adaletsiz işler yaptık koumltuumlluumlğe kapıldık senin O elin uumlzerimizde guumlcuumlnuuml hissettirdi ve adil biccedilim-de o eski guumlnahkacircra oumlluumlm valisine suumlruumlklendik bizim irademizi kandırarak kendi iradesine benzetti ve bu sırada O gerccedileğin dışına ccedilıktı ldquoSefil adamrdquo ne yapmalıdır O yolların başlangıcında yarattığın ve ebedilik bahşettiğin bize ccedilelişkili gelen el yazısının gizlendiği bu duumlnyanın prensinin oumlluumlmuumlnde hiccedilbir fayda goumlrmediği ama yine de oumllduumlrduumlğuuml ldquoEfendimiz Hz İsa Mesih yardımıylardquo Orsquonun merhametinden başka ldquokim onu bu oumlluumlnuumln cesedinden ccedilıkartacakrdquo Bu yazılar bunları iccedilermez O sayfalar bu dindarlığın ifadesini itiraf goumlzyaşlarını O kurbanı o huzursuz ruhu ldquokırık ve pişman kalbirdquo in-sanların kurtuluşunu desteklenen şehri Kutsal Ruhun iccediltenliğini kefareti-mizin kadehini iccedilermez Orada hiccedil kimse ldquoRuhum Tanrının kulu olmayacak mırdquo diye şarkı soumlylemez benim kurtuluşum Orsquondan gelir O benim Tanrım
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
235
ve kurtuluşum olduğundan daha fazla yer değiştirmem Orada kimse Orsquonun ldquoEy buumltuumln yorgunlar ve yuumlkuuml ağır olanlar bana gelinrdquo (Matta 1128) dediği-ni duymaz O alccedilakgoumlnuumllluuml ve muumltevazı bir kalbe sahip olduğundan Orsquonun hakkında bir şeyler oumlğrenmeyi kuumlccediluumlmserler ccediluumlnkuuml O ldquobu gerccedilekleri bilge ve akıllı kişilerden gizleyip kuumlccediluumlk ccedilocuklarardquo (Matta 1125) accedilmıştır Ccediluumlnkuuml dağların ormanlık zirvelerinden barış uumllkesini goumlrmek ve oraya giden yolu bulamamak geccedililemez yolları acı iccedilinde geccedilmeye ccedilalışmak ldquoaslanrdquo ve ldquoej-derhardquo komutasındaki kaccedilaklara ve kaccedilkınlara takılmak başka şeydir oraya giden ve cennetin komutanlarının ev sahipleri tarafından korunan işkence gibi goumlruumlnduumlğuumlnden cennetin ordusundan ayrılmayanların soyulduğu yol-da kalmak başka ldquoElccedililerin en oumlnemsizirdquoni (1Korintliler 159) okuduğumda bunlar muumlkemmelen iccedilime işledi ve Orsquonun işlerindeki yansımasını goumlrduuml-ğuumlmde buumlyuumlk korkuya kapıldım
2 Hıristiyan Aristoculuğu
Aristo kuumllliyatı On Uumlccediluumlncuuml yuumlzyılın ortasından itibaren Batırsquoda gayet iyi bilinmek-teydi ve Aziz Thomas Aquinas eğitimli sınıfların guumlvenini yitirmek istemiyorsa Hıris-tiyanlığın Aristo ile uzlaşması gerektiğini anlamıştır Tuumlm itirazlara rağmen en buumlyuumlk iki eseri olan Summa Contra Gentiles ve Summa Theologicarsquoda Aristo ile Hıristiyan ilahiyatını sentezlemeyi dener
Summa Contra Gentiles ve Summa Theologica
Aziz Thomas Aquinas
Akıl ve İnanccedil Hakkında Tanrırsquoyla ilişkili goumlrduumlğuumlmuumlz şeylerdeki gerccedilek iki biccedilimdedir Tanrırsquonın birliği ve teslis gibi Tanrırsquoya ilişkin bazı gerccedilekler insan aklının yeteneklerini aşar ancak Tanrırsquonın birliği ve doğal aklın ışı-ğında filozofların bile accedilıklamalarla ispat ettiği gibi akıl bazı şeylere doğal yollardan da varabilir
Bazı ilahi gerccedileklerin insan aklının yeteneklerini aştığı ccedilok accedilıktır Filozofrsquoun oumlğretisine goumlre bir şeyin kanıtı o şeyin oumlzuuml olduğundan bir nesne hakkında akılla elde edilebilecek tuumlm bilgilere ilişkin prensip o şeyin oumlzuumlnuuml anlamak ise bir şey hakkındaki bilgimiz onun oumlzuumlnuuml anlamamızla orantı-lıdır Bu nedenle insan zekacircsı belirli bir şeyi oumlrneğin bir taşı veya uumlccedilgeni anlıyorsa o şey hakkındaki hiccedilbir gerccedilek insan aklının yeteneklerini aşamaz Ama Tanrı soumlz konusu olduğunda bu olmaz ccediluumlnkuuml insan zekacircsı doğal guumlccedil-
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
236
leriyle Orsquonun oumlzuumlnuuml anlama guumlcuumlne sahip değildir Mevcut yaşam kipinde aklımızın elde ettiği bilgilerin kaynağı duyular olduğuna goumlre duyumsa-namayan şeyler duyumsamalar ile toplanabilen bilgi haricinde insan aklı tarafından anlaşılamaz Duyumsamalarımız Tanrırsquonın ne olduğu konusunda aklımıza yol goumlsteremez ccediluumlnkuuml bazı sebeplerin guumlcuuml etkisine eşit değildir Ancak aklımız Tanrırsquoyı olduğu gibi anlamak ve ilk prensibe uygun bu gibi diğer gerccedilekler iccedilin gereken ilahi bilgiye duyumsamalar ile ulaşmaya ccedilalışır Bu yuumlzden bazı ilahi gerccedilekler insan aklı tarafından anlaşılabilirken bazıları insan aklının guumlcuumlnuuml aşar
Bazıları akıl ile incelenemeyen şeylerin insanoğluna inanccedil nesnesi ola-rak oumlnerilmemesi gerektiğini duumlşuumlnebilir her şey iccedilin doğasına uygun bir ilahi bilgelik verilmiştir Bu sebeple akıl sınırlarını aşan şeylerin de Tanrı ta-rafından insanoğluna inanccedil nesnesi olarak oumlnerilebileceğini ispatlamak du-rumundayız
Ccediluumlnkuuml hiccedil kimse daha oumlnce bildiği şeyler haricinde kendi arzusuyla ve gayretiyle bir şey yapmaya niyetlenmez Aşağıda goumlstereceğimiz gibi insa-noğlu ilahi takdir tarafından insani zaafların buguumlnkuuml hayatında erişebilece-ğinden daha yuumlksek bir iyiliğe youmlnlendirildiğinden insan zihninin buguumlnkuuml hayatta aklın erişebileceklerinden daha yuumlksek şeylere davet edilmesi gerek-lidir insanoğlu boumlylece talip olmayı oumlğrenebilir ve ccedilabalarıyla buguumlnkuuml ha-yatının uumlzerinde bir duruma ulaşmaya eğilim goumlsterebilir Oumlzellikle ruhani ve ebedi iyilikler vaat eden Hıristiyan dini bu konuda ehildir ccediluumlnkuuml insan duumlşuumlncesini aşan birccedilok şey oumlnermektedir oysa (Eski Ahit) geccedilici şeylere ilişkin vaatler iccedileriyordu ve insanoğlunun sorgulayamayacağı ccedilok az şey vadediyordu Bu amaccedilla filozoflar insanoğlunu duyumsanabilir zevklerden uzaklaştırıp erdeme youmlnlendirmek iccedilin duyularla anlaşılmayacak daha buuml-yuumlk iyilikler olduğunu goumlstermeye ccedilalışıyordu kendilerini amele veya tefek-kuumlre dayalı erdemlere adayanların bunlardan ccedilok daha buumlyuumlk zevk alacağı iddia ediliyordu Yineleyelim insanoğlunun daha gerccedilekccedili bir Tanrı bilgi-sine sahip olabilmesi iccedilin bu gerccedileğin insanoğluna bir inanccedil nesnesi olarak oumlnerilmesi gerekir Ancak boumlylece Tanrırsquonın insanoğlunun Tanrı hakkında duumlşuumlnebileceği her şeyden daha buumlyuumlk olduğuna inanırsak Tanrırsquoyı gerccedilek-ten tanıyabiliriz ccediluumlnkuuml yukarıda da ifade edildiği gibi ilahi oumlz insanoğlu-nun doğal bilgisini aşar İnsanoğluna Tanrı hakkında onun aklının alamaya-cağı şeyler anlatıldığı gerccedileği insanın Tanrırsquonın kendi duumlşuumlnebileceğinden ccedilok daha buumlyuumlk olduğu konusundaki fikrini sağlamlaştırır
Bunun sonucunda bir avantaj daha sağlanır hataların anası olan kuumlstah-lık kontrol altına alınmış olur Tuumlm şeylerin doğasını kendi zekacirclarıyla oumll-ccedilebileceklerine inanacak kadar akıllarına guumlvenme kuumlstahlığını goumlsterenler
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
237
goumlrduumlkleri her şeyin doğru goumlrmedikleri her şeyin ise yanlış olduğunu duuml-şuumlnuumlr Bu sebeple insan zihninin bu kuumlstahlıktan kurtulması ve alccedilakgoumlnuumll-luuml biccedilimde doğruyu araması iccedilin onun zekacircsını aşan bazı şeylerin Tanrı ta-rafından anlatılması gereklidir
Filozofrsquoun soumlzleri bir başka avantajı daha goumlzler oumlnuumlne serer (Etik X) Simonides insanoğlunun Tanrı hakkındaki bilgiyi goumlz ardı etmesi ve insani işlerle uğraşması gerektiğini savunup insanın insani şeylerden zevk alması gerektiğini soumlyleyince Filozof ona karşı ccedilıkmıştır ve kişinin kendini muumlm-kuumln olduğunca oumlluumlmsuumlz ve ebedi şeylere adaması gerektiğini belirtmiştir Daha sonra (De Animal II) daha yuumlksek oumlzleri ccedilok az anlayabildiğimizi ama bu az bilginin daha duumlşuumlk oumlzlerden aldığımız bilgilere goumlre daha ccedilok sevil-diğini ve arzulandığını soumlylemiştir
() Hıristiyan inancının daha oumlnce bahsedilen gerccedileği insan aklını aş-maktadır yine de insan aklına doğal olarak telkin edilmiş bazı şeyler bu gerccedileğe karşı ccedilıkmaz Doğa tarafından aklın iccediline yerleştirilmiş bu şeylerin yanlış olması muumlmkuumln olmayan ccediloğunluğu doğrudur Ayrıca Tanrı tarafın-dan accedilıkccedila teyit edilen inanca ilişkin şeylerin yanlış olduğunu farz etmek de uygun değildir Sadece yanlışın doğrunun zıddı olduğunu duumlşuumlnuumlrsek ve tanımlarını incelersek daha oumlnce bahsedilen inanca ilişkin doğruların aklın doğal olarak bildiği prensiplerin zıddı olmasının imkacircnsızlığını gouml-ruumlruumlz
Yineleyelim Oumlğrencinin zihninin hocasından aldıkları hocanın bilgi-sinin bir parccedilasıdır elbette hoca duumlruumlst bir biccedilimde oumlğretiyorsa (Tanrırsquonın duumlruumlstluumlğuumlnuuml sorgulamak ise koumltuumlluumlk olur) Doğal olarak bilinen prensiplere ilişkin bilgi bize Tanrı tarafından ihsan edilmiştir ccediluumlnkuuml Tanrı doğanın da yaratıcısıdır Bu yuumlzden ilahi bilgelik bu prensipleri de iccedilerir Neticede bu prensiplere zıt olan şey ilahi bilgeliğe de zıddır ve bu yuumlzden Tanrırsquodan ge-liyor olamaz İşte bu sebeple ilahi vahye inanccedil sayesinde elde edilen şeyler bizim doğal bilgimizle ccedilelişemez
Tanrı Hakkında Tanrırsquonın varlığını ispat etmek iccedilin ccedilabalamanın yarar-sız olmadığını goumlsterdikten sonra hem filozofların hem de Katolik acirclimlerin Tanrırsquonın varlığını ispat iccedilin oumlne suumlrduumlkleri sebepleri inceleyelim İlk olarak Filozofrsquoun Tanrırsquonın varlığını ispatlamak iccedilin kullandığı kanıtları accedilıklaya-cağız O Tanrırsquonın varlığını hareketten yola ccedilıkarak iki yoldan ispatlamayı denemiştir
İlk yolu accedilıklayalım Hareket eden her şey birisi veya bir şey tarafından hareket ettirilmektedir ve duyularımızla accedilıkccedila goumlrmekteyiz ki oumlrneğin guuml-neş hareket etmektedir Bu yuumlzden birileri onu hareket ettirmiş olmalıdır
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
238
Onu hareket ettiren şey de ya hareket etmiş ya da etmemiştir Eğer hare-ket ettirilmemişse bu durumda hareket ettirilemeyen bir hareket ettiricinin mevcut olduğunu varsaymalıyız Bu Tanrırsquodır Ama eğer hareket ettirildiyse onu hareket ettiren başka bir şey var olmalıdır Bu sebeple ya sonsuza kadar devam etmemiz ya da eninde sonunda hareket ettirilemeyen bir hareket et-tiriciye ulaşmamız gerekir Bu nedenle hareket ettirilemeyen bir hareket et-tiriciyi varsaymalıyız
() Filozof ikinci metaforda farklı bir youmlntem izleyerek etken sebeplerle sonsuza kadar devam etmenin imkacircnsız olduğunu ve Tanrı olarak adlandırı-lan ilk sebebe gitmemiz gerektiğini goumlsterir Bunu aşağıdaki gibi accedilıklar Bir-birini takip eden tuumlm etken sebeplerden ilki ara sebeptir ara sebep bir tane veya birden ccedilok olabilir ve ara sebep de nihai sebebe bağlıdır Sebep ortadan kaldırılırsa sebep olduğu şey de kaldırılır Bu yuumlzden ilk sebebi kaldırırsak ara sebep bir sebep olmaktan ccedilıkar Ama etken sebeplerde sonsuza kadar git-sek bile hiccedilbiri ilk sebep olmaz bu yuumlzden tuumlm ara sebeplerin kaldırılma-sı gerekir Bu accedilıkccedila yanlış olur Bu yuumlzden ilk etken sebebin varlığına yani Tanrırsquoya inanmamız gerekir
Bu ccedilıkarsamayı destekleyen başka bir delil de Damascuslu (Şamlı Yahya) tarafından şeylerin idaresi uumlzerinden verilir Aynı akıl yuumlruumltme Fizikrsquoin 2 kitabında yorumcu tarafından da oumlne suumlruumlluumlr Birisi tarafından youmlnetilme-dikccedile her biri ve tuumlmuuml belirli bir amaca varma eğiliminde olan zıt ve ccedilelişen şeylerin tek bir duumlzen iccedilinde suumlrekli olarak veya sık sık uzlaşması muumlmkuumln değildir Duumlnya uumlzerinde farklı doğalara sahip nesnelerin nadiren ve tesa-duumlfen değil her zaman veya ccediloğunlukla bir duumlzen iccedilinde uzlaştığını goumlruumlruumlz Bu yuumlzden takdiri ile duumlnyayı youmlneten biri vardır ve bu Tanrırsquodır
İlave edelim Mutlaka amaca ermeye eğilimli her şey ya kendi amacı-nı belirler ya da amacı bir başka şey tarafından belirlenir Aksi takdirde bu amaca ulaşmaya eğilimli olmaz Doğal şeyler belirli amaccedillara eğilimli olurlar ccediluumlnkuuml doğal amaccedillarını rastlantısal biccedilimde takip etmezler rastlantısal ol-duğu takdirde amaccedillarını her zaman veya ccediloğu zaman başarmak yerine na-diren başarabilirler Amaccedil kavramını anlayamayacakları iccedilin kendi amaccedilla-rını belirleyemezler onların amacı doğanın yaratıcısı tarafından belirlenir Bu yaratıcı kendi başına varolmuş olmalı her şeyi yaratmış olmalı ve yuka-rıda anlatıldığı gibi Tanrı olmalıdır Zeki olmadığı takdirde doğanın amacı-nı belirlemiş olamaz Bu yuumlzden O zeki olmalıdır Yani Tanrı zeki olmalıdır
İlave edelim Muumlkemmel olmayan her şeyin kaynağı muumlkemmel olandır ccediluumlnkuuml muumlkemmel olan muumlkemmel olmayandan oumlncedir aynı eylemin ola-sı eylem duumlşuumlncesinden oumlnce olması gibi Belirli nesnelerde mevcut olan bi-ccedilimler muumlkemmel değildir ccediluumlnkuuml varlıkları sınırlıdır ve doğalarının tuumlm ev-
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
239
renselliğine genişletilemez Bu sebeple belirli bazı muumlkemmel ve sınırsız bi-ccedilimlerden kaynaklanıyor olmaları gerekir Boumlylesi biccedilimler bir duumlşuumlnce nes-nesi olmak dışında mevcut olamazlar ccediluumlnkuuml hiccedilbir biccedilim akıldaki hali dı-şında evrensellik durumunda bulunamaz Bu durumda bu biccedilimler mevcut iseler akıllı olmalıdırlar aksi takdirde işlevsel olamazlar Bu yuumlzden tuumlm di-ğerlerinin kendisinden tuumlrediği mevcut ilk fiil olan Tanrı akıllıdır ()
Benzer biccedilimde sevgi de Orsquonun iradesinin neticesi olarak Tanrırsquodandır Ccediluumlnkuuml sevenin sevdiğinin iyiliğini istemesi tamamen sevginin doğasından oumltuumlruumlduumlr Tanrı yukarıda belirtildiği gibi hem kendisinin hem de diğerleri-nin iyiliğini ister Yani Tanrı hem kendisini hem de diğer şeyleri sever
Yineleyelim Gerccedilek sevgi birinin kendi iyiliğini istediği kadar diğerinin de iyiliğini istemesidir Başka birinin iyiliğine vesile olacağı iccedilin iyiliği iste-nen şey tesaduumlfen sevilmiştir ccediluumlnkuuml iccedilebileceği iccedilin şarabı saklamak ve ko-rumak isteyen veya kendisine faydalı olan ya da kendisini mutlu eden ada-mı seven kişi kendisini sevmekte ama şarabı veya bu adamı tesaduumlfen sev-mektedir Tanrı bir şeyi başka bir şeyin faydasına sunsa da her şeyi o şeyin iyiliği iccedilin sever ccediluumlnkuuml o şeyin iyi olmasını ister Bu yuumlzden Tanrı kendisini ve diğer şeyleri gerccedilekten sever
İlahi Yaratılış ve İdare Hakkında() Tanrı her şeyin ilk ve oumlrnek sebebi-dir Bunun kanıtı herhangi bir şeyin uumlretilmesi iccedilin bir oumlrneğin gerekli ol-masıdır boumlylece etki belirli bir biccedilim alabilir Ccediluumlnkuuml bir sanatccedilı belirli bir biccedilimdeki bir nesneyi oumlnuumlndeki oumlrneğe goumlre uumlretir oumlrnek harici olarak mev-cut olabileceği gibi zihninin iccedilinde canlandırılmış da olabilir Doğa tarafın-dan yapılan şeyler de belirli biccedilimler alırlar Bu biccedilimlerin belirlenmesi ilk prensip olarak ilahi bilgeliğe indirgenmelidir ccediluumlnkuuml ilahi bilgelik ccedilok ccedileşitli şeyler iccedileren evrenin duumlzenini tasarlamıştır Bu yuumlzden ilahi bilgeliğin iccedilin-de her tuumlr şey mevcuttur bunlara ldquoidealarrdquo deriz yani ilahi zihindeki oumlrnek formlar (Soru 15 Cevap 1) Bu idealar şeylerle olan ilişkileriyle ccedilarpılsalar da gerccedilekte ilahi oumlzden uzak değillerdir bu oumlze benzerliklerine bağlı olarak birccedilok farklı şey tarafından paylaşılabilirler Bu anlamda Tanrı her şeyin ilk oumlrneğidir
Şeylerin ayırt edilmesi farklı sebeplere bağlıdır Bazıları ayrımı madde-nin kendisine veya maddeyle birlikte vasıtaya yuumlkler Oumlrneğin Democritus ve Antik doumlnemin diğer tuumlm doğacı filozofları sebepleri değil maddeyi kabul etmiş ve ayrımı sadece maddeye yuumlklemişlerdir onların fikrine goumlre şeylerin ayrımı maddenin hareketine bağlı olarak rastlantısaldı Ancak Anaxagoras şeylerin ayrımını ve ccedileşitliliğini hem maddeye hem de vasıtaya yuumlkluumlyordu ve aklın maddeye karıştırılmış şeyleri ayırt edebileceğini soumlyluumlyordu
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
240
Ancak bu iki sebeple muumlmkuumln değildir Oumlncelikle yukarıda (Soru 44 Ce-vap 2) goumlsterildiği gibi madde de Tanrı tarafından yaratılmıştır bu yuumlzden maddeden daha yuumlksek bir sebebe her ne fark varsa bunu azaltmalıyız İkin-cisi biccedilimin madde iccedilin değil maddenin biccedilim iccedilin olmasından dolayı şeyle-rin ayrımı onların kendilerine mahsus biccedilimlerinden gelir Bu nedenle şey-lerin ayrımı maddeye goumlre yapılmaz aksine yaratılan madde farklı biccedilimle-re girebilsin diye biccedilimsizdir
İbn-i Sina gibi bazıları da ayrımı ikincil faillere goumlre yapmıştır İbn-i Sina Tanrırsquonın kendisini anlayarak İlk Aklı uumlrettiğini soumlylemiştir ccediluumlnkuuml daha sonra accedilıklanacağı uumlzere (Soru 50 Cevap 3) kendi varlığı olmasa da bu Akıl kuvve ile eylemden oluşan bileşimi gerektiriyordu Boumlylece İlk Akıl İlk Se-bebi anlayınca İkinci Aklı uumlretti Ayrıca kendisindeki potansiyeli anladığın-da harekete sebep olan felekleri eylem guumlcuumlne sahip olduğunu anladığında ise feleklerin toumlzuumlnuuml yarattı
Ancak bu goumlruumlş iki sebeple muumlmkuumln değildir Birincisi yukarıda da goumls-terildiği gibi (Soru 45 Cevap 5) yaratma sadece Tanrırsquoya mahsustur ve bu yuumlzden sadece yaratma ile oluşabilecek şeyler yani uumlretilemeyecek ve bo-zulamayacak her şey sadece Tanrı tarafından yaratılmış olabilir İkincisi bu fikre goumlre şeylerin evrenselliği ilk failin niyetinden değil birccedilok etken sebe-bin birliğinden ortaya ccedilıkar ve boumlylesi bir etkiyi sadece rastlantısal olarak ta-nımlayabiliriz Bu durumda evrenin şeylerin ccedileşitliliğine dayanan muumlkem-melliği bir rastlantıdır ve bu imkacircnsızdır
Bu yuumlzden şeylerin ayrımı ve ccedilokluğu ilk sebebe yani Tanrırsquonın niyetine bağlıdır İyiliğinin yaratıklara iletilmesi ve onlar tarafından temsil edilmesi iccedilin Tanrı şeyleri duumlzenlemiştir tek bir yaratık onun iyiliğini yeterince tem-sil edemeyeceğinden ccedilok sayıda ve farklı şeyler yaratmıştır boumlylece ilahi iyi-liği temsil eden bir şey diğerleri tarafından beslenebilir İyilik Tanrırsquoda basit ve duumlzguumln yaratıklarda ise dağıtılmış ve boumlluumlnmuumlş olduğundan tuumlm evren ilahi iyiliğe muumlkemmel biccedilimde katılır ve yaratılmış tek bir şeyden ccedilok daha muumlkemmel biccedilimde onu temsil eder
() Herhangi bir buumltuumlne veya bir buumltuumlnuumln bir parccedilasına bir amaccedil tayin et-mek istersek şunları buluruz Birincisi her bir parccedila doğru işlevi yuumlruumltmek iccedilin oradadır goumlzuumln goumlrme işlevi iccedilin yaratılmış olması gibi ikincisi daha az saygıdeğer parccedilalar daha saygıdeğer parccedilalar iccedilindir duyuların akıl ciğerle-rin kalp iccedilin olduğu gibi ve uumlccediluumlncuumlsuuml tuumlm parccedilalar buumltuumlnuumln muumlkemmeliyeti iccedilindir maddenin biccedilim iccedilin olması gibi parccedilalar da buumltuumln iccedilindir
Ayrıca tuumlm insanlık harici bir amaca bağlıdır bu amaccedil ise Tanrırsquonın ira-desidir Bu yuumlzden evrenin parccedilalarındaki her bir yaratık kendi işlevini yuuml-ruumltmek ve muumlkemmelliği sağlamak iccedilin oradadır ve daha az asil olan daha
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
241
fazla asil olan iccedilin oradadır insandan daha az asil olan yaratıklar insan iccedilin her bir yaratık da tuumlm evrenin muumlkemmel olması iccedilin oradadır Ayrıca tuumlm parccedilalarıyla birlikte buumltuumln evrenin amacı Tanrırsquonın takdirine bağlıdır buumltuumln evren Orsquonu taklit eder ve ilahi iyiliği Tanrırsquonın goumlrkemini goumlsterir Ancak akıllı yaratıkların amacı daha oumlzel ve daha yuumlksek bir biccedilimde Tanrırsquoya bağ-lıdır ccediluumlnkuuml onlar kendi fiilleriyle de yani Orsquonu bilerek ve severek de Orsquona ulaşırlar Yani ilahi iyiliğin tuumlm maddi şeylerin amacı olduğu accedilıktır
() Aynı sebepten dolayı Tanrı her şeyin sebebi ve huumlkuumlmdarıdır ccediluumlnkuuml onlara varlık ve muumlkemmellik bahşetmiştir ve bu huumlkmetmeye dair bir ko-nudur Tanrı belirli bazı varlıkların değil yukarıda ispatlandığı uumlzere (Cevap 44 Cevap 1 2) tuumlm evrensel varlığın sebebidir Tanrı tarafından yaratılma-mış hiccedilbir şey mevcut olmadığından Orsquonun huumlkmuumlne ve idaresine tabi ol-mayan hiccedilbir şey olamaz ()
Bu nedenle bozulmaya accedilık alt seviyedeki duumlnyanın veya muumlnferit şey-lerin veya insan ilişkilerinin ilahi huumlkme tabi olmadığını soumlyleyenlerin fik-ri aptalcadır Bu fikir ldquoTanrı duumlnyayı terk ettirdquo (Hezekiel 99) ayetiyle des-teklenir
Birinci İtiraza Cevap Bu şeylerin guumlneşin altında guumlneşin hareketleri-ne goumlre oluşan ve bozulan şeyler olduğu soumlylenmektedir Bunların tuumlmuumlnde bir rastlantı unsuru buluruz bu şeylerde oluşan her şey rastlantısal değildir ama her birinde bir rastlantı oumlğesi mevcuttur Bu şeylerde bir rastlantı oumlğe-sinin mevcut olması onların bir tuumlr huumlkme tabi olduklarını gerccedileğini goumlste-rir Ccediluumlnkuuml bozulabilir şeyler daha uumlstuumln bir varlık tarafından idare edilmi-yorsa belirli bir şey olma eğiliminde olmazlar oumlzellikle de bilginin hiccedilbir tuuml-ruumlne sahip olmayanlar ()
İkinci İtiraza Cevap İdare (huumlkuumlm) idare edilen (huumlkmedilen) şeyler uumlzerinde idare edenin (huumlkmedenin) etkisiyle oluşan belirli bir değişime işaret eder Her hareket Fizik III3rsquode goumlsterildiği gibi hareket prensibi se-bebiyle hareket edebilir bir şeyin eylemidir ve her eylem eylemi yaratan-la orantılıdır Buna bağlı olarak ccedileşitli hareket edebilir şeyler aynı hareket ettirici tarafından hareket ettirilseler bile farklı biccedilimlerde hareket ederler Boumlylece tek bir ilahi idareci tarafından ccedileşitli şeyler ccedileşitli biccedilimlerde idare edilirler Bazıları doğaları gereği kendileri hareket eder ve kendi hareketleri-ne hacirckimdirler ve bu şeyler de Tanrı tarafından idare edilirler sadece onla-rın iccediline huumlkuumlmleriyle işleyen Tanrı tarafından şahsen hareket ettirilmekle kalmazlar ayrıca emirler ve yasaklarla oumlduumlller ve cezalarla da Orsquonun tara-fından iyi şeyler yapmaya ve koumltuumlden uzaklaşmaya youmlnlendirilirler Ancak eylemde bulunmayan ve tesir edilemeyen akılsız yaratıklar Tanrı tarafından
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
242
idare edilmez mi Havarinin soumlylediği gibi ldquoTanrı oumlkuumlzler iccedilin kaygılanmazrdquo (1 Korintliler 99) ama onları ilahi idarenin tamamen dışında da tutmaz ancak onları akıllı yaratıkları idare ettiği gibi idare etmez ()
Aziz Augustine der ki (Contra Faust XXVI) Tanrı bazen doğanın alışıl-mış akışına zıt şeyler yapar
Benim buna cevabım şudur Her sebep belirli bir duumlzene sebep olur ccediluumln-kuuml her sebep bir prensiptir boumlylece sebeplerin ccedilokluğuna bağlı olarak duuml-zenler de ccediloktur ve sebeplerin birbirine tabi olması gibi duumlzenler de birbir-lerine tabidir Uumlst duumlzey bir sebep daha alt duumlzey bir duumlzene tabi olmaz bu-nun tam tersi geccedilerlidir İnsan ilişkilerinde bunun oumlrneklerini goumlrebiliriz Bir ailenin geccedilimi babaya bağlıdır bu duumlzen bir şehir duumlzenine bağlıdır bu duumlzen şehrin huumlkuumlmdarına bağlıdır bu son duumlzen ise tuumlm kraliyete huumlkme-den krala bağlıdır
Bu yuumlzden eğer şeylerin duumlzeninin ilk sebebe bağlı olduğunu duumlşuumlnuumlr-sek Tanrı bu duumlzene ters duumlşecek bir şey yapamaz ccediluumlnkuuml boumlyle yaparsa oumlnceden sahip olduğu kendi bilgisine kendi iradesine veya kendi iyiliğine ters bir şey yapmış olur Ama şeylerin duumlzeninin ikincil sebeplere bağlı ol-duğunu duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde Tanrı bu duumlzenin dışına ccedilıkabilir O kendini ikin-cil sebeplere bağlı hissetmez aksine bu duumlzen Orsquonun huumlkmuuml altındadır ve Orsquondan kaynaklanır doğal bir gereklilikten değil kendi iradesinden dolayı boumlyledir ccediluumlnkuuml şeylerin duumlzenini isterse başka biccedilimde de yaratabilir Tanrı istediği zaman kendisi tarafından yaratılan duumlzenin dışında şeyler yapabilir yani oumlrneğin ikincil sebepler olmadan bunların etkilerini yaratabilir veya ikincil sebeplerin yeterli olmayacağı bazı etkiler yaratabilir Yani Augusti-ne şoumlyle demektedir (Contra Faust XXVI) Tanrı doğanın alışılmış akışının aksine hareket eder ama asla en yuumlksek kanuna aykırı hareket etmez ccediluumlnkuuml kendisine karşı hareket etmez ()
() İlahi Guumlccedil ile karşılaştırıldığında hiccedilbir şey mucize değildir ccediluumlnkuuml hiccedilbir fiil Tanrırsquonın guumlcuumlyle karşılaştırılamaz Yeşeya 4015 der ki ldquoTanrı iccedilin uluslar kovada bir damla su terazideki toz zerreciği gibidirrdquo Ama bir şey doğanın guumlcuumlyle karşılaştırıldığında onu aşarsa mucize olarak adlandı-rılır Yani doğanın guumlcuuml ne kadar aşılırsa mucize o kadar buumlyuumlktuumlr Doğanın guumlcuuml uumlccedil biccedilimde aşılabilir İlki fiilin oumlzuumlne bağlıdır oumlrneğin aynı yerde iki farklı nesnenin olması veya guumlneşin tersine doumlnmesi ya da insan vuumlcudunun goumlklere ccedilıkarılması gibi doğanın asla yapamayacağı şeylerdir bunlar muci-zeler iccedilinde en uumlst sıradadır İkincisi eğer bir şey fiilde değil de gerccedilekleşti-ği durum accedilısından doğanın guumlcuumlnuuml aşıyorsa oumlrneğin oumlluumllerin canlanması koumlrlerin goumlrmeye başlaması ve benzerleri gibiyse ikinci duumlzey bir mucizedir
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
243
ccediluumlnkuuml doğa can verebilir ama oumlluumllere değil Uumlccediluumlncuumlsuuml eğer bir şey oumllccediluuml ve duumlzen accedilısından doğanın guumlcuumlnuuml aşıyorsa oumlrneğin bir insan tedavi olmak-sızın ve doğal suumlreccedil devam ederken birden iyileşiyorsa veya ateşleniyorsa veya doğal bir sebep olmaksızın Samuel ve Eliavrsquoın dualarındaki gibi hava aniden yoğunlaşıp yağmura doumlnuumlşuumlyorsa bunlar en duumlşuumlk duumlzeyde mucize-lerdir Ayrıca bu uumlccedil tuumlr doğanın guumlcuumlnuumln nasıl aşıldığına bağlı olarak kendi iccedilinde derecelendirilir
İnsan Hakkında Şoumlyle yazılmıştır (Ecclus 1514) ldquoTanrı insanı baştan yarattı ve onu kendi oumlğuumltlerine teslim ettirdquo ve bir şerh şunu ekler ldquoBu onun kendi oumlzguumlr iradesidirrdquo
Benim buna cevabım şoumlyledir İnsan oumlzguumlr iradeye sahiptir Aksi takdir-de oumlğuumltler teşvikler emirler yasaklar oumlduumlller ve cezalar boşuna olurdu Bu durumu accedilıkccedila anlamak iccedilin bazı şeylerin huumlkuumlm olmaksızın hareket ettik-lerini goumlrmemiz gerekir bir taş aşağı doğru hareket eder bunun gibi bilgiden yoksun tuumlm şeyler de aynı biccedilimde hareket eder Vahşi hayvanlar gibi bazı şeyler ise bir huumlkuumlm doğrultusunda hareket eder ama bu oumlzguumlr bir huumlkuumlm değildir Bir koyun bir kurt goumlrduumlğuumlnde onun sakınılması gereken bir şey olduğuna huumlkmeder ama bu huumlkmuuml aklıyla değil iccedilguumlduumlleriyle verir Vahşi hayvanların huumlkuumlmleri iccedilin de aynısı soumlylenebilir Ama insan huumlkuumlm ve-rirken anlama guumlcuuml sayesinde bir şeyden uzak durur veya onu arar Ancak bu huumlkuumlm bazı belirli fiillerde doğal bir iccedilguumlduumlden değil akıl ile yapılan bir kıyaslamadan geldiği iccedilin insan oumlzguumlr bir huumlkuumlmle hareket eder ve ccedileşitli şeylere eğilim goumlsterme guumlcuumlnuuml elinde tutar Ccediluumlnkuuml akıl sebebi belirsiz bazı durumlarda zıt yolları takip edebilir bunun oumlrneğini diyalektik kıyaslarda ve retorik arguumlmanlarda goumlrebiliriz Belirli bazı işlerin sebebi belli değildir bu yuumlzden boumlylesi sorunlarda aklın verdiği huumlkuumlm tek ve belirli bir yolu değil zıt yolları takip edebilir
() İnsanoğlunun doğası iki farklı youmln barındırır İlki ilk ebeveynleri-mizin (Acircdem ve Havva) guumlnah işlemeden oumlnceki durumlarında olduğu gibi doğruluk ikincisi ise ilk ebeveynlerimizin işledikleri guumlnah sonrasındaki ccediluumlruumlmuumlşluumlk Her iki durumda da insan doğası yukarıda işaret edildiği gibi (Cevap I) İlk Hareket Ettirici olan Tanrırsquonın yardımına ihtiyaccedil duyar Ancak doğruluk durumunda iken kendi etkin guumlcuumlnuumln yeterliliğine bağlı olarak insan Tanrı vergisi iyiliğine ve doğasına uygun biccedilimde kazanılmış erdem-lerine uygun iyilikler yapmayı ister ve gerccedilekleştirir ancak doğasına ekle-nen iyiliği aşamaz Ama insan ccediluumlruumlmuumlş doğasının etkisi altındayken doğası gereği yapabildiklerinin tuumlmuumlnuuml yapmayı başaramaz yani isteklerini kendi doğal guumlccedilleriyle başaramaz Ancak insan doğası guumlnah ile tamamen kirlen-mediğinden ccediluumlruumlmuumlş doğasının etkisindeyken bile doğal iyilikleri kırpılmış
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
244
olsa da Tanrı vergisi iyiliğiyle bazı iyi şeyler yapabilir oumlrneğin ev yapabilir bağ dikebilir ancak doğal olarak yapabildiği tuumlm iyilikleri yapamaz birccedilok şeyde eksik kalır hasta bir insanın ilaccedil yardımıyla iyileşmediği suumlrece sağ-lıklı bir insanın muumlkemmel hareketlerine nazaran sadece bazı hareketleri yapabilmesi gibi
Boumlylece insan muumlkemmel doğanın etkisindeyken doğauumlstuuml bir iyilik yapmak gibi tek bir sebeple doğal guumlccedillerine sebepsiz bir ilave guumlccedil eklemeye ihtiyaccedil duyar ancak ccediluumlruumlmuumlş doğanın etkisindeyken iki sebeple bu ihtiyacı hisseder yani iyileşmek iccedilin ve sevap olan doğauumlstuuml erdemler gerektiren işler yapmak iccedilin Bunlar dışında her iki etki altında da hem hareket etmek hem de eylemde bulunmak iccedilin ilahi yardıma ihtiyaccedil duyar
() Havari şoumlyle demiştir (Romalılar 623) ldquoTanrırsquonın armağanı sonsuz yaşamdırrdquo Buna ilişkin bir şerh der ki ldquoBurada anlatılan şey Tanrırsquonın kendi merhametiyle bizi sonsuz yaşama kavuşturduğudurrdquo
Benim buna cevabım şudur Bir amaca youmlnelik eylemler o amaccedilla orantılı olmalıdır Ancak hiccedilbir eylem kendi etkin prensibinin oranını aşamaz ve doğal şeylerde goumlrduumlğuumlmuumlz gibi hiccedilbir şey kendi etkin guumlcuumlnuuml guumlcuumlnuuml aşan bir etki yaratamaz sadece guumlcuumlyle orantılı bir etki yaratır Yukarıda da an-lattığımız gibi sonsuz yaşam insan doğasını aşan bir amaccediltır (Soru 5 Cevap 5) Bu nedenle insanoğlu Tanrı vergisi yetenekleriyle sonsuz yaşama denk sevap işleyemez bu nedenle daha buumlyuumlk bir guumlce yani merhametin guumlcuumlne ihtiyaccedil vardır Bu nedenle merhamet edilmediği suumlrece insanoğlu sonsuz yaşama kavuşamaz ancak insan iccedilin doğal olan miktarda iyilik yapabilir yani tarlada yorulabilir yiyebilir iccedilebilir arkadaş edinebilir ve Augustinersquoin Pelagianlara Uumlccediluumlncuuml Cevaprsquoındaki şeyleri yapabilir
1 İtiraza Cevap İnsan kendi iradesiyle sonsuz yaşamı hak edecek sevap-lar işleyebilir ama Augustinersquoin aynı kitapta dediği gibi bunun iccedilin insanın iradesinin Tanrırsquonın merhametiyle hazırlanması gerekir
Şoumlyle yazılmıştır (Yeremya 3116) ldquoVerdiğin emek oumlduumlllendirilecekrdquo Burada bahsi geccedilen oumlduumll hak edildiği iccedilin ihsan edilen bir şeydir Bu neden-le bir insanın Tanrırsquodan hak iddia edebileceği duumlşuumlnuumllebilir
Benim buna cevabım şudur Hak ve oumlduumll aynı şeyi ima eder bir oumlduumll bir kişiye ccedilalışması veya yorulması karşılığında bir bedel olarak verilen bir şey-dir Bu nedenle alınan bir şeye adil bir bedel oumldemek adaletin tecellisi ise ccedilalışma veya yorulma iccedilin bir karşılık vermek adil bir harekettir Filozofrsquoun da accedilıkccedila belirttiği uumlzere (Etik 53) adalet bir nevi eşitliktir ve adalet basitccedile eşitler arasında olur oysa taraflar arasında mutlak bir eşitlik olmadığından
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
245
mutlak bir adalet de muumlmkuumln değildir -Filozofrsquoa goumlre ancak babanın veya efendinin hakkından bahsettiğimizdekine benzer belirli bir adalet biccedilimi mevcut olabilir Bu yuumlzden basit anlamda adalet olan yerde yine basit an-lamda erdem ve oumlduumll oumlzelliği de mevcuttur Ancak basit anlamda hak yoksa ve sadece goumlreceli hak varsa basit anlamda erdem oumlzelliği de yoktur ancak goumlreceli erdem vardır- ccedilocuğun babadan koumllenin efendiden aldığı kadar adalet oumlzelliği vardır
Accedilıktır ki Tanrı ve insan arasında en buumlyuumlk eşitsizlik vardır ccediluumlnkuuml on-lar sonsuza dek ayrıdır ve insanın iyiliği Tanrırsquodan gelir Bu yuumlzden insan ile Tanrı arasında mutlak eşitliğe dayanan bir adalet mevcut olamaz sadece ikisinin de kendilerine oumlzguuml eylemleriyle orantılı bir adalet mevcuttur İnsa-noğlunun erdeminin biccedilimi ve oumllccediluumlsuuml insanın iccediline Tanrı tarafından yerleş-tirilmiştir İnsanın Tanrırsquodan aldığı erdemler ancak ilahi tayinin oumlnceden be-lirlemesi sayesinde mevcuttur boumlylece insana Tanrırsquonın eylem guumlcuuml verdi-ği amaccedilla yaptığı eylemlerinin oumlduumlluuml olarak Tanrı tarafından erdem bahşe-dilir Tanrı tarafından takdir edilen doğru hareketler ve eylemler iccedilin de er-dem bahşedilir ancak bu kendi oumlzguumlr iradesine sahip akıllı yaratıklara bah-şedilenden farklıdır ccediluumlnkuuml onların eylemlerinde erdem oumlzelliği vardır diğer yaratıklarda ise yoktur
1 İtiraza Cevap İnsan oumlzguumlr iradesinin muumlmkuumln kıldığı kadar erdeme sa-hiptir aksi takdirde birinin bir borcu oumldemesinde adaletin tecellisi erdem-li bir şey olmaz
2 İtiraza Cevap Tanrı bizim iyiliğimiz sayesinde bir fayda sağlamaz sa-dece goumlrkemi artar oumlrneğin Orsquonun iyiliği ilan edilmiş olur O zaten buna kendi işlerinde de dikkat eder Hiccedilbir şey onu ccediloğaltmaz ancak Orsquona ibadet ederek kendimizi ccediloğaltabiliriz Erdemlerimizi Tanrırsquodan aldığımıza goumlre bi-zim yaptığımız işler Orsquonu ccediloğaltmaz ancak goumlrkemini artırır
3 Deneysel Bilim
Acirclim bir Fransisken keşişi ve ilahiyatccedilı olan Roger Bacon (1212-1292) ccedilalışmaları-nın ccediloğunu Oxfordrsquota gerccedilekleştirmiştir Doğa bilimlerine ilişkin yazılarıyla ve deney-sel youmlntemi kullanmasıyla tanınır Yakın arkadaşı Papa IV Clementrsquoin ricası uumlzerine astronomi fizik ve optik konularında bir dizi eser vermiştir Bunlardan en oumlnemlisi sayılan Opus Majusrsquotan seccedililen bazı boumlluumlmler aşağıdadır Bacon daha sonraki yıl-larda Romarsquoya ccedilağrılmış anlaşıldığı kadarıyla skolastisizme youmlnelik oumlrtuumlluuml eleştirileri nedeniyle muhtemelen hapsedilmiştir
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
246
Opus Majus
Roger Bacon
Ne kadar eğitimli olursa olsun her insanın gerccedileği kavramasının oumlnuumlnde doumlrt buumlyuumlk engel vardır ve bu engeller ccedilok az insanın accedilık bilgiler edin-mesine izin verir bu engeller hatalı ve değersiz otoritelere boyun eğmek geleneklerin etkisi popuumller oumlnyargılar ve kendi bilgilerimizi goumlstererek caka satarken cahilliğimizi gizlemektir () Bu nedenle bu doumlrt hatanın bilge adamların reddedilemezliği kanıtlanan seccedililmiş arguumlmanlarıyla mahkucircm edilmesinden daha oumlnemli bir şey yoktur Her ne kadar bilge adamlar ilk uumlccediluumlnuuml birleştiriyor ve mahkucircm ediyorsa da doumlrduumlncuumlsuumlnuumln istisnai bir ah-maklık olması ve oumlzel ilgiyi hak etmesi yuumlzuumlnden oumlncelikle ilk uumlccediluumlnuumln ne kadar zehirleyici olduğunu goumlstermeyi deneyeceğim Ancak bunlardan biri otorite olmasına karşın benim soumlzuumlnuuml ettiğim Tanrırsquonın takdiriyle Orsquonun kilisesine ihsan edilen yahut azizler muumlkemmel filozoflar ve insanoğlunun sınırlarını zorlayacak biccedilimde bilimle uğraşan diğer bilim adamları gibi bi-reylerin erdeminden ve itibarından kaynaklanan sağlam ve emin bir otorite değildir benim bahsettiğim bu duumlnyada ilahi onay olmadan kanunsuzca ele geccedilirilmiş bilgeliğin erdemiyle değil cuumlret ve şoumlhret arzusuyla cahil ka-labalıklardan alınan otoritedir ve Tanrırsquonın adil yargısıyla onların mahvı-na sebep olacaktır Kutsal Kitaprsquota ldquoİnsanların guumlnahları yuumlzuumlnden sıklıkla riyakacircrlar huumlkmederrdquo der benim burada bahsettiklerim birccedilok akıldışı fikre sahip sofistike otoritelerdir şuumlpheli bir otoriteye sahiptirler taşa kazınan veya tuvale ccedilizilenin de adı goumlzduumlr ama bu gerccedilek bir goumlzuumln niteliğine sahip değildir
() İnsana ait yanılgıların doumlrt umumi sebebi daha aşağı kısımlara suuml-ruumllduumlğuumlne ve bu iddiadan tamamen ccedilıkarıldığına goumlre bu ikinci kısımda tek bir bilgelik olduğunu ve bunun Kutsal Kitaprsquota mevcut olduğunu goumls-termek istiyorum Tuumlm gerccedilekler bu bilgeliğin koumlklerinden fışkırmıştır Bu nedenle diyorum ki bir bilim diğerlerinin efendisidir bu da teolojidir tuumlm bilimler onun iccedilin gereklidir ve o olmadan diğer bilimler amacına ulaşamaz Tuumlm diğer bilimlerin onayına ve otoritesine itaat ettiği ilahiyat kendi yasası iccedilin bu bilimlerin muumlkemmelliğini talep eder Yahut daha iyisi sadece bir muumlkemmel bilgelik vardır ve bu tamamen Kutsal Kitaprsquoın iccedilindedir ve onu accedilıklamak iccedilin kilise hukuku ve felsefe gereklidir Boumlyle bir ifade kullanıyo-rum ccediluumlnkuuml ilahi gerccedileğin accedilıklanması ancak bu bilimler aracılığıyla olur Bu diğer bilimlerin avucundaymış gibi katlanmış olsa da ilahiyat tuumlm bilgeliği iccedilinde taşır ccediluumlnkuuml tuumlm bilgelik tek duumlnya iccedilin ve tek amaccedilla Tanrı tarafın-dan verilmiştir Bu yuumlzden bu bilgelik kendi uumlccedilluuml duumlzenlemesinden birlik
ORTA CcedilAĞ HIRİSTİYANLIĞININ DUumlNYA GOumlRUumlŞUuml
247
elde eder Ancak birccedilok adımdan oluşmasına rağmen kurtuluşun yolu tek-tir kurtuluşun yolu bilgeliktir Ccediluumlnkuuml bir kişinin kurtuluşuna dair olmayan her duumlşuumlncesi koumlrluumlkle doludur ve onu cehennemin karanlığına suumlruumlkler bu nedenle bu duumlnyada uumlnluuml olmuş birccedilok bilge kişi kendilerini bilge zan-nederken Kutsal Kitaprsquoa goumlre aptal durumuna duumlştuumlkleri gerccedilek bilgeliğe sahip olmak yerine zahiri ve yanlış bir bilgeliğe sahip oldukları iccedilin lanet-lenmiştir Ancak Augustine Hıristiyan doktrinine ilişkin ikinci kitabında Kutsal Kitaprsquotan bahsederken şoumlyle der ldquoBaşka bir yerde bir gerccedilek varsa o bu kitapta da vardır zararlı bir şey varsa bu kitapta lanetlenmiştirrdquo
() Latinlerin dil matematik ve optik konularındaki bilgeliklerinin te-mel prensiplerini belirledikten sonra şimdi deneysel bilimin prensiplerini accedilıklamak istiyorum ccediluumlnkuuml deney olmadan hiccedilbir şey yeterince bilinemez Bilgi elde etmenin iki youmlntemi vardır bunlar akıl yuumlruumltme ve deneydir Akıl yuumlruumltme bir kanaate varır ve bize bu kanaati verir ama akıl bu bilgiyi deney yoluyla oumlğrenmediği suumlrece ne bu kanaati kesinleştirebilir ne de şuumlpheleri ortadan kaldırarak aklın gerccedileğe ilişkin sezgiyle tatmin olmasını sağlayabi-lir ccediluumlnkuuml birccedilok kişi nelerin bilineceğine dair arguumlmanlara sahiptir ama de-neysel bilgi eksikliği yuumlzuumlnden bu arguumlmanları ihmal eder ndash ne zararlı şey-lerden kaccedilınır ne de iyi olanı takip ederler Hayatı boyunca ateş goumlrmemiş bir adam akıl yuumlruumltme yoluyla ateşin yandığını ve şeylere zarar verdiğini ve onları imha ettiğini ispatlarsa ne aklı tatmin olur ne de ateşten uzak durur ne zaman ki elini veya yanar bir nesneyi ateşe tutar o zaman deney ile akıl yuumlruumltmenin oumlğrettiği şeyi ispat etmiş olur Ama yanmaya ilişkin gerccedilek bir deneyin bilgisi olsaydı aklı emin olacak ve gerccedileğin ışığında durabilecekti Bu sebeple akıl yuumlruumltme yeterli değildir ama deney yeterlidir ()
Gerccedileklerin altında yatan fenomenleri hiccedilbir kuşku duymaksızın bilmek isteyen kişi kendisini deneylere adamak zorunda olduğunu bilmelidir Ya-zarlar bir suumlruuml oumlnerme yazar ve bir suumlruuml insan deneysiz biccedilimde oluştur-dukları akıl yuumlruumltmelerle bu oumlnermelere inanır Bu akıl yuumlruumltme tamamen yanlıştır Genel olarak elmasın keccedili kanı dışında hiccedilbir şeyle kırılamayacağı duumlşuumlnuumlluumlr ve filozoflar ile teologlar bu fikri yanlış kullanır19 Ancak ne kadar ccedilabalanılırsa ccedilabalansın bu goumlruumlş asla deneyle doğrulanamamıştır ayrıca boumlyle bir şeye kalkışmadan da elmas kolayca kırılabilir Bunu kendi goumlzle-rimle goumlrduumlm uumlstelik bu gerekli bir bilgi ccediluumlnkuuml değerli taşlar elmas parccedilala-rı olmadan işlenemez () Ayrıca yine kap iccedilindeki sıcak suyun soğuk sudan
19 Tarih boyunca bilinen en sert madde olan ve bu nedenle Antik doumlnemde yenilmezlik simgesi olarak kabul edilen elması -taze keccedili kanında bekletmek dışında- kırmanın muumlmkuumln olmadığı duuml-şuumlnuumlluumlrduuml Bazı kilise babaları ccedilarmıhtaki Hz İsarsquonın kanının benzer şekilde insanların kalbini yumuşattığı benzetmesini kullanmıştır (yn)
BATIrsquoYA YOumlN VEREN METİNLER
248
daha ccedilabuk donduğuna da inanılır bunu destekleyen arguumlmanlar karşılaşan duumlşmanlar oumlrneğinde olduğu gibi zıtlığın harekete geccedilirdiği zıtlığa dayan-maktadır Ancak bu konuda deney yapan herkes soğuk suyun daha ccedilabuk donduğunu bilir ()
Ancak deneysel bilgi iki tuumlrluumlduumlr biri harici duyularımızla elde edilir ve boumlylece goumlklerdeki şeylere ilişkin deneysel bilgi oumlzel aletlerle edinilirken bu-rada aşağıda olan şeylere ilişkin bilgileri de kendimiz goumlrerek sınarız Duumln-yanın bizim yaşadığımız kısmına ait olmayan şeylere ilişkin bilgileri de o ko-nuda deney yapan diğer bilim adamları sayesinde elde ederiz Oumlrneğin Aris-to Buumlyuumlk İskenderrsquoin otoritesi altında ccedilalışırken duumlnya yuumlzeyindeki tuumlm şeylere ilişkin deneysel bilgi edinmek iccedilin yeryuumlzuumlnuumln ccedileşitli boumllgelerine iki bin adam goumlndermiştir Plinius Doğa Tarihi adlı eserinde buna tanıklık et-mektedir Bu deneysel bilgiler insana bahşedilen yetenekle sınırlıdır ve hem insani hem de felsefidir ancak bu deneysel bilgi insan iccedilin yeterli değildir ccediluumlnkuuml işin zorluğu nedeniyle maddi şeylerin tuumlmuuml test edilemez ve ruhani şeylerin hepsine erişilemez Bu yuumlzden insanın zekacircsına başka biccedilimlerde yardım edilmelidir ve bu yuumlzden duumlnyaya bilimi ilk sunan kutsal atalara ve peygamberlere iccedilsel bir aydınlanma verilmiş ve boumlylelikle sadece duyularla sınırlı kalmaları engellenmiştir Bu Hz İsarsquonın doumlneminden bu yana birccedilok inanan iccedilin de geccedilerlidir İnancın faziletleri buumlyuumlk bir aydınlanma sağlar ve sadece ruhsal şeylere ilişkin değil maddi şeylere ve felsefe ilmine de ilişkin ilahi ilhamlar verir Batlamyus Centilogium adlı eserinde gerccedileklere ilişkin bilgilere iki yoldan ulaşabileceğimizi soumlylemiştir bu yollardan biri felsefi de-neyim diğeri ise kesinlikle daha iyi bir yol olan ilahi ilhamdır
Ayrıca bu iccedilsel deneyimin yedi aşaması mevcuttur bunların ilkine tama-men bilimlerle ilgili aydınlanmalarla erişilebilir İkinci aşama erdemlerde gizlidir Ccediluumlnkuuml Aristorsquonun Etikrsquoin ikinci kitabında dediği gibi koumltuuml adam ca-hildir Gazali ise Mantık adlı eserinde guumlnahlarla sakatlanmış ruhun nesne-lerin farklı tuumlrlerinin net biccedilimde goumlruumllmediği paslı bir aynaya benzediğini soumlylemiştir ancak erdemlerle suumlslenmiş ruh iyi parlatılmış bir ayna gibidir nesnelerin biccedilimlerini net biccedilimde yansıtır ()
Uumlccediluumlncuuml aşama İşaya tarafından accedilıklanan Kutsal Ruhrsquoun yedi hediye-sinden oluşur Doumlrduumlncuumlsuuml Tanrırsquonın İncillerde tanımladığı kesin mutluluk halleridir Beşinci aşama ruhani duyulardır Altıncısı tuumlm kavrayışları aşan ilahi huzurun meyveleridir Yedincisi insanın bahsetmesinin yasak olduğu birccedilok şeyi goumlrmek iccedilin kapıldığı ccedileşitli youmlntemlerle ulaşılan coşkular ve bunların durumlarıdır
Bu deneyimlerin hepsinde veya bir kısmında oumlzenli eğitim alan biri hem kendine hem de diğer insanlara sadece ruhani şeyler konusunda değil tuumlm